Ádebıette kezdesetin qasqyr beınesi
Ádebıette kezdesetin qasqyr beınesi
Qasqyrdyń ishindegi kók aspan tústes keletinderi men aq qasqyrlar asa kıeli haıýan bolyp esepteledi. Ejelgi Qytaı jazbalarynda elsizde qalǵan balany bir qasqyr taýyp alady da óz sútimen asyraıdy.
Qasqyr - qaısar, asa saq haıýan. Qaısarlyǵy onyń kez kelgen aıqasta jetistikke jetkenshe ne jeńilip, demi úzilgenshe shaıqasýynan kórinedi. Qýlyǵynda asyra alady. Qaýip - qaterden saqtaný úshin ulıdy. Ol óziniń mańdaı terimen ustaǵan oljasyn ǵana jeıdi. Qasqyr túnde de aınalasyndaǵy qozǵalystardy aıqyn kóre alady, óıtkeni kózinde jaryqty shaǵylystyratyn qabat bolady.
Bir - birine degen adaldyǵy qasqyrdyń basty ereksheligi retinde ataýǵa bolady. Olar jaqsylyqty túsinip, qaıtarymy bolǵan. Adam sıaqty qaıǵyrǵanyna kýá bolǵan.
Qasqyrlar týraly yrymdarda az emes. Qasqyrdy óltirgen qarýdy paıdalanbaǵan. Ólgen qasqyrdyń baýyrlary mindetti túrde kek alýǵa umtylǵan.
Ádebı shyǵarmalarda qasqyr beınesi kóp kezdesedi. Mysalǵa M. Áýezov /Kókserek / áńgimesinde qasqyr, tabıǵat, adam máselesi sóz bolady. Jaratylystaǵy adam men tabıǵat teńdiginiń qatynas dárejesi kórsetiledi. Adamdar tabıǵattyń óz zańdylyǵyna qarsy shyǵyp, qasqyrlar mekenin oırandap, onyń kúshigin enesinen aıyryp, aýyl tutqyny etedi. Munda qasqyrlardyń adam ústemdigine esh kónbeıtindiginiń eń nanymdy dáleli Kókserek balany jryp ketýinen aıqyn kórinis tabady.
Sh. Murtazanyń /Aı men Aısha /romanyndaǵy /Jalańash qasqyr /úzindide hannyń baǵynda jaıylyp júrgen semiz elikti jaryp jegen arlan, álgi mol etti sińirip, tarǵyl jartastyń astyndaǵy úńgirde uıyqtap jatsa kerek. Ne kerek, búkil álem jınalyp, álgi arlandy tirideı aýylǵa alyp kelip, hannyń aldyna tastaıdy. Aıaqtary qyl shylbyrmen mataýly. Aýzyn da qaıyspen qursaýlap tastapty. Tek yzadan ot tutanǵan kózderi ǵana alasurady. Han qasqyrdyń terisin tirideı sypyryńdar,- dep buıyrady.
Tiri qasqyrǵa pyshaq salyp, terisin sypyrǵanda álgi arlan bir qyńq etpedi. Tek shoq kózderinen birer tamshy jas shyqsa kerek. Janyna jaman batsa da artqy aıaqtarymen shoqshıyp otyra qalyp, aldyńǵy eki aıaǵymen jer tirep, han otyrǵan taqqa qarap qoıyp sodan soń, qan toly kózin jumyp alyp, tumsyǵyn kókke kóterip, áı, bir ulydy. Jalańash qasqyr jalań eti dir - dir etip, bezgek qaǵyp, kókke qarap zarlana ulyǵanda, jumýly kózden qan tamshylady. Patshaǵa da shúkirshilik, táýba kerek qoı. Sodan soń álgi aıbyndy asqaq hannyń bıligi beshinge, aqshamǵa qaraı quldyraı beredi.
Kókbóri balasy ıt sıaqty adamǵa jaramsaqtana almaıdy. Ol úrmeıdi de, qyńsylap jylamaıdy da. Tek, kóktegi Táńirge ǵana muńyn shaǵady. soǵan ǵana baǵynady. Áıtpese, adamdar qasqyrdy asyrap, qolǵa úıretpek bop talaı áýrege túsken.
Sh. Aıtmatovyń /Plaha/ romany óz oqyrmandaryn erekshe keıipkerleri jáne kórinisimen qyzyqtyrdy. Jazýshy tabıǵat pen adam arasyndaǵy qarym - qatynasqa kóp kóńil bóledi.
Birinshi jeli - eki qasqyr - Akbar men Taıshaınardyń taǵdyry. Sh. Aıtmatov óz shyǵarmasyn adamdar týraly emes, qasqyrlar jóninde bastaýy. Adam taǵdyry janýarlardyń taǵdyrymen jıi qıylysady. Qasqyrlar adamdardan kek ala bastaıdy. Olarǵa da adamdarǵa tán sezim men ýaıym berilgen.
Muhtar Maǵaýın /Qasqyr - Bóri/ áńgimesi. Avtor shaǵyn ǵana áńgimeni tórt bólimge bólip bergen.
«Qazaqtyń qasqyry baǵzy zamanda álemdegi eń aıbarly ań bolǵan»dep bastalady. Túrkiler ózderiniń ata - tegi qasqyr dep sanaǵan. Týǵa altynmen áriptelgen bóriniń basyn beınelegen.
Kók bóri beınesi Álem ádebıetiniń injý - marjany «Qoqyt ata kitabynda» da ushyrasady. Kók bóri beınesi aýyz ádebıetinde handar men batyrlardyń ulylyǵyn, erligin sýretteý, birde – bir teńestirile kórsetetin obraz. Qazaq epostarynda kók bóri erlik pen batyrlyqtyń balamasy retinde alynǵan. Basqa da túrki halyqtarynyń epostarynda qasqyr beınesi kóp kezdesedi. Haqas halqynyń halyq eposy «Albynjıda» Aqqasqyr Albynjı batyrdyń basty kómekshisi qyzmetin atqarady.
Qıal - ǵajaıyp ertegilerindegi qasqyrlar basty keıipkermen adamsha sóılesip, dostasyp júredi. Adamǵa jol kórsetip, arman - maqsatyna jetýine kómektesedi.
Kók bóri beınesi túrki halyqtarynyń maqal - mátelderinde, qanatty sózderinde úlken oryn alǵan.
Bóriniń ornyna qasqyr keldi, biraq ekeýi bir - aq ań. Keıingi qasqyr burynǵy bóriden bola almaıdy. Yrys, uran, batyr bolǵan Bóri endi qasqyr bolyp sorǵa aınaldy. Shyn máninde sypyrylǵan - teri emes, Rýh! Keshegi qyzyl bóri, kók bóri urpaǵy óziniń áýelgi qalybyn tabýy úshin, tek júrek qana basqasha soǵýy kerek.
Shymkent qalasy, Túlkibas aýdany
№ 15orta mektebiniń qazaq tili men ádebıet páni muǵalimi
Aımahanova Zaǵıpa Asqarqyzy
Qasqyrdyń ishindegi kók aspan tústes keletinderi men aq qasqyrlar asa kıeli haıýan bolyp esepteledi. Ejelgi Qytaı jazbalarynda elsizde qalǵan balany bir qasqyr taýyp alady da óz sútimen asyraıdy.
Qasqyr - qaısar, asa saq haıýan. Qaısarlyǵy onyń kez kelgen aıqasta jetistikke jetkenshe ne jeńilip, demi úzilgenshe shaıqasýynan kórinedi. Qýlyǵynda asyra alady. Qaýip - qaterden saqtaný úshin ulıdy. Ol óziniń mańdaı terimen ustaǵan oljasyn ǵana jeıdi. Qasqyr túnde de aınalasyndaǵy qozǵalystardy aıqyn kóre alady, óıtkeni kózinde jaryqty shaǵylystyratyn qabat bolady.
Bir - birine degen adaldyǵy qasqyrdyń basty ereksheligi retinde ataýǵa bolady. Olar jaqsylyqty túsinip, qaıtarymy bolǵan. Adam sıaqty qaıǵyrǵanyna kýá bolǵan.
Qasqyrlar týraly yrymdarda az emes. Qasqyrdy óltirgen qarýdy paıdalanbaǵan. Ólgen qasqyrdyń baýyrlary mindetti túrde kek alýǵa umtylǵan.
Ádebı shyǵarmalarda qasqyr beınesi kóp kezdesedi. Mysalǵa M. Áýezov /Kókserek / áńgimesinde qasqyr, tabıǵat, adam máselesi sóz bolady. Jaratylystaǵy adam men tabıǵat teńdiginiń qatynas dárejesi kórsetiledi. Adamdar tabıǵattyń óz zańdylyǵyna qarsy shyǵyp, qasqyrlar mekenin oırandap, onyń kúshigin enesinen aıyryp, aýyl tutqyny etedi. Munda qasqyrlardyń adam ústemdigine esh kónbeıtindiginiń eń nanymdy dáleli Kókserek balany jryp ketýinen aıqyn kórinis tabady.
Sh. Murtazanyń /Aı men Aısha /romanyndaǵy /Jalańash qasqyr /úzindide hannyń baǵynda jaıylyp júrgen semiz elikti jaryp jegen arlan, álgi mol etti sińirip, tarǵyl jartastyń astyndaǵy úńgirde uıyqtap jatsa kerek. Ne kerek, búkil álem jınalyp, álgi arlandy tirideı aýylǵa alyp kelip, hannyń aldyna tastaıdy. Aıaqtary qyl shylbyrmen mataýly. Aýzyn da qaıyspen qursaýlap tastapty. Tek yzadan ot tutanǵan kózderi ǵana alasurady. Han qasqyrdyń terisin tirideı sypyryńdar,- dep buıyrady.
Tiri qasqyrǵa pyshaq salyp, terisin sypyrǵanda álgi arlan bir qyńq etpedi. Tek shoq kózderinen birer tamshy jas shyqsa kerek. Janyna jaman batsa da artqy aıaqtarymen shoqshıyp otyra qalyp, aldyńǵy eki aıaǵymen jer tirep, han otyrǵan taqqa qarap qoıyp sodan soń, qan toly kózin jumyp alyp, tumsyǵyn kókke kóterip, áı, bir ulydy. Jalańash qasqyr jalań eti dir - dir etip, bezgek qaǵyp, kókke qarap zarlana ulyǵanda, jumýly kózden qan tamshylady. Patshaǵa da shúkirshilik, táýba kerek qoı. Sodan soń álgi aıbyndy asqaq hannyń bıligi beshinge, aqshamǵa qaraı quldyraı beredi.
Kókbóri balasy ıt sıaqty adamǵa jaramsaqtana almaıdy. Ol úrmeıdi de, qyńsylap jylamaıdy da. Tek, kóktegi Táńirge ǵana muńyn shaǵady. soǵan ǵana baǵynady. Áıtpese, adamdar qasqyrdy asyrap, qolǵa úıretpek bop talaı áýrege túsken.
Sh. Aıtmatovyń /Plaha/ romany óz oqyrmandaryn erekshe keıipkerleri jáne kórinisimen qyzyqtyrdy. Jazýshy tabıǵat pen adam arasyndaǵy qarym - qatynasqa kóp kóńil bóledi.
Birinshi jeli - eki qasqyr - Akbar men Taıshaınardyń taǵdyry. Sh. Aıtmatov óz shyǵarmasyn adamdar týraly emes, qasqyrlar jóninde bastaýy. Adam taǵdyry janýarlardyń taǵdyrymen jıi qıylysady. Qasqyrlar adamdardan kek ala bastaıdy. Olarǵa da adamdarǵa tán sezim men ýaıym berilgen.
Muhtar Maǵaýın /Qasqyr - Bóri/ áńgimesi. Avtor shaǵyn ǵana áńgimeni tórt bólimge bólip bergen.
«Qazaqtyń qasqyry baǵzy zamanda álemdegi eń aıbarly ań bolǵan»dep bastalady. Túrkiler ózderiniń ata - tegi qasqyr dep sanaǵan. Týǵa altynmen áriptelgen bóriniń basyn beınelegen.
Kók bóri beınesi Álem ádebıetiniń injý - marjany «Qoqyt ata kitabynda» da ushyrasady. Kók bóri beınesi aýyz ádebıetinde handar men batyrlardyń ulylyǵyn, erligin sýretteý, birde – bir teńestirile kórsetetin obraz. Qazaq epostarynda kók bóri erlik pen batyrlyqtyń balamasy retinde alynǵan. Basqa da túrki halyqtarynyń epostarynda qasqyr beınesi kóp kezdesedi. Haqas halqynyń halyq eposy «Albynjıda» Aqqasqyr Albynjı batyrdyń basty kómekshisi qyzmetin atqarady.
Qıal - ǵajaıyp ertegilerindegi qasqyrlar basty keıipkermen adamsha sóılesip, dostasyp júredi. Adamǵa jol kórsetip, arman - maqsatyna jetýine kómektesedi.
Kók bóri beınesi túrki halyqtarynyń maqal - mátelderinde, qanatty sózderinde úlken oryn alǵan.
Bóriniń ornyna qasqyr keldi, biraq ekeýi bir - aq ań. Keıingi qasqyr burynǵy bóriden bola almaıdy. Yrys, uran, batyr bolǵan Bóri endi qasqyr bolyp sorǵa aınaldy. Shyn máninde sypyrylǵan - teri emes, Rýh! Keshegi qyzyl bóri, kók bóri urpaǵy óziniń áýelgi qalybyn tabýy úshin, tek júrek qana basqasha soǵýy kerek.
Shymkent qalasy, Túlkibas aýdany
№ 15orta mektebiniń qazaq tili men ádebıet páni muǵalimi
Aımahanova Zaǵıpa Asqarqyzy
You Might Also Like
-
Sabaq taqyryptary:1. Otyryqshylar jáne kóshpeliler mádenıeti2. Kóshpelilerdiń materıaldyq mádenıeti3. Sáýlet jáne óner (VI – IX ǵǵ.)4. Halyq aýyz ádebıeti, jazý jáne din5. Vİ – İH ǵasyrlardaǵy Qazaqst...
