InfoHub Logo

Ǵalymdar ony “eles-bólshek” dep ataıdy. Salmaǵy joqtyń qasy, jaryq jyldamdyǵyna jaqyn jyldamdyqty údete alady jáne úsh onjyldyq qatarynan búkil álem zertteýshilerinen jasyrynyp keledi. Aıtylǵan bul sózder neıtrıno jaıynda, qazirgi kezde ony Pakıstannan Shveısarıaǵa deıingi elderdiń fızıkteri bar kúshin salyp zertteý ústinde. Neıtrıno radıoaktıvti elementterdiń ydyraýy kezinde paıda bolady. Olar kúnde, basqa juldyzdarda jáne tipti bizdiń óz denelerimizde de bar. Neıtrıno materıanyń edáýir kóp sany arqyly esh qıyndyqsyz óte alady. Sonda osyndaı ustatpaıtyn bólshekti ǵalymdar qalaı zertteıdi eken?

GERDA

Edáýir kúrdeli bolyp keletin bul apparat — GERmanium Detector Array (GERDA) — ǵalymdarǵa jalpy adamdardyń ne sebepti ómir súretinin túsinýge kómektesedi. GERDA neıtrınony Italıadaǵy taýdyń astynda tereńde oqshaýlanyp jatqan germanıa deıtin taza krıstaldardyń ishindegi elektrlik belsendilikti baqylaý jolymen izdeıdi. GERDA-men jumys isteıtin ǵalymdar radıoaktıvti ydyraýdyń óte sırek kezdesetin túrin tabýǵa úmmitenýde. Joıqyn jarylys nátıjesinde bizdiń Ǵalam paıda bolǵanda (13,7 mlrd. jyl buryn) materıa men antımaterıanyń birdeı sany qalyptasýy tıis edi. Al materıa men antımaterıa soqtyǵysqan kezde birin-biri joıady jáne artynan taza energıadan basqa eshteńe qaldyrmaıdy. Sonda biz qaıdan paıda boldyq? Eger ǵalymdar sol ydyraýdyń belgilerin taba alatyn bolsa, onda bul neıtrıno birýaqytta bólshek ári antıbólshek bolyp tabylady degendi bildiredi. Mundaı jaǵdaıda bizdi tolǵandyratyn biraz suraqtardyń jaýaby tabylatyny sózsiz.

SNOLAB

Sadberı (SNO) Kanadalyq neıtrındik observatorıasy jer astynda shamamen eki kılometr tereńdikte kómilgen. SNO+  bólimshesi Jerdegi, Kúndegi jáne tipti asqynjańa juldyzdardaǵy neıtrınony zertteıdi. Zertxana júregi — 800 tonna “suıyq sıntıllátor” dep atalatyn arnaıy suıyqtyqpen toltyrylǵan edáýir úlken kólemdi plasıkalyq sfera. Sfera sý qabyqshasymen qorshalǵan jáne jipterdiń kómegimen bir orynda tirelip tur. Bulardyń barlyǵy 10 000 fotoelektrondy kóbeıtkishter (FEK) dep atalatyn erekshe sezimtal jaryq detektorlarymen baqylanady. Neıtrıno detektordaǵy ózge bólshektermen ózara áreketke túskende suıyq sıntıllátor jaryqtanyp, FEK alynǵan málimetterdi jazyp alady. SNO erekshe detektorynyń arqasynda ǵalymdar, eń bolmaǵanda, neıtrınonyń úsh túriniń ýaqyt-keńistik arqyly alǵa jáne artqa qozǵala alatynyn anyqtady.

IceCube

Al bul — dúnıedegi eń úlken neıtrındik detektor. Ońtústik polúste ornalasqan IceCube salmaǵy mıllıard tonnadan asatyn muzdyń arasynda taralyp jatqan 5,160 dachıkti paıdalanady. Maqsat — jarylatyn juldyzdar, qara qurdymdar men neıtron juldyzdary sekildi edáýir kúshti ǵaryshtyq kózderden joǵary energıaly neıtrınony alý. Muzdaǵy sý molekýlalaryna soqtyqqan kezde neıtrıno sýbatomdy bólshekterdiń birneshe kılometrge tarala alatyn joǵary energetıkaly atqylaýlaryn týdyrady. Bul bólshekterdiń tez qozǵalatyny sonsha, olar qysqa konýs túrindegi jaryq shyǵarady, mundaı konýs Cherenkov konýsy dep atalady. Ǵalymdar alynǵan aqparatty neıtrınonyń jolyn qaıta salyp, sol arqyly olardyń kózin anyqtaý úshin paıdalanbaqshy.

Daya Bay

Neıtrıno-tájirıbesi Qytaıdaǵy Daııa-Beı tóbeshikterinde kómilgen úsh edáýir iri zaldarda ótýde. Árqaısysynda suıyq sıntıllátordyń 20 tonnasy bar alty sılındr pishindes detektorlar zaldarda toptastyrylǵan jáne 1000 FEK-pen qorshalǵan. Olar aınaladaǵy kez kelgen radıasıany buǵattaıtyn taza sýdyń baseınderinde batyp jatyr.

Alty ıadrolyq reaktordan quralǵan kórshiles top zıansyz elektrondyq antıneıtrıno kvadrıllıonynyń mıllıonyn sekýnd saıyn tańbalap otyrady. Antıneıtrınonyń bul aǵyny qysqa jarqyldy jaryq shyǵarý úshin suıyq sıntıllátormen ózara áreketke túsedi, al sol jarqyldardy FEK qaǵyp alady. Daııa Beı neıtrıno osıllásıasyn zertteý úshin qurylǵan.

---