InfoHub Logo

1895 jyly keıbir jaǵdaıattar, - bul arada olarǵa toqtalyp jatpaımyn, - mıster Sherlok Holms ekeýmizdi aıtýly ýnıversıtet qalashyqtarynyń birine at basyn burǵyzdy; biz onda birneshe apta bolyp, turpaıylaý bolǵanymen taǵylymy mol bir oqıǵaǵa ortaqtastyq. Endi sony baıandap bergeli otyrmyn. Álbette, oqıǵanyń qaı kolejde oryn alǵanyn jáne qylmyskerdiń kim ekenin oqyrmannyń dál anyqtap bilýine múmkindik beretindeı egjeı-tegjeıli derekter keltirý orynsyz bop tabylady, onyń ústine búl namysqa tıetin nárse. Munshalyqty masqara oqıǵany jyly jaýyp qoıa salǵannan kelip-keter eshteńe bolmas ta edi. Alaıda tıisti dárejede sypaıygershilik saqtaı otyryp ol týrasynda aıtyp berýdiń artyǵy joq, óıtkeni búl oqıǵada dosymnyń tańǵalarlyq qabilet - múmkindigi jańa qyrynan tanylǵan-dy. Aıtqaly otyrǵan áńgimemde munyń qaı jerde bolǵanyn nemese kim jaıynda sóz bop jatqanyn ańǵarýǵa septik jasaıtyn jaılardyń bárinen oraǵytyp ótýge tyryspaqpyn.

Biz kitaphanaǵa taıaý mańda ornalasqan, jıhazben jabdyqtalǵan bólmelerde turyp jatqanbyz. Atalmysh kitaphanada Sherlok Holms ejelgi aǵylshyn hartıalaryn zertteýmen shuǵyldanyp júrgen - izdenisteriniń qaıran qylarlyq nátıje bergeni sonsha, bul meniń bolashaqta jazatyn bir áńgimemniń taqyrybyna aınalýǵa ábden tatıdy - aq. Bir joly keshkisin bizge tanysymyz, Áýlıe Lýka kolejiniń oqytýshysy, mıster Hılton Soms keldi. Mıster Soms uzyn boıly, juqaltań adam edi jáne qashan kezdestirseń de ashýshań, yzaqor bireý sekildi áser qaldyratyn. Al búl joly júzi tipten tútigip ketken-di, soǵan qarap áldenendeı bir tótenshe jaǵdaıǵa tap bolǵanyn ańǵarý qıyn emes-ti.

Mıster Holms, asyl ýaqytyńyzdyń birneshe saǵatyn maǵan arnaı almas pa ekensiz? Kolejimizde shekten tys soraqy oqıǵa oryn aldy, eger ózińiz qazir osynda bolmasańyz, shyn sózim, tipti ne isterimdi de bilmes edim.

— Jumysym bastan asady, sondyqtan basqa sharýaǵa alańdaýǵa mursham joq, - dep jaýap qatty dosym. - Polısıaǵa aryzdanǵanyńyz jón shyǵar.

— Jo-joq, qadirmendi ser, óıtýge múlde bolmaıdy. Eger tergeýdi zańdy jolmen júrgizsek, ony toqtata almaı qalamyz, al mynaý kolej abyroıyna nuqsan kelmeýi úshin ony jurtshylyqqa jarıa qylmaýdyń qoldan keler barlyq amalyn jasaýdy talap etetin nárse. Siz nebir kúrdeli istiń jumbaǵyn sheshýdegi talantyńyzben ǵana emes, sondaı-aq ádeptiligińizben de máshhúr adamsyz, osy sebepti jalǵanda ózińizden basqa jan balasyna aryzdanbas edim. Ótinem, jalynam sizden, mıster Holms, kómektesińizshi maǵan.

Jyly uıadaı unamdy Beıker-strıtten jyraqta júrgenimen dosymnyń minez-qulqy budan aıtarlyqtaı ózgere qoımaǵan-dy. Gazet qıyndylary japsyrylǵan álbomy, hımıalyq dármekteri men daǵdyly ádetinshe qalaı bolsa solaı tastaı salǵan basqa da jaraqtary joq Holmstyń baby onsha tabylmaı turǵan. Ol keliskendeı keıipte ıyǵyn keıistikpen qıqań etkizdi de, qatty tolqý ústindegi qonaǵymyz qolyn olaı da bulaı sermeı otyryp istiń mán-jaıyn asyǵys-úsigis baıandaı bastady.

— Kiltıpan mynada, mıster Holms. Erteń forteskú stıpendıasyn alýǵa arnalǵan alǵashqy emtıhan bolmaqshy, men sol emtıhandy qabyldaýshynyń birimin. Grek tilinen sabaq berem, al birinshi emtıhan tap osy grek tili boıynsha. Beıtanys mátinniń bir úlken úzindisi stıpendıa úmitkerine aýdarýǵa beriledi. Búl úzindi baspahanada basylady, eger úmitker ony aldyn-ala daıyndaı alsa, onda, árıne, óńge emtıhan tapsyrýshylarmen salystyrǵanda úlken artyqshylyqqa ıe bolady. Emtıhan materıalynyń qupıa saqtalýy qajettiginiń sebebi osynda.

Búgin saǵat úshke taman baspadan mátinniń terimi keldi. Tapsyrma - Fýkıdıd shyǵarmasynyń jarty taraýy. Men ony muqıat tekserýge mindettimin - mátinde birde-bir qate bolmaýǵa tıis. Tort jarymǵa deıin búl jumys aıaqtalyp bitpegen edi, al men joldasym úıinen shaı ishýge ýáde etkem. Terimdi ústel ústine qaldyrdym da, shyǵyp kettim. Sodan bir saǵattan keıin ǵana oraldym.

Kolejimizdiń esikteri qandaı ekenin ózińiz de biletin shyǵarsyz, mıster Holms, -emennen jasalǵan, áıdik te aýyr, ishki jaǵynan jasyl shuǵamen qaptalǵan. Qaıtyp oralǵanda esikte kilt turǵanyn baıqap qatty tańyrqandym. Kiltti qulypta ózim qaldyrǵan shyǵarmyn degen oı kelgen, biraq qaltamdy qarmanyp kiltimdi sonda jatqan jerinen taptym. Ekinshisi malaıym Bennısterde bolýǵa tıis edi, ol maǵan on jyldan beri qyzmet etip keledi, adaldyǵyna záredeı kúmánim joq. Keıin málim bolǵanyndaı, búl shynymen sonyń kilti eken - shaı ishkim kele me, sony bilmekke kiripti, keterinde alańǵasarlyqpen kiltti qulypta qaldyrypty. Bennıster, shamasy, ózim shyǵyp ketkennen keıin birneshe mınýttan soń kirse kerek. Onyń umytshaqtyǵyna basqa ýaqytta múldem kóńil aýdarmaǵan bolar em, biraq búgin búl meni úlken ókinishke uryndyrdy.

Áldekimniń qaǵazymdy qoparystyrǵanyn jazý ústeline kóz jibergen boıda - aq bile qoıdym. Terimder úsh uzyn paraqqa basylǵan edi. Keterimde bári ústel ústinde atqan. Al qazir bireýin edende jatqan jerinen, ekinshisin - tereze aldyndaǵy shaǵyn ústelden, úshinshisin - qaldyrǵan jerimnen taptym.

Holms suhbattasynyń sózin alǵash ret bóldi.

Edende - birinshi paraǵy, tereze janynda - ekinshisi, mı qaldyrǵan jerińizde - úshinshi paraǵy jatty ma?

— Dáp solaı, mıster Holms. Ǵajap!.. Ony qaıdan bilip qoıdyńyz?

— Áńgimeńizdi aıta berińiz, óte qyzyqty hıkaıa eken.

— Alǵashqy sátte: Bennıster ruqsat etilmeıtin erkindik jasap qaǵazdarymdy qaraǵan eken, degen oı keldi. Biraq ol muny úzildi-kesildi túrde moıyndamaı otyr jáne oǵan ózim senem de. Mynadaı jaıdyń da bolýy yqtımal: ótip bara jatqan bireýdiń esiktegi kiltti kózi shalyp, bir jaqqa ketkenimdi biletindikten emtıhan mátinin kórip shyǵýǵa nıet qylýy da múmkin. Áńgime asa qomaqty soma jóninde bolyp otyr - búl óte joǵary dárejedegi stıpendıa, sondyqtan uıat degendi umytqan adam artyqshylyq alý úshin táýekelge barýdan taıynbaıdy.

Bennıster qatty qapalanyp, kúıip-pisti. Terim basqa bireýdiń qolynda bolǵanyn bilgende talyp túse jazdady. Oǵan bir jutym brendı berdim, sodan bólmeni qarap shyqqanymsha ál-dármeni quryp kresloda otyrdy da qoıdy. Uzamaı shaqyrylmaǵan qonaqtyń shashylyp qalǵan qaǵazdan basqa da izderin kórdim. Tereze aldyndaǵy ústelshede qaryndash arshyǵannan túsken jońqa jatyr eken. Qaryndash ushyn da sol jerden taptym. Shamasy, mátindi jantalasa kóshirip jatyp álgi ońbaǵan qaryndashty syndyryp alsa kerek, sosyn ony ushtaýǵa májbúr bolsa kerek.

— Tamasha, - dep ún qatty Holms. Áńgime ony barǵan saıyn baýraı bastaǵany, sodan kóńili jadyraı túskeni ańǵarylyp turǵan. - Jolyńyz bolypty.

- Taǵy aıtarym bar. Jazý ústelim jańa, aıryqsha sapaly qyzyl bylǵarymen qaptalǵan. Bennıster ekeýimiz ant-sý ishe alamyz - bylǵarysy tıtimdeı daq joq, tep - tegis bolatyn. Al qazir ústeldiń betinen uzyndyǵy úsh dúımdeı bop qalatyn tilikti kórdim - syzat emes, tiliktiń tap ózi. Tek bul ǵana emes, ústel ústinen qara balshyqtyń bir shókimin taptym, onda aǵash úgindisine uqsas áldenendeı usaq qıqymdardyń bar ekeni baıqalady. Munyń bári qaǵazdy qaraǵan adamnyń qaldyrǵan nársesi ekeninde daý joq. Edenge túsken iz de, qaskúnemnen syr ańǵartatyn basqa aıǵaqtar da joq. Qalamyzda júrgenińiz, sátine qaraı, esime sap ete qalmaǵanda aqyl-esten aıyrylǵandaı kúı kesher em. Ótinem sizden, mıster Holms, kómektesińizshi maǵan. Sol adamdy qaıtken kúnde de tabý kerek, óıtpegen kúnde jańa materıal daıyn bolǵansha emtıhandy keıin qaldyrýǵa týra keledi, al búl úshin túsinikteme jazý kerek bolady, ondaı jaǵdaıda shataq shyqpaı qalmaıdy, búl tek kolejdiń ǵana emes, kúlli ýnıversıtettiń abyroıyna nuqsan keltiredi. Jurtshylyq eshteńe bilmese eken - jalǵyz armanym osy.

— Bul ispen aınalysýǵa, sizge qol ushyn berýge daıynmyn, - dedi Holms ornynan turyp, paltosyn kıip jatyp. - Óte bir qyzyqty jaǵdaıat eken. Terimdi alǵannan keıin ózińizge kirip-shyqqan bireý-mireý boldy ma?

Joǵarǵy qabatta turatyn ındýs stýdent Daýlat Ras kelip, emtıhanǵa qatysty bir nárseler jaıynda surastyrdy.

— Ol emtıhan tapsyratyn ba edi?

— Iá.

— Terim ústelde jatty ma?

— Umytpasam, onyń oramasy jazylmaǵan - dy.

— Munyń terim ekenin ańǵarýǵa bolatyn ba edi?

— Árıne.

— Bólmeńizge basqa eshkim kelgen joq pa?

— Eshkim.

— Terimniń sizge jiberiletinin bireý-mireý biletin be edi?

— Árip terýshi ǵana.

— Al, malaıyńyz, Bennıster she?

— Árıne, bilmeıtin. Eshkim de bilmeıtin.

— Bennıster qaıda qazir?

— Ol kabınetindegi kresloda otyrǵan kúıinde otyryp qaldy. Men ózińizge barmaq bop asyǵyp jattym. Al onyń jaǵdaıy nasharlap ketkeni sonsha, ornynan turarlyq dármeni bolmady.

— Esikti qulyptamaǵan ekensiz ǵoı?

— Qaǵazdardy jáshikke salyp, kilttep kettim.

— Endeshe, mıster Soms, ındýs eshteńe bilgen joq desek, onda terimdi qarap shyqqan adam da munyń sizde ekeninen aldyn-ala habarsyz bop, terimdi kezdeısoq taýyp alǵan ǵoı, solaı ma?

— Ózim de sondaı oıdamyn.

Holms jumbaq túrde jymıyp qoıdy.

— Jón eken, - dedi ol - júreıik. Búl jaǵdaıat sizdiń oń jambasyńyzǵa kele qoımas, Vatson, - bul arada áreket etý emes, oı keshý qajet. Jaraıdy, qalasańyz birge júrińiz. Sóıtip, mıster Soms, qyzmetińizge ázirmin.

Dosymyzdyń qonaq bólmesiniń qorǵasyn jaqtaýy bar alasalaý terezesi kolejdiń qyna basyp ketken eski aýlasyna qaraıdy eken. Esiktiń arǵy jaǵynan, jataǵandaý arkanyń astynan tepkishekteri jelinip qalǵan tas baspaldaq bastalady. Birinshi qabattaǵy bólmelerdi oqytýshy ıelenipti. Ústińgi qabattarda úsh stýdent turady eken, olardyń bólmesi biriniń ústine biri ornalasypty. Biz kelgende kún qarańǵy tarta bastaǵan. Holms toqtap, terezeni muqıat qarap shyqty. Sosyn oǵan taıap kelip, aıaǵynyń ushyna kóterildi de, moınyn sozyp bólmeniń ishine kóz jiberdi.

— Ol, sirá, esikten kirgen shyǵar. Tereze ashylmaıdy, kishkentaı jelkózi ǵana bar, - dep habarlady oqymysty jolbasshymyz.

— Solaı ma edi! - dep qaldy Holms, sosyn túsiniksiz túrde ezý tartyp, serigimizge kóz tikti. - Ne isteımiz endi, bul aradan eshteńe bile almaıtyn bolsaq, úıge kireıik te.

Qojaıyn esiktiń qulpyn ashyp, bizdi bólmege bastady. Biz tabaldyryqta turyp qaldyq, al Holms kilemdi zer salyp qaraýǵa kiristi.

— Ókinishke qaraı, eshqandaı iz qalmaǵan, - dedi ol - Álbette, jaýyn-shashynsyz kúnderde ondaı iz bolmaıdy da. Malaıyńyz esin jıǵan da shyǵar. Ketken kezińizde ol kresloda otyrǵan kúıinde qaldy dedińiz be? Qaı kresloǵa otyryp edi?

— Anaý, tereze janyndaǵy.

— Túsinikti. Áne bir ústelshe qasyndaǵy. İshke kire berińizder. Kilemdi qarap boldym. Endi ústelshege kirisemiz. Búl jerde ne bolǵanyn boljaýdyń esh qıyndyǵy joq. Bólmege kirgen bireý terimniń bir paraǵynan keıin ekinshisin jazý ústelinen tereze janyndaǵy ústelshege ákep turǵan: sol jerden oǵan aýlany nazarda ustaý ońtaıly bolatyn, boı kórsetken kezińizde typ-tynysh jylystap kete alatyn.

Ol meni kóre almaıtyn edi, - dep qosyp qoıdy Soms, - men búıirdegi kishkene esikten kirgem.

Solaı ma! Tipten tamasha!.. Qalaı bolǵan kúnde de, onyń terimdi alyp tereze janyna jaıǵasqanda sondaı maqsatty kózdegeni anyq. Úsh paraqtyń úsheýin de kórsetińizshi maǵan. Eshqaısysynda saýsaq tańbasy joq! Sóıtip, ol áýeli munda birinshisin ákelip kóshirip alǵan. Sózdi qysqartyp jazǵanda buǵan qansha ýaqyt qajet? Shırek saǵat shyǵar, odan kem bolmas. Sosyn ol búl paraqty laqtyryp tastap, kelesisine jarmasqan. Orta shenine deıin jetken, biraq sol arada siz kelip qalǵansyz, oǵan dereý qarasyn batyrýǵa týra kelgen; asyqqany sonsha, qaǵazdardy ornyna qoıýǵa da, munda bireýdiń bolǵanyn baıqatatyn belgilerdi joıýǵa da úlgermegen. Baspaldaqpen kóterilip kele jatqanyńyzda bireý-mireýdiń shapshańdata júrip jyraqtap bara jatqan aıaq dybysyn qulaǵyńyz shalmady ma?

— Ondaı eshteńe estimegen sekildimin.

— Sonymen, belgisiz bireý tereze aldynda otyryp terimdi asyǵys-úsigis kóshire bastaǵan, qaryndashty syndyryp alǵan, odan soń, kórip turǵanyńyzdaı, ony qaıtadan ushtaýǵa májbúr bolǵan. Bul óte bir qyzyqty jaǵdaı, Vatson. Mynaý jaı qaryndash emes. Óte jýan, grıfeli jumsaq, syrtynyń túsi qara kók, fabrıkanttyń áýlet esimi oǵan kúmis áriptermen bederlengen, al uzyndyǵy bir jarym dúımnen aspaıdy. Dál osyndaı qaryndashty tapsańyz, mıster Soms, qylmyskerdi quryqtadym deı berińiz. Buǵan onyń úlken ári ótpeıtin shappa pyshaǵy bar ekenin qossam, sizde taǵy bir aıǵaq paıda bolady.

Jańbyrdaı jaýǵan búl derekter mıster Somsty abyrjytyp tastady.

— Oıyńyzdyń órisin túsinip turmyn, - dedi ol, - biraq qaryndashtyń uzyndyǵy qandaı ekenin qaıdan bildińiz?..

Holms oǵan ústińgi jaǵyndaǵy boıaýy shetineı bastaǵan, "nn" degen eki árpi bar jońqanyń tıtimdeı bóligin usyndy.

— Endi túsinikti me?

— Báribir onsha túsine almadym...

— Baıqaýymsha, sizge dáıim ádiletsizdik jasap kelippin - aý, Vatson. Ondaı adam bir ózińiz ǵana emes eken... Myna "nn" degen áripter neni bildiredi? Iogann Faberdiń qaryndashy jıi kezdesetini belgili jaı. Endeshe, "nn" - fabrıkant esiminiń sońǵy áripteri bop tabylady.

Holms ústelsheni jaryq túsetindeı etip ornalastyrdy.

— Eger juqa qaǵazǵa jazsań jyltyratylǵan aǵashta iz qalady. Joq, eshteńe baıqalmaıdy. Endi jazý ústelin kóreıik. Myna bir shókim, shamasy, álginde ózińiz málim etken qara balshyqqa uqsas nárse bolsa kerek. Túri jaǵynan ortasy qýys úsh buryshqa uqsaıdy; balshyqta, ózińiz aıtqandaı, aǵash úgindisi bary baıqalady. Ǵajap, ǵajap, aıtary joq! Endi ústeldegi tilikke keleıik - bylǵary, shyntýaıtyna kelgende, jyrtylǵan. Túsinikti. Jińishke syzat bop bastalyp, shet jaqtary jyrymdalǵan oıyq bop aıaqtalady. Osynaý óte qyzyqty oqıǵaǵa ortaqtastyrǵanyńyz úshin sizge dán rızamyn, mıster Soms. Myna esik qaıda bastaıdy?

— Jatyn bólmeme.

— Emtıhan mátinine suǵanaqtyq jasalǵanyn baıqaǵannan keıin oǵan kirdińiz be?

— Joq, birden ózińizge qaraı tarttym.

— Jatyn bólmeni kórýge ruqsat etińizshi. Eskilikti úlgidegi qandaı súıkimdi bólme deseńizshi! Raqym etip, sál - pál kúte turyńyz, edendi qarap shyǵaıyn. Joq, nazar aýdararlyq eshteńe joq. Mynaý neǵylǵan qalyń perde? Á-á, qaltarysynda kıim ilýli túr eken. Búl bólmege bireý - mireý jasyrynbaqshy bolsa, osynyń tasasyna tyǵylar edi: kereýet tym alasa, al garderob ensiz. Bul arada, árıne, eshkim joq shyǵar?

Holms perdeden ustady, azdy-kem elegizgen, tipti mazasyzdanǵan deýge bolatyn pozasynan qandaı tosyn jaǵdaıǵa bol syn daıyn ekeni kórinip tur edi. Ol perdeni tartyp qaldy, biraq bul aradan birneshe kostúmnen basqa eshteńe kóre almadyq. Holms bermen qaraı buryldy da, oqystan edenge qaraı eńkeıdi.

— Al mynaý nemene? - dep daýystap jiberdi ol

Edende qara balshyqtyń jazý ústelindegiden aýmaıtyn úsh buryshty shókimi jatyr edi. Holms ony alaqanyna salyp, sham jaryǵyna tosty.

— Kórip turǵanyńyzdaı, qonaǵyńyz tek qonaq bólmede ǵana emes, sonymen birge jatyn bólmede de iz qaldyrypty, mıster Soms.

— Oǵan bul jerden ne kerek boldy eken?

— Menińshe, buǵan kúmán keltirýdiń qısyny joq. Siz kútip otyrǵan jaǵynan emes, basqa jaqtan keldińiz, sóıtip ol aıaǵyńyzdyń dybysyn esiktiń tap aldyna kelgenińizde ǵana estidi. Oǵan ne isteý kerek endi? Zattaryn aldy da, jatyn bólmeńizge qoıyp ketti.

— Mynaý degen sumdyq qoı, mıster Holms, sonda Bennıstermen sóılesip turǵan kezimde álgi jeksuryn torǵa túsken torǵaıdaı jatyn bólmemde buǵyp otyrǵan bop shyqty ma, al biz budan múldem beıhabar boldyq pa?

— Reti solaı sıaqty.

— Bálkim, bári basqasha bolǵan shyǵar, mıster Holms. Jatyn bólmedegi terezege nazar aýdardyńyz ba?

— Kishkene áınekter, qorǵasyn jaqtaý, úsh kásek, bireýiniń topsasy bar jáne adam kire alatyndaı ájeptáýir keń.

— Aına-qatesiz solaı. Al bul tereze aýlanyń buryshyna qaraıdy, osy sebepti aýladan onyń bir bólegi múldem kórinbeı turady. Qylmyskerdiń jatyn bólmege enýi yqtımal; perdeniń tasasynda iz qaldyryp, ol jerden qonaq bólmege ótýi, sóıtip, aqyry esiktiń ashyq turǵanyn baıqap sol arqyly qashyp ketýi múmkin.

Holms shydamsyzdana bas shaıqady.

— Kóńilge qonymdy paıym jasaıyq, - dedi ol - Aıtqan áńgimeńizden túsinýimshe, myna baspaldaqty úsh stýdent paıdalanady jáne olar árdaıym esigińizdiń janynan ótedi, solaı ma?

— Iá, olar úsheý.

— Sonda olardyń úsheýi de osy emtıhanǵa qatysa ma?

— Iá.

— Bulardyń arasynda basqalarynan góri kóbirek kúdik keltiretin bireýi bar ma?

Soms birden jaýap qatqan joq.

— Bul óte qıyn suraq, - dedi ol - Qolyńda dáleliń bolmaǵandyqtan bireýge kiná artqyń kelmeıdi.

— Sóıte turǵanymen, kúmándanar jaılaryńyz bar eken. Bizge sony aıtyp berińiz, al dáleldeý jaǵyn maǵan qaldyryńyz.

— Endeshe, sol úsheýiniń árqaısysy jóninde bir-eki aýyz sózben baıandap bereıin. Týra meniń ústimdegi qabatta Gılkrıst turady, óte qabiletti stýdent, mańdaı aldy sportshy, regbı men krıkette kolej namysyn qorǵaıdy, kedergiden qarǵyp ótýde jáne uzyndyqqa sekirýde dáıim birinshi oryn alady. Maqtan etýge turarlyq jigit. Ákesi, - atyshýly ser Djeıbs Gılkrıst, - at jarysyna bás tigem dep taqyrǵa otyrdy. Ulynyń qolyna soqyr tıyn da tımedi, biraq búl eńbekqumar, yntaly jas. Bolashaǵy zor jigit.

Úshinshi qabatta ındýs Daýlat Ras turady. Indýstardyń kópshiligi sekildi salmaqty, birtoǵa. Sabaq úlgerimi jaqsy, tek grek tilin onsha ıgerip kete almaı júrgeni bolmasa. Sabaqqa tabandylyqpen, júıeli túrde ázirlenedi.

Eń joǵarǵy qatardaǵy - Maıls Mak-Larenniń bólmesi. İske bar ynty - shyntysymen kiriskende tańǵalarlyq jetistikterge ıe bolady. Ol eń daryndy stýdentterimizdiń biri, biraq minezi shataq, qydyrympaz jáne óte turaqsyz. Birinshi kýrsta karta oıynyna qatysty áldenendeı isteri úshin oqýdan shyǵyp qala jazdady. Búkil semestr boıynsha túk bitirmeı tentirep júrdi, shamasy, aldaǵy emtıhannan qatty qorqatyn bolsa kerek.

— Endeshe, sodan kúdiktenesiz be?

— Olaı dep qadap aıta almaımyn. Biraq, úsheýiniń arasynan, ádiline kóshsem, basqalarynan góri soǵan senimim azdaý.

— Túsinem. Al, endi, mıster Soms, bizdi Bennıstermen tanystyryńyzshy.

Malaıy alasa boıly, shashy býryl tartqan, óńi qýqyltym, taza qyrynǵan elýlerdegi adam eken. Osynaý tutqıyldan tap bolǵan, kúndelikti kúıki tirshiliginiń tynyshyn ketirgen taýqymetten áli tolyq arylyp bolmapty. İsińkiregen beti demil - demil tartyp ketedi, qoly dirildeıdi.

— Manaǵy jaǵymsyz oqıǵanyń jaı - mánisin anyqtamaq bop jatyrmyz, Bennıster, - dedi oǵan qojaıyny.

— Túsinem, ser.

— Qatelespesem, kiltti esikte qaldyrǵan siz ǵoı? - dedi Holms.

— Iá, ser.

— Bólmede anadaı mańyzdy qaǵazdar jatqan kúni osyndaı orasholaqtyq jasaǵanyńyzdy qalaı túsinýge bolady?

— Iá, ser, óte yńǵaısyz boldy. Biraq men kiltti buryn da umyt qaldyryp júrgem.

— Bólmege qashan kirdińiz?

— Tórt jarymǵa taıaý. Kúnde osy ýaqytta mıster Somsqa shaı berem.

— Munda qansha boldyńyz?

— Ornynda joǵyn kórdim de, sol boıda shyǵyp kettim.

— Ústelde jatqan qaǵazdardy qarap shyqtyńyz ba?

— Joq, ser, o ne degenińiz.

— Kiltti esikte nege qaldyrdyńyz?

— Qolymda podnos bar edi. Keıin kelip alarmyn degem. Tars esimnen shyǵyp ketipti.

— Esikte serippeli qulyp bar ma?

— Joq, ser.

— Endeshe ol óne boıy ashyq turǵan eken ǵoı?

— Iá, ser.

— Iaǵnı bólmeden shyǵyp ketýdiń esh qıyndyǵy bolmaǵan ǵoı?

— Iá, ser.

— Mıster Soms qaıtyp oralyp, ózińizdi shaqyrǵan kezde qatty abyrjydyńyz ba?

— Iá, ser. Qyzmetinde júrgen jyldardyń ishinde mundaı jaǵdaı eshqashan oryn alyp kórmegen edi. Esimnen tanyp qala jazdadym.

— Muny túsiný ońaı. Nasharlap qalǵan kezińizde qaı jerde boldyńyz?

— Qaı jerde deısiz be, ser? Myna arada, esik janynda boldym.

— Qyzyq eken, óıtkeni siz ana jerdegi, buryshtaǵy kresloǵa baryp otyrdyńyz ǵoı. Nelikten aýlaqtaǵy kreslony tańdadyńyz?

— Bilmeımin, ser, maǵan qaı jerge otyrsam da báribir bolatyn.

— Menińshe, bul óziniń ne istep, ne qoıyp jatqanyn jadynda jaqsy saqtap qala almaǵan sıaqty, mıster Holms. Túri jan shoshyrlyq edi - aq qaǵazdaı bop qýaryp ketken.

— Qojaıynyńyz ketken soń munda qansha boldyńyz?

— Bir mınýttaı ǵana, odan kóp emes. Esikti qulyptadym da, bólmeme bardym.

— Kimdi kúdikti sanaısyz?

— Ser, bul jóninde eshteńe aıta almaımyn. Bas paıdasy úshin osyndaı iske baratyn bir jentlmen búkil ýnıversıtetten tabylar ma eken. Joq, ser, buǵan sengim joq.

— Raqmet sizge, osymen doǵaraıyq, - dep túıindedi sózin Holms. - Aıtpaqshy, taǵy bir suraq. Osynaý jaısyz jaǵdaı týrasynda ózińiz qyzmet kórsetetin úsh jentlmenniń qaısysyn qulaǵdar ettińiz?

— Eshqaısysyn, ser.

— Olardyń bireý - mireýin keziktirdińiz be?

— Joq, ser, eshkimdi keziktirgen emen.

— Tamasha. Endi, mıster Soms, marhabat etseńiz, aýlany qarap shyǵaıyq.

Qoıýlana bastaǵan qarańǵylyqta tóbemizden úsh sarǵysh tekshe jaryq shashyp turǵan.

— Úsh qarǵanyń úsheýi de uıasynda otyr eken, - dedi Holms joǵaryǵa kóz júgirtip. - Oho, mynaǵan ne bolǵan? Bireýi otyrarǵa oryn tappaı júrgen sıaqty ǵoı.

Ol ındýstyń túsirilgen perde tusynan oqystan qaraýytyp kórine ketken sulbasy jaıynda aıtyp turǵan. Stýdent bólmeni kezip árli-berli adymdap júr edi.

— Úsheýimen de júzdesip kórsem dep em, - dedi Holms. - Munyń retin keltirýge bolar ma eken?

— Odan ońaı nárse joq, - dep jaýap qatty Soms. - Bul úı - kolejdegi eń eski ǵımarat, sondyqtan munda kelimdi - ketimdilerdiń kóp bolatynyna eshkim tańyrqamaıdy. Júrińiz, ózim bastap baraıyn.

— Qudaıaqy, eshkimniń áýlet esimin ataı kórmeńiz! - degen ótinish aıtty Holms, Gılkrısttiń esigin qaǵyp turǵan kezimizde.

Bizge esikti symbatty kelgen, uzyn boıly, aq sary shashty jigit ashty da, mazalap turǵan maqsatymyzdan habardar bolǵan soń ishke kirýimizdi surady.

Bólmeni shynymen-aq orta ǵasyrlyq ıntererdiń tańyrqaýǵa tatyrlyq úlgisi deýge bolady eken. Sonyń bir pushpaǵyna Holmstyń qatty qyzyqqany sonsha, sulbasyn qolma-qol bloknotyna túsirip alýǵa qulshyndy, qaryndashyn syndyryp alyp, qojaıynnan basqasyn berýdi surady, aqyr aıaǵynda, buǵan qosa, odan shappa pyshaq berýin ótindi. Dáp osyndaı qyzǵylyqty kep ındýstyń bólmesinde de qaıtalandy. Kóp sóılemeıtin, oraq muryndy shapaty ındýs bizge kúdiktene kóz tigýmen boldy, al Holmstyń arhıtektýralyq zertteýleri aıaqtalǵan kezde kádimgideı qýanyp qaldy. Búl sapary barysynda Holms qylmysqa aıǵaq bolardaı eshteńe keziktire almady. Úshinshi stýdentke barǵanda sátsizdikke dýshar boldyq. Esigin qaqqanymyzda ashpaı qoıdy, oǵan qosa bylapyt sózdi qarsha boratty.

— Kim ekenderińe túkirgenim bar. Joǵalyńdar ármen! - degen ashýly daýys estildi esiktiń ar jaǵynan. - Erteń emtıhan, ýaqytymdy bosqa jibere almaımyn!

Jolbasshymyz ashýdan qyzaryp ketti.

— Daraqy neme! - dedi ol burqyldap baspaldaqpen tómen túsip kele jatqanymyzda. -Árıne, meniń esik qaǵyp turǵanymdy bilmegeni anyq. Áıtse de, munysy shekten tys dórekilik, al mynadaı jaǵdaıat kezinde, oǵan qosa, kúdik týdyrarlyq.

Holmstyń buǵan qaıtarǵan jaýaby tańdanýǵa turarlyq bop shyqty.

— Álgi jigittiń boıynyń uzyndyǵy dálme-dál qandaı ekenin aıtyp bere almaısyz ba maǵan? - dep surady ol

— Aq adal shynym, mıster Holms, aıta almaımyn. Ol ındýstan bıikteý, biraq Gılkrıst sekildi boıshań da emes. Bes fýt jáne alty dúım shamasyndaı bop qalar.

— Munyń aıryqsha mańyzy bar, - dedi Holms. - Al, endi, mıster Soms, sizge qaıyrly tún tileýge ruqsat etińiz.

Jolbasshymyz úreılene daýystap jiberdi:

— Ol ne qylǵanyńyz, mıster Holms, osyndaı sátte meni jalǵyz qaldyrmaqsyz ba! Máseleniń mán-jaıyn onsha túsinbegen sekildisiz ǵoı. Erteń emtıhan. Men búgin keshte úzildi-kesildi sheshim qabyldaýǵa tıispin. Materıal bireý - mireýge málim bolǵan jaǵdaıda emtıhannyń ótýine jol bere almaımyn. Búl ahýaldy retteıtin amal tabý kerek.

— Bári burynǵysha qala bersin. Sizge erteń tańerteń soǵam, sonda asyqpaı aqyldasarmyz. Kim biledi, bálkim, oǵan deıin kóńilge qonymdy usynystar da oılap tabarmyn. Al ázirshe eshqandaı áreket jasamańyz, túk eshteńe istemeńiz.

— Maqul, mıster Holms.

— Taǵy bir aıtarym, bekerden - beker abyrjyp - abdyraı bermeńiz. Biz mindetti túrde birdeńe oılap tabamyz. Qara balshyqtyń myna bir shókimi men qaryndashtyń jańqasyn ózimmen birge ala ketem. Cay bolyńyz.

Aýla qarańǵylyǵyna engenimizde terezelerge taǵy bir márte kóz jiberdik. Indýs álige deıin bólmesinde árli - berli adymdap júr eken. Ózgeleri kózge ilikpedi.

— Al, Vatson, bul jóninde ne aıtasyz? - dep surady Holms kóshede. - Úsh kartamen jasalatyn fokýs sekildi qol bosta ermek qylatyn oıynǵa uqsaıdy - aq emes pe? Mine, sizge úsheýi. Osynyń bireýi kerek. Tandap alyńyz. Sizdińshe kim?

— Sońǵy qabattaǵy beıpilaýyz. Jaman ataǵy shyqqany taǵy bar. Indýs ta kúmán keltiredi. Tynym tappaı árli - berli teńselip júrgeni tegin deımisiz?

— Joǵa, bul dáneńe bildirmeıdi. Birdeńe jattaǵan kezde kóp adam sóıtip árli-berli teńselip júredi.

— Ol bizge jaqtyrmaı qaraǵyshtaýmen boldy.

— Qıyn emtıhan qarsańynda úıińizge bir top saýyq - qumar sandalbaı kirip kelse, ózińiz de dáp solaı qarar edińiz. Onyń búl qylyǵy záredeı kúmán keltirmeıdi. Olardyń qaryndashtary men pyshaqtary da kúdik týǵyzbaıdy. Joǵa, meniń oıymdy basqa adam alańdatyp túr.

— Kim?

— Bennıster, malaı. Búl iske onyń qandaı da bolsyn qatysy bar.

— Al maǵan ol kirshiksiz taza adam sekildi kóringen.

— Maǵan da. Naǵyz tańǵalarlyq nárse osy. Kirshiksiz taza adam ne úshin... Oho, myna arada qaǵaz-qalam satatyn úlken dúken bar eken. İzdeýdi osy jerden bastaımyz.

Qalashyqta qaǵaz-qalam satatyn tórt-aq táýir dúken bar edi, Holms sonyń bárinde bolyp, qaryndash jańqasyn kórsetip, dúkende osyndaı qaryndashtardyń bar-joǵyn surady. Barlyq jerde de oǵan mundaı qaryndashty aldyrýǵa bolatyny, biraq kólemi alabóten ekeni, saýdaǵa sırek túsetini aıtyldy. Búl sátsizdik dosymdy onsha ókinte qoımaǵan sekildi, bar bolǵany jymıa kúlip, amal qansha degendeı ıyǵyn qomdap qana qoıdy.

— Sáti túspedi, qadirmendi dostym Vatson. Eń senimdi jáne bultartpas aıǵaqtan paıda bolmady. Deı turǵanmen, shynymdy aıtsam, onsyz da bir amalyn tabatynymyzǵa senimdimin. Mássaǵan! Saǵat toǵyz bop qalypty ǵoı, dostym - aý, úı ıesi áıeldiń jeti jarymǵa taman jasyl burshaqtan dám ázirlep qoıam degeni bar emes pe edi. Baıqańyz, Vatson, shylymǵa degen qumarlyǵyńyz ben túski asqa ámanda keshigip keletin jaman ǵadetińizdiń qyrsyǵynan sizdi páterden shyǵaryp jiberip júrmesin, sizge qosyp, kim biledi, meni de qýyp jiberer. Ádiline kelsek, búl bizge, qalaı bolǵan kúnde de, áıteýir dál qazir, ashýly ustaz, alańǵasar malaı jáne úsh yntaly stýdentke qatysty osynaý oǵashtaý oqıǵanyń jumbaǵyn áli sheship bolmaǵan shaqta onsha jaqsy tımes edi.

Sol kúni Holms búl máselege qaıtyp oralǵan joq, alaıda keshiktirip ishken keshki asymyzdan keıin uzaq ýaqyt oıǵa shomyp otyrǵany bar. Tańerteńgi saǵat segizde, jýynyp-shaıynyp bola bergen shaǵymda ol bólmeme kirdi.

— Al, Vatson, - dedi ol, — Áýlıe Lýka kolejine attanatyn shaq ta keldi. Tańerteńgi asty bir ret ishpegennen eshteńeńiz ketpeıtin shyǵar?

— Álbette.

— Biz barǵansha Somstyń shyǵarda jany joq kúıde otyrary anyq.

— Oǵan estirter jaqsy habaryńyz bar ma?

— Bar sekildi.

— Jumbaqty sheshtińiz be?

— Iá, qymbatty Vatson, sheshtim.

— Áldenendeı jańa aıǵaqtar tapqansyz - aý, shamasy?

— Senesiz be, senbeısiz be taptym! Búgin tań eleń - alańnan turdym, saǵat altyda jolǵa shyqtym jáne sóıtkenim durys boldy. Aınala mańdy eki saǵattaı sharladym, bes mıldeı jer júrdim. Mine qarańyz, nátıjesin!

Ol maǵan qolyn sozdy. Alaqanynda jumsaq qara balshyqtyń úsh buryshtylaý bop keletin úsh shókimi jatyr edi

— Apyraı, Holms, keshe mundaılar sizde ekeý ǵana emes pe edi!

— Úshinshisi búgin tańerteń paıda boldy. Birinshisi men ekinshisiniń quramy qandaı bolsa, úshinshisiniki de sondaı ekeni kórinip túr. Solaı emes pe, Vatson? Já, shyǵaıyq, Soms dosymyzdy azaptan aryltatyn ýaqyt jetti.

Aıtsa aıtqandaı-aq, beıshara ustazdyń sory qaınap, silesi quryp otyr eken. Sanaýly saǵattardan keıin emtıhan bastalmaq, búl bolsa - jymysqy áreketti jurtshylyqqa jarıa etýi kerek pe álde aıypkerdi anandaı óte joǵary stıpendıaǵa arnalǵan emtıhanǵa jiberýi kerek pe - ne isterin bilmeı álek. Kúıip-pisip, degbirinen aırylyp turǵan ol Holmsty kórgen boıda qushaq jaıa umtyldy.

— Kelgenińizge sondaı qýanyshtymyn! Kúderi úzilip, búl isten bas tartýdy uıǵarǵan shyǵar dep qorqyp em. Meniń ne isteýim kerek endi? Bastaıyn ba emtıhandy?

— Mindetti túrde.

— Al ana jeksuryn...

— Ol qatyspaıtyn bolady.

— Onyń kim ekenin bilip tursyz ba sonda?

— Biletin sekildimin. Búl áńgime basqa qulaqqa shalynbas úshin óz kúshimizben shaǵyn quramdaǵy dalalyq áskerı sotqa uqsaıtyn bir shara uıymdastyrýymyz qajet. Soms, raqym etip, ana jerge otyryńyzshy! Vatson, siz - myna araǵa! Al men ortadaǵy kresloǵa jaıǵasam. Menińshe, túrimiz qazir barynsha susty da úreıli boldy ǵoı deımin, qylmyskerdi typyr qaqtyratyn bolamyz. Malaıǵa qońyraý soǵyńyzshy.

İshke Bennıster kirip, talqyǵa salýshylardyń qaharly tobyn kórip, ári tańyrqap, ári shoshynyp sheginshektep ketti.

— Esikti jabyńyz, Bennıster, - dedi Holms. - Al endi keshegi oqıǵa jaıynda aq adal shynyńyzdy aıtyp berińiz.

Malaıdyń túri ózgerip ketti.

— Sizge bárin baıan ettim ǵoı, ser.

— Eshteńe qospaısyz ba oǵan?

— Eshteńe de, ser.

— Jaraıdy, onda ózimniń keıbir tuspalymdy aıtyp bereıin. Keshe myna kresloǵa kelip otyrǵan kezińizde shaqyrylmaǵan qonaqty áshkereleıtin áldebir zatty jasyrmaq boldyńyz ǵoı, solaı emes pe?

Bennısterdiń júzi qýaryp sala berdi.

— Jo-joq, ser, áste olaı emes.

— Bul tek boljam ǵana, - dedi Holms báseń daýyspen. - Jasyratyn ne bar, muny dáleldeı de almas edim. Alaıda, búl jany bar boljam: óıtkeni, mıster Soms tabaldyryqtan ármen attaǵan boıda - aq siz jatyn bólmede jasyrynǵan adamdy bosatyp jiberdińiz ǵoı.

Bennıster qurǵap ketken ernin jalap aldy.

— Onda eshkim bolǵan joq, ser.

— Jaýabyńyz kóńil kónshitedi, Bennıster. Osyǵan deıin siz qandaı túrde bolǵan kúnde de, áıteýir, shyndyqty aıttyńyz, al qazir, sóz joq, jalǵan sóılep tursyz.

Malaıdyń álpeti alǵan betinen qaıtpaı, qasaryp turyp alatynyn ańǵartty.

— Onda eshkim bolǵan joq, ser.

— Shyn aıtyp tursyz ba, Bennıster?

— Iá, ser, eshkim de.

— Demek, bizge qosymsha málimet bere almaıtyn boldyńyz ǵoı. Bólmede bola turýyńyzdy suraımyn. Ana jerge, jatyn bólme esiginiń janyna baryp turyńyz. Al qazir, Soms, sizden bir jaqsylyq jasaýyńyzdy ótinem. Raqym etip, Gılkrısttiń qabatyna kóterilip, ony osynda shaqyryp kelińizshi.

Bir mınýttan soń ustaz stýdentin ertip qaıtyp oraldy. Bul ózi kelbeti kelisken, symbatty, uzyn boıly, shymyr deneli, elgezek, adymy serpimdi, álpeti adamdy baýrap alatyn jigit edi. Kógildir kóziniń úrgelek nazary árqaısymyzdy kezekpe-kezek sholyp ótti de, aqyry shynymen úreıli nyshan taýyp, buryshta otyrǵan Bennısterge baryp toqtady.

— Esikti jabyńyz, - dedi Holms. - Sóıtip, mıster Gılkrıst, biz bes adambyz, basqa bóten eshkim joq jáne qazir osy arada aıtylatyn áńgimeni eshkim eshqashan estimek emes. Bir-birimizden syr jasyrmaýymyzǵa bolady. Al endi, mıster Gılkrıst, ózińiz adal adam bola tura, keshegideı iske qalaı bardyńyz, sony túsindirińizshi bizge.

Beıshara jigit teńselip ketti de, Bennısterge jaman kózben qarap qaldy.

— Jo-joq, mıster Gılkrıst, men eshkimge eshteńe aıtqan joqpyn, aýzymnan bir aýyz sóz shyqqan emes! - dep aıqaılap jiberdi malaı.

— Bul ras, - dep qulaqqaǵys etti Holms. - Alaıda myna lebizińiz aıybyńyzdy moıyndaýmen para-par nárse. Al, endi, ser, - dep qosyp qoıdy Holms Gılkrıstke qarap, -sizge qalatyny tek bárin bastan-aıaq barynsha shynshyldyqpen baıandaý ǵana.

Gılkrısttiń óńi buzylyp sala berdi, ózin-ózi ustaýǵa tyrysyp baqqanymen, kelesi kirpik qaǵymda ústel janyna tizerleı ketti de, betin qolymen basqan kúıi egil-tegil eńirep jiberdi.

— Sabyr etińiz, sabyr etińiz, - dedi Holms báseń únmen, - adasý - adamǵa tán qasıet, onyń ústine, árıne, sizdi baryp turǵan jyryndy dep ataý eshkimniń oıyna kelmeıdi. Bolǵan jaıdy mıster Somsqa men aıtyp bersem, sizge, bálkim, jeńildeý tıer, al siz qatelesken jerimde meni túzetip qana otyryńyz. Kelistik pe? Qınalsańyz jaýap qatpaýyńyzǵa da bolady. Endi tyńdaı berińiz, sosyn ózińizge qatysty záredeı bolsyn ádiletsizdikke jol berilmeýin muqıat qadaǵalańyz.

İstiń mán-jaıy maǵan, mıster Soms, atalmysh terimniń bólmeńizde ekenin eshkimniń, tipti Bennısterdiń de, bilmeıtinin aıtyp bergen kezden-aq túsinikti bola bastady. Árip terýshiniń buǵan qatysy joǵy málim - qajet etse mátindi baspahanada jatqan kezinde-aq kóshirip alatyn edi. Indýstyń da buǵan aralasy joq dep sheshtim: sebebi ol kezde terimniń oramasy jazylmaǵan, munyń ne ekenin ańǵarý oǵan, árıne, qıyn edi. Ekinshi jaǵynan, bóten bólmege áldebireý kezdeısoq tap bolady jáne bul oqıǵa ústelde emtıhan mátini jatqan kúni oryn alady! Mundaı sáıkestik, meniń oıymsha, múldem aqylǵa syıymsyz. Osy sebepti men: kirgen adam ústel ústinde jatqan mátin jaıynda jaqsy bilgen deıtin tujyrym jasadym. Ol muny qaıdan bilgen sonda?

Úıińizge kelgen soń terezeni muqıat qarap shyqtym. Bólmege tereze arqyly kirý múmkindigin oılastyryp turǵan shyǵarsyz deıtin joramalyńyz – tapa - tal túste, qarsy bette turatyndardyń kózinshe! - kúlkimdi keltirdi. Búl, árıne, kóńilge qonbaıtyn boljam. Tereze janynan ótip bara jatyp ústel ústinde jatqan qaǵazdardy kóre alatyn adamnyń boıy qandaı bolýy múmkin ekenin oısha jobalap turǵam. Meniń boıym alty fýt, ústeldi tek aıaǵymnyń ushyna kóterilgende ǵana kórdim. Iaǵnı ony alty fýttan alasanyń eshqaısysy kóre almas edi. Osydan baryp mynadaı oıǵa tireldim: úsh stýdenttiń biri tym boıshań bolsa, eń áýeli sonymen aınalysý kerek dep sheshtim.

İshke kirip bólmeni qarap shyqqanymda tereze janynda turǵan ústelshe aıǵaqtyń taǵy bir sýyrtpaǵyn qolyma ustatty. Gılkrısttiń uzyndyqqa sekirýmen aınalysatynyn qulaqqaǵys etkenińizge deıin jazý ústeli de jumbaq bolatyn. Sol arada maǵan bári túsinikti boldy, tek birneshe dálel ǵana jetpeı turǵan, sony tezirek taýyp alýǵa tyrystym.

Endi oqıǵanyń qalaı óris alǵanyn aıtyp bereıin. Myna jas jigit sekirýge jattyǵyp, keshegi kúndi sport alańynda ótkizdi. Sosyn úıge qaıtty, qolynda sporttyq aıaq kıimi bar-tyn; onyń tabanynda ótkir budyrlary bolatynyn bilesizder. Terezeńizdiń janynan ótip bara jatyp, boıynyń uzyndyǵy arqasynda ústel ústinde orama etip búktelgen qaǵaz jatqanyn kórip, munyń ne ekenin birden ańǵara qoıdy. Eger esikten malaı ańdaýsyz qaldyryp ketken kiltti kózi shalmaǵanda eshqandaı bále bolmas ta edi. İshke kirip, munyń shynymen terim ekenine kóz jetkizýge degen qushtarlyq ony basy bútin baýrap aldy. Budan kelip - keter qater joq-ty: óıtkeni sizge áldebir sharýamen kelgen bola salýdan onyń eshteńesi ketpeıtin. Munyń shynymen - aq terim ekenin kórgen ol eligip ketti. Báteńkesin jazý ústeline qoıdy. Al tereze janyndaǵy kresloǵa ne qoıdyńyz?

— Qolǵapty, - dep kúńk etti jas jigit.

— Demek, kresloda qolǵap jatqan boldy. - Holms Bennısterge masattana kóz jiberdi. -Odan soń ol birinshi paraqty aldy da, ústelshede kóshirip jaza bastady. Birinshisin támamdaǵan soń ekinshisine kiristi. Sizdi terezeden kórinip turǵan qaqpa arqyly keler dep oılaǵan. Al siz, mıster Soms, búıirdegi kishkene esik arqyly keldińiz. Tutqıyldan, tup-týra tabaldyryqtyń ar jaǵynan aıaq dybysyńyz estildi. Qolǵapty umyt qaldyrǵan stýdent báteńkesin julyp aldy da, jatyn bólmege qaraı zytty. Baıqap tursyz ba, ústeldegi tilik myna aradan onsha kórinbeıdi, al jatyn bólme jaqtan birden kózge túsedi. Búl báteńkeni osy baǵytta tartyp qalǵandyqtan aıypkerdiń jatyn bólmege baryp jasyrynǵanynyń aıqyn belgisi. Bir budyrdyń aınalasyna jabysqan shókim balshyq ústel ústinde qaldy da, ekinshisi jatyn bólmedegi edenge tústi. Buǵan qosarym, búgin tańerteń sekirýge jattyǵatyn sport alańyna bardym; onyń mańaıy qara balshyq eken. Ózimmen birge balshyqtyń bir shókimin jáne aǵashtyń usaq sarǵysh úgindisin ala kettim -sportshy sekirgen kezde taıǵanaqtamaýy úshin jerge osyndaı úgindi sebiledi. Oqıǵa osylaı, ózim aıtyp otyrǵandaı túrde óristedi me, mıster Gılkrıst?

Bul kezde stýdent tiktelip otyrǵan.

Iá, ser, tap solaı, - dedi ol.

— Apyraı, sizdiń buǵan alyp qosar eshteńeńiz joq pa? - dep daýystap jiberdi Soms.

— Bar ǵoı, ser, biraq áli esimdi jıa alar emespin, mynadaı masqara túrde áshkerelený janyma qatty batyp tur. Búgin túni boıy kirpik ilmeı shyqtym, sosyn tań atar aldynda, mıster Soms, sizge hat jazdym. Áshkere bolǵanymdy bilgenge deıin. Ol hat mynaý, ser: "Men emtıhan tapsyrmaýdy uıǵardym. Jýyrda maǵan Rodezıa armıasyna ofıser bop barýǵa usynys túsken, taıaý kúnderde Ońtústik Afrıkaǵa attanbaqpyn".

— Osynshalyqty arsyz árekettiń jemisin paıdalanýdan bas tartqanyńyzǵa qatty qýanyshtymyn, - dedi Soms. - Biraq sizdi mundaı sheshim qabyldaýǵa májbúr etken ne?

Gılkrıst Bennısterdi nusqady.

— Meni týra jolǵa túsirgen osy kisi.

— Bermen qarańyzshy, Bennıster, - dedi Holms. - Bul aıtylǵandardan myna jas jigitti bólmeden shyǵaryp jiberýge tikeleı qatysyńyz bary belgili bop túr, óıtkeni mıster Soms sizdi jalǵyz qaldyrdy ǵoı, al keterde siz esikti qulyptap ketýge tıis bolatynsyz. Tereze arqyly qashyp shyǵý, kórip turǵanyńyzdaı, múmkin emes. Endeshe bul hıkaıanyń jumbaǵy sheshilmegen sońǵy paraǵy jaıynda aıtyp berseńiz jáne ondaı áreketke barǵanyńyzdyń sebebin túsindirseńiz qaıter edi?

— Eger astarynda ne jatqanyn bilseńiz munda, árıne, túsinbeıtin dáneńe joq, - dedi Bennıster. - Biraq, boljaldaý qıyn, tipti sizdiń paıym parasatyńyz da dármensiz. Kezinde, ser, men ser Djeıbs Gılkrıstte, myna jas jentlmenniń ákesinde aǵa malaı bop qyzmet etkem. Ser Gılkrıst bar dáýletinen aıyrylǵan soń, men osynda, kolejge keldim, biraq eski qojaıynymdy umytqam joq, óıtkeni sol kezde ol úlken taýqymetke tap bolǵan edi. Ótken kúnder saǵyntyp, balasyna qolymnan kelgeninshe qyzmet kórsetip baqtym. Aıtaıyn degenim, ser, mıster Soms keshe dabyl qaqqanda men kabınetke kirgem; qarasam, kresloda mıster Gılkrısttiń sarǵysh qolǵaby jatyr eken. Ony birden tanydym da, bárin túsine qoıdym. Tek muny mıster Soms kórip qalmasa eken - onda is nasyrǵa shabady ǵoı dep degbirim qalmady. Álim ketip, dińkem quryp kresloǵa qonjıa kettim de, mıster Soms sizge attanǵansha, ornymnan tyrp etpedim. Osy kezde jatyn bólmeden jas qojaıynym shyǵyp, aıybyn moınyna alyp ah urdy, - ony sábı kezinen bilem ǵoı, aldyma alyp áldılegen bala ǵoı, - oǵan qalaı qol ushyn bermeıin endi! Marqum ákesi oǵan ne aıtar bolsa men de buǵan sony aıttym da, mundaı qylyqtyń túbi jaqsylyqqa aparmaıtynyn túsindirip, shyǵaryp jiberdim. Bul úshin meni kinálaýǵa bola ma, ser?

— Árıne, bolmaıdy, - dep shyn júrekten qoshtady ony Holms, kreslodan kóterile berip. -Sóıtip, Soms, qupıa ashyldy, al bizdi úıde tańerteńgi dám kútip túr. Júrińiz, Vatson. Rodezıada maqtanarlyq mansapqa jetetinińizge sengim keledi, ser. Bir ret súrindińiz. Biraq bolashaǵyńyz kir shalmas taza bolǵaı.

---