InfoHub Logo

Tilimizdiń qymbattyǵyna qaıran qalasyń; Ár dybysy - syılyq; bári dándi, injýdiń ózindeı iri, rasynda da qaısybir ataýlar sol zattyń ózinen de qymbat, baǵaly.

Gogol

BALAÝSA ORMANDAǴY TUMA

Qymbat baǵaly asyl tastar tylsym syrly bir nur sáýleni shashyp turatyny sıaqty, kóptegen orys sózderi de ózinen-ózi poezıany tamyljytyp tógip turady.

Olardyń nur sáýlesinde eshqandaı tylsym syr joq ekenin, kez kelgen fızık bul qubylysty optıkanyń zańdarymen op-ońaı túsindiretinin, men, árıne, bilemin.

Biraq, degenmen de, tastardyń nur sáýlesinde bir qupıa syr jatqandaı bolyp seziledi. Sol nur sáýle quıylyp turǵan asyl tas ishinde óz jaryǵyn shyǵaratyn kezi joq degen oımen kelisý qıyn-aq.

Bunyń kóptegen tastarǵa, tipti akvamarın sıaqty, qarapaıym tasqa da qatysy bar. Onyń túr-túsin dál anyqtaýǵa bolmaıdy. Ol úshin áli de qolaıly sózdi tapqan joq.

Akvamarın óziniń atymen-aq (akvamarın — teńiz sýy) teńiz tolqynynyń túsin bildiretin tas. Bul biraq onsha dál emes. Onyń móldir tereńinde jumsaq jasyldaý túsi men aqshyl kóktiń reńki bar. Degenmen akvamarınniń ózindik ereksheligi, onyń ishi kúmis tústi (tek qana kúmistiń túsi, múlde aq emes) otpen samaladaı jaryq bolyp turady.

Eger akvamarınge úńilip qarasań, onda sýynyń túsi juldyz túsinen aınymaıtyn typ-tynysh teńizdi kóresiń.

Akvamarınniń jáne basqa da asyl tastardyń osynaý túr-tústi jáne jaryqty erekshelikteri bizdiń kóńil-kókiregimizde bir qupıa syrly sezimdi týdyratyny anyq. Desek te olradyń sulýlyǵy bizge túsindirýge kelmeıtindeı bolyp kórinedi.

Bizdiń kóptegen sózderdiń "poetıkalyq sáýle shashyp turýyn" túsindirý onsha qıyn emes. Eger sóz biz úshin poetıkalyq mán-mazmunǵa toly degen uǵymdy bildirgen jaıtta ǵana ol bizge solaı bolyp kórinýi ǵajap emes.

Alaıda sózdiń óziniń, máselenkı, óte qarapaıym "jarqyl" sóziniń (túsinik emes) bizdiń qıalymyzǵa áser-áreketin túsindirý áldeqaıda qıyn. Osy bir sózdiń dybystalýynyń ózi shalǵaıdaǵy túngi naızaǵaıdyń baıaý jarqylyn beredi.

Árıne, sózdi osylaı seziný tym sýbektıvti nárse. Osylaı isteýge aqyl berip, ony jalpyǵa ortaq erejege aınaldyrýǵa bolmaıdy. Bul sózdi men osylaı esitip, qabyl alady ekenmin. Endeshe dáp osylaı qabyldaýdy men ózgelerge tańatyn oıdan múlde aýlaqpyn.

Mundaı poetıkalyq sózderdiń kópshiligi tek tabıǵatpen ǵana baılanysty ekeni daýsyz.

Orys tili óziniń shyn mánindegi sıqyrly qasıetteri men baılyǵyn óz halqyn qanymen-janymen jaqsy kórip, jerimizdiń aıaýly asyl qazynasyn tereń sezinetin adamǵa ǵana aqyryna deıin ashylady.

Tabıǵatta tirshilik etetin kúlli nárse: sý men aýanyń, aspan men bulttardyń, kún men jańbyrdyń, orman-toǵaı, batpaqtardyń, ózender men kólderdiń, shalǵyndar men eginder, shópter men gúlderdiń — orys tilinde qyrýar kóp jaqsy sózderi men ataýlary bar.

Buǵan kózimizdi anyq jetkizý úshin, bizdiń syıymdy da mergen sózdigimizdi oqyp úırený úshin, kitaptan ózge bizde Kaıgorodov, Prıshvın, Gorkıı, Alekseı Tolstoı, Aksakov, Leskov, Býnın sıaqty tabıǵat pen halyq tiliniń bilgirleri jáne kóptegen basqa da jazýshylar bar, tilimizdiń eń basty jáne sarqylmaıtyn bulaǵy — halyqtyń ózi: sharýalar, paromshylar, qoıshylar, omartashylar, ańshylar, balyqshylar, qart jumysshylar, orman kúzetshisi, bakenshiler, qolónershileri, selo sýretshileri, kásipshiler sekildi árbir sózi altynmen birdeı bolyp keletin kópti kórgen kónekózder.

Osyndaı oı-pikirlerim, men úshin, bir ormanshymen kezdeskennen keıin burynǵydan beter aıqyndala tústi.

Men ol kisi týraly buryn da bir jerde aıtqan sıaqty edim. Eger, ol ras bolsa, keshirim suraımyn, biraq eski gápti taǵy da qaıtalaýǵa týra keledi.

Biz, ol ormanshy ekeýmiz, balaýsa ormanmen kele jatqanbyz. Qadym zamandarda bul arada qol taban batpaq bolypty, sosyn ol qurǵap qalady da, ony toǵaı basady, endi sony ǵasyrlyq qalyń múk pen oımaqtaı-oımaqtaı móldiregen sý kózderi, qaýlaı ósken qazanaq qana eske túsiredi.

Men el arasyna keńinen tarap ketken balaýsa ormandy kózge ilmeýdi quptamaımyn. Balaýsa ormannyń ózine tán ásemdikteri tolyp jatyr. Alýan tuqymdy jas aǵashtar-shyrsha men qaraǵaı, kókterek pen qaıyń - ıin tiresip, mamyrajaı ósip jatady. Olardyń arasy ár-qashanda mereke aldynda yqtıatty jınalǵan sharýa úıiniń meımanjaıyndaı, tap-taza, jap-jaryq bolyp turady.

Balaýsa ormanǵa kez bolǵan saıyn, men, sýretshi Nesterov óz peızajdarynyń kóptegen belgilerin dáp so jerlerde tapqan shyǵar dep oılaımyn. Munda ósimdiktiń árbir sabaǵy men butaǵy óziniń aıryqsha kórikti tirshiligin basynan ótkerip jatady jáne sol sebepti de erekshe kózge túsip, qulpyra túsedi. Joǵaryda aıtqanymdaı, qaısybir múkti jerden kishkene dóp-dóńgelek sý kózderi - qaınarlar kezdesip qalady. Olardyń sýy múlde qozǵalmaıtyn tárizdi. Biraq únilip biraz otyrsańyz, sol kózden udaıy bir tynysh aǵystyń joǵary kóterilip jatqanyn jáne sonyń ishinde qyzamyqtyń japyraqshalary men qaraǵaıdyń sary qylqandary úıirilip júzip júredi.

Biz sondaı bir qaınardyń qasyna kelip toqtap, sýǵa qanyp aldyq. Odan skıpıdardyń ıisi shyǵady.

— Tuma! — dedi ormanshy sý kózinen júzip shyǵyp, so sátte qaıtadan tarbańdap sý túbine batyp ketken qońyzǵa qarap. Ásilinde, Edil de tap osyndaı oımaqtaı tumadan bastalatyn shyǵar.

— Iá, solaı shyǵar, — dedim men ony qostap.

— Men sózdi talǵap, aıyrýǵa tym áýes adammyn, — dedi kenet ormanshy uıala myrs etip. — Óziń-aq aıta qoıshy. Keıde qaıdaǵy bir sóz kókeıińe qonyń alady da mazańdy ketiredi.

Ormanshy úndemeı qaldy da, ıyǵyna ilgen myltyǵyn bir jóndep qoıyp:

— Sizdi jurt kitap jazady deı me, qalaı? — dep surady.

— Iá, jazamyn.

— Demek, sonda siz sózdi ábden oılanyp baryp, uǵasyz ba? Al men qansha oılanyp, tolǵansam da, qaısybir sózge túsinik taba qoıýym óte sırek. Ormanmen júrip kele jatasyń da oıyńmen bir sózden soń bir sózdi tańdap alyp, ony aqylǵa salyp: osylar qaıdan shyqty? - dep olaı da oılaısyń, bylaı da oılaısyń. Biraq eshteńe de shyqpaıdy. Men bilimnen jurdaımyn. Oqymaǵanmyn. Al keıde bir sózge túsinik tapsań qýanasyń kelip. Biraq neme jetisip qýanamyn? Men bala oqytpaımyn ǵoı. Men orman adamymyn -qarapaıym kúzetshimin.

Al tap qazir sizge qandaı sóz baılanyp qaldy? — dedim men.

— Álgi bir "tuma" degen sóz. Bul sózdi men baıaǵyda kókeıimde saqtap qalǵanmyn. Ony áli sylap-sıpap júrmin. Meniń oıymsha, bul sóz osy arada tuma sýy týdy degennen shyqqan. Tumadan ózen týady, al ózen tolqyp-tasyp, búkil Jer-ana arqyly, búkil otan arqyly aǵyp, halyqty asyraıdy. Ózińiz baıqap qarańyzshy, osy bir tuma, otan, halyq degen sózder ishteı úılesip-aq tur emes pe. Osynaý sózder ózara bir-birimen týys tárizdi. Týysqan tárizdi! — dep qaıtalady da kúlip jiberdi.

So bir qarapaıym sózder maǵan tilimizdiń tereńde jatqan tamyrlaryn ashyp kórsetkendeı boldy.

Halqymyzdyń san ǵasyrlyq tájirıbesi, onyń minez-qulqynyń kúldi poetıkalyq máni osy bir sózderde jatqan sıaqty edi.

---