InfoHub Logo

Aǵylshyn tili pániniń basty mindeti - bilimgerlerdiń tildik qarym-qatynas jasaı alý biliktiligin jetildirý. Aǵylshyn tili páni mektepte bilim, tárbıe berýmen qatar jasóspirimderdiń jeke bas qasıetterin tulǵa retinde jeteldirýge qoǵamdaǵy óz ornyn tabýǵa erekshe yqpal etedi.

Aǵylshyn tilin oqytý kezinde kez kelgen bir ádistemeni qoldaný ártúrli sharttarǵa baılanysty bolyp keledi. Eń basty sharttary: aǵylshyn tilin oqytýdyń  aldyna qoıylatyn maqsaty,  ony oqyp-úırenýge bólingen ýaqyt, saǵat sany jatady. Osy sharttardyń ishinde  asa mańyzdy rol  atqaratyn-oqytý maqsaty bolyp keledi. Bul shart qoǵamnyń damýy, onyń basqa eldermen saıası,sharýashylyq jáne taǵy da basqa baılanystary  shetel tilin  oqytýdyń maqsattaryn anyqtaýǵa  tikeleı áser etedi.

Belgili ǵalym N. D.Galskovanyń aıtýy boıynsha, kishi synyp oqýshylary shetel tilderin meńgerýge óte beıim. Balanyń ımıtasıalyq qabiletteri, tabıǵı qyzyǵýshylyǵy árqashan jańany meńgerýge qolaıly jaǵdaı jasaıdy.

Motıvasıa faktorlary mynalar:

- Oqý mazmunynyń ártúrliligi;

- Oqýshy men oqytýshy baılanysynyń jandy ıntensıvti bolýy;

- Oqytýshy tulǵasy;

Qazaq ádebıetiniń klassıgi, Uly Abaı atamyz: «Shákirtteriń jaqsy oqý úshin, onyń oqýǵa degen yntasy jáne qyzyǵýshylyǵy zor bolý kerek», - degen. Rasynda da, tek qana jigerli, ár nárseni únemi bilgisi kelgen, tabandylyǵyn, shydamdylyǵyn kórsetken adam ǵana óz maqsatyna jetedi.

Aǵylshyn tili muǵalimi oqýshylardyń tiline degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý úshin  tek qana oqýlyqty ǵana emes, basqa da qosymsha materıaldardy gazet, jýrnaldardan, tipti ınternet kózinen de qoldanýy tıis. Oqýshylar materıaldy tolyq jáne tez meńgerý úshin, muǵalim kóp kórneki quraldardy paıdalanyp, sabaqty durys uıymdastyra bilýi kerek. Oqýshylardyń aǵylshyn tili sabaǵyna degen qyzyǵýshylyǵyn oıatý úshin, muǵalim ár túrli ádis-tásilderdi qoldanǵany jón, biraq bul ádis-tásilder tómendegideı talaptarǵa saı  bolýy tıis:

1 Ádis-tásilder arqyly ózin-ózi erkin seziný úshin jaǵymdy atmosfera jasap, oqýshy qyzyǵýshylyǵyn yntalandyrý kerek, tildi praktıkada qoldanýǵa degen qajettiligin týdyrý qajet.

2 Oqýshy tulǵasyn tolyǵymen oqý prosesine tartý kerek, onyń emosıalary, sezimderi onyń qajettilikterimenbaılanysty bolýy kerek.

3 Onyń tildik shyǵarmashylyq qasıetterin yntalandyrý kerek.

4 Oqýshyny oqý prosesiniń basty tulǵasy retinde belsendi etip, basqa oqýshylarmen tyǵyz baılanystyrý kerek;

5 Oqýshyǵa óz fızıologıalyq, ıntellektýaldyq, psıhologıalyq erekshelikterine baılanysty óz betimen jumys isteı alýyna kómektesý kerek;

6 Túrli jumys túrlerin jeke, juppen, toppen, synyppen jáne taǵy basqa jumys túrlerin qoldaný qajet.

Aǵylshyn tilin oqytý ádisteri mynalar: Logıkalyq oılaý; Gramatıkalyq-aýdarma ádisi; Satylaý; Tizbekteý ádisi; Únsizdik ádisi;Fızıkalyq seziný ádisi; Roldik oıyndar;Mádenı qarym-qatynas; Jobalaý idisi; Problemalyq oqytýádisi;Analızdeý;Mıǵa shabýyl;Pikir almatyrý; Interaktıvti ádister; Kommýnıkatıvtik, kórý,estý, kınestıkalyq, Vıtagendik ádis, Oıǵa sholý, Aýdıolıngvıstıkalyq ádis; Kelesi ádis;Túsindirý; Kórnekilik ádisi; Praktıkalyq ádis jáne aqparattyq-kommýkatıvtik tehnologıa ádisi.Bul oqytý ádisteriniń ishinde burynnan qoldanyp kelgen ádister jáne osy zamandyq jańa ádister qamtylǵan. Osy aǵylshyn tilin oqytý ádisterin salystyra sıpattaý asa mańyzdy. Sebebi paıda bolǵan árbir jańa ádistiń artyqshylyǵy men kemshiligi bolady. Oqytýshynyń sabaq barysynda  qaı ádisti  tańdaýy salystyrmaly sıpattaýda asa mańyzdy. Sebebi ádisterdiń túrleri san alýan jáne de bul ádisterdiń ózgeshelikterin bilmeı otyryp ony tańdaý men qoldaný qıynǵa soǵady. Endi aǵylshyn tilin oqytý ádisterine toqtalaıyq. Aǵylshyn tilin oqytý ádisteriniń eń alǵashqy qoldanylǵan ádisi-«Grammar-translational method» (gramatıkalyq-aýdarma ádisi) boldy. Bul ádistiń negizi XVIII ǵasyrdyń aıaǵynda qalanyp, XX ǵasyrdyń ortasynda is júzinde qoldanysta boldy. Aǵylshyn tilin meńgerý  gramatıka men sózdikti meńgerý qajet boldy. Sol úshin osy ádis túri qoldanyldy. Bul ádiste qandaı da ir gramatıkalyq qurylym meńgerilip, keıin sol taqyryptarǵa oraı sóılem mátinderi jınaqtalady.Odan keıin sol sóılemniń aýdarmasy qamtylady.Qandaı da bir ádis túri sıaqty bul ádistiń de ózine tán erekshelikteri  boldy. Birinshiden, bul ádis gramatıkany jetik meńgerýge jol beredi. Ekinshiden, logıkalyq oılaý deńgeıi joǵary azamattarǵa yńǵaıly boldy. Bul tásil 50 jyldardyń aıaǵyna deıin ústemdik etip keldi. Sebebi ýaqyt  ózgere kele, qoǵamda ózgeredi. Sóıtip zaman aǵymyna saı san alýan ádister dúnıege keltirildi. Atap aıtatyn bolsam, 60 jyldary paıda bolǵan «Silenb way» (únsizdik ádisi) ádisin ataýymyzǵa bolady. Aǵylshyn tilin oqytýda bul ádistiń  basty maqmaty – til úırenýshige kedergi keltirmeý, ári oǵan oqytýshynyń kózqarasyn aralastyrmaý. Bul ádis boıynsha oqytýshy eshnárse aıtpaıdy, biraq ol oqytý barysynda kúrdeli túrli tústi tablısalardy qoldanady. Bul tablısalardaǵy belgiler men túster  belgili  bir dybysty  tańbalap odan jańa sózder quralady. Mysaly retinde «dog» sózin aıtý úshin eń «d», keıin «o», sosyn «g» dybysynyń belgisi sanalatyn kvadrat nemese túrli taıaqshalar kórsetiledi. Sodan sóz quralady. Únsizdik  ádistiń artyqshylyǵy oqytýshynyń tildi meńgerý sapasy, oqýshynyń tildi meńgerý sapasyna  yqpal etpeıdi.

Kelesi qarastyratyn ádisimiz «Total-physical respone» (fızıkalyq seziný ádisi) dep atalady. Bul ádis oqytý barysynda is-qımyldar arqyly júrgiziledi. Oqýshy  alǵashqyda bilim alady, aǵylshyn sózderin únemi tyńdaıdy. Al keıin oqyǵanyn ne tyńdaǵanyn qımylmen sezinedi. Oqýshy fızıkalyq qımyldardy bildiretin  sózder arqyly barlyq  sózderdi meńgerýge múmkindik alady.  Máselen «otyr» degen sózdi túsinip olar otyrady. Odan keıin 70 jyldary paıda bolǵan ádistiń  biri- «Kommýnıkatıvtik ádis» (qarym-qatynas ádisi).  Onyń eń basty maqsaty- áńgimelesýshilerdiń sózderi túsinikti bolýy úshin  adam balasyn bir-birimen tildik qarym-qatynas  jasaýǵa úıretý. Bul ádis túri aǵylshyn tilin úıretýde eń jeńil jáne qolaıly ádistiń túri bolyp tabylady. Sebebi kommýnıkatıvtik ádis qazirgi tańda da jumys  barysynda jıi qoldanylady. Osy ádis aǵylshyn tilin úıretýdegi birqatar úlgili tásilderdiń úılesimdi kórinisi.

Aǵylshyn tilin úıretýdegi kelesisi-«Audio-Lingual method» (aýdıolıngvıstıkalyq ádis) ádisi. Aýdıolıngvıstıkalyq ádis 70 jyldardyń aıaǵyna qaraı qoldanysqa endi. Bul ádiste oqýshy magnıtofonnan nemese oqytýshynyń aıtqan sózderin tyńdap, keıin birneshe ret qaıtalaıdy. Oqýshy osy is-árekette sózderdiń, sóılemderdiń nemese tirkestiń durys aıtylý joldarymen jáne ony az ýaqyt kóleminde jattap alý, ony qarym-qatynas ádisinde qoldaný sharttary  beıimdele bastaıdy.

Aǵylshyn tilin úıretýdiń kelesi ádisi-«Sugesto pedia» (oıǵa shomý) dep atalady. Bul ádis túri 70 jyldary qoldanysqa endi. Bul ádis túri basqa ádis – tásilderge qaraǵanda kúrdelirek bolyp keldi. Sebebi osy ádisti qoldana otyryp oqýshy qıalǵa beriledi. Bul ádistiń mán–maǵynasy mynadaı: oqýshy aǵylshyn tilin úırený kezeńinde ózin múldem basqa adam bolyp sezinedi. Ol ozine jańa esim tańdap, jańa ómirbaıan oılap tabady. Sóıtip, oqýshy ózin múldem bógde álemde – aǵylshyn áleminde otyrǵandaı kúı keshedi. Bul árıne oqýshylar úshin qyzyqty jáne jumbaq bolyp keledi. Osy ádiste qoldanylǵan barlyq tásilder oqýshylardyń oqyp-úırený prosesinde oń áserin tıgizedi.

Aǵylshyn tilin meńgerýde sózdik qordyń baı bolýy da asa mańyzdy bolyp keledi. Aǵylshyn tili sabaǵynda sózdik qordy damytý joldary mynadaı ádis-tásilderden turady. Olar: sóıleý, áńgimelesý, suraq-jaýap, aýdarma, túsinik, kitap-mátinimen jumys ádis-tásilderi. Oqýshylardyń sózdik qory baıý úshin oqytýshy sabaq barysynda kesteler, vıdeokassetalar, túrli sýretter, kórneki quraldardy qoldanýy kerek. Endi aǵylshyn tilin sózdik qoryn damytatyn ádis-tásilderge jeke-jeke toqtalaıyq.

Kórnekilik ádisi – aǵylshyn tilin úıretýde eń jıi jáne eń nátıjeli ádis-tásili bolyp sanalady. Sebebi bul ádis barlyq sabaq túrinde qoldanylady. Kórnekilik ádiste árıne kórnekilik quraldar men sqemalar qoldanylady. Olar birneshe tústen kem bolmaýy kerek. Bul oqýshylardyń sabaq barysynda qyzyǵýshylyǵyn jáne sózdik qorlaryn damytýda eń tıimdi joly bolyp tabylady.

Túsindirý ádisi – oqytýshy sabaq barysynda, oqytý úrdisiniń bastamasy retinde iske asyrylatyn ádis. Bul ádiste oqytýshy jańa sózdi, jańa taqyrypty nemese sóılemderdi túsindirý úshin qoldanylady.

Suraq – jaýap ádisi – balalardyń tilin damytý úshin mańyzdy ádistiń biri. Bul ádiste oqýshylar kommýnıkatıvtik ádiste bolady. Bir-birilerine suraq qoıyp, keıin suraǵyna jaýap alady. Keń kólemde qoldanylatyn ádis túri bolyp tabylady.

Praktıkalyq ádis – oqýshylar sabaq úırený barysynda túrli oıyn elementteri boıynsha til úırený is–áreketi bolyp tabylady. Oqýshynyń sózdik qoryn molaıtýda oıyndardyń roli zor, sebebi oıyndar olardyń sóıleý mashyǵyn qalyptastyrý úshin qajet.

Interaktıvtik ádis – suhbat qurýda oqýshylardyń belsendiligin arttyrady. Bul ádistiń maqsaty – oqý prosesiniń barlyq satysynda birikken áreketke jaǵdaı jasaý. Oqýshylar jáne tapsyrmalarmen jumys isteı otyryp, top múddelerin de oılaýǵa úırenedi. Bul ádiste ár oqýshy óz mindetine jaýapkershilikpen qaraı otyryp, ortaq nátıjege qol jetkizýge talpynady. Oqýshylar birigip jumys isteýge úırenedi. Bul ádiste oqýshy sabaq barysynda oqýshylarǵa keńesshi, seriktes rólin atqarady.

Aǵylshyn tili sabaq barysynda kompúter oqytýshyǵa oqýshynyń óz betinshe jumysyn uıymdastyrýǵa járdem beredi. Ol úshin ǵalymdardyń usynysy boıynsha mynadaı jattyǵýlar men ádistemelik tásilder qoldaný durys:

1. Suraq-jaýap dıalogy.

2. Tańdamaly jaýaptarmen júrgiziletin tapsyrma.

3. Erkin quralǵan sóılemderdi stıldik túzetý.

4. Tolyqtyrýdy kerek etetin jattyǵýlar.

5. Sózdikti meńgerýden ózin-ózi baǵalaýǵa arnalǵan jattyǵýlar.

Kompúterlik baǵdarlamalar ýaqyt óte kele jetilip, qarqyndy damý ústinde. Sóıtip biz búginde álemdik ınternet júıesi arqyly aqparat alyp qana qoımaı, bilim alýdyń jańa túri aralyqtan oqytý ádisi paıda boldy. Bul oqytý ádisinde mýltımedıalyq tehnologıanyń kómegimen beıne, mátin, grafıka arqyly oqý kýrsynyń materıaldary jasalady. Oqý materıaly retinde oqýshyǵa dástúrli oqýlyqtar men oqý quraldary jáne ınteraktıvti qasıeti shekteýli beıne jáne mýltımedıalyq materıaldar usynylady.

Aǵylshyn tilin úıretý barysynda eskertetin jaıttar:

1 - Aǵylshyn tilin oqytýdy júıeli túrde júrgizý.

2 - Úıretý kúndelikti ómirde jıi qoldanylatyn konteksterden bastalady.

3 - Tapsyrmany oqýshynyń qabiletine qaraı berý.

4 - Oqý materıaldaryn shyndyqqa saı etip alý.

5 - Úırený – qarapaıymnan kúrdelige qaraı ustanymy arqyly júzege asady.

Qazirgi aǵylshyn tildi elderdiń ekonomıkasynyń dúnıejúzine yqpaly artýda. Ekinshiden, aǵylshyn tili- ádebıet pen saıasattyń, ónerdiń, saýda-sattyq pen ár túrli resmı qarym-qatynas tili. Biraq ta aǵylshyn tili mamandarynyń aldynda problemalar da bar. Olar: birinshiden, aǵylshyn tilin oqytýda jańa tehnologıalardy engizýge baılanysty  materıaldyq-tehnıkalyq bazanyń talapqa saı kelmeýi. Ekinshiden, teorıalyq bilimdi tájirıbemen ushtastyrýda  bazalyq ortanyń az qamtylýy. Osy problemalardy sheshýdiń birden-bir joly oqý baǵdarlamasyn ózgertý, ádisterdi jetildirý. Aǵylshyn tilin oqytý ádistemesi árdaıym tolyqtyrýdy, damytylýy tıis. Endeshe oqýshylardyń dúnıetanymyn keńeıtýde tanymdyq belsendiligin arttyryp, bilim, bilikterin jetildirýdiń qoǵamdyq máni zor bolyp keledi.

Osy ádister men ádistemelerdiń qoldanýyna baılanysty oqýshylardyń aǵylshyn tiline degen qyzyǵýshylyǵynyń artqanyn kóremiz.

Bakırova Jamılá Mahsýdovna

Soltansharıvqyzy Aıtańsyq

---