InfoHub Logo

Ábilqaıyr, Ábilqaıyr Muqambet Ǵazı Bahadúr han (1693 — 12.08.1748) — han, qolbasshy. Shyńǵys han áýletiniń kishi býyny — Óseke urpaǵy, Qajy sultannyń balasy. Soǵystarda batyrlyǵymen, aılakerligimen, shabýyldardy uıymdastyra bilýimen aty shyǵyp, muragerlik jolmen emes, óz bedelimen Kishi júzdiń hany boldy (1710 — 12.08.1748). 1715 jyly Táýken han ólgennen keıin úsh júzdiń bas handyǵy taǵyna úmitkerlerdiń biri boldy. Biraq muragerlik jolmen Táýkeniń uly Bolat bas han saılandy.

Ábilqaıyr qazaq qalmaq qarym-qatynasy meılinshe shıelenisip turǵan 1716 — 18 jyldary Reseı ımperıasynan kómek alý maqsatymen Sibir gýbernatory knáz M.P. Gagarınge, Ýfa voevodasyna hat jazyp, qazaqtardyń ahýalyn birshama retteýge at salysty. 1723 jylǵa deıin Túrkistanda turyp, odan jońǵar basqynshylary qýyp shyqqannan keıin Buhar men Hıýa handyqtarynyń shekarasyndaǵy ózine qaraıtyn kóshpeli taıpalarǵa qonys aýdardy. Ábilqaıyr 1726 jyly Ordabasydaǵy halyq jınalysynda kazaq jasaqtarynyń qolbasshysy bolyp saılańdy. Búlanty ózeniniń jaǵasyndaǵy (1728), Ańyraqaıdaǵy (1729-30) jońǵarlardy talqandaǵan soǵystarda qolbasshylyq qabileti erekshe kórindi. Ańyraqaı shaıqasynda bas qolbasshyshylyqty óz erkimen Bolat hanǵa bergenimen úsh júzdiń qolyn úılestirýde kóp jumys atqardy. Ábilqaıyr qazaq handary men sultandarynyń alaýyzdyǵy artyp, syrtqy qaýip kúsheıgen shaqta, Reseı ımperıasyna arqa súıeýdi oılady. Ábilqaıyrdyń Qundaǵúlov Seıitqul men Kóshtaev Qutlymbet bastaǵan elshiligi Peterbýrgke baryp (1730), Reseı Syrtqy ister mınıstrligi kollegıasynyń M. Tevkelev bastaǵan elshiligi oǵan keldi (1731).

Elshilik qazaq ulysyn Reseıdiń qaramaǵyna alý týraly kelissóz júrgizdi. Ábilqaıyr 1731 jyly qazanda Reseı ımperıasynyń qaramaǵyna kirgendigi jóninde ant berdi (Bul antgy 1738,1740,1742 jyly qaıtalady). Ant berý arqyly ol Reseımen tatý turýdy, onyń qaramaǵyna ótken bashqurt pen Edil qalmaqtarynyń qazaq qonystaryna shapqynshylyǵyn toqtatýdy, Reseıdiń kómegimen jońǵar qalmaqtarynyń qol astynda qalǵan qazaq jeri men qalalaryn qaıtaryp alýdy, ımperıa ákimshiligine súıenip, qazaq arasyndaǵy bedelin arttyryp, úsh júzdiń basyn biriktirip ózi bıleýdi, handyqty balalaryna saılaý tártibimen emes, muragerlik jolymen qaldyrýdy kózdedi. Sóıtip ol jeke múddesimen birge halyqty apattan saqtaýdy da oılady. Alaıda Reseı saıasaty da terende jatty. Imperıa qazaq jerin bútindeı otarlaýdy oılady. Ábilqaıyr Peterbýrg saraıy men onyń Orynbor ákimshiliginiń saıasatyn der kezinde túsińdi. Hannyń óz uly Qojahmetti amanattan qaıtaryp alýdaǵy Reseı ókimderimen tartysy, ımperatrısalar Anna Ioanavnanyń, keıinnen Elızaveta Petrovnanyń talaptaryna moıynsunbaýy, Kishi júzde derbes saıasat júrgizýge tyrysýy, el táýelsizdigin saqtaý baǵytyndaǵy sharalary otarshyldyqtyń barlyq kórinisterine karsylyǵyn baıqatady. Orys úkimetimen ár túrli qatynastardy úzbeı, Ábilqaıyr sonymen qatar, jońǵar qońtaıshysy Qaldan Serenmen (Serenmen) astartyn baılanysta boldy. Jońǵar shapqynshylyǵy álsiregen saıyn Reseıden boıyn aýlaq salýǵa tyrysty. 1740 jyly Hıýany basyp alyp, az ýakyt osynda han atandy. Biraq Irannyń Nádir shahynan yǵysyp, tastap shyǵýǵa mójbúr boldy. Ábilqaıyr úsh júzdiń bıleýshi, qadirli bılerimen, belgili batyrlarymen, saıası qaıratkerlerimen tyǵyz qarym-qatynas jasady. Ózinen jas, bedeli ósip kele jatqan Abylaımen ár kezde túsinise bildi.

Abylaıdyń bir áıeli Qarashash — Ábilqaıyrdyń qyzy. Kishi júz hany retinde onyń saıasatynda qaıshylyqtar da bar. Qazaq dalasyn otarlaýdyń tiregi bolǵan Or bekinisin salýdy ózi usyndy (1735). 1737 - 38 jylǵy bashqurt halqynyń otarshyldyq ezgige qarsy kóterilisin basýǵa qatysýy týysqan eki eldiń qarym-qatynasyn shıelenistirdi. Ábilqaıyrdyń derbestigi men qazaq dalasyna jaıylyp ketken ataǵy keıbir sultandarǵa unamady. Solardyń biri — Orta júzdiń sultany Baraq Or bekinisinen qaıtyp kele jatqan Ábilqaıyr men en dalada kezdesip qalyp, ony óltiredi. Hannyń serikteri de sol jerde qaza tapqan. Biraq Baraq Ábilqaıyrdy "orysshyldyǵy" úshin emes, óziniń jeke basynyń múddelerin kózdep "qaraqshylyq" iske barǵan edi. Ábilqaıyrdyń molasy Qabyrǵa ózeniniń Ulqúıaqqa quıatyn tusynda, Torǵaı qalasynan 80 shaqyrym jerde. Keıin bul ara Han molasy ataldy. Ábilqaıyrdan kóptegen urpaq qalǵan.

---