InfoHub Logo

Sýret 1 Radosthrızantema gúli

Kelesi 1 kestede radostsurypynyń sıpattamasy berilgen

Keste 1

Radostsurypynyń sıpattamasy

Ósý ýaqyty	7-10 kúnde
Gúlderi	Sary, kúlgin
Sýyqqa tózimdiligi	ortasha
japyraǵy	Qoıý jasyl tústi
Gúldeý ýaqyty	7-14 apta
Vırýstyq aýrýǵa tózimdiligi	jaqsy

Mahrovaıa surypy iri gúlshanaqtary bar, bıiktigi 85 sm, dımetri 12 sm bolatyn kópjyldyq ósimdik. Qoıý jasyl tústi japyraqtary bar, toptastyryp ósirýe yńǵaıly, gúlderiniń túsi ártúrli. 11 sýrette kórsetilgen

Mahrovaıa hrızantema gúli

2.2 Zertteý ádisteri

Qoldanylǵan ádistemeler: Kalının F.L. Tehnologıa mıkroklonalnogo razmnojenıa rasstenıı. Babaev S.A., Tokbergenova J.A., Amrenov B.R. Semenovodstvo s osnovamı  bıotehnologıı

Tuqymnyń óný kórsetkishin tekserý maqsatynda, rýlondyq ádisti qoldana otyryp, gıberrellınniń ártúrli konsentrasıasynda jáne sýda (baqylaý retinde) suryptar ósirildi.

Rýlondyq ádispen kez kelgen ósimdiktiń kóshetin ósirýge boldy. Gúl kóshetterin de ósirýge qolaıly. Bul ádistiń basty artyqshylyǵy kóshetterdiń az oryn alýynda ǵana emes, sonymen qatar ol «qara shirik» aýrýymen aýyrmaıdy, sebebi óskin topyraqqa janaspaıdy.

Keıbir baıaý ósetin jáne jylýsúıgish ósimdikterdi pıkırovka jasap rýlonnan stakanǵa nemese qumyralarǵa otyrǵyzyp, tereze aldynda ósirýge týra keledi.

Bul ádistiń bir kemshiligi, rýlonda ósiriletin ósimdik jaryqty az sińiredi. Mynandaı, burysh, qyzanaq, baklajan sıaqty ósimdikterdi jaryqpen qamtamasyz etip otyrý kerek. Sebebi, ósimdiktiń jińishke uzyn emes myqty bolýy mańyzdy. Olaı bolmasa pıkırovkadan keıin ósimdiktiń keıbir bólikteri ólip qalýy múmkin.

Kóshetterdi rýlondyq ádispen ósirý tehnologıasy:

Ádiske kerek qural–jabdyqtar:

— polıetılendi plenka;

— fıltrli qaǵaz;

— stakan;

—tuqym;

— etıketka;

— sý.

Eń aldymen 2 polıetılendi plenka eni 2-3 sm bolatyndaı jáne uzyndyǵy 40 sm etip alady. Osyndaı ólshemmen fıltrli qaǵaz daıyndap alynady. Polıetılendi plenkanyń birin sýlap alyp, ústine fıltrli qaǵazdy qoıady. Qaǵaz sýdy sińirgen soń, ústine pınsettiń kómegimen tuqymdardy otyrǵyzady. Tuqymdardy otyrǵyzyp bolǵan soń, onyń ústine ekinshi polıetılendi jolaqty jabady. Tuqymdardy zaqymdap almaı, jolaqtar jabysý úshin saýsaqpen qysady. Stakanǵa sýdy quıyp, tuqym otyrǵyzylǵan polıetılendi jolaqtardy rýlon etip orap, etıketka jabystyrylady. Sonymen qatar rýlondyq ádisti qoldanǵan kezde tuqym sýda ósiriledi. Al zertteý barysynda fıtogormondardy ár túrli konsentrasıada qoldanýǵa bolatyny málim.

Fıtogarmondar - ósimdiktiń ósý prosesteri arnaýly zattardyń áserimen rettelip otyrady. Olar ósýdi rettteýshi zattar dep atalady. Keıbir ósýdi rettteýshi zattar organızimniń ózinde túziledi, sondyqtan olardy fıtogarmondar deıdi. Olarǵa aýksınder, gıbberellınder, sıtokınınder, etılen, absız qyshqyly (ABK) jatady. Ósý prosesine áser etetin hımıalyq jasandy qogsylystardy ósýdi retteýshi hımıalyq zattar dep ataıdy.

Aýksın barlyq joǵarǵy satydaǵy ósimdikterge jáne tómengi satydaǵy ósimdikterdiń kópshiliginde, sondaı-aq bakterıalarda túziledi. Mysaly, ananas ósimdiginiń qurǵatylmaǵan 1kg salmaǵynda 6 mg aýksın bolady.

Ol órkenderdiń ushtarynda, japyraqtar men tuqym jarnaqtarynda, ósip kele jatqan uryqta túziledi. Ósimdik tozańynda da aýksın kóp kezdesedi. Aýksınniń tasymaldanýy úshin energıa qajet, tynys alý tejelgende onyń tasymaldanýy toqtaıdy. Aýksın jasýshanyń sozylýy kezeńine jaǵdaı týǵyza otyryp, ósimdikterdiń ósýine áser etedi. Bul jaǵdaıda aýksın qabyqshasynyń qasıetin ózgertip, oey jumsartady, ondaǵy pektınniń mólsherin artttyrady, sondaı-aq qabyqshaǵa neǵurlym sozylmaly, serpimdi jáne sý ótkizgishtik qasıpet beredi. Sıtoplazmada osymen bir mezgilde aqýyzdar sıntezdelýi jaqsarady, al mıtohondrıalarda tynys alý prosesi kúsheıip, sıtoplazmanyń tutqyrlyǵy men ózgergishtigi ózgeredi. Aýksınder órkender men jemisterdiń ósýin kúsheıtedi, biraq tamyr júıesi men japyraqtarǵa shamaly áser etedi. Konsentrasıasy az bolǵan kezde aýksın ósý prosesin kúsheıtedi, al konsentrasıasy joǵary bolǵanda tejeıdi. Jasýshalarda aýksın glúkozamen, asparagın qyshqylymen jáne aqýyzben baılanysty bolýy múmkin. Mundaı qosylystar ulpalarda aýksın kóp bolǵan jaǵdaılarda túziledi. Aýyl sharýashylyǵy praktıkasynda aýksın qalemshelerdi túptendirý jáne tomattyń jemis salýyn arttyrý úshin, gúlderdiń, túıinder men jemisterdiń túspeýi úshin qoldanylady.

Gıbberllın. 1938 jyly fýzar sańyraýqulaǵynyń tirshilik ónimi retinde gıbberllın bólinip alynady da, keıinirek onyń hımıalyq tabıǵaty anyqtaldy. Bul fıtogarmon keıin joǵarǵy satydaǵy ósimdikterden de tabyldy. Qazqirgi kezde gıbberllınniń 30-ǵa jýyq túri belgili.

Gıbberllınniń eń jaqsy zerttelgen jáne eń aktıvti túri A₃ gıbberllıni, ony gıbberllın qyshqyly dep ataıdy. Joǵary satydaǵy ósimdikterde gıbberllıenge uqsas zattar da kezdesedi, tipti bir ósimdiktiń ózinde gıbberllınniń 2-3 túri kezdesedi. Ósimdikterdiń damýy barysynda ondaǵy gıbberllıenniń jıyntyǵy ózgerip otyrýy múmkin. Gıbberllın órkender men tamyrdyń ushtarynda, jas japyraqtar men uryqta túziledi. Ol ózi sıntezdelgen jerlerden flomany boılaı otyryp qozǵalady. Bul fıtogarmon jasýshanyń bóliný jáne sozylý kezkeńderine áser etedi. Alaıda aýksınge qaraǵada ol jasýsha qabyqshasyna áser etpeıdi, túıinderdiń, japyraqtar men jemisterdiń túsip qalýyna kedergi jasamaıdy. Gıbberllın qosalqy tamyrdyń túzilýin tejeıdi, alaıda sabaqtyń ósýine jaǵdaı jasaıdy. Ol tipti sabaǵy óte qysqarǵan jertaǵan ósimdikterdiń negizgi órkenderiniń kúshti ósýine sebepshi bolady. Gıbberllın japyraqtyń ósýi men tuqymnyń ósýine qolaıly áser etedi. Ol ósimdiktiń damýyn tezdetedi.

Sıtokının. Fıtogarmondardyń bul toby adenın týyndylary bolyp tabylady. Sıtokının tamyrdyń ushynda túzilip, sý aǵynymen qosa joǵary qaraı jyljıdy. Sıtokının sondaı-aq tuqym men jemiste túziledi. Ol negizinen jasýshanyń bóliný prosesin tezdetip, DNK men RNK túzilýin jaqsartady jáne jalpy zat almasý men aqýzdyń sıntezdelýin arttyrady.

Sıtokının jańadan búrshik túzilýi men janama búrshikterdiń ashylýyna jaǵdaı jasaıdy.

Etılen azdaǵan mólsherde barlyq ósimdikterdiń jasýshalarynda túziledi. Ol qarapaıym organıkalyq zat bolsa da, gormondyq áseri kúshti. Ádettegi temperatýrada ol ósimdik organıziminde gaz túrinde kezdesedi, sondyqtan etılen ońaı dıfýzıalanyp, ósimdiktkrdiń túrli múshelerine jetedi, al artyq mólsheri syrtqy ortaǵa shyǵarylady. Ósimdikterge myrttan engen etılen de áser etedi. Garmon retinde etılen ósimdikterdiń ósý prosesin, jasýshalardyń dıferensıasıasyn, ósimdiktiń syrtqy ortanyń áseráne jaýap reaksıalaryn qalyptastyrady. Pisip kele jatqan jemisterden de edáýir mólsherde etılen bólip shyǵady. Etılendi engizý jetilmegen jemis terdiń pisýin tezdetedi. Sonymen qatar, etılen dánderdiń ónýin, japyraqtardyń qartaıyp, túsip qalýyn jyldamdatady. Ár túrli ósimdikterdiń músheleriniń jasyna qaraı, etılen túzilýide túrlishe júredi. Vegetatıvtik múshelerdiń merıstemalarynda, jemisterde etılen barynsha kóp túziledi. Joǵary satydaǵy ósimdikter etılendi metıonın amın qyshqylynan túzedi. Etılenniń artyq mólsheri totyǵýǵa ushyraıdy nemese glúkozamen qosylady. Qazirgi kózqarastar boıynsha barlyq fıtogarmondardyń áseri etılen arqyly, ony artyrý jáne aktıvtendirý nátıjesinde júzege asady.

Absız qyshqyly 1965 jyly maqtanyń qaýashaǵy men japyraqtarynan bólinip alyndy. Bul zat gormondyq ıngıbıtorlyq áser etedi. Fıtogarmondar ósý prosesin retteıtin negizgi zattar bolyp tabylady. Al vıtamınder tikeleı ósý prosesine qatyspastan, fıtogarmondarmen birge janama áser etedi, olardyń áserin tolyqtyrady. Fotogormondar ósimdikterdiń túrli múshelerinde sıntezdelipe, ósý núktelerine jetedi. Munda olar jasýshalardyń bóliný, sozylý, dıferensıasıalaný kezeńderine yqpal etedi. Fıtogormondar jekeleı emes, qosyla áser etedi. Ósimdiktiń jasyna, kúıine, damý kezeńine, syrtqy jaǵdaılardyń áserine qaraı ósimdikte gormondardyń quramy, keıbireýleriniń basymdylyǵy ózgerip otyrady. Belgili bir garmonnyń basymdyǵy onyń áserin kúsheıtedi. Sondyqtan, ósimdikterdiń fıtogormon áserin qaıtarǵan reaksıa olardyń sortyna, jasyna, damý kezeńine, syrtqy orta faktorlary – sý, jaryq, qorektik zattardyń bolýyna baılanysty. Gormonnyń áser etýinen eki kezeńdi atap kórsetýge bolady. Birinshi kezeńde gormon jasýsha membranasynyń betine ornalasqan arnaýly reseptorlarmen árekettesedi. Ekinshi kezeńde reseptor men gormon komplekisiniń áreketinen týǵan bıohımıalyq, fızıologıalyq, morfologıalyq ózgerister baıqalady.

Hrızantema suryptarynyń órkenderi alynyp sterıldi jaǵdaıda kolbalarda agarlanǵan Mýrasıge-Skýga qorektik ortasynda kóptep ósimdik qalemsheleri kóbeıtildi. 3-5 kLk jaryqtanýda, 16 saǵattyq fotoperıodta, 24 gradýs temperatýrada jáne aýa ylǵaldylyǵy 70 paıyz ósirý kórsetkishi saqtalyndy.

Qorektik ortaǵa qosatyn dıstıldengen sýdy keptirgish shkafta 140-180^oS eki saǵat boıy zalalsyzdaıdy. Jumysty lamınar boksta aspetıkalyq jaǵdaıda júrgizedi.

Ósimdikterdi mıkroklondaý ádisimen kóbeıtýge arnalǵan kolbalar 3-5 myń lúks jaryqta, 16-saǵat fotoperıodta, +23-25^oS temperatýra saqtalatyn arnaýly ósiretin bólmedegi sórelerge qoıyldy.  In vitro jaǵdaıyna engizý úshin otyrǵyzylǵan ósimdikter apta saıyn muqıat qaralyp,baqylandy. Zerttelýge alynǵan  ósimdik regeneranttaryn  jańalap otyrǵyzǵan saıyn órkenderdiń ósý qalpy jáne jańadan paıda bolǵan qalemshelerdiń sany esepteldi. Ártúrli qyzanaq suryptarynyń ósimdik regeneranttary otyrǵyzylǵan saıyn ortasha kóbeıý koefısıenti eseptelip, keste quryldy. Ár surypqa belsendi zattardyń  áserin baqylaýǵa bolatyn grafık quryldy. Qorektik ortadan alynǵan mıkroósimdikter  zerthanalyq jaǵdaıda topyraqqa otyrǵyzylyp, ósirildi.

Ósimdik materıalyn zalalsyzdandyrý. Jasýsha jáne ulpa kúltýralarymen In vitro jaǵdaıynda  jumys isteýdiń negizgi shartty sterıldikti saqtaý bolyp tabylady. Ósirý obektisin zalalsyzdandyrý aldynda ony artyq ulpalardan tazartady, tamyr jáne tamyrjemisterde qabyǵyn, órkenderde qabyqshasyn, tóbe búrshiginde bettik japyraqtaryn jáne t.b. alyp tastaıdy.

Bastapqy materıaldarǵa baılanysty ony zalalsyzdandyrý ádisi tańdalynady. Hımıalyq zattardan sterılızasıa úshin kelesi zattar kóp qoldanylady: quramynda aktıvti hlory bar (natrıı nemese kálsı gıpohlorıdi, hloramın), sýlema (2 hlorly synap), sýteginiń qos totyǵy, etıl spırti, budan basqa antıbıotık, bromdy sý, kúmis nıtratyn, dıasıd, belıznany (4 kestede) qoldanady.

Keste 4

Bastapqy materıaldy zalalsyzdandyrý (R.G.Býtenko boıynsha, 1999)

Obekt	Zalalsyzdandyrý ýaqyty, mın
	0,1%-dy dıasıd	0,1%-dy sýlema	10-12%-dy sýteginiń qos totyǵy
Qurǵaq dánder	15 - 20	10 - 15	12 - 15
İsken dánder	6 - 10	6 - 8	6 - 8
Sabaq ulpalary	20 - 40	20 - 25	-
Japyraqtar	1 - 3	0,5 - 3	3 - 5
Apekster	1 - 10	0,5 - 7	2 - 7

Etıl spırtin - kóbinese materıal betin súrtý nemese materıaldy absolút spırtke birneshe mınýt salý arqyly aldyn-ala zalalsyzdandyrý úshin qoldanady. Keıde mundaı zalalsyzdandyrý jetkilikti jáne ony jemis, tuqym, órkendermen jumys istegende paıdalanylady.

Kálsı gıpohlorıdi (hlorly ák) -  5-7% erititndi túrinde 5-8 mın boıy gúl, tuqym, búrshiktedi óńdeý úshin qoldanylady. Sodan keıin eki-úsh rettik dıstılldengen sýmen shaıý júrgiziledi.

Natrıı gıpohlorıdi - 1 den 20 mın deıin 0,5-5 % eritindimen óńdeıdi. Bul zat jasýsha ýy bolǵandyqtan, ósiriletin obektini sýmen joıý aldynda natrıı gıpohlorıdiniń qaldyǵyn 0,01 n tuz qyshqylymen joıý qajet. Osydan keıin 8 rettik dıstılldengen sýmen shaıý júrgiziledi. Oqshaýlanǵan uryqty natrııdiń gıpohlorıtiniń 2-3 % eritindisinde 5 mın.boıy, al tozańdaryn 5-10 % eritindisinde 10-15 mın boıy aldyn-ala etıl spırtimen zalalsyzdandyrady; al qurǵaq tuqymdardy 3-5 % eritindisinde 1 saǵatqa deıin zalalsyzdandyrady.

Hloramın - 0,1-6% eritindi kondensasıasyn tozańqap jáne jas búrshikter úshin 1-3 mın barysynda óńdeıdi; qurǵaq dánder úshin óńdeý uzaqtyǵy bir saǵatqa deıin sozylady. Keıin sterıldi dıstılldengen sýmen 3 ret shaıady. Quramynda aktıvti hlory bar eritindilerdi bir ret qoldanady jáne ony tek qana jumys aldynda jasaıdy.

Sýlema – toksıkalyq zat jáne bólek obektiler úshin konsentrasıa tańdaý jáne saqtaý kezinde saqtylyqty qajet etedi. Uryqtar úshin 0,1 % konsentrasıasy qoldanylady, óńdeý ýaqyty 1-3 mın, tamyr jemister jáne túp-jemister úshin 10-20 mın deıin.

VKO, Kýrchýmskıı raıon
«Bırlıkskaıa osnovnaıa srednáá shkola» KGÝ
Sabetqan Nazerke Serıkovna

---