Abaı shyǵarmashylyǵy: tabıǵat lırıkasy
Qaraǵandy oblysy, Saran qalasynyń
№7JBBMI bıologıa jáne hımıa muǵalimi
Ermekova Gúlnar Sadýaqasqyzy
Abaı Qunanbaıulynyń 170 jyldyq mereıtoıyna arnap ótkizilgen «Abaı shyǵarmashylyǵy: tabıǵat lırıkasy» atty synyp saǵatynyń jospary
7 synyp
Maqsaty: Abaıdyń tabıǵat týraly shyǵarmalary arqyly oqýshylardyń tabıǵatqa degen janashyr kózqarasyn qalyptastyrýǵa yqpal etý, eljandylyqqa, týǵan jerin qurmetteýge tárbıeleý. (slaıd 2)
Qural - jabdyqtar: ınteraktıvti taqta, tanystyrylym, vıdeomaterıal, sýretter.
Abaıdyń dúnıege kelýi týraly 2 mınýttyq vıdeomaterıal kórsetiledi.
Kirispe sóz:
Shyn hakim, sóziń asyl – baǵa jetpes
Bir sóziń myń jyl júrse dámi ketpes.
Qaradan hakim bolǵan sendeı jannyń
Álemniń qulaǵynan áni ketpes! – dep qazaqtyń birtýar uly Maǵjan Jumabaev baǵa bergen kemeńger Abaı osylaı dúnıe esigin ashqan edi.(slaıd 3)
Abaı óz aýylynda arabsha hat tanyǵannan keıin, on jasynda Semeı qalasyndaǵy Ahmet Rızanyń medresesinde 3 jyl oqıdy. Oqýǵa zerek, uǵymtal Abaı dinı sabaqtarmen qosa óz betinshe arab, parsy tilderin úırenip, shyǵys klasıkteri: Nızamı, Saǵdı, Hafız, Naýaı, Fızýlı eńbekterimen tanysyp, taǵylym alady.
Abaı aqyl - oı sanasy tolysqan shaǵynda el bıleý isinen aýlaqtanyp, aqyndyq óner jolyna túsedi. Óz betinshe shyǵys, batys, orys elderi aqyndarynyń, oıshyl oqymystylarynyń eńbekterin oqyp, bilimin tolyqtyrady. Óz zamanynyń túrli áleýmettik problemalaryn fılosofıalyq turǵydan kóterýmen qatar, Abaıdyń tabıǵatty jyrlap jazǵan óleńderi de kóp. Biz búgin sol óleńder arqyly Abaı áleminiń bir qyryn tanymaqpyz.
Abaıdyń tabıǵat lırıkasyna arnalǵan synyp saǵatymyzda bastamas buryn topqa bólineıik, ol úshin men taratqan sýretter boıynsha topqa bólinińizder. (Oqýshylarǵa qys, kóktem, jaz mezgilderi beınelengen sýretter taratylady)
Synyp saǵatymyz Abaıdyń tabıǵat lırıkasyna arnalǵandyqtan tabıǵat sóziniń maǵynasyn ashyp alaıyq. Sizder tabıǵat sózin qalaı túsindirip bere alasyzdar? (Ár top bir mınýttan soń shaǵyn oı - qorytyndylaryn aıtady).
Shynymen, tabıǵat degenimiz - bizdi aınala qorshaǵan orta. Ol - tynys alatyn aýamyz, ishetin káýsar sýymyz, basyp júrgen topyraǵymyz. Syńsyp án salǵan orman, basyn ıgen ızen men seleý, ıisi ańqyǵan jýsan, suńqyldaǵan aqqý, jelpildegen kóbelek - bári de tabıǵıt syıy. (slaıd 4)
Dala, dala bul dala seleýlegen,
Jyrmen uıyqtap, oıanǵan óleńmenen.
Dala degen kúısandyq bul qazaqqa,
Abaı dese qulaǵy eleńdegen,- dep Muqaǵalı aıtqandaı, Abaı - uly dala aqyny, jyrlarynda sol dalany sýrettedi. Biz qala adamdary saıyn dala týraly ne bilemiz? Abaı sıaqty dalanyń saf aýasyn jutyp, quıryq - jaly súzilgen tulpar minbesek te dala týraly bıologıa, geografıa pánderinen alǵan bilimderimiz bar. Endeshe sol bilimderimizdi kórseteıik. Qazir ár top dalada ósetin ósimdikter men mekendeıtin janýarlaryn jazyp shyqsyn. (Oqýshylarǵa 2 mınýt ýaqyt beriledi). Odan soń tanystyrylym arqyly dala beınelengen sýretter beriledi. Ondaǵy janýarlar jáne ósimdikter kórsetiledi. (slaıd 5, 6, 7, 8)
Saryarqanyń saıyn tósin mekendep, Shyńǵystaýdyń bókterinde jaýhar jyrlaryn jazǵan Abaı shyǵarmashylyǵymen qanshalyqty tanys ekenderińizdi bilý úshin toptyq jumys oryndaıyq, ol úshin tabıǵat kórinisteri beınelengen Abaıdyń shyǵarmalarynyń ataýlaryn jazyńyzdar. Sizderge eki mınýt ýaqyt beriledi. (ýaqyt ótken soń toptan bir oqýshy shyǵyp, shyǵarmalardyń atyn oqıdy, muǵalim ınteraktıvti taqta arqyly shyǵarmalardyń tizimin kórsetip, oqýshylar óz jazǵanymen salystyrady.) (slaıd 9)
«Jazǵytury», «Jaz», «Kúz», «Qansonarda búrkitshi shyǵady ańǵa», «Jelsiz túnde jaryq aı», «Shoqpardaı kekili bar...» sıaqty óleńderi iri sheberlerdiń qolynan shyqqan ǵajap sýretterdeı óte kórkem, óte uǵymdy, sonymen birge bul — tek qazaq dalasynda kezdesetin kórinister.
Endi sol kórinisterdi bir sát kóz aldaryńyzǵa elestetý úshin aldaryńyzǵa berilgen shyǵarmany sýret arqyly beınelep kórińizder. (Bir topqa «Qys», bir topqa «Jazǵytury», bir topqa «Jazdygún shilde bolǵanda» óleńderi beriledi, ár toptan bir sýretshi shyǵyp jumys isteı bastaıdy )
Endi ár toptan bir oqýshy óz jyl mezgiline sáıkes Abaı óleńin oqyp bersin (oqýshylar óleń oqıdy)
Abaı shyǵarmalaryna kóptegen ánder jazylǵanyn bilesińder. Endi bir mezet ánge kezek bereıik. (Abaıdyń «Jelsiz túnde jaryq aı» áni oryndalady).
Abaı óleńderinde tabıǵat beınesin sıpattap qana qoıǵan joq, tabıǵat kórinisi únemi adam beınesimen, ómirimen astasyp jatty. Mysaly, qysty ol: «Aq kıimdi, deneli, aq saqaldy, Soqyr, mylqaý, tanymas tiri jandy... Kári qudań — qys kelip, álek saldy» dep, qazaqtyń qatań shaldaryna uqsatady. Sonymen qatar, qazaqtyń sol kezdegi qysta da kıiz úıde otyratyn turmysyn elestetip, «Borandaı burq - sarq etip doldanǵanda, Alty qanat, aq orda úı shaıqaldy» deıdi.
Mezgil taqyrybyna jazǵan óleńderinen tabıǵat kórinisterinen basqa aýyldyń áleýmettik ómiri de, baı men jarlynyń turmysyndaǵy aıyrmashylyq ta, taptyq teńsizdik te kórinis berip turady.
Qazaq úshin tórt túlik maldyń mańyzyn aıtyp jatýdyń ózi artyq bolar. Onyń ishinde erekshe qadirlegeni jylqy túligi. Jylqy - qazaqtyń tórt túlik malynyń sulýy, minse - kóligi, ishse - qymyzy, jaýǵa shapsa - jan serigi bolǵan kıeli janýar. Abaı óz shyǵarmasynda jylqynyń sulýlyǵyn asa sheberlikpen sýrettep berdi. Sizderdiń nazarlaryńyzǵa «Attyń syny» óleńin usynamyz. (slaıd 14)
Muqıat tyńdadyńyzdar, olaı bolsa, Abaıdyń jylqyny aldaryńyzǵa berilgen sýrettegi janýarlarmen qalaı teńedi? (ár topqa qoı, qoıan, bóken beınelengen paraq beriledi, oqýshylar teńeý sózderdi jazýy kerek, mysaly - bóken qabaq)
Abaı aýdarmalarynda da jan - janýarlar dúnıesi kórinis tabady. Abaıdyń qandaı aýdarma mysaldaryn bilesizder? (Oqýshylar atap beredi, muǵalim ınteraktıvti taqtadan Abaıdyń aýdarǵan mysaldarynyń tizimin kórsetedi). Endigi kezekte mekteptiń drama úıirmesiniń ázirlegen «Shegirtke men qumyrsqa» mysalyn tamashalaıyq.
Krylovtyń túpnusqasy oryssha «Strekoza ı mýraveı» dep atalatynyn bilesińder. Nelikten Abaı ıneliktiń ornyna shegirtke dep aýdardy. Bıologıalyq turǵydan alǵanda olardyń qandaı uqsastyqtary bar? (oqýshylarǵa ınelik pen shegirtkeniń sýreti beriledi, olar óz oılaryn aıtady.)
Sýretshilerimizdiń shyǵarmalarymen tanysatyn ýaqyt keldi. (Osydan soń ár toptyń sýretshileri ózderi salǵan sýretti usynyp, oılaryn jetkizedi.)
Abaı álemi - sheksiz álem. Ony az ǵana ýaqytta jetkizip aıtý múmkin emes. Abaıdyń tabıǵat týraly jazylǵan shyǵarmalarynyń shaǵyn ǵana bóligin zerdeleýge tyrystyq. Abaı men tabıǵattyń birtutas ekenin bildik. Tabıǵat bizge ógeı ana emes. Bizdi aıalap, bar jaqsysyn bizden aıamaıdy. Endeshe, biz de aıaýly perzent retinde týǵan ólkemizdi súıe bileıik.
Óz elimniń basy bolmasam da,
Saıynyń tasy bolaıyn - degen naqyl sóz bar. Óz jerin súıetin, halqyn qurmetteıtin elimizge paıdaly azamat bolyńdar.
Endi búgingi jumysymyzdy qorytyndylaý úshin aldaryńa berilgen stıkerge búgingi shara týraly eki juldyz, bir tilekterińizdi jazyńyzdar. (Ol jazbalardyń 1 - 2 oqylady). Bizdiń synyp saǵatymyzǵa qatysyp otyrǵan synshy dostarymyz top jumysyna baǵa berip ótsin. (Marapattaý).
Bizdiń Abaı atamyzdyń tabıǵat lırıkasyna jasaǵan shaǵyn saıahatymyz aıaqtaldy. Kóńil qoıyp tyńdaǵandaryńyzǵa kóp rahmet! Kóriskenshe kún jaqsy!
№7JBBMI bıologıa jáne hımıa muǵalimi
Ermekova Gúlnar Sadýaqasqyzy
Abaı Qunanbaıulynyń 170 jyldyq mereıtoıyna arnap ótkizilgen «Abaı shyǵarmashylyǵy: tabıǵat lırıkasy» atty synyp saǵatynyń jospary
7 synyp
Maqsaty: Abaıdyń tabıǵat týraly shyǵarmalary arqyly oqýshylardyń tabıǵatqa degen janashyr kózqarasyn qalyptastyrýǵa yqpal etý, eljandylyqqa, týǵan jerin qurmetteýge tárbıeleý. (slaıd 2)
Qural - jabdyqtar: ınteraktıvti taqta, tanystyrylym, vıdeomaterıal, sýretter.
Abaıdyń dúnıege kelýi týraly 2 mınýttyq vıdeomaterıal kórsetiledi.
Kirispe sóz:
Shyn hakim, sóziń asyl – baǵa jetpes
Bir sóziń myń jyl júrse dámi ketpes.
Qaradan hakim bolǵan sendeı jannyń
Álemniń qulaǵynan áni ketpes! – dep qazaqtyń birtýar uly Maǵjan Jumabaev baǵa bergen kemeńger Abaı osylaı dúnıe esigin ashqan edi.(slaıd 3)
Abaı óz aýylynda arabsha hat tanyǵannan keıin, on jasynda Semeı qalasyndaǵy Ahmet Rızanyń medresesinde 3 jyl oqıdy. Oqýǵa zerek, uǵymtal Abaı dinı sabaqtarmen qosa óz betinshe arab, parsy tilderin úırenip, shyǵys klasıkteri: Nızamı, Saǵdı, Hafız, Naýaı, Fızýlı eńbekterimen tanysyp, taǵylym alady.
Abaı aqyl - oı sanasy tolysqan shaǵynda el bıleý isinen aýlaqtanyp, aqyndyq óner jolyna túsedi. Óz betinshe shyǵys, batys, orys elderi aqyndarynyń, oıshyl oqymystylarynyń eńbekterin oqyp, bilimin tolyqtyrady. Óz zamanynyń túrli áleýmettik problemalaryn fılosofıalyq turǵydan kóterýmen qatar, Abaıdyń tabıǵatty jyrlap jazǵan óleńderi de kóp. Biz búgin sol óleńder arqyly Abaı áleminiń bir qyryn tanymaqpyz.
Abaıdyń tabıǵat lırıkasyna arnalǵan synyp saǵatymyzda bastamas buryn topqa bólineıik, ol úshin men taratqan sýretter boıynsha topqa bólinińizder. (Oqýshylarǵa qys, kóktem, jaz mezgilderi beınelengen sýretter taratylady)
Synyp saǵatymyz Abaıdyń tabıǵat lırıkasyna arnalǵandyqtan tabıǵat sóziniń maǵynasyn ashyp alaıyq. Sizder tabıǵat sózin qalaı túsindirip bere alasyzdar? (Ár top bir mınýttan soń shaǵyn oı - qorytyndylaryn aıtady).
Shynymen, tabıǵat degenimiz - bizdi aınala qorshaǵan orta. Ol - tynys alatyn aýamyz, ishetin káýsar sýymyz, basyp júrgen topyraǵymyz. Syńsyp án salǵan orman, basyn ıgen ızen men seleý, ıisi ańqyǵan jýsan, suńqyldaǵan aqqý, jelpildegen kóbelek - bári de tabıǵıt syıy. (slaıd 4)
Dala, dala bul dala seleýlegen,
Jyrmen uıyqtap, oıanǵan óleńmenen.
Dala degen kúısandyq bul qazaqqa,
Abaı dese qulaǵy eleńdegen,- dep Muqaǵalı aıtqandaı, Abaı - uly dala aqyny, jyrlarynda sol dalany sýrettedi. Biz qala adamdary saıyn dala týraly ne bilemiz? Abaı sıaqty dalanyń saf aýasyn jutyp, quıryq - jaly súzilgen tulpar minbesek te dala týraly bıologıa, geografıa pánderinen alǵan bilimderimiz bar. Endeshe sol bilimderimizdi kórseteıik. Qazir ár top dalada ósetin ósimdikter men mekendeıtin janýarlaryn jazyp shyqsyn. (Oqýshylarǵa 2 mınýt ýaqyt beriledi). Odan soń tanystyrylym arqyly dala beınelengen sýretter beriledi. Ondaǵy janýarlar jáne ósimdikter kórsetiledi. (slaıd 5, 6, 7, 8)
Saryarqanyń saıyn tósin mekendep, Shyńǵystaýdyń bókterinde jaýhar jyrlaryn jazǵan Abaı shyǵarmashylyǵymen qanshalyqty tanys ekenderińizdi bilý úshin toptyq jumys oryndaıyq, ol úshin tabıǵat kórinisteri beınelengen Abaıdyń shyǵarmalarynyń ataýlaryn jazyńyzdar. Sizderge eki mınýt ýaqyt beriledi. (ýaqyt ótken soń toptan bir oqýshy shyǵyp, shyǵarmalardyń atyn oqıdy, muǵalim ınteraktıvti taqta arqyly shyǵarmalardyń tizimin kórsetip, oqýshylar óz jazǵanymen salystyrady.) (slaıd 9)
«Jazǵytury», «Jaz», «Kúz», «Qansonarda búrkitshi shyǵady ańǵa», «Jelsiz túnde jaryq aı», «Shoqpardaı kekili bar...» sıaqty óleńderi iri sheberlerdiń qolynan shyqqan ǵajap sýretterdeı óte kórkem, óte uǵymdy, sonymen birge bul — tek qazaq dalasynda kezdesetin kórinister.
Endi sol kórinisterdi bir sát kóz aldaryńyzǵa elestetý úshin aldaryńyzǵa berilgen shyǵarmany sýret arqyly beınelep kórińizder. (Bir topqa «Qys», bir topqa «Jazǵytury», bir topqa «Jazdygún shilde bolǵanda» óleńderi beriledi, ár toptan bir sýretshi shyǵyp jumys isteı bastaıdy )
Endi ár toptan bir oqýshy óz jyl mezgiline sáıkes Abaı óleńin oqyp bersin (oqýshylar óleń oqıdy)
Abaı shyǵarmalaryna kóptegen ánder jazylǵanyn bilesińder. Endi bir mezet ánge kezek bereıik. (Abaıdyń «Jelsiz túnde jaryq aı» áni oryndalady).
Abaı óleńderinde tabıǵat beınesin sıpattap qana qoıǵan joq, tabıǵat kórinisi únemi adam beınesimen, ómirimen astasyp jatty. Mysaly, qysty ol: «Aq kıimdi, deneli, aq saqaldy, Soqyr, mylqaý, tanymas tiri jandy... Kári qudań — qys kelip, álek saldy» dep, qazaqtyń qatań shaldaryna uqsatady. Sonymen qatar, qazaqtyń sol kezdegi qysta da kıiz úıde otyratyn turmysyn elestetip, «Borandaı burq - sarq etip doldanǵanda, Alty qanat, aq orda úı shaıqaldy» deıdi.
Mezgil taqyrybyna jazǵan óleńderinen tabıǵat kórinisterinen basqa aýyldyń áleýmettik ómiri de, baı men jarlynyń turmysyndaǵy aıyrmashylyq ta, taptyq teńsizdik te kórinis berip turady.
Qazaq úshin tórt túlik maldyń mańyzyn aıtyp jatýdyń ózi artyq bolar. Onyń ishinde erekshe qadirlegeni jylqy túligi. Jylqy - qazaqtyń tórt túlik malynyń sulýy, minse - kóligi, ishse - qymyzy, jaýǵa shapsa - jan serigi bolǵan kıeli janýar. Abaı óz shyǵarmasynda jylqynyń sulýlyǵyn asa sheberlikpen sýrettep berdi. Sizderdiń nazarlaryńyzǵa «Attyń syny» óleńin usynamyz. (slaıd 14)
Muqıat tyńdadyńyzdar, olaı bolsa, Abaıdyń jylqyny aldaryńyzǵa berilgen sýrettegi janýarlarmen qalaı teńedi? (ár topqa qoı, qoıan, bóken beınelengen paraq beriledi, oqýshylar teńeý sózderdi jazýy kerek, mysaly - bóken qabaq)
Abaı aýdarmalarynda da jan - janýarlar dúnıesi kórinis tabady. Abaıdyń qandaı aýdarma mysaldaryn bilesizder? (Oqýshylar atap beredi, muǵalim ınteraktıvti taqtadan Abaıdyń aýdarǵan mysaldarynyń tizimin kórsetedi). Endigi kezekte mekteptiń drama úıirmesiniń ázirlegen «Shegirtke men qumyrsqa» mysalyn tamashalaıyq.
Krylovtyń túpnusqasy oryssha «Strekoza ı mýraveı» dep atalatynyn bilesińder. Nelikten Abaı ıneliktiń ornyna shegirtke dep aýdardy. Bıologıalyq turǵydan alǵanda olardyń qandaı uqsastyqtary bar? (oqýshylarǵa ınelik pen shegirtkeniń sýreti beriledi, olar óz oılaryn aıtady.)
Sýretshilerimizdiń shyǵarmalarymen tanysatyn ýaqyt keldi. (Osydan soń ár toptyń sýretshileri ózderi salǵan sýretti usynyp, oılaryn jetkizedi.)
Abaı álemi - sheksiz álem. Ony az ǵana ýaqytta jetkizip aıtý múmkin emes. Abaıdyń tabıǵat týraly jazylǵan shyǵarmalarynyń shaǵyn ǵana bóligin zerdeleýge tyrystyq. Abaı men tabıǵattyń birtutas ekenin bildik. Tabıǵat bizge ógeı ana emes. Bizdi aıalap, bar jaqsysyn bizden aıamaıdy. Endeshe, biz de aıaýly perzent retinde týǵan ólkemizdi súıe bileıik.
Óz elimniń basy bolmasam da,
Saıynyń tasy bolaıyn - degen naqyl sóz bar. Óz jerin súıetin, halqyn qurmetteıtin elimizge paıdaly azamat bolyńdar.
Endi búgingi jumysymyzdy qorytyndylaý úshin aldaryńa berilgen stıkerge búgingi shara týraly eki juldyz, bir tilekterińizdi jazyńyzdar. (Ol jazbalardyń 1 - 2 oqylady). Bizdiń synyp saǵatymyzǵa qatysyp otyrǵan synshy dostarymyz top jumysyna baǵa berip ótsin. (Marapattaý).
Bizdiń Abaı atamyzdyń tabıǵat lırıkasyna jasaǵan shaǵyn saıahatymyz aıaqtaldy. Kóńil qoıyp tyńdaǵandaryńyzǵa kóp rahmet! Kóriskenshe kún jaqsy!
You Might Also Like
