InfoHub Logo

Áıteke bı (Aıtyq) (1644—1700) — qazaqtyń Táýke, Bolat, Sámeke, Ábilmámbet, Abylaı handary tusynda memleket basqarý isine aralasqan memleket jáne qoǵam qaıratkeri, Áz Táýke han qurǵan «Bıler keńesiniń» múshesi, ataqty sheshen, Kishi júzdiń tóbe bıi, «Jeti jarǵy» atalatyn zańdar kodeksin shyǵarýshylardyń biri. Shyqqan tegi — Kishi júzdiń Álimuly taıpasynan. Ol qazirgi sozylyp jatqan Qyz-Bıbi taýynyń eteginde ómirge kelgen.

«Tobyqty Ánet bıdeı bataly bol, Kishi júz Áıtekedeı ataly bol» dep ataqty Segiz seriniń batasynda aıtylǵandaı, Áıteke bı ataly tuqymnan. Onyń arǵy atasy Seıitqul Jádikuly Shyǵaı hannyń serigi bolǵan. Shyǵaı han Buqardyń Abdolla hanymen odaqtas bolyp, Syrdarıanyń saǵasyndaǵy qonysyn tastap, Samarqannyń teriskeıindegi Nurata taýyna kóshkende, sonymen birge qaraýyndaǵy elin ertip, qotaryla kóship keledi. Osy Seıitquldyń segiz balasynyń biri — Áıteke bıdiń ákesi Aqsha da, biri — keıin Samarqannyń bıleýshisi bolǵan, qazaq hany Salqam Jáńgir 600 jaýyngermen jońǵar qońtaıshysy Batyrdyń 50 myń áskeriniń ótinde qalǵanda, der kezde kómekke jetip, qazaq qolyna aıtýly jeńisti sýyryp áperetin ataqty Jalańtós bahadúr. Jalańtós Samarqanǵa ámir bolǵannan keıin aǵasy Aqshany Qoqannyń hany etip saılatady. Ulyqbek medresesinde oqyp, tálim alǵan Áıteke áýeli atasy Aqsha hannyń, atasy ólgennen keıin aǵasy Jalańtóstiń tárbıelerinde bolyp, el basqarý isteriniń qyr syrymen tanysady. Onyń osy kezde kórgeni men bilgeni keıin Táýke hannyń ata zańy ispetti «Jeti jarǵyny» shyǵarýǵa qatysqanda da Áıtekege osy alǵan bilim men jıǵan tájirıbeniń kóp kómegi tıgen bolý kerek. Bir jaǵynan Qytaı, bir jaǵynan jońǵar, endi bir jaǵynan qazaq-orys jerin torlap, shekaraǵa áskerlerin shoǵyrlandyrǵan qıyn kúnderde Áıteke bı Tóle bımen, Qazybek bımen birige otyryp, eldi, jerdi qorǵaýǵa belsene aralasady. Mártóbe men Kúltóbede kúnde jıyn kezinde alty alashty aýzyna qaratqan sol úsheýdiń bireýi — oraq aýyz, ot tildi Áıteke bı el basyna teristik shyǵystan qara bult úıirilip kele jatqan qarsańda bir maqsatta tize ajyratpaı talaı jyl birge kúresken serikterin tastap, dertti bolyp, ata jurtyna — Nurata taýyna oralady. Ol dert Allanyń jibergen aýrýy emes, «Týra bı týǵanyna jaqpaıdy» dep, el taǵdyryna qatysty máselede bet pen bedelge qaramaı týrasyn tilip aıtqan bıdiń sózin kek tutqan sultandardyń qastyǵy edi. Ata jurtqa keler aldynda Tóle bı, Qazybek bı sekildi úzeńgiles serikterine sálem retinde joldaǵan uzaq tolǵanysynda Áıteke bı: «Elinen aıyrylǵan er baqytsyz, jerinen aıyrylǵan el baqytsyz. Qudaıym ondaı kúndi maǵan kórsetpegeı!» degen eken. Elim degen erdiń tilegi aq qoı qashanda. Kókiregi dańǵyl dana bı ózi tilegenindeı eliniń «aqtaban shubyryndyǵa» ushyraǵanyn kórmeı, bu jaryq dúnıemen hosh aıtysty.

---