InfoHub Logo

Halyq úshin basylym qandaı mańyzdy bolsa, basylym úshin halyqqa usynatyn aqparat ta sondaı qundy. Qazaq tarıhyndaǵy «Túrkistan ýálaıaty gazetinen» keıingi ekinshi gazet «Dala ýálaıaty gazeti» mundaı aqparattardyń qaınar kózi. Sebebi, 1888 jyly jaryq kórgen bul gazet tek Patsha úkimeti engizgen ózgeristerdi, bilim-ǵylym, mádenıet, sharýashylyq týraly ǵana jazyp qoıǵan joq, qazaqtyń halyq aýyz ádebıetiniń jandanýyna úlken septigin tıgizdi. Eshmuhamed Abylaıhanov pen Dinmuhamed Sultanǵazınder basshylyq etken bul basylym arqyly talaı talantty jandar tanyla bastady, shyńdala bastady, halyqtyń kózin ashýǵa tyrysty.

Basylymda jarıalanǵan aýyz ádebıeti úlgilerinen eń birinshi toqtalatynymyz – Abaı shyǵarmalary. Abaıdyń eki óleńi eń alǵash ret osy gazet betinde jarıalanǵan. Olar: «Jazdy kún shilde bolǵanda» jáne «Bolys boldym, minekı». Abaıdyń óz shyǵarmalaryn óz atynan jarıalamaǵanyn bárimiz bilemiz. Bul jolǵy óleńderi de basylym betine Kókbaı Janataevtyń atymen jarıalanǵan. Biraq, basylym Abaıdyń «Jazdy kúni shilde bolǵanda» óleńin ózgertip basyp shyǵarǵan. Sebebi, óleńde kedeıdiń baıǵa jalynyshtylyǵy, baıdyq kedeıge ústemdigi shekten tys sýrettelgen. Ol kezeńde qazaq orystyń qyspaǵynda bolǵandyqtan, olarǵa ashyq qarsy shyǵýǵa shekteý qoıylǵan edi, ıaǵnı, senzýra qatty boldy. Sondyqtan, gazet Abaıdyń keıbir óleńderine ózgeris engizip jarıalap otyrdy.

Bir qyzyǵy – «Dala ýálaıaty gazetine» Abaıdyń atalmysh óleńderinen basqa shyǵarmalary shyqpaǵan degen derekter de bar. Bunyń birneshe sebepteri bolýy múmkin. Birinshisi, Abaıǵa redaktorlardyń óz óleńine ózgertý engizgeni unamaı qalǵandyqtan, óz jumystaryn jiberýdi toqtatqan. Ekinshisi – Abaı jibergen materıaldarda negizgi másele ashyq kóterilgendikten, redaktorlardyń olardy gazetke jarıalamaýy. Biraq, gazet betterinde Ybyraı Altynsarın men Abaı Qunanbaıulynyń aýdarýymen Lev Tolstoıdyń «Uzaq pen kógershin», «Buǵy men qaraqattyń sabaǵy», «Buǵy», «Qoıan», «Ótpes pyshaq» sekildi óleńderi basylyp shyqqan degen aqparattar da kezdesedi. Alaıda, osy kúnge deıin buǵan baılanysty naqty derekter keltirilmegen.

Qazaqtyń halyq aýyz ádebıeti muralarynan Abaı óleńderinen bólek Ábýbákir Ahmetjanuly Dıvaevtyń jumystary, Ybyraı Altynsarınniń áńgimeleri, sonymen qatar, «Qozy Kórpesh-Baıan sulý», «Eńlik-Kebek», «Qambar batyr», «Bozjigit» dastandary, Jırenshe sheshen, Qojanasyr, Aldar kóse týraly ańyzdar jáne ertegiler de jarıalandy.

«Dala ýálaıaty gazeti» Patsha úkimetiniń qol astyna qaraıtyn resmı gazet bolǵandyqtan, orys tilindegi materıaldar da jaryq kórip otyrdy. Máselen, qazaqtar tuńǵysh ret orys shyǵarmalarymen osy gazettiń arqasynda tanysty. Olar: Aleksandr Pýshkın, Vasılıı Jýkovskıı, Mıhaıl Lermontov, Alekseı Krylov, Lev Tolstoı, Gleb Ýspenskıı jáne Dmıtrıı Mamın-Sıbıráktyń óleńderi. Gazet tek orys ádebıeti shyǵarmalarymen shektelip qalmady. Máselen, qazaq halqyn orys ádebıetinen bólek ýkraın, lıtva, tatar, bashqurt halyqtary ádebıetimen tanystyrdy. Sonymen qatar, shyǵys halyqtarynyń «Myń bir tún», «Láılá-Májnún» sekildi týyndylarynan úzindi keltirilgen.

Basylymnyń barlyq problemalardy qamtyǵanyn joǵaryda aıtyp ótken bolatynmyn. Osy tusta gazet ádebıet salasyn áıel teńdigin kóterýde tıimdi paıdalanǵan. Ony biz sol kezeńderde súıgenine jetemin dep boranda úsip ólgen qyz týraly aıtylǵan «Bátı» áńgimesinen jáne qyzdardyń taǵdyry sóz bolatyn «Mahabbat kúshi» poemasynan anyq ańǵara alamyz. Dálirek aıtqanda, «Dala ýálaıaty gazeti» halyq ishindegi máselelerdi kóterýde aýyz ádebıetin oryndy qoldana bilgen.

Aıtqym kelgeni, búgingi kúnde aýyz ádebıetimizdegi shyǵarmalar bizge óz qundylyǵyn joımaı jetse, munyń bári Patsha úkimeti kezeńinde esh taısalmaı, bolashaq úshin qyzmet etken basylymdardyń, redaktorlardyń, zıalylardyń arqasy dep bilemin. Dál osy tusta jalpylama aıtyp ketkennen góri naqty bir basylymǵa toqtalyp, naqty fakttarmen jumys jasaǵandy jón kórdim. Sebebi, keshegi kúnnen qazaq basylymdary arqyly habardar bolý – ár qazaq azamatynyń paryzy. Bizge keshegi qaharly kúnderden mura bolyp qalǵan rýhanı-mádenı qundylyqtarymyzdy qashan da keleshekke kemel, bolashaqqa bedel retinde dáripteıik.

Aıaýlym ABAEVA QazUÝ jýrnalısıka fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti

---