InfoHub Logo

Taqyryby: Adaldyq jáne sypaıylyq – shynaıy adam kelbeti
Tárbıe saǵatynyń maqsaty: a) Kishipeıildilik, tazalyq, ádeptilik, kómek berý, dostyq, jaqsylyq, ar - uıat, qyzmet etý, ımandylyq, ınabattylyq, elin, jerin súıý – adamgershiliktiń basty ustanymdary ekenin uǵyndyra otyryp, oqýshylardyń boıyna adamgershilikti sińirý.
á) Oqýshylardy adamgershilikke, meıirimdilikke, qaıyrymdylyqqa, kishipeıildikke úırene otyryp, jaman ádetterden aýlaq bolýǵa tárbıeleý.

Barysy:
İ. Aqyn, jazýshylardyń oılary
İİ. Ádeptilikke, adamgershilik – sypaıylyqqa baılanysty maqal - mátelder
İİİ. Jumbaq sheshý
İÚ. «Qupıa hattarǵa» jaýap berý
Ú. Oıyn «Jalǵastyr»
Vİİİ. Oıyn “Saıahatqa shyǵý”
Úİ. Adamgershiliktiń negizgi qaǵıdalary

M: Sypaıylyq tárbıeniń belgisi. Sypaıylyq adam boıyndaǵy qundy qasıetterdiń biri. Sypaıy bolý, áıel zatyna da, er adamǵa da tán. Ásirese bul qasıet qyz balasynyń boıynan tabylýy qajet. Sonaý ata - baba zamanynan, bizder úshin, ıaǵnı, qazaq halqy úshin tárbıeniń mańyzy óte zor ekeni bárine belgili. Al tárbıelilikke jatady? Oǵan: úlkenge qurmet, kishige izet, qarapıymdylyq syndy qasıetter jatady, al aıtylǵan qasıetterdiń barlyǵy sypaıylyqtan bastaý alaıdy ma?! Demek, sypaıylyq – tárbıeniń belgisi...

İ. Adamgershilikke tárbıeleý quraly — eńbek pen ata - ana úlgisi
Ybyraı Altynsarın. Al, adamgershilik degenimiz ne? Munyń jaýaby, árıne, adam boıyndaǵy asyl qasıetterdi aıtamyz. Demek, asyl qasıetimiz – eńbek súıgishtik, dostyq, ádeptilik, kómek berý, qoǵamǵa qyzmet etý, ınabattylyq, ımandylyq, elin, jerin súıý, kishipeıildilik. Iaǵnı, adam boıynda osy qasıetter joǵary tursa, ol adamnyń adamgershiligi joǵary bolmaq. Sondyqtan, biz osy qasıetterdi kishkentaı kezimizden boıymyzǵa sińirýimiz qajet. Al, kerisinshe, sózi dóreki, minezi shaıpaý, menmen maqtanshaq, kerenaý kesir minezden aýlaq bolýymyz kerek. Osy jerde uly Abaıdyń sózimen naqtylap ótsek:

«Ǵylym tappaı maqtanba,
Oryn tappaı baptanba.
Qumarlanyp shattanba,
Oınap, bosqa kúlýge.
Bes nárseden qashyq bol,
Bes nársege asyq bol;
Adam bolam deseńiz,
Tileýiń, ómiriń aldynda,
Oǵan qaıǵy jeseńiz.
Ósek, ótirik, maqtanshaq,
Erinshek, beker mal shashpaq -
Bes dushpanyń bilseńiz.
Talap, eńbek, tereń oı,

Qanaǵat, raqym oılap qoı –
Bes asyl is kónseńiz
dep, adam balasyn tek adamgershilik qasıetterdi aıtyp ketkeni bizge sabaq.

İİ. Maqal - mátel (Kim tapqyr)
1. Ashý - dushpan, aqyl - dos,
Aqylyna aqyl qos.
2. Ádepti bala - arly bala,
Ádepsiz bala - sorly bala
3. Adaldyq júrgen jerde,
Adamdyq júredi
4. Asyldyń biri - Adamgershilik
5. Ala jipti attamaǵannyń abyroıy bıik
6. Adaldyq ardyń isi
7. Aqyldyń aldymenen júr
Aqymaqtyń artymenen júr
8. Ótirik aıtyp jaǵynǵansha
Shynyndy aıtyp jalyn
9. Aýyz ashsa syr kórinedi
Esik ashsa tór kórinedi
10. Aqyly joq basqa, adyraıǵan kóz bitedi
Dýasy joq aýyzǵa, sýdyraǵan sóz bitedi.
11 «Sóılese sóz ádepti»
12 Jaqsy jigit aqylyna jeńdirip is qylar, jaman jigit ońaı isti kúsh qylar.

İİİ. Jumbaq sheshý
1 Aqyl jáne sana, bostandyq ıesi bolyp tabylatyn tabıǵattyń bir bóligi (adam).
2 Jeke adam uǵymyn bildiretin sóz (ındıvıd).
3 Adamdy ańdar qaýymynan ajyratatyn sóz (sana).
4 Adamnyń ómir súrý ortasy (qoǵam).
5 Adam boıyndaǵy jaramsyz qasıetterdiń biri (qatigezdik).
6 İshki rýhanı adamgershilik qasıetterdiń biri (senim).
7 Adamgershilik qaǵıdalarynyń biri (shynshyldyq).
8 Adam is - áreketi qozǵaýshy kúshi (qajettilik).
9 Adam boıyndaǵy asyl qasıet (ádildik).
10 Eń asyl qasıetterdiń biri (erjúrektilik).

İV.«Qupıa hattarǵa» jaýap berý
Oqýshylar úsh topqa bólinedi. Ár topqa qupıa hattar jazylǵan konvertter taratylyp beriledi. Jaýabyn ár top oılanyp, aqyldasa otyryp aıtady.
Hattardyń mazmuny:

1 hat. Qurmetti dostar! Meniń kórshimniń bir balasy bar. Ózi ótirikshi kózbe - kóz ótirikti aıta qoıady. Maǵan kúnde kelip oınaǵysy keledi. Men onymen dos bolyp birge oınaıyn ba?

2 hat. Qurmetti dostar! Meniń de bir dosym. Ózi maqtanshaq. Oınap júrgende úı ishin aıtyp, nárselerin aıtyp, bósip maqtanady. Men onysyn unatpaımyn. Biraq oıyndy jaqsy oınaıdy. Men osy balamen dos bolaıyn ba, aıtyńdarshy?

3 hat. Qurmetti dostar! Partada menimen birge bir bala otyrady. Oınap - oınap tapsyrmasyn oryndamaı, jazbaı keledi. Muǵalim suraǵanda qysylady. Sabaqty meniń dápterimnen kóshirip alady. Men bermesem, «Sen sarańsyń» - deıdi. Men ne isteýim kerek?

V. Oıyn «Jalǵastyr»
«Ne isteýge bolmaıdy?».
- Úlkenderdiń aldynan...... (kesip ótýge bolmaıdy.)
- Kishkene balany................(jylatýǵa bolmaıdy.)
- Qustardy...........................(atýǵa bolmaıdy.)
- Qyz balany........................(renjitýge bolmaıdy.)
- Sabaqtan.............................(keshigýge bolmaıdy.)
- Synypta.............................(aıǵaılaýǵa bolmaıdy.)

«Ne isteý kerek?»
- Úlken kisini.......................(syılaý kerek.)
- Úlkenniń tilin...................(alý kerek..)
- Úlkenderge..........................(sálem berý kerek.)
- Kishilerdi..............................(qamqorlaý kerek.)
- Oqý quraldaryn.................. (kútip ustaý kerek.)

Adamnyń adamgershilik, sanalylyq dárejesi onyń tártibi men is — áreketin anyqtaıtyny áldeqashan dáleldengen. Adamgershilikke tárbıeleý balanyń jeke basyn qalyptastyrý men damytýdyń asa mańyzdy bir salasy, ujymǵa, qoǵamǵa, Otanǵa, eńbekke, óz mindetterine jáne óz basyna qatynasyn qalyptastyrýdy kózdeıdi.

Adamnyń boıynan adamgershilik qasıetter tabylsa, árıne symbatty, parasatty kórinedi.
Ózin ǵana oılaǵan -
Jamandyqtyń belgisi.
Ózgeni de oılaǵan –
Adamdyqtyń belgisi,-
degen ulaǵatty joldardyń tereń túsinigi bar. Óıtkeni, adam balasyna adamdyqtyń belgisi adamgershilikten qalyptasady.
Al, adamgershilik degenimiz ne? Munyń jaýaby, árıne, adam boıyndaǵy asyl qasıetterdi aıtamyz. Demek, asyl qasıetimiz – eńbek súıgishtik, dostyq, ádeptilik, kómek berý, qoǵamǵa qyzmet etý, ınabattylyq, ımandylyq, elin, jerin súıý, kishipeıildilik. Iaǵnı, adam boıynda osy qasıetter joǵary tursa, ol adamnyń adamgershiligi joǵary bolmaq.
- Adamgershilik degenimiz ne?

1 oqýshy: Adamgershilik, meıirimdilikti degenimiz ar, namys, adaldyq, dostyq, jaqsylyq jasaý dep oılaımyn.

2 oqýshy: Keıbir adamdar aýyr qylmys jasap alady da, kiná mende emes, zamanda, bárine zaman kináli deıdi. Zamanyna qaraı adam bolmaı, adam qaı kezde de adam degen atqa laıyq bolý kerek. Sondyqtan da men bul ómirde adamgershiliktiń, meıirimdilikti barlyq qasıetterin boıyna darytqan adamdar kóp bolsa eken dep armandaımyn.

3 oqýshy: adamgershilik degen asyl sóz. Adamnyń ıgi is - áreketi, eńbek, tatýlyq osynyń bári adamgershilikke jatady. Ar uıat joq jerde qylmysta, aldaý, arbaý, tonaýda bolady.

4 oqýshy: ıa, durys aıtasyz Qazaq osy arǵa úlken mán bergen. «Janym - arymnyń sadaǵasy» deıtin qazaq úshin ardan qymbat eshteńe joq. «Ar» degen sózdiń ózi túrki tilinen tazalyqty bildiredi.
- Balalar sender adamgershiliktiń ne ekenin biledi ekensińder, al endi sol adamgershilik kategorıalarynyń biri - paryz. Sender ony qalaı túsinesińder?

5 oqýshy: Meniń oıymsha Paryz ol halyqtyń jarqyn bolashaǵy úshin kúres. Bul adamnyń ata - anasyna, Otanyna mektebine, qorshaǵan ortasyna degen kóńil kúı.
Muǵalim: ıa durys aıtasyń, Paryz degenimiz ol adamnyń tynys tirshiligimen oryn alatyn sezim. Oǵan halyqqa qyzmet etý jáne adam qaı áleýmettik topqa jatsa sol toptyń aldynda boryshyn óteý jatady.
Adamgershiliktiń negizgi qaǵıdalary qandaı?

1 oqýshy: Keshirimdi bolý, kek saqtamaý, sóılese bilý, ádil bolý, izettilik. Ruqsat suraý, keshikpeý, amandasý, ósek aıtpaý, ýádede turý, ımandylyq, meıirimdilik, sabyrlylyq, qaıyrymdylyq, t. b.

2 oqýshy: İzettilik - aınalasyndaǵylardy qurmetteý, kishilik minez tanytý. Amandasý – beıbit peıildiń, dostyq yqylastyń belgisi, minez - qulyqtyń normasy.

3 oqýshy: Ádil bolý – adamshylyqtyń asyl belgisi. Ádiletti qoǵam adamdar ımandylyq qaǵıdalaryn qatań saqtaǵanda ǵana qurylady. Ádet - ǵuryp dástúrlerine qalyptasqan qaǵıdalarǵa, quqyqtyq normalarǵa, zańǵa súıengende ǵana ádildik jeńedi.

4 oqýshy: Ruqsat suraý - adamdar qarym – qatynasyndaǵy ishki mádenıetti aınaqtaıtyn etıkalyq qaǵıdalardyń biri. Adamnyń menshik quqyǵyn qurmetteý jáne qol suqpaý. Ár adam bir – biriniń qurmetteı bilýdi úırengenderi jón. Imandylyq - ár adam ultyna, násiline, namysyna, dinine qaramastan ımandy bolyp týady. Imandy bala dórekilikke barmaıdy, ata - anasyn ardaqtaıdy, kisige qıanat jasamaıdy. Imandylyq bar jerde rýhanı tazalyq bar, senim bar.

5 oqýshy: Keshikpeý - bul daǵdyny adam ózine bala jastan darytqany jón. Keshigý adamdardy syılamaý. Jumysqa nemese týǵan kúnge, keshterge keshigip barý baryp turǵan mádenıetsizdik. Ýádeli jerge erte barý kerek, keshikken jaǵdaıda keshirim suraý kerek.
Sabyrlylyq - adam boıyna eki jolmen darıdy, biri týa bitkeni de, ekinshisi adam ózin - ózi tárbıeleý jolymen keledi. Sabyrlylyq adamnyń óz minez-qulqyna ıe bola alatynyn kórsetedi.
Qaıyrymdylyq - aınaladaǵy adamdarǵa izgilikti is jasaý. Qaıyrymdylyq bar jerde qatygezdikke jol joq. Ózgeler úshin jasalǵan izgilik adam janyn nurlandyrady, adamdyq mártebesin kóteredi. Qaıyrymdy bala qashanda ata - anasynyń maqtanyshy.

Muǵalim: Adamgershiliktiń basty qaǵıdalaryn oryndaý adam quqyqtaryn qasterleý sharttarynyń biri. Onyń baptary qandaı?

6 oqýshy: Barlyq adamdar teń quqyqty, erikti, qadirli. Azamattar násiline, ultyna, jynysyna, tiline, tegine, dinine, múliktik jáne laýazymdyq jaǵdaıyna qaraı zań aldynda birdeı. Ómir súrý quqyǵy, adamnyń bas bostandyǵy men jeke ómir súrý erki qasıetti bolyp tabylady.

Muǵalim: Balalar, biz búgingi synyp saǵatynda adamgershilik, ádeptilik, sypaıylyq jaıly pikirler aıtyp, óz oılarymyzdy ortaǵa saldyq Árdaıym ádepti, sypaıy bolýǵa, kezdesken adamdarmen amandasýdy, keshirim suraýdy, ótinemin degen jyly sózderdi únemi aıtyp úırenip, kishilerdi qamqorlaı bileıik! Eger sen bala kúnińnen ádepti bolyp ósseń, eseıe kele ata - ananyń, óz Otanyńnyń maqtanyshy bolasyń.