InfoHub Logo

On eki jasar bala kúninde qasynda Orazaýlyq degen sart bar, ekeýi Túrkistan shaharyna kelip, Ábilmámbet (Ábýálmámbet) patshaǵa qyzmetkershilik qyldy. Ol jerde ornyǵyp tura almaı, uly júz úısin Tóle bıdiń túıesin baǵyp júrdi. Onda da baıyrlap tura almady. Saryarqaǵa shyǵyp, atyǵaı, qaraýyl degen eldiń ishine kelip, Dáýletkeldi baıdyń jylqysyn baqty. «Atyń kim?» dep suraǵanǵa: «atym — Sabalaq» depti. Baı báıbishesine aıtypty:

— Ózge jalshydaı kórme muny, kúte gór! osy Sabalaq anyq sart emes. Ana Orazaýlyq sart bolsa bolar: kózi alaqandaı, tabany túıeniń tabanyndaı jap-jalpaq bolyp, beti qyzyl bala bolsa, kózi sony iship-jep, aýzynan sýy aǵyp, essiz, tússiz bolyp otyra beredi. Mynaý Sabalaqtyń esh nársemen isi joq, oılaǵany ǵaqyl-oı, ezý tartyp kúlmeıdi, qabaǵyn shytyp keıimeıdi. Alty kún, alty tún ash júrse de, óz qolymen quıyp as ishpeıdi. Jáne jarty aıaq as ishse de, sarqytyn kisige bermese, kóńili kónshimeıdi. Jerge bir otyrmaıdy, dáneme taba almasa, saıyn dalada bolsa da, kıimin astyna sheship salyp otyrady. Jáne uıyqtap jatqanda, ústi jap-jaryq bolyp turady. Syılap ustaı gór! Qasıeti bolyp, bir nársesine ushyrap qalyp júrmeıik, — deıdi.

Sol ýaqytta qazaqtyń jylqysyn túp kótere qaraqalmaq Qatysyban degen jaý aldy. Qazaq «qylquıryq» dep attandy. Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, qaz daýysty Qazybek, Shaqshaquǵly Jánibek, Kókjarly kókjal Baraq, Shanyshqyly Berdiqoja, Syrym Malaısary, kereı, ýaqtan shyqqan Sary, Baıan bári attanyp, qalmaqqa barsa, qalmaq shep quryp, aınalasyn qorǵan qylyp, sheptiń aýzyna jaınatyp jasaý tógip, qyz-kelinshek qoıyp, qazaqtyń batyrlary jasaýǵa qyzyǵyp shapsa, ar jaǵynda buǵyp jatqan mergenderi atyp tastap, qalmaq qazaqqa aldyrmaıdy. Neshe kún jatyp, «sasyq qamal» bolyp, qalmaqtan jylqysyn aıyra almaı, saly sýǵa ketip, qaıtpaqshy bolypty. Sonda jylqynyń sońynan qalmaı qýǵan jylqyshy Sabalaq qazaqtardyń qaıtaryna kezi jetken soń, kópten ońasha shyǵyp, atynan túsip, shúberek belbeýin quryǵynyń basyna baılap, tý qylyp, qalmaqtyń qamalyna:

— Abylaı! Abylaı! — dep, jalǵyz baryp kirip ketti deıdi.

Qudanyń qudiretiniń sheberliginiń tamashasy — ózine atsa oq ótpeıdi, shapsa qylysh ótpeıdi. «Kirgen jerin esik, shyqqan jerin tesik» qylyp, japadan-jalǵyz ózi qalmaqtyń qamalyn buzyp, jylqynyń jýsaý tezegindeı topyrlatyp tastaǵan soń, qazaqtyń batyrlary tus-tusynan kirip, qalmaqty jebir-jesir qylyp shaýyp, talap, shash-etekten oljaǵa qaryq bolysyp qaıtysypty.

Jaýdy jeńip, kóńilderi tynǵan soń arǵyn, naımannyń batyrlary:

— Keshe bizden aıtylmaǵan árýaq, shaqyrylmaǵan uran qalǵan joq. Bári dánemege jaramaı, bul ózi jalǵyz bolsa da, tegi, zaty kim eken? Belgisiz bolsa da, bárimizden baq-talaıy joǵary, árýaǵy kúshti eken. Burynǵynyń sózi bar edi: «qoı asyǵy deme, qolaıyńa jaqsa saqa ǵoı» dep edi. Kel, osyny han kótereıik, — dep áý desip, atyǵaı, qaraýyldyń ortasyna alyp kelip, aq otaý kóterip, alty qatyn alyp berip, aq kıgizge salyp, han kótergen eken.

Tobylbaı bıdiń balasy Arystan aqyn qolga túskende, Kenesary hanǵa aıtqan:

— Kene han, jaqsy kórseń, qarashyńmyn,
Jek kórseń de, ózińniń Alashyńmyn.
Atańa alty qatyn alyp bergen
Atyǵaı, Qaraýyldyń balasymyn! —

dep sonda ózin óltirtkeli otyrǵan Kene han kóziniń jasyn tógip-tógip jiberip:

— Batyr, qalaǵanyńdy al, — dep astyna — at, jetegine — túıe, moınyna — beren myltyq, qasyna otyz jigit joldas berip, eline alyp barǵyzyp salǵan eken.

Abylaı hannyń qazaqqa alǵash han bolǵan jeri — osy.  Sol kúnde jıyrma jasta eken. ózi ólgenshe, ómiri qaryǵansha turaǵy Kókshetaýda bolǵan. Ol sóz hám Arystan aqynnyń óleńinde bar:

Qylady Mekerjide baılar saýda,
Top buzar batyr jigit qalyń jaýda.
Surasań Abylaıda turǵan jerin,
Han boldy qyryq segiz jyl Kókshetaýda.

Bul Saryarqany burynǵy ýaqytta noǵaıly bılep-tóstep, qonys qylǵan eken. Sonda noǵaılynyń baılyǵy qalyptan asyp ketkendigi sondaı — «qymyz ózeni degen ózen bolsyn» dep, Qylshaqty degen ózendi qymyz quıyp aǵyzý úshin qazǵan eken. «Qymyz kóli» degen kól qylamyz» dep Saýmalkóldi taqyrlap, qymyz quıǵan eken. O da tasyp tógilip, kúnderdiń kúni bolǵanda, sol qonysyn ıelenip qalǵan keıingi jurttan tilenshilik qylyp, qaıyrshy boldy. Onan soń qalmaq bılep-tóstep, meken qylǵan eken. Ár jerdegi úıilgen oba — qalmaqtardyń ólgenine shyǵarǵan janazasy. Qalmaq tasqa tabynady. Sol tabynyp júrgen tasymen ólikterin bastyryp ketedi. Kóp úıilgen obalar — handarynyń, jaısańdarynyń janaza tasy, az úıilgen — jaı kisileriniki. Bulardyń Saryarqany ıelenip júrgen zamany — qaraqalmaq Qatysyban qońtajynyń tusynda. «On san oımaýyt, toǵyz san torǵaýyt», «Aıýkeniń aýyr qoly» atanǵan tus ta — quba qalmaqtyń hany Qaldan Sherin tusynda.

Qalmaqtyń qutyn qashyryp, Saryarqadan aýdyrǵan, basyna qara qan jaýdyrǵan Abylaı han eken. Abylaı zamanynda súrgen dáýrendi Qazaqbaıdyń balasy Abylaıdan buryn Adam ataǵa sheıin kórgen emes.

Ǵalamda on segiz myń jan bolypty,
Bul sózim bilgenderge tań bolypty.
Jigitter, qulaq qoıyp tyńdasańyz,
Qazaqta Abylaıdaı han bolypty! —

dep óleńge shyqqan Abylaı — osy.

---