InfoHub Logo

Bul ózi erterek HV ǵasyrdyń aıaǵynda, HVİ ǵasyrdyń basynda qazaq eldiginiń tiregi shaıqalmaı, jońǵar qalmaqtarynyń shabýyly onsha órshimeı turǵan kezde bolǵan oqıǵa edi. Qarataýdyń kúngeı betinde, shymyr rýynyń Shynqoja atasynyń Qyrǵyzáli balasynyń kóp malmen jaılaýda bolyp, kúzdiń aıaǵyna taman Tashkent aınalasyndaǵy qystaýǵa kóshýge yńǵaılanyp jatqan kezi bolatyn. Baı Qyrǵyzáli tete ósken uldary Qalymbet pen Qazymbetti qatar úılendirmekshi bolyp úlken toıǵa daıyndalyp jatqan. Bolashaq eki kelini úshin eki qyryq jetini mataı
aıdap, qalyńmaldarynan túgel qutylyp qoıǵan. Mundaı jaǵdaıda kúıeýjigitterdiń qaıynatalarynyń aýylyna uryn baryp, syı-sıapatpen jeńgeleriniń aýzyn alyp, qalyńdyq oınaýǵa quqy bar bolǵan. Bul — qazaqtyń eski salty. Sol Qyrǵyzáliniń ulynyń biri Qalymbet qalyńdyǵynyń aýylynda júrgende aýyryp qalady da, inisi Qazymbet kelinshegin buryn túsiredi. Al Qalymbet qaıynata aýylynda ózin aınaldyrǵan dertten qaıtys bolyp, aıttyrǵan qalyńdyǵy Táttibıke aq bosaǵany attap úlgermesten qara jamylady.

Táttibıke aqylyna kórki saı, jiger-namysy, batyldyǵy batyr jigitke bergisiz bolyp ósipti. Mine, endi osy Táttibıke aıttyrylǵan kúıeýiniń naızasyna qaraly shashaq taǵyp, aq otaýynyń qasyn baılaıdy. Basqa qarý-jaraǵyn otaýynyń ishine ilip qoıady. Sóıtip, jyl ótedi. Qalymbetke as berilip, Táttibıke aýylynyń ıgi jaqsylary, bas kóterer azamattary quda aýylyna asty ótkizisýge attanady. Jylqyly baı aýyldyń osy bir ońtaıly sátin ańdyǵan birneshe ury jigitter shetki bir úıden sýsyn iship, jaı-japsardy bilip alyp, keshtete qyrýar maldy aldyna salyp, qýa jóneledi. Maldy qaıyrǵan eki jylqyshy jigitti óltirip ketedi. Osyny estigen qaraly qalyńdyq Táttibıke qaza bolǵan kúıeýiniń saýytyn kıip, qural-saımanyn asynyp, quıryq jaly kúzelgen qaraly atqa minip, qaraqshylardyń artynan qýady.

Urlyqshylar Táttibıkeniń qyz ekenin bilmeı, qýyp kele jatqan oǵan naıza salady. Jasynan áskerı mashyqtanǵan qyz kók súńgilerdi denesine darytpaı, bir uryny naızamen túırep óltiredi de, ekinshisin attan túsiredi. Qalǵany qashyp ketedi. Qyz ólikti tiri qaraqshynyń aldyna óńgertip, aýylyna alyp keledi. Shurqyraǵan qalyń jylqy urylardyń qulqynynan aman qalady. Malǵa jaý shapqanyn estigen qypshaqtar aýlyna oralǵanda eki qaraqshynyń birin ólideı, ekinshisin tirideı baılap ákelgen qaraly Táttibıkeni qurmetpen qarsy alady.

Ol kezde úılenip úlgermeı ólgen kúıeýine bir jyldan soń as berisimen qalyńdyq taǵdyry sheshiletin bolǵan. Sóıtip, qyrshyn ketken ulynyń aldyndaǵy sońǵy qaryzyn ótegen Qyrǵyzáli kenje uly Qazymbetpen birge Táttibıkeniń aýylyna keledi. Qazaqtyń salty boıynsha aıttyrǵan jigiti ólgen qalyńdyq sol eldiń bir jigitine kúıeýge shyǵýy tıis. Al bul jaǵdaıda Táttibıke qaınysy Qazymbetke turmysqa shyǵýy kerek bolǵan.

Eki birdeı qaraqshyny ustap alyp kelgen qyzyna rıza bolǵan Táttibıkeniń ákesi qyzyna tolyq bostandyq beredi. Bul degenińiz — qyzdyń taǵdyry óz qolynda, qyz kimge kúıeýge shyǵamyn dese de, óz erki degen sóz. Eger Táttibıke qaınysyna erge shyqpaımyn dese de ózi biledi, mundaı jaǵdaıda qyzdyń ákesi qudadan alǵan qalyńmaldy túgel qaıtarýǵa tıis. Sonan keıin qyz kimge kúıeýge shyǵamyn dese de óz erki. Al qyz bulaı jasasa, Qyrǵyzáli úshin, onyń týǵan-týysqandary úshin bul súıekke túsken tańba bolar edi. Óıtkeni onda jesir Shynqoja aýylyn mensinbegen bolyp sanalar edi.

Osy jaıdy anyq uǵynǵan Táttibıke ózin týǵandaryn jáne qaıyn jurtynyń ıgi jaqsylaryn, qaınysyn jas jubaıymen shaqyrtady. Shaqyrǵan adamdary túgel kelgen soń, qyzdyń ákesi qudalaryna Táttibıkeniń basyna erkindik berilgendigin, endigi qalaı tek qyzdyń ózinde ekenin aıtady.

Táttibıke sheshimin el aldynda bylaı jetkizedi:

— Týǵan elim, qalyń bergen qaıyn jurtym. Qara jamylǵan qalyńdyq bolsam da sóılemeske ylajym joq. Eń áýeli ákeme qoıar shartym bar, kelisse ǵana aıtamyn.

— Qyzym, kez kelgen jigittiń qolynan kele bermeıtin erlikti jasadyń. Qandaı shartyń bolsa da qabyl aldym. Sóıleı ber, — deıdi ákesi.

— Onda álgi malyńdy aıdap áketkeli bolǵan qaraqshyny el aldyna ákelsin. Olar meniń qyz ekenimdi bilsin! — deıdi.

Uryny el aldyna alyp kelgennen soń, Táttibıke oǵan bylaı deıdi:

— Áı, qaraqshy! Aýylymyzǵa kelip, asymyzdy iship alǵannan soń qaraýshysy az malymyzǵa ıe bolǵylaryń keldi. Eki jylqyshymyzdy da óltirdińder. Endi seniń ómiriń meniń qolymda. Óltirsem be, qulaǵyńdy quntıtyp kesip, qul etemin be bul meniń erkimde. Meniń qyz ekenimdi kórip tursyń. Endi meniń saǵan qoıar talabym mynadaı: bizdiń jazyqsyz ólgen jylqyshylarymyzdyń bala-shaǵasyna qunyn tóleńder. Ár qaısysyna bir úıir jylqydan (ol ár úıirde on bes-jıyr- ma jylqy) tóleısińder. Senderden ólgen qaraqshyǵa qun tólenbeıdi, óıtkeni sender adamymyzdy jazyqsyz óltirip, malymyzdy aıdap ketkileriń keldi. Osy aıtqanymdy jarty aıdyń ishinde oryndasań, ólgen joldasyń ekeýińdi elińe jiberemin, eger oryndaı almasańdar, elińdi shaýyp kúshpen jaýlasyp tartyp alamyn depti.

— O, aınalaıyn úkimińe quldyq, aıtqanyńnyń bárin ýaqytynda oryndaımyz, — dep qaraqshy ant beripti.

Qos qaraqshy bireýi ólideı, bireýi tirideı atqa mingizilip jiberilgen soń Táttibıke endi qaıynjurtynyń aldyna óz talabyn qoıady:

— Allaǵa aıan balalaryńyz Qalymbetti Qudaıdyń ózi aldy. Ara túser aılam bolmady. Bir jyl árýaǵyn kútip, asy berilgen soń ákem bas bostandyǵymdy ózime berip otyr. Men sizderdiń elge kelin bolyp túsý úshin aldymen Qazymbet pen onyń jas jubaıyna qoıar shartym bar. Soǵan kelisse ǵana ámeńgerimniń aýylyna baramyn.

Qyrǵyzáli de, onyń ekinshi uly Qazymbet te, kelinshegi de «aıtyńyz, aıtyńyz» desedi.

— Atalarymyz quda túskende, quıryq baýyr jegende, men ata-anamnyń qalaýyna kóngende toqal bolý eshkimniń de oıynda joq edi. Qalymbet myrza tiri bolǵanda aýyldaryńyzǵa úlken abysyn bolyp túsetin edim. «Abysyn tatý bolsa as kóp, aǵaıyn tatý bolsa at kóp» degen. Joly jińishke bolyp áıel jaratylypty. Qazymbetke ánsheıin ǵana erge shyǵa qalsam, toqal atanamyn, kúndes bolamyn. Al bir erkekten týsa da eki áıeldiń balalary eki rýly el bolyp júr. Meniń toqal bolyp, Domalaq anadaı báıbisheden taıaq jegim kelmeıdi. Qurbym, sen meni abysyndaı qabyldap, baıyńdy qyzǵanbasań ǵana, toqal kórmeseń ǵana aýyldaryńa baramyn. Túsken úıimniń bosaǵasyn Qazymbettiń emes, aǵasy Qalymbettiń bosaǵasy dep attaımyn. Óziń boıyń qaraǵaıdyń talshybyǵyndaı buralǵan suńǵaq kelinshek ekensiń. Kórgen aıanym — sen de eki ul tabasyń, men de eki ul tabamyn. Sol tapqan balalarymyz da qaraǵaıdaı bolyp óser.

Senen týǵan eki ul, olardyń urpaqtary da baı, batyr da bolar. Qasqa aıǵyrdyń qulyny eń bolmasa tóbel bolyp týady. Báıdibek, Dýlat bekterdiń urpaǵysyzdar. «Jigittiń jaqsy bolmaǵy naǵashysynan, úıdiń jaqsy bolmaǵy aǵashynan» degendeı aralas-quralas jaqsy eldiń qyzdaryn alsa, senen órbigen er balalardan bı de, bek te týar, ári saýyq-saıranshyl saıatshyl keler.

Al menen týǵan eki ul da, olardyń úrim-butaǵy da baı da, batyr da bolýmen qatar eline bıligi, bektigi arylmas qut bolar. Bılik pen bektiktiń jóni bir basqa, baqtyń ulylyǵy da sol bektik pen bılik qoı. Bı men bektiń aldyna barmaıtyn jan joq. Basqa qonǵan baqsy tek yntymaqty aǵaıyndar ǵana ustap tura alady. Tómen etek urǵashy bolsam da batyrlyǵym da, baılyǵym da bir basyma jetedi. Alyp anadan týady. Sondyqtan da bolashaq urpaqtyń qamymen kúndes bolmaı, abysyn bolýdy qaladym.

Qazymbettiń áıeli jurt aldynda Táttibıkeniń shartyna kelisip, ant beredi.

---