InfoHub Logo

Roman

Neprıatna vam krov na býmage?
A v jıznı prıatno, ızranıv,
Mýchıt dolgo ı bolno,
Ne znaıa prı etom styda?
Pochemý vy hotıte vycherkıvat krov
ız poem,
ız romanov?
Nado vycherknýt prejde
Iz jıznı ee navsegda!

Evg. Evtýshenko.

1

Tús aýa shabýyl qaıta bastaldy.

Bizdiń polktyń bir batalóny jaýdyń sol jaq qanatynyń astyna synalap engendeı, entelep, ishke qoıan-qoltyq kirip ketti. Tankke qarsy atatyn kishkene zeńbirekterin súıretken artılerıa vzvodtary jáne qol pýlemetshiler jaıaý áskerdi oǵymen demep, jaýdy tyqsyryp yǵystyra berdi. Jaý qatty sasty. Aldyńǵy shep ydyrap sala bergeni emes pe. Tústen keıin mundaı tutqıyldan bastalǵan shabýyldy kútpese kerek. Olar ólgenderi túgil, jaraly bolǵandaryn alýǵa murshasy kelmeı, tym-tyraqaı jamyraı shegindi. Qalyń ormanyń soltústik-shyǵysyn ala edáýir jerge sozylyp jatqan dalańqaıda dóńkıip-dóńkıip ólikter men jaralylar qaldy. Oqtyn-oqtyn atylǵan artılerıa, bytyrlap jatqan avtomat pen vıntovka daýysynyń .arasynan qınalystyń sońǵy serpini, aqyrǵy demi tárizdi ári aýyr, ári úzdik yńyrsyǵan únder estiledi.

Oq atylǵan, snarád jarylǵan, bomba túsken kezde jylqynyń qandaılyq jan daýysy. shyǵyp shyńǵyrǵanyn estigenińiz bar ma? Adam jany túrshigip, tóbe shashy tik turatyn "daýystan búkil denem dirildep, quıqa tamyrym talaı-talaı shymyrlaǵan. Al adam jylqyǵa qaraǵanda adam ǵoı, ol óziniń jan daýysyn jasyrady. Ol únin shyǵarmaı júregimen, janymen óksıdi, ókirmeıdi, yńyranady. Jaryq dúnıemen qoshtasar kezde bar daýysymen aıqaılaǵysy keledi. Biraq aıqaılamaıdy, qaıta astyńǵy ernin jymyra tistep, sazara beredi. Bul adamnyń qıyn bir shaǵy bolsa kerek. Ol tistenip, tisin qaırap, sońǵy aıbat, aqyrǵy kúshin jınap, zorlanady.

Shabýyl bastalǵaly qansha ýaqyt ótti? Ony kim bilsin. Bir qarasam kún janyp jatqan órtteı bop, orman aǵashtarynyń ushar basyna ilinip qalǵan eken. Sebelep turǵan oq ishinen birde jatyp, birde turyp, alǵa qaraı jyljyp kelemiz. Álgi uzynsha kelgen keń alańqaıdan áreń óttik. Aldymyz eńis eken. Jaý sol eńisti panalap, tynys almaq bolǵandaı, nemese, keshke qaraı sol jerge bekinis-shep qurmaq bolǵandaı, qaıta qarsylasyp, oqty jıilete tústi. Ásirese, jatqan áskerin qorǵaý úshin ekinshi, artqy bıikten mınomet, qol zeńbirekter bezek qaǵa jóneldi. Alǵa basý qıyndap ketti. Qarsy atylǵan oqtar kúsheıe berdi. Al bizdiń jaıaý ásker bolsa ózi jaýdan bosatqan ashyq alańǵa jatýǵa májbúr boldy.

Jatqan tegisteý jerden kóterilgen boıy qolymen jer tirep, jan ushyra júgirdim de, jata qaldym. Bastaǵy temir qalpaq (kaska) kózime túsip, aldymdy kórsetpeı qoıdy. Munyń ústine bet-aýzymdy ter basyp, kermek ashshy ter kózimdi shymyrlatyp, qyshytady gımnasterkanyń kirli jeńimen kózimdi súrttim.

— Alǵa, birtindep alǵa jyljyńdar!

Ózim jer qusha jatyp aıtqan sózim osy. Vzvod jaýyngerleri bir-birlep, alǵa qaraı edáýir uzap jatty. Nálqara ekeýmiz eń sońynda qaldyq.

Meniń álgi bergen komandamdy qaıtalap:

— Birtindep, alǵa jyljyńdar! — dep jatyr.

Vzvod ketip barady. Odan men qalamyn ba? Nálqara maǵan bir, ketip bara jatqan áskerge bir qaraıdy. Men ony kúttirmedim. Júgirip baryp, qaıta jattym. Nálqara naq bir meniń kóleńkem sıaqty, men ne istesem, sony istep keledi. Taǵy da qasymda jatyr ol.

Eki qolymmen jer tirep, kóterile berip, taǵy da qaıta jattym. Sol jaqtan, naq meniń ókpe tusymnan mına túsip jaryldy. Borpyldaq kóbeń jer bolǵasyn shyǵar, jaryqshaqtary alysqa ushpady. Qaıta kóterilip, alǵa júgirdim. Óıtkeni men jatqan jerdi jaý mınometshileri nysanaǵa alǵan kórinedi. Men júgirip bara jatqanda ekinshi mına álgi jerdiń mańyna taǵy tústi.

Bul kóterilgende men vzvod jaýyngerleriniń naq ortasyna kelip jattym. Bul jer jaý kelip bekingen, azdap ta bolsa tynys ap jatqan eńistiń ústindegi jazyqtyń sheti eken. Jaý tómende, biz eńistiń ústindegi jazyqtamyz. Áldeneshe kóterilip, qaıta jatyp, san ret jasaǵan «brosokten» sharshaǵan jaýyngerler ári dymqyl, ári syz qara jerdi qapsyra qushaqtap, bir sát tolas alǵandaı jym-jyrt. Bizge qaraǵanda jaý jaǵy qaýyrt qımyl, jantalas ústinde me deımin. Atý saıabyrsymaı qoıdy.

Temir qalpaqtyń jıeginen syǵalap, jan-jaǵyma qaraımyn. Jatqan jerim bir kezdegi úıdiń irgesi bolar ma, álde eski múrde me eken, sopaqsha kelgen dóńestiń tasasynda ekenmin. Jatqan jerim oıys. Baýyrym asty syz. Ári terlep, ári entikken keýdemdi dymqyl jerge basyp, sát bolsa da raqattanyp qaldym. Biraq qulaǵym dyń-dyń etedi. Mańdaıdan aǵyp, kózime quıylǵan kermek terdi qaıta súrtip, aýyr temir qalpaqty joǵary kótere túsip, jan-jaǵyma qaradym. Shilde ystyǵynda shańdaqty keń alańda qaryndary qampıyp, solyqtap jýsaǵan sıyrlardaı bop jaýyryndary búlk-búlk etip, arqasyndaǵy qapshyqtary qarańdap bytyrap-bytyrap jatqan jaýyngerler. Anda-sanda gúrs-gúrs jarylǵan mına men snarádtan basqa oq degenin zyp-zyp, shıq-shıq etip, bastan, qulaqtyń túbinen ótip jatyr. Mundaı oqtardyń kóbi-aq, maǵan tup-týra kele jatqandary aldymdaǵy dóńestiń jıegine, qabyrǵasyna soǵyp, qara jerdiń dymqyl, kóbeń quıqasyn solq-solq etkizedi. Baıqaımyn, meniń de sheke tamyrym búlk-búlk soǵady. Bógde birdeńe oılaýǵa mursham joq. Osy jerden erterek alǵa ketsek dep oılaımyn. Ol meniń erkimde me? Buıryq kútemin. Ol joq. Jaý tópep jatyr. «Bul áli az» degendeı taǵy da oqty borata bastady.

Jaý mınometi nysanasyn ózgertse kerek, mınalar bizge jaqyn kep túse bastady. Birneshe ret buǵyp qap, basymdy qaıta kóterdim. Aldyńǵy jaqqa qaradym. Artymdy sholdym. Tym-tyrys. Oılaımyn, jazyqta jatyp, nysanaǵa dál alynyp, bosqa qyrylýǵa bolmaıdy. Mundaıda komandırdiń batyl sheshimi kerek-aq. Qaraımyn, shyńyly basylmaǵan qulaǵymdy tosamyn. Meniń ústimnen qaraıtyn Býgeevtiń de, odan úlkenniń de úni estilmeıdi. Atylǵan oqtan basqa qybyrlaǵan tuıaq ta, aıqaı salǵan aýyz da joq. Tek qana jaqyn jerden áldekimniń yńyranǵan solyńqy úni estiledi. Kóterip qoıǵan temir qalpaqty kózime qaıtadan túsire kıip, moınymdy sozyp alǵa qaradym. Men jatqan dóńestiń ekinshi jaǵynda dóńbekship, ólimmen jantalasyp bireý jatyr. Bizdiń adam bolar ma dep qaıta qaradym. Birden ajyrata almadym. Shıneli bylǵanyp, qaı túste ekeni bilinbeıdi. Bet-aýzyn qan basyp ketipti. Kózin tas jumyp alǵan. Aýnap jatyr, aýnap jatyr. Yńyrsyǵan úni aıanyshty-aq. Men jer baýyrlap, ózimdi talaı oqtan saqtap jatqan dóńesten sýsyp shyqtym da, álginiń qasyna keldim. Zaty mergen oǵy bolsa kerek, meniń qozǵalýymdy kútip jatqandaı-aq, eki-úsh oń qoltyǵymnyń astynan zyp-zyp ete tústi. Endi biri kep, álgi óle almaı jatqan soldattyń basyna tıdi de, qanyn shashyp jiberdi. Soldat ishin tartyp, qor ete qaldy. Sandyraq bir ún shyqty. Álgi nemis eken. Ólim aldynda birdeńe dep til qatty. Men áldeneshe aýnap tústim de, qaıtadan ózimniń qutty ornyma keldim. Endi meniń munda kelgenimdi tosyp jatqandaı:

— Alǵa, kóterilińder! — degen daýys estildi.

Tanı kettim. Kópten tanys daýys. Býgeevtiń úni.

— Vzvod, alǵa! — dep qaldym.

Jigitter jan ushyryp, eńisten tómen qaraı tura jóneldi. Jaý sasyp qaldy. Olar oryndarynan turyp, qashýǵa bet burǵansha bizdiń aldyńǵy top jaýmen aralasyp ta ketti. Eńistiń oıpańynda, erinde jaý soldattarynyń kóptegen óligi qaldy. Biz jaý bekingen oıystyń qarsy betindegi bıikke shyǵyp bekindik. Bul jer qolaıly kórindi. Tym-tyraqaı bop, ortasynan jaryla qashqan jaýdy kórip jatyrmyn.

Bir kezde ózimniń, ózimizdiń qashqanymyz esime tústi. 1941 jyldyń jazynda, kúzinde Pskov, Demánovsk túbinen naq osylaısha shegingenbiz. Sol kezde óz basyma týǵan kúnniń naq qazir jaý basyna týǵanyn kórip jatyrmyn. Namysy bar, boıynda jyly qany, keýdesinde búlkildep soqqan júregi bar jigitke budan artyq qýanysh baryn bilmeımin. «Alǵa!», «Alǵa!» — dep tynymsyz aıqaılaı bergim keledi. Biraq daýysym osy sózden qarlyǵyp qalǵan syndy. Orynsyz aıqaılaý taǵy aıyp, oǵan ruqsat joq.

Jaý bekinisine synalaı enip, edáýir jerdi, onyń ishinde qolaıly bıikti basyp alǵan jalǵyz Býgeev rotasy emes, qanattasa kelip, polktyń basqa batalón, rotalary da ishke kirgen. Basqa kórshilermen polk shtaby baılanysyp jatqan bolar, onda bizdiń isimiz qansha! Alǵan, aıaq jetken, taban tiregen bıikke máz bop otyra berdik.

«Osy jetken jerge bekinsin!» degen buıryq ta jetti. Attyń jaly tárizdi uzynsha kelgen kók jotany boılaı bekinis qurdyq. Jaýyngerler ózderine kishkene okopsha qazyp, tóńiregin kók shóppen bastyrmalap jatyr. Keıbireýleri daıyn bekiniske ornady.

Qas qaraıyp barady. Qos at jekken arbamen baǵanaǵy jaý tynys alǵan oıpańǵa asqana kelip toqtady. Býy burqyraǵan tary botqanyń ıisi muryndy jarady. Qasymda jaqyn jatqan jaýyngerlerdiń kóbi-aq tamsanyp, jutynyp-jutynyp qoıady.

— Tamaqqa árbir otdelenıe eki-ekiden adam jibersin! — dedim.

Qatar jatqandar tizbek boıynsha habarlap jatyr. Biraz adam búksheńdep oıǵa, asqa tústi. Jaý kórinbeı ketti. Ac jelindi... Jan-jaqqa qaraýyl qoıdym. Osy eki ortada myzǵyp ketken ekem, bireýdiń óktem daýysy shyqty:

— Áı, dáıs, neǵyp júrsiń?

Bul daýys ta maǵan kópten tanys. Nálqara úni jáne «dáıs» degen bala jastan biletin, ózimizdiń aýyldyń sózi. Maǵynasy «ońbaǵan», «shoshqa» degenge keledi. Muny ol kimge, nege aıtty eken dep oılap ta úlgirgenim joq, álgi daýys qaıta shyqty.

— Áı, dáıs, qaıt deımin, qaıtpasań, dáıs bolaıyn, ıt sıaqty qyńsylatyp atyp tastaımyn!

Bul rette ol da ýysyn báseńdetip, biraq zilmen aıtty.

Meniń komandırligim ustap ketti.

— Ne bop jatyr? Ol kim? — dedim Nálqaranyń daýysy shyqqan jaqqa burylyp.

Jaýap qatpady.

— Ol kim-kimge aıtyp jatyrsyz?

— Oıaý ekensiń ǵoı... Ásheıin, ásheıin ǵoı.

— Kimdi atyp tastamaqsyz?

— Á, ásheıin, uıqysyrap jatsam kerek.

Ótirik aıtady. Meni ashýlanbasyn, uıqysyn buzbasyn dep otyr. Meniń topshylaýymsha bizdiń jaýyngerlerdiń biri ólikterdiń qaltasyn tintip júr. Nálqara sony kórip qalǵan. Maǵan aıtpaı-aq ózi tyıyp tastamaq. Sezsem de sezbegen boldym. Ol timiski, dońyzdy men erteń betinen, qylmysty kózinen-aq tanımyn. İstegen aıybyn tanytpaıtyn adam kemde-kem.

Kózimdi ashtym. Tún, qap-qarańǵy. Osy,bir móldir tún tynyshtyǵyn qaq jaryp, jan-jaqtan qyzyl, jasyl kók, bir sózben aıtsam kempirqosaqtyń barlyq túsi bar raketalar atylady. Tegin emes, osy raketa tústeriniń máni bar. Biri jan-jaqty jaryq etse, biri barlaýshyǵa, kórshi bólimge belgi berip jatyr. Al endi biri kómek surasa, ekinshisi, áıteýir bir buıryqtyń oryndalǵanyn habarlaıdy. Maıdandaǵy eń tynysh, eń qarańǵy, kózge túrtse kórgisiz túnderdiń ózinde osyndaı tolassyz tartys, bitpes aıqastar bolyp jatady. Osy raketalar dúnıesiniń qara barqyt tústi aspan álemin qalaı sharlap jatqanyna biraz qaradym. Tańsyq emes, qaıta tanyq bolǵan, kóz úırengen jaılar. Kózimdi qaıta jumdym. Kóz uıqyda, kóńil oıaý. Nálqaranyń sózi qulaǵyma qaıta keldi.

— Sen dáıssiń! Ólim men ómirdiń arpalysynda júrgen saǵan dúnıeniń, saǵattyń keregi ne? Qazaqta «búlingen elden búldirgi alma» degen maqal bar. Gıtler búlik, ol apat. Bilip qoı.

Endi túsinikti boldy. Álgi jobam durys eken. Mundaı birli-jarym jymysqy, dúnıequmar pasyqtar qaıdan bolsa da shyǵady. Buǵan tańdana almaımyn. Maǵan keregi — kim ekeni. Biraq ony da naq qazir bilgim kep jatqan joq. Bilemin, anaý-mynaý bolsa Nálqaranyń ózi-aq sazasyn beredi. Onyń ber jaǵynda asyǵys istegen istiń etegine jyn oralyp, ıyǵyna saıtan minip júredi.

Qaıtadan uıyqtap kettim.

Erte turdym. Syz jerden denem múzdap qapty. Keshe keshkisin shabýyl kezinde órt bop batqan qyzyl kún kókjıekten bop-boz bop, solǵyn tartyp, bulyńǵyrlaý shyqty. Kúnge qarap biraz turdym. Denemniń qurystaǵany bolmasa sergekpin. Oıǵa túsip, áldeneshe ret kerilip, esinep turǵanda dońǵalaǵyn saldyrlatyp asqanany súıretken keshegi qos atty arba taǵy keldi.

— Erteńgi asqa adam jiberińder! — dep aıqaıladym.

Oıyny joq, bul qaıtkende de soldattyń qulaǵyna jaǵymdy, eń jaqsy komandanyń biri. Árbir otdelenıeden eki-úshten jaýynger shyǵyp, baqyrashtaryn saldyrlatyp oıǵa, asqana kelip toqtaǵan jerge qaraı júgirdi.

Shtabtaǵy baılanysshy ofıserlik qyzmetten munda aýysyp, alǵy shepke kelgenime kóp bolǵan joq. Bir aıdan búgin ǵana asty. Sodan beri az degende kún aralatyp jaýdyń shebine shabýyl jasaýmen, kileń alǵa jyljýmen kelemiz. Munda meniń eńbegim erekshe degim kep otyrǵanym joq. Qaıta shabýyl aldynda qarany kóbeıtýge kelgenimdi jaqsy bilem. Alǵashqy shabýyldyń birinde komvzvod jaraly bop ketipti. Men sonyń ornyna, burynǵy ózim istegen Býgeev rotasyna keldim.

Kún saıyn jańa jerlerdi basyp, jyljyp kelemiz. Atqyshtar vzvodyndaǵy otyz qaraly adamnan jıyrma bir «naıza» qapty. Onyń biri — ózim, biri — Nálqara, Óıtkeni men bolsam komvzvodpyn. Asynǵan myltyǵym, arqalaǵan avtomatym joq. Bar qarýym eki qol granata men «T-T» pıstoleti. Demek, men «naızaǵa» sanalmaımyn. Al Nálqara bolsa meniń mergenim, jeke tapsyrmamdy oryndaıdy, ekinshi jaǵynan, komandırdiń oń kózi, ólimnen saqtaıtyn qamqorshysy. Ol menimen birge júredi. Bylaı qaraǵanda bul da «naıza» emes. Sonda qolyndaǵy qarýdan jaýǵa tikeleı oq atatyn on toǵyz-aq adam. Al áskerı tilmen aıtqanda vzvodqa on toǵyz «naıza» bar. Muny men tańerteńgi asty alýǵa ketip bara jatqan baqyrashtardyń sanynan-aq kórip turmyn. Árqaısy tórt-tórtten baqyrash ustap, bes adam ketti.

Vzvodtaǵy úsh otdelenıeniń árqaısysynda alty-jetiden jaýynger bar edi. Eki qol pýlemet, jeti avtomat, qalǵany vıntovka. Mine, osy kúshpen kóptiń ortasynda biz de jyljyp kelemiz. Balshyq, kir-qoń sasyǵan, syz ıisi shyqqan qysqy meken alys qaldy.

Soldattar tamaq iship jatyr. Men túndegi oqıǵany, Nálqaranyń aıqaıyn esime aldym. Biraq naq qazir tamaq iship jatqanda eshkimniń de kóńil kúıine tıgim kelgen joq. Munyń eki túrli jaıy bar. Naq qazir «keshe ólikterdiń qaltasyn tintken kim?» dep tıise ketsem, muny eń aldymen Nálqara aıtty, sol jetkizdi degen kúdik týady. Komandırdiń kómekshisi bop júrgen bedeldi soldat senimnen aırylady. Oǵan senbeı sezikpen qaraıtyn bolady. Kóbinese soldattardyń qarym-qatynasyn buzatyn, ortaǵa iritki bop túsetin osyndaı záredeı oqıǵalar bolatyny bar. Ekinshiden, erteńgi as ústinde jaýyngerlerdiń tynyǵyp, kóńildi turǵan shaǵyn buzǵym kelmedi.

Soldattar qazir tym-aq kóńildi. Bizdiń árbir shabýylda alǵa basyp, jaýdan jańa jerlerdi, qala, selolardy bosatyp jatqanymyz olardy úılerine, týǵan jerlerine jaqyndata túskendeı sezinedi. Osy jaılardy oılaı kep, búgin-erteń eshkimge tıispeýge bel býdym. Ne de bolsa umyttyryp baryp, urymtal kezde istegen jón. Al ondaı nárseni eleýsiz qaldyrýǵa taǵy bolmaıdy. Aýrýdyń aldyn almasa asqyna beretini bar emes pe! Onyń ber jaǵynda qobaljý taǵy bar.

Soldat ary men namysynyń bir pushpaǵy komandırdiń júreginde júrmese, onyń basshy bolǵany qaısy? Búgin jaý óliginiń qaltasyna túsken soldat, dánige-dánige kelip, erteń óz joldasynyń óligine túsedi, qapshyǵynyń túbin qaǵady. Tún uıqysyn tórt bólip, álikke túsken soldattan kóp nárse kútýge taǵy bolmaıdy. Búkil dúnıeni jaýlap alamyn dep jantalasyp júrgen fashısiń óz denesinen shyqqan ashshy teri men onyń tuzyna shirigen, tot basqan, orys jeriniń kóz jasyna áldeneshe ret malynyp shyqqan jaman saǵatyna qyzyqqan soldat erteń jaý jerine barǵanda úlken jymysqy, uıatsyz talaýshy bolmasyna kim kepil?

Saǵat demekshi, Gıtler soldattarynda saǵat deıtin saǵat ta joq. Meniń bilýimshe, Gıtler Germanıadaǵy burynǵy-sońǵy saǵattardyń bárin jınap, temir qorytý peshine salyp, qaıta balqytqan. Odan avtomat, vıntovka, naıza soqqan. Álgi baskeserlerine ózi ónege bolý úshin, kerek deseńiz sol Gıtlerdiń ózi qolyna da, qaltasyna da saǵat salmaıdy eken. Bul da shyndyq. Al onyń baskeserleriniń myna taǵyp júrgen saǵattary tiri chehtyń ólgen poláktyń, jaraly vengerdiń túrmedegi fransýzdyń tutqyn evreıdiń qolynan sheship alǵandary. Al osyndaı kózdiń jasyna, adamnyń qanyna malynǵan nárseni ıemdený ardy azdyrady, namysty tozdyrady. Soldattyń namysyn oılaǵanda eń aldymen esime osy jaılar tústi.

Soldattar asty iship-jep úlgirmeı-aq Býgeevtiń baılanysshysy keldi. Endi bir jarty saǵattan keıin qashqan jaýdyń izimen, árkim kelip toqtaǵan baǵytymen alǵa júretin boppyz. İrkis-tirkis top bolmaıdy. Árbir otdelenıe óz aldyna top bolyp, alma-kezek qozǵalady.

Aldaǵy qozǵalystyń jaıyn túsindire turyp, jaýyngerlerdiń betine qaradym. Kóńilge bolmasa jigitter sergip qalǵan. Soldat kózinen otty, kóńildi sáýleni kórý komandır úshin jarqyn júzdi, jaıdary, ákesine árdaıym kúle qaraǵan balasyn kórgendeı áser qaldyrady. Júregim lúp-lúp etip, boıym jylyp sala berdi. Bári ornynda, bári jaqsy. Qabaǵy qatyńqy, kóz aldy kirtıgen bir-aq adamdy kóz qyrymmen sholyp óttim. Ol da ózimniń kópten tanysym eken. Shtabta baılanysshy ofıser bolǵan kezimde atshym bop, kóp kúnderdi birge ótkizgen Nazarovty únemi jymıa kúlip júretin, kúlim kóz, ózinshe pysyq, ózinshe bilgish jas jigitti qazir birden taný qıyn. Óń-túsi ózgerip ketipti. Dóp-dóńgelek tunyq qara kóziniń jıegi qantalap, tóńiregi dombyǵyp qapty. Túni boıy uıyqtamaǵan, uıyqtasa jaısyz uıyqtaǵan. Nemese, áldeqandaı bir azapqa túsip, ishi me, basy ma aýyrǵan adamǵa uqsaıdy. Oıyma sap ete tústi. Nálqaranyń túnde «dáıs» dep júrgeni osy boldy ma eken? Ap-ashy oı keldi. Osy ma eken, á? Jamanǵa qıǵym kelmeıdi. Ańqyldap turǵan aq kóńil, ashyq-jarqyn jigit bolmaǵanmen, ar-namysy bar adam tárizdi bolatyn. Oıǵa alǵanyn tyndyrmaı taǵat tappaıtyn tıanaqty, keıde ojarlaý minezi taǵy bar-dy. Ózinshe sánqoı, ásempaz. Ózin kelbetti, sulý sanaıtyn. Boıy tapal, moıny byrtyq, denesi áıeldiń denesi tárizdi irkildek, bosań bolatyn. Joryqta myrtyńdap tez sharshaıtyn. Muny bylaı qoıǵanda ózin adal jigit sanaıtynmyn. Kim bilsin, adamnyń ala-qulasy syrtynda emes, ishinde bolady. Nazarovtyń naq qazir syrty da ońyp turǵan joq. Qyp-qyzyl bop montıǵan óńi shaǵyldy jerdiń bozǵylt qumy tárizdi tússiz bop, ólekseleý kelgen qalyń beti tútigip ketipti. Maıly tanaýynyń túp jaǵy qýsyrylyp, úsh jaǵy deldıgen. Túnde uıqysyn qandyryp, jańa ǵana tamaqqa toıyp alǵan myna topqa qaraǵanda, jaıdary júzdermen salystyrǵanda onyń óńi úıirin qyzǵanshaq kári aıǵyrdan qýǵyn kórgen saıaqqa uqsaıdy. Kóz aldy kirtıip tur. Osy kezde arsyzdaý bir oı sap ete qaldy. Nálqara — úıirin qyzǵanǵan kári tarlan bolǵanda, Nazarov — saıaq. Ol Nálqaradan qýǵyn kórdi, ózine túsiniksizdeý zildi sózben sógis estidi. Endi komandırge aıtyp qoıady dep odan áli jasqanady. Tipti Nálqara aıtyp ta úlgerdi dep oılaıtyn bolar. Ózi sum bolsa, ózgeni sum deıdi. Ózi qaraý bolsa, ózgeni qaraý sanaıdy. Jurttyń bárin ózindeı kóredi. Bul — aqıqat. Ózi qary — basqany qary sanaıdy. Ózi ury — jannyń bárin ury kóredi degen ádil sóz osydan qalǵan. Biraq Nálqara ótirik bylaı tursyn, shynnyń ózin syrtqa jaıa beretin jan emes. Ol keshegi túngi oqıǵa jaıly tis jarǵan joq.

Kóppen birge biz de qozǵaldyq. Jaýyngerlerdiń sońynan júrip kelem. Qasymda Nálqara bar. Biraz únsiz júrdik. Álden ýaqytta tómen qaraǵan boıy:

— Nál aǵa, túnde ne boldy? — dedim.

— Eshteńe de bolǵan joq.

— «Dáıs» degen sózdi kimge aıttyńyz?

— Uıqysyrap jatqan bolarmyn.

— Uıqyda jatyp ol sóz esińizge qalaı tústi eken?

Nálqara myrs etip kúlip jiberdi.

— Báse, qaıdan oıyma sap ete qaldy eken. Bul ózi sizdiń aýyldyń sózi. Seniń Aqtolqyn degen jeńgeń bolatyn. Sol kóp aıtatyn.

— Ol ras, Aqtolqyn meniń jaqyn jeńgem.

— Sol sizdiń aýylǵa kelin bop túskende, ózimen birge ala kelgen sóziniń biri osy «dáıs» edi. Aýzyma qaıdan sap ete túskenin bilmedim.

— Shamasy bir dáısti, nemese dáıstikti kórgensin tústi ǵoı, esińizge.

Nálqara kúldi, biraq tis jarmady. Biz ún-túnsiz uzaq júrdik.

2

Basqan qadamymyz alǵa basyp, tasymyz órge domalap tur. Jandaryna baılaǵan kishkene baqyrashtary syldyrap, jaýyngerler ilbı basyp, orman arasyndaǵy qoıannyń jymy tárizdi qısyq-qısyq, qaıda barary belgisiz ırek joldarǵa tústi.

Orman arasynda, ishine kún nury túspeıtin qalyń jappardyń arasynda, sulap jatqan qalyń da, úlken de aǵashtardyń kóleńke jaǵynda áli de qalyn qar, betin kimniń kir, batpaq basqan siresken muz jatyr. Kóleńkede, yqtasyn jaqta jatqan úrindi, úıindi qarlar kókjal qasqyrlardyń jony sıaqtanyp, kúlgin tústenip, dóńkıip-dóńkıip qalypty. Orman ishi yzǵarly kelgenmen, dalańqaı jerlerde kóktem ıisi ańqyp tur.

Biz burańy kóp, bir jeri muzdy, bir jeri qarly, endi bir jeri batpaqty orman jolymen júrip kelemiz.

— Alǵa kúzetshiler jiber! — degen Býgeev daýysyn qulaǵym shaldy.

Bir otdelenıeni alǵa jiberdim. Endi biri artta. Ortadaǵy toptyń ishindemin. Iyqtasyp Nálqara keledi. Sonaý bir kezdegi alǵashqy kórgenimdeı emes. Onda eki beti narttaı qyzyl qońyr, óńinde ájimi joq, kózi otty, ıyǵy tik, moıyny jartasty qaq jaryp shyqqan arshanyń dińgegi syndy muǵal-dy. Endi qarasam qyzyl shyraıly júzin kúlgin basypty. Bıdaı óńi kúreń tartqan. Búktegen kıiz tárizdi qalyń, tipti kóntekteý erni kezerip, bir qabaty qabyrshaqtanyp tur. Samaıynda da aq qylaý túsken. Dóńgelek úlken qara kóziniń tóńiregi ishine qaraı túsińkirep, shúńireıip ketken. Kóz alamaıynyń jıegi qyzyl. Qabaǵynda kireýke bar. Álde muń, álde saǵynysh, álde sharshaý belgisi, ony kim bilsin? Kúrsingeni me, jótelgeni me, ajyrata almadym, anda-sanda tamaǵyn keneı túsip, totyqqan bir ún shyǵaryp qoıady. Oı ústindegi adam óz denesin qalaı ustap kele jatqanyn bile almaıdy emes pe, ıyǵy túsińkirep, qoldary ásheıin salbyrap keledi. Biraq aıaq alysy shıraq.

Nálqaraǵa qarap qoıyp oılaımyn. Adam balasy soǵysta qalaı tez ózgeredi. Jer betiniń, búkil tabıǵattyń kóktemde ózgergeni tárizdi qubylady-aý! Osy kisini alǵashqy kórgenim áli esimde. Onda ol qandaı kelbetti edi, qandaı óńdi, reńdi edi. Endi qarasam, kúzgi shópteı bop, qaýdyraı bastaǵan. Degenmen: «Jylandy bes kesse de, kesirtkelik qaýqary bar», — degen emes pe? Aıaq alysy nyq.

Keıde tazdyń basy sıaqty seldir, keıde kádimgi dúleı ormannyń arasymen edáýir júrdik. Aldan myltyq atyldy. Toǵaı kezgen qaraquıryqtyń úıirindeı bop, kilt toqtap, seltıip-seltıip tura qaldyq. Avtomattan uzaq atty. Bizdiń aldaǵy kúzetshilerimiz jaýdyń shebine kılikse kerek.

Aldan habar kúttik. Atý basylyp, qaıtadan dybyssyz qaldy. Alǵa bir-eki jigit jiberdim. Jarty saǵattaı ýaqyttan keıin oraldy.

— Otdelenıe ormannyń jıegine jetipti de, jatypty. Alda jaýdyń bekinisi bar eken.

Kózimmen kórgim keldi. Nálqara men álgi baryp kelgen jaýyngerdi ertip, alǵa kettim. Jer baýyrlap, eńbekteı basyp, álgi ózimizdiń jaýyngerler jatqan jerge áreń jettim. Jer qushyp, bári bir-bir butanyń tasasyna jatyp apty. Men de jattym. Jaý jaqty sholdym. Orman bitken jerden alan bastalady eken. Ar jaǵy dalańqaı. Burynǵy egindiktiń orny tárizdi qobarsyp, qaraqoshqyl tartyp jatyr. Sonyń jıegin ala bere tompaıǵan, uzynshalaý qońyr dóńes bar. Jaýdyń bekinisi bolsa sonda shyǵar dep túıdim.

Tóńirek jym-jylas ta, jym-jyrt. Jaýdan bir belgi, qımyl kúttim. Óziniń qaıda ekenin bildirer degen oımen syzǵa baýyrymdy tósep biraz jattym. Burynnan jatqan jaýyngerdiń betine jaqyndap:

— Jaý qaıda, qaıdan kórdiń? — dedim.

— Biz osy araǵa jetkende myltyq atyldy. Jata qaldyq. Qaıdan ekenin baıqaı almadym. — Jaýdyń qaıdan ekenin, qansha ekenin, qaı jerde, qandaı oq atatyn qarýy bar degendi bilip almaı, qımyl jasýǵa bolmaıdy. Ózim jibergen kúzetshilerdi bir sybap aldym da, qasyma Nálqarany shaqyrdym.

Men de.qyzyqpyn. Mundaıda ony «Nál aǵa», «Nálqara» demeımin, «Jaýynger Sabalaqov» dep ataımyn.

— Jaýynger Sabalaqov!

— Ne deısiz?

— Anaý kórinip turǵan uzynsha qara jolaqty kórip tursyz ba?

— Kórip turmyn.

— Okop pa, adamdardyń basy qyltıa ma, qalaı?

— Ony kóre almadym.

— Men kórip turmyn. Dúrbili myltyǵyńdy maǵan ber.

Nálqara dúrbisi bar, mergendik myltyǵyn qolymen ysyryp, maǵan jyljytty. Myltyqty ap, dúrbisi arqyly qarasam, shynynda da álgi okoptyń jıegi eken. Jıeginen qybyrlaǵan áldekimderdiń basy, qoly kórinedi. Maǵan keregi — jaýdy «sóıletip» kórý qajet. Dúrbimen uzaq syǵalap, bir qarany kórgende, serippeni basyp qaldym. Oq okoptyń jıegine soqty. Ún joq. Biraz kúttim. Áli únsiz. Qalǵan tórt oqty birinen soń birin jiberdim. Sonda baryp, álgi uzyn qara tómpeshiktiń eki basynan eki pýlemet bezildep qoıa berdi Biz jaýap bermedik. Álden ýaqytta o da toqtady. Jaýyngerlerge:

— Birtindep, eńbektep keıin sheginińder! — dep buıyrdym.

Bárimiz jınaldyq. Aǵash arasynda jaýyngerler beıqam otyr. Ózim rota komandırine keldim. Aldyńǵy jaqtan atylǵan myltyqtyń daýysyn estip, olar da, basqa vzvod, rotalar da toqtaǵan eken. Bolǵan, kórgen jaıdy rota komandırine aıttym. Mundaıda qý komandırdiń kóbi-aq óz pikirińdi aldymen suraıdy. Býgeev te qý, nemese kórgeni, estigeni bar.

— Óziń ne ister ediń? — dep qaldy.

— Tarpa bas salýǵa bolmaıdy. Ortada edáýir jazyq, alań bar. Tike barý da qıyn. Shyǵyn kóp bolady.

— Olaı etpegende ne isteý qajet?

Býgeev shegir kózin qadap, shıryǵyp tur. Onyń oıyn emeýrininen tanyp, men de asyqpadym.

— Menińshe, — dedim álden ýaqytta, — nemistiń óz istegenin ózine istegen durys. 1941 jyldary biz sheginip kele jatqanda, olar kóp ásker jibermeı-aq, eki-úsh adammen jasyryn kep, tutqıyldan, ne on, ne sol jaqta», tipti tyldan shyǵyp atqylaıdy. Sóıtip berekesizdik týǵyzatyn. Bul joly jaýdyń óz bıdaıyn ózine jegizer edim.

Býgeev birden kelisti.

— Al os tapsyrmany, aıtpaqshy, óziń usynǵandy aıaǵyna deıin oryndap shyǵýdy ózińe tapsyramyn. Batyl da, tez de qımylda! — dep ol buryla berdi.

— Qup bolady! — dep qaldym.

Vzvodqa qaıta oraldym. Eki avtomatshy men bir qol pýlemetshini, ne bári úsh adamdy bólip, tapsyrmanyń mánin túsindirdim.

— Jaý jatqan jerdiń eki jaǵy orman, eki jaǵy ashyq. Sender jasyrynyp, jaýdyń sol jaq búıirinen shyǵyp, bekinisin boılata atasyńdar! Sender jaqtan myltyq daýysy shyqqan boıda, bul jaqtan biz atamyz. Jaý jartylaı qorshaýda ekenbiz dep oılaıdy da, bekinisten shyǵyp jan saýǵalaıdy.

Álgi úsheýine jeke-jeke nazar sap, tapsyrmanyń mánin qaıta suradym.

— Túsinikti me?

— Túsinikti.

— Olaı bolsa, solǵa qaraı, orman arasymen jónelińder!

Aǵash-aǵashtyń tasasymen úsh jigit aınalyp, sol jaqqa ketti. Biz otyrǵan jerimizden enbekteı jyljyp, kúzetshi jaýyngerlerdiń alǵashqy kelip qaıtqan jerine kep bekindik.

Kútkende ne uzaq — ýaqyt uzaq. Saǵat kúndeı, kún jyldaı. Biz syz jerde sazaryp jatyrmyz. Ketkender habar-osharsyz. Mende saǵat joq. Býgeevtiń «HTZ» traktoryna uqsaǵan epeteısiz úlken, qabyrǵaǵa ilgen saǵattaı zirkildep týratyn saǵatymen júrip-turamyn. Eki ortada qolqanat-baılanysshy bar. Oǵan qosa Býgeevtiń oqshantaıynda aq, qyzyl, kók, jasyl raketalar bolady. Ol raketalardyń árqaısysynyń ne ekenin menen artyq biletin pende taǵy joq.

Qansha ýaqyt ótti, ony bilmedim. Sol jaqtan pýlemet dyryldap ala jónelgende, bári de umyt boldy. «Atyńdar!» dep, aıqaılap qaldym. Biz jaqtan da bezektep ketti. Jaı kózben-aq qarap jatyrmyn, jaý kádimgideı abyrjyp, sasqalaqtap qaldy. Jan ushyra yǵysyp, okopty boılaı qyltyldap júgirgenderdi kórdim. Endi bir sátte jazyqtan tym-tyraqaı qashqandardy baıqap qaldym. Bireýler omaqasa qulap jatyr. Endi bireýleri turyp-jyǵylyp, súrine-qabyna zytyp barady.

Býgeevti bilmeımin, ózim qatty qýandym. Qasyq qan tókpeı-aq jaýdy kóp shyǵynǵa ushyrattyq. Olardyń uzyndyǵy bir shaqyrymdaı keletin táýir de, myqty da bekinisin aldyq.

Jaý uzaı qashty. Alysta kóringen bir úlken seloǵa deıin toqtaǵan joq. Biz jaýdyń bekinisine kóp ornalastyq ta, jańa buıryq kúttik. Nege ekenin bile almadym, Býgeev «qýanyshy» túgil, ásheıin bir rızalyǵyn da bildirgisi kelmedi. Tipti maǵan jaqyn da kelgen joq. Árıne, qýanyshty bóliskenge ne jetsin. Ol bilgen jigittiń isi ǵoı. Al bólinbegen qýanysh ta óz álinshe, óz qaýqarynsha júrekti ózinshe terbep, jandy ózinshe qozǵaıdy eken. Men toıdan qaıtqandaı qulaǵym shýlap, basym dyń-dyń etip, esirik bop júrdim. Óıtkeni soǵystaǵy jeńis qyrannyń qıadan túsip, ózine kerekti jemtigine suqtana, qyzyl kózdenip, esiriktene qonǵany tárizdi bolady eken.

Al qýanyshyń she, qýanyshyń, elime eńbek etip júrmin degen kádimgi tiri pendeniń qýanyshy bar emes pe? Eń úlken syı, zor alǵys óz keýdeńde búlkildep soqqan qýanyshyń ǵoı!..

3

Buıryq keshke qaraı keldi. Aldaǵy seloǵa enip, sony tóńirektep bekinbek eken. Bizdiń polktyń eki batalóny kúndizgi bizden qashqan jaýdy seloǵa taban tiretpeı, ysyryp tastaǵan kórinedi. Selo bos. Sol jerden shep qurýdy buıyrdy. Kún eńkeıgen, orman basy kúńgirttenip qaraýyta bastaǵan shaqta jyljyp seloǵa endik. Selonyń ortasyna emes, shetine tóńirekteı shep qurdyq. Uzyn kósheniń eń aıaq jaǵyndaǵy oqshaý úıge ornalastyq.

Kádimgi soltústik-batystaǵy orys úıi. Eki úlken bólme, asqana, dáliz. Jýan-jýan qaraǵaıdan qıyp salynǵan, syrty sylaqsyz. Baltamen dóreki jonylǵan kespeltek qaraǵaılardyń ortasyna salǵan kenepter doda-doda bop, syrtyna shyǵyp tur. Áıteýir ishi sylanǵan eken. Bir bólmeniń teń jartysyn alyp úlken de jalpaq pesh qańqaıyp qalǵan. Turǵyndary erte ketken sıaqty. Bólmeniń qabyrǵalary shań-tozań, terezeni, onyń jaqtaýlaryn órmekshi tory japqan. Selonyń shetindegi úı bolǵan soń nemisterdiń qorqyp, munda turmaǵany da birden-aq kórindi. Biz kerisinshe sonda ornalastyq. Selony aınaldyra dóńgelek shep jasadyq.

Kesh boldy. Qas qaraıyp ketti. Álgi úıdiń ishin bar qadarynsha tazalap, ishine endik. Syrtta qaraýyl tur.

Eki-úsh jerge syǵyraıtyp maı sham jaqtyq. Jigitter keshki asqa, botqa jeýge otyrdy.

Jep otyrǵanyń botqa ma, et pen maı ma, nemese bal men shaı ma, áńgime onda emes. Eger sen sol jep otyrǵan asyńdy mandaıyn terlep, baltyryń syzdap, eńbek sińirip jeseń, odan tátti, odan dámdi, odan juǵymdy as bolmaıdy ǵoı deımin. Tary botqany bizdiń jigitter bir shaınap-aq qylǵytyp jatyr. Kúndizgi shabýyldan sharshaǵan, qarny ashqan jaýyngerler muryndarynyń ushy tarydaı-tarydaı terge batyp, tamaqty qunyǵa jep otyr.

As jep bola bergende kórshilerden bir-eki jaýynger keldi. Kúńgirt jaryqta kim ekenin bile almadym. Bireýiniń daýysy tanys. Alǵashqyda onyń da kim ekenin esime túsire almadym.

— Bul qaısyń, áı? — degen Nálqara daýysy shyqty.

— Bóten emes, ózimiz!

— Óziń kim?

— Myna oń jaqta turǵan kórshilerden.

— Kórshi bolǵanda kimsiń? — dep Nálqara ejikteı tústi.

— Ózimiz degen soń tergeı me eken sonsha taqymdap, quda túseıin dep pe edińiz, aqsaqal! — dep qaldy bireýi qytymyrlanyp.

Aýyzǵy úıge shyqtym. Kimder ekenin bilmekpin. Qarasam, kelgen tórt jigittiń ekeýi tanys. Munyń biri Nálqaranyń ejikteýin jaqtyrmaı turǵan dıvızıadaǵy belgili ánshi, qý tildi, qýaqy sózdi, kádimgi ózimizdiń Temirbek, orta boıly, myǵym deneli, dóńgelek júzdi, tompıǵan qara jigit. Osy shabýyl bastalmaı, tek qorǵanys shebinde turǵanda dıvızıadaǵy án-bı ansamblin, soldattardyń ishindegi ónerpazdar tobyn basqarǵan. Keıin Almatyǵa bir-eki aılyq demalysqa baryp qaıtqan. Syrttaı estýimshe, Almaty barǵansyn qazaqtyń Jambyl atyndaǵy fılarmonıasynda birneshe konsert berip, maıdanda jaýyngerlerge kórsetip júrgen ónerin sondaǵy jurtshylyqqa synatypty. Konsertteri jaqsy ótipti. Qazaqstan úkimetiniń uıǵarýymen oǵan Qazaq SSR-diń eńbek sińirgen artısi degen qurmetti ataq berilgen. Temirbekti kórgende osy jaılardyń birazy eske túsip ketti de:

— Joldas Kókebaev, aıtpaqshy, Temeke, shyn nıetimmen sizdi quttyqtaımyn. Ataq-abyroıyńyz qutty bolsyn! — dep moınyna asyla kettim.

Almatyǵa barǵanda sylap-sıpaǵannan qalǵan bolar, shashynan, gımnasterkasynyń jaǵasynan jaqsy da baǵaly ıis sýdyń hosh ıisi ańqyp turdy. Ekeýmiz qushaqtasyp biraz turdyq. Kezek ekinshi tanysqa keldi. Bul — Ramazan Elebaev. Orta boıly, bıdaı óńdi, ádemi jigit. Meniń sonaý Lıhoslavl túbinde qaıtys bolǵan grýzın joldasym Iraklıı Chelıdze tárizdi tanaýynyń astynda barmaq basyndaı ǵana kishkene qara qurty bar. Ózi kóp úndemeıtin, salmaqty da oıly jigit. Alǵashqy kózge bolmasa boıynda álde menmendik, álde kekselik bar. Nemese sonaý týysynan tuıyq ta bir jandar bolady. Múmkin sondaılardan bolar, ony kim bilipti. Budan buryn dıvızıa shtabynda baılanysshy ofıser bop júrgende eki-úsh ret kórgenmin, áńgimeleskenbiz. Bir rette tipti kompozıtor Kompaneestiń «Panfılovshylar marty» degen ánin ádeıi kelip úıretkeni bar. Sonda ol álgi marshty baıanǵa qosyp, bizge án úıretken. Odan óziniń ánderin oryndaýdy, sony estýdi ótinip edik, biraq bul ózine unamady. Ózi yńǵaı kórsetpegen soń qınaı berýdiń orny bolmady. Bizdi ishteı nalyp qalmasyn degendeı, artynsha:

— Buıryqtyń aty buıryq. Maǵan óz ánińdi úıret degen joq. Myna marshty úıret degen, basqasha bolmaıdy! — dedi kúlip.

Degenmen naq sol shaqta ony jaqsy túsine almadym. Bul qaısarlyq pa edi, álde kishipeıildik pe edi. Keıinirek qarasam kishipeıil, azdap tuıyq ta, uıań da jigit bop kóringen. Biraq sol keshte biz onyń súıemeldep úıretýimen marshtyń qaıyrmasyn áldeneshe ret qaıtalaǵanymyz bar.

Dıvızıa,
Gvardeıskaıa,
Vosmaıa,
Kotoroı tak gordıtsá nash narkom!

Bul marshty jaqsy-aq úırendik. Bul Ramazannyń bizge úıretken áni edi. Osydan bastap, dıvızıada eń bolmaǵanda osy marshtyń joǵarydaǵy tórt jol qaıyrmasyn bilmeıtin birde-bir jaýynger qalmady.

Sol Ramazandy búgin, mine, kútpegen jerden qaıta kezdestirdim. Jyly amandastyq. Qaıtadan Temirbekke burylyp, Almaty, el jaıyn suradym.

— Almaty ornynda, Alataýdyń bıik shyńdary men qarly qoınaýynda balbyrap, manaýrap tur. El degen tamasha! Maıdannan qaıtqandar men sıaqty demalysqa barǵandardy han kóterip alady eken. Alǵashqy barǵan kúnderde eldiń, joldas-joranyń syı-qurmetinen basym aınalyp ketti. El degen el eken, qoıyny altyn besik eken.

El meniń de esime tústi. Almaty anadaı bolǵanda bizdiń aýyl, Almatydan áldeneshe júzdegen shaqyrym jerde, Qarataýdyń Aqqoltyq atanatyn kishkene bir yqtasyn qoınaýynda turatyn týǵan aýyl qandaı eken? Shirkin-aı, týǵan jerdiń ystyǵy oıdan ketpeıdi. Ásirese balalyq, odan ári bolsa sábılik kezdi ótkizgen jerden ystyq nárse bolmas. Bul álde meniń ǵana oıym, meniń ǵana júregimniń soǵýy ma eken. Temirbek Almaty jaıyn aıta bastaǵanda meniń oıym kilt burylyp, týǵan jerge qaraı bir sát bet alǵany bar emes pe? Týǵan jer, aýań altyn, jeliń kúmis eken!

Temirbek sóılep ketti. Kelgenderdi ishki bólmege engizip, ıisi ańqyǵan, qurǵaq pishen tóselgen, joǵarǵy jaǵyna plash-palatka jabylǵan edenge otyrǵyzdym.

— Barǵan boıda qoldy-aıaqqa tıgizbeı konsertke shaqyrdy. Osynda maıdanda júrip ázirlegen, osy ózderine aıtyp berip júrgen ánderimdi oryndadym. Maıdannan kelgen ánshi dep biletinder de, beıtanystar da qurmet kórsetti. Aıtyp aýyzben jetkizý qıyn-aq. Qaısybirin aıta bereıin. Men bir basqa elden kelgen koról tárizdi boldym. Meniń rýhymdy kótergileri kele me, kádimgi buryn aıtylǵan ásheıin bir ánderdiń ózine qaıta shaqyryp, jer tepkilep otyryp alady. Jurt qyzyq bop ketken-aý deımin!

— Jurt sol baıaǵy kúıinde shyǵar. Sen óziń ańǵarmaǵan shyǵarsyń, sen óziń ósip ketken bolarsyń!

Ramazan úndemeı otyryp-aq syńaıy kelgende lepirgen dosty aqyryn ǵana shymshyp alady. Biraq Temirbek yqqan joq.

— Al shynynda da soǵystan burynǵydan ósken de shyǵarmyn. Ony kompozıtor sen aıyrmasań, biz qaıdan bilemiz.

Osy kesh ázil men kúlki, oıyn-ospaqpen kóńildi ótti. Talaı syr sheshildi. Temirbek bolsa, soǵysqa deıin qazaq fılarmonıasynda ánshi bopty. Osy kúni bizge aıtyp beretin «Bıpyl» ánin náshine keltirip, sonda da oryndaıdy eken.

Án sylqym, máni qaljyńǵa toly, syqaqqa jaqyn, jorǵa daýysty kerek etedi. Osyndaı qońyraýly qońyr daýys Temirbekte bar. «Bıpyl» dese janyp ketedi. Alymdy taı sıaqty «al» dese-aq sýyryla jóneledi. Men osy ándi aıtýynan baıyptaımyn. Temirbektiń júregi jaqsy, aqkóńil, jany baı jigit. Kúnshildik te, kúńkil sózder de ómirdiń aýyr azaby. Ondaı adamnyń ishken asy da boıyna jóndep sińbeıtin bolar. Al adamnyń jan baılyǵy degen tabıǵat bergen, keń saýyrly jalpaq jerdiń ózi bergen syıy. Ádildik, ar, namys shynshyldyq jannyń baılyǵynan taraıtyn órimder. Menińshe, osy tabıǵat degen darqan. Ol adam balasyna túý basta eshbir jaman qasıet bermegen. Barlyq sumdyqty, báleni, jalany adam balasy kele-kele ózi oılap tapqan. Jaqsy, kádimgideı jaqsy bop kóriný úshin qarsy jaǵy taǵy da bolý kerek degen zulymdyq oıdan álgindeı qara boıaýly sózder shyqqan. Árıne, men Temirbek pen Ramazannyń basynan osyndaı bir qarama-qaıshylyq kórgendikten emes, aldyńǵysynyń jandy, júregi jyly, táni taza jigittigin aıtyp otyrmyn. Barlyq oıy, jaqsy-jaman sózi tiliniń ushynda, kúlkisi men muńy kóziniń tóńireginde ǵana turatyn aqjarqyn jigit. Kúlki, kóńildilik degenderiń izdeseń tabylmaıtyn qasıet. Sondaı qasıetti myna bir ótkir kózdi qara domalaq, ánshi jigittiń boıynan kórem. Mundaı adam halyqtyń adamy bolady. Ol halyqty kúldiredi, qýantady. Ol óziniń boıyndaǵy barlyq jigerin, talantyn adamdardy kúldirýge, qýantýǵa, solardyń janyn jaı tapqyzyp, az ýaqyt bolsa da qaıǵysyn, qasiretin munyń umyttyrýǵa sebepker bolady. Sondyqtan da halyq ondaı jigitin óz jigitim, óz artısim deıdi. Myna Temirbek halyqtyń sol jigiti, ónerpazy, óz adamy. Mundaı adamdy súımeıtin, qalamaıtyn kisi joq. Óıtkeni ol óner úshin týǵan adam. «Jaǵyń túskenshe jamandyq kórme» degen ata sózin oǵan Nálqara ǵana aıtty. Qandaı jaqsy tilek? Iá, bul jaqsy ánshige aıtylatyn alǵys. Ony keremet ánshiden góri keremet azamat degen durys.

Tabıǵattyń adamǵa, onyń minezi men qulqyna etetin áseri týraly aıtqanda esime Ertis ózeni, Shyńǵystaý aımaǵy túsedi. Ásirese, Ertis — sulý sylqym ózen. Sonaý Zaısannan bastap, altyndy aımaq kerbez Altaıdy qaq jaryp ótedi. Erke minezdi, sylań qaǵyp aǵatyn ózen. Arnasy keń, toǵaıy mol óńirdi jara aǵyp, alysqa ketip jatqan úlken ózen óz óńirindegi elge, jerge, tipti erge talaı minez, talaı syı bergen. Keıde tolqyp, keıde keneresinen asa tógilip, neshe túrli burańǵa, bultarysqa salyp aǵatyn surǵylt tústi asaý aǵyn óz turǵyndaryna talaı oı sap, janyn terbegen bolar. Ásirese bala kezdegi, jastyq shaqtaǵy kórgen, bilgen, sezingen jaılardyń tańbasy aıqyn bolady. Buıra tolqynnyń kórinisi, sýdyń syldyry, ózenniń arnasyn kere, shıyrshyq atqan sýyq júzi, jaǵasyndaǵy qalyń toǵaı, kókoraı shalǵyn, jaılaǵan el, jaıylǵan mal, jaǵasynan sýatqa kelgen dala erkesi or kıik, shańqyldap ushqan aq shaǵala, úıirimen qonǵan úırek, qaz sonaý jas kezdegi qıal qozǵaýshy, jan terbeýshi kórinister.

Ertis jaǵasynda ósken Temirbek boıynda sol ózi týǵan jerdiń sýreti, júregine salǵan izi bardaı. Baıypty, baısaldy, keı kezdegi ekpindi, jeldeı esken aǵyn da sonaý bir týǵan jerdiń qanyna quıǵan qasıeti edi. Onyń án salǵan kezdegi únindegi kúmisteı syldyraǵan ásem, sulý ún qaıdan alyndy dep oılaısyz. Múmkin, bul sol Ertis tolqynynyń túngi syldyry shyǵar, múmkin, bul jaǵada ósken balaýsa kók quraqtyń jelmen shaıqalǵan kezdegi sándi yzyńy bolar. Al Ertisti jaǵalap án salǵan sulý qyzdyń daýysy, kóıleginiń sybdyry, burala basqan oınaqy aıaqtyń dúbiri jigit júregine án bop, án sazy bop uıalaǵan bolar. Temirbek ánin, onyń eń basty nomeri «Bıpyl» ánin estigen saıyn osyndaı bir oı keletin maǵan. Bárinen de buryn Ertisti, erke bulandaı erkin, esile aǵatyn asaý ózendi aıtsańshy! Ertisteı jaı aǵyp, Ertisteı tolqyp, Ertisteı jaıqalyp, Ertisteı burańdap, birde olaı, birde bulaı súıreńdeı tartatyn myna jigittiń minezi de osy bir tabıǵat kúshin, esken orta áserin aıtatyndaı bop kórinetin maǵan. Al munyń qasyndaǵy jigit osynyń kerisinshe ári tunyq, ári tuıyq edi. Ózi bir kórkem jigit. Qoı kózdi, qyzyl shyraıly, qasy men shashy tunyq qara. Kóp sóılemeıtin, únemi ózinshe oı ústinde júretin adam. Ol uzaq kúnder boıy ózimen-ózi bop otyra beretin. Ádeıilep birdeńe suramasań, odan lebiz estý qıyn. Mundaı minezine bola ony tákappar, menmen, ózimshildeý adam deýge de bolar edi. Qaıtkende de Temirbekke qaraǵanda bul jumbaqtaý.

Taǵy da tabıǵat, ósken jer eske túsedi. Ramazannyń óz aıtýynsha ol kókshetaýlyq. Kórdińiz be, taǵy da sol tabıǵattyń ózi basqan mórlerdiń tanbasyn kóremiz. Árıne, Jumbaqtasy kórip ósken adamnyń minezi de jumbaq bolady eken degen oıdan, arzan qıaldan aýlaqpyn. Sondaı-aq Oqjetpesti kórip esken jigittiń oıyna oı jetpeıdi dese de kúlki bolar edi. Biraq Ramazan júzinen, júris-turysynan, oıly kózinen Kókshetaý tabıǵatyndaı tunyq oıdy, tunyq minezdi, qaımaǵy buzylmaǵan sútteı shaıqalmaǵan sabyrdy kórsek, ony ósken jerdiń álde qalaı bir bere salǵan syıy desek, artyq bolar ma edi. Kókshetaý jeriniń qalyń ormandary, uıyqtap jatqan. alyp batyr, Egıpet úıindileri tárizdi qolmen qalap, oımen jasap shyqqandaı Oqjetpes, Jumbaqtas dese jumbaq bolyp kórinetin jumbaqtas, taý aıasynda, orman saıasynda móldiregen sansyz kóp kól, qara tasty qaq jaryp shyqqan aq qaıyń men qaraǵaı, jupar ıisti oıyndy-oıyndy alańdar kimdi de bolsa terbeıdi, tebirentedi. Bala qıaldy áldıleıdi. Mine, sodan da bolar, Ramazan basynan únsizdikti, tuıyqtyqty, jumbaq syrdy kórsem, oǵan da tańdana almaımyn. Munda da bir zańdylyq bar. Árıne, Kókshetaý jerinde áser joq dese taǵy bolmas edi. Tabıǵat óz syıyn kim bolsa sonyń qoıyn-qonyshyna tyqpalap, alsań da al, almasań da al, demeıdi. Ol da ala bilgenge, qadirleı bilgenge, syı tuta, pir tuta bilgenge beredi. Mynaý otyrǵan únsiz, oıly adamnyń júzinen sulýlyqty, qupıasy kóp syrly oıdy kórip otyrmyn. Bul qaıtkende de tanys jerden tabylǵan qasıet. Tabıǵattyń bul kúshine kim kúmán keltiredi. Máselen, dúnıede balapan ósirmeıtin, onyń jetilýin baqylamaıtyn, onyń qanaty qatqansha kózinen tasa qylmaı ushýyna zer salyp otyratyn qustardy qaıtesiń? Kókekten basqa qus óz balasyn ózi ósiredi jáne oǵan ózinshe ónege beredi. Al qyran bolsa balasyn tuıaq baspaǵan bıik quzǵa, alyp jartasqa, asaý jeldiń ótine, yzǵary mol ýildegen ańǵarǵa, qaharly aıqaı tastyń shyrqaý shatqalyna ádeıi salady. Ondaǵysy odan ala almasyn degendik qana emes, sondaı bıikte, qaterli jerde, ystyq pen sýyqty birdeı kórip ósse ózi sıaqty qyran bolady. Alysqa, bıikke ushady. Kórdińiz be, qus ekesh qus ta óziniń kórgenin isteıdi, oǵan jasynda kórgen tabıǵattyń qatal zańy óziniń qataldyǵyn beredi. Nemene, adam urpaǵy qus qurly joq deısiz be? Aqyly mol, parasaty zor uly adam Shoqannyń da bala qıalyn taza, tunyq, tutas etip ósirýge sebepkerdiń biri — osy Kókshe jeri, Kókshe óńiri, Syrymbettiń salasy edi-aý! Shoqannan keıingi Aqan she, Birjandy qaıtesiń. Estigen qulaqtyń quryshyn qandyryp, janyńdy terbegen, tereń oıly, alýan syrly asqaq ánder «Úsh toty», «Kókjendet», «Syrymbet», «Gaýhar tas», «Aıtpaı», «Jıyrma bes», «Jalǵyz arsha», «Aq tentek», Maqpal», «Býryltaı, «Syrǵaqty», «Jonyp aldy», «Láılim shyraq», «Janbota», «Adasqaq», «Birlán» syndy ánderdi týǵyzǵan jáne solardy shyrqatyp aıtqan qos alyp emes pe? Olar sol asqaq sulý sazdy, toqsan tolǵamdy, on buramdy ánderdi Kóksheniń baýyrynda shyǵardy. Birjan men Aqan týa bitken aqyldy da bolar, biraq Kókshetaý tabıǵaty bergen syıdy, sulýlyqty, jan baılyǵyn, aqyl-parasat úlesin ózderi de jasyra almaǵan bolar.

Mynaý otyrǵan Ramazan sol Kókshede týyp-ósipti. Jasynan Aqan men Birjan tárizdi ánqumar, sánqumar, seri minezdi bop ósken-aý deımin. Áni jaqsy, minezi jibekteı, biraq qupıaly, oıly. Ózi de talaptanyp sýret salǵan jáne birneshe tamasha ánder shyǵarǵan. Ol ánderi Almatyda, qazaq jerinde aıtylyp ta júrse kerek. Biraq bizdiń biletinimiz jalǵyz án. Ol — «Jas qazaq» áni. Bul óz aldynda bir áńgime.

4

Bul osydan bir jarym jyldaı buryn 1942 jyldyń fevralynda bolǵan edi. Aq qar, kók muz, qaqaǵan aıaz. Bizdiń dıvızıa jaý tylymen joryq tartyp keledi.

Sovet Odaǵy ǵana emes, dúnıe shýlap jatqan zor oqıǵa, naq osy kezde, maıdannyń osy bir bóleginde bop jatty. Nemis fashıseriniń eń bir jaýynger, kileń baskeserlerden qurylǵan 16-armıasy Staraıa Rýssa jáne Demánovsk túbinde qorshaýda qaldy. Osy qorshaýshylardyń eń aldyńǵy sapynda panfılovshylar keledi. Maqsatty meje alda. Kúndiz-túni joryq sap, sherý tartyp, údere de, úrdis te kelemiz. Jaýdan bosatylǵan ondaǵan derevná artta qalyp jatyr. Osy shaqty eske aldyq. Biraq qaısybiri kóńilge dik ete túsedi. Sol kezdiń bir ǵana oqıǵasyn áńgimeledik. Óıtkeni jańa án qalaı týdy degennen shyqty ǵoı bári. Bizdiń Ramazanǵa aıtqyzǵanymyz Borodıno selosy úshin bolǵan urysta qaza tapqan Tólegen Toqtarov týraly edi. Án soǵan arnalypty degen laqap bar-dy.

Bular Almatydan Moskva túbindegi Nahobıno derevnásyna birge kepti. Bir-birin tanymaıdy da eken. Joryq aldynda, árbir jaýyngerdi sapqa qoıyp, batalón, rotalarǵa bólgen kezde tanysypty.

— Osy keıingi kezde onyń aty, istegen batyrlyǵy ańyz bop ketti ǵoı, tipti, — dep bir qoıdy Ramazan. — Eki urysta otyzdan asa jaýdy óltirgen. Eń sońǵysynda seloǵa birinshi bop enipti de, bir úı tolǵan nemis soldattary men ofıserlerin joq egipti. Men onyń erligi, istegen batyrlyǵy, jaýyngerlerge kórsetken ónegesi jaıly kóp estidim.

— Iá, onyń aty ertedegi batyrlar tárizdi ańyz bop ketti.

Osy jerde Temirbek te sózge aralasyp qoıdy.

— Keıde kórip qalamyz, keıde kózge túspeı, nazardan tys qala beredi, áıtpese kúnde erlik istep, batyrlyq kórsetip jaraly bolǵandar kóp. Keıbireýleri sanbatqa jetip qaıtys boldy. Senderdiń maǵan aıtqyzbaq bop qınap otyrǵan ónderiń sol Tólegen Toqtarovqa, sol álgindeı belgisiz batyrlarǵa arnalǵan án edi ǵoı, — dep bir toqtady Ramazan. — Erlik isterdiń bári birdeı bola bermeıdi. Onyń ishinde qandaı bir sumdyq, adam estimegen erlik bolsa da, jalǵyzdyń aty da jalǵyz. Daralyq jandy sonshalyq qozǵaı da, delebeni qozdyra da almaıdy. Tólegen erligi ózim kórgen kóp erliktiń jıyntyǵy, sonyń eń sońǵy bir najaǵaıy tárizdi bop kórindi. Ándi týǵyzýǵa sebepker bolǵan osy sońǵy erlik dep uqtym. Budan soń ózi de júrekte býlyǵyp, shıyrshyq atyp jatqan saz bolsa kerek, sýyrylyp shyǵa keledi ǵoı. Atyn «Jas qazaq» qoıdym. Bul osy otyrǵan ózimiz degen sóz.

— Aty da áıdik. Tólegen Altaıdaǵy qoıshynyń balasy eken, ózi jumysshy bolypty. Menińshe, 1923 jyly týǵan. Demek, qaıtys bolǵanda on toǵyz-aq jasta. On toǵyz jastaǵy komsomolestiń istegen erligi búkil dıvızıaǵa, maıdanǵa úlgi, ónege bop otyr. Seniń anaý ániń taraǵan kezde Tólegen aty uzaqqa ketedi. Men ózim oryndaımyn.

Temirbektiń bul sózin Ramazan únsiz tyńdap qoıǵan joq, unatpaı qalǵandaı boldy. Biraq onysyn bylsh etkizip betke soqqandaı aıta salatyn Ramazan emes. Bul sóz týraly ne oılasa da, ol onyń ishinde qaldy.

Ramazan budan keıin de kóp ýaqytqa deıin únsiz otyryp oılandy. Ánniń árbir yrǵaǵyn, sazyn, naqyshyn esine túsirgen bolar, sazaryp kóp otyrdy. Álden ýaqytta qolyna kishkene syrnaıyń aldy. Syrnaı baspalaryn uzaq basyp, árqaısysyn qaıta-qaıta orala basyp, áli otyr. Men sonaý jas kezimnen bilem, meniń baıqaýymsha ánshi, kúıshi, jyrshy, tipti baqsy degenderdiń ózi ári menmendeý,ári pańdaý keledi. Al án shyǵarýshyny kórip otyrǵanym osy bolar. Men kórip otyrǵan adam olardyń birde-birine uqsamaıdy. Pańdyq emes, oı basym, áýmeserlik emes, sabyr mol. Naq osy mezette oǵan kóp qaradym, ózimshe syryn bilýge, jumbaǵyn sheshýge kóbirek yntyqtym. Alǵashqy baılam, ámende bosap keledi. Alǵashqy túıin, birinshi sheshim kúdik týǵyzbaı qoımaıdy. Eń ar jaǵy qarǵa ekesh qarǵa da balasyna:

— Bir shoqyp, jan-jaǵyńa eki qara! — dep úıretipti.

— Eki shoqyp qarasa qaıtedi? — depti qomaǵaı balapan.

— Basqa bále toıymsyzdyqtan keledi. Bir shoqyp eki qara. Aldymen oń jaǵyńa qara, sodan soń sol jaǵyńa qara. Búıtpeseń bálege tutylasyń, qomaǵaı bolam dep bárinen utylasyń.

— Aldymen solǵa, sonsoń ońǵa qarasam qaıtedi?

— Munyń da bolmaıdy. Bizdiń qastarymyzdyń ishinde solaqaılar az, ońqaılar kóp... Demek, jamandyq jannyń báriniń qolynan keledi, jaqsylyq ekiniń biriniń qolynan kele bermeıdi...

Meniń ákem osy qarǵanyń balasyna aqyl úıretkenin aıta otyryp:

— «Túsi ıgiden túńilme» degen ras sóz. Biraq keıde ajardyń da aldamshysy bolady. Bir kóre sap ton pishken jaman, bir kóre sap, unatqan da jaqsy emes. Adamdy taný aqyldyń ǵana emes, ýaqyttyń merzimniń isi, — deıtin. — Aıaǵynyń basyna, jerge qarap júretin, nazary pás adammen joldas bolma, ol opa bermeıdi.

Áke sózi oıyma beker túspegen. Adamdy uqsam deımin. Bul ońaı emes, qıyn is. Qaraımyn. Qaraımyn da oılanam. Jumbaq. Kóre salyp túńilgennen, kóre salyp súıingennen, sol jumbaq bolǵany artyq. Menińshe, osy jer betinde júrgen árbir adamnyń ózi jumbaq. Al jumbaqtyń da aqyldysy, aqymaǵy bolady.

Qaıta qaraımyn. Báribir jumbaq.

Jańa jumbaqtyń sheshýin tappaǵanym sıaqty, men ony naq qazir onsha tanyp, bilip otyrǵanym joq. Ramazanǵa qaraǵanda kókeıi men kómeıinde turǵannyń eshqandaı aıyrymy joq, ańqyldaq, aq kóńil, ustamy az, ushqyr taıdaı jutynyp, zytqaly turǵan Temirbek áldeqaıda syr minez tárizdi.

Ramazan kóp tolǵandy. Maıdan jaıyn esten shyǵaryp, eleńdemeı-aq, saryla otyryp biz kúttik. Syrnaıdyń syńsymaly ádemi úni shyqty. Bólme ishi tuna qaldy. Aýyzǵy úıdegiler de eleńdep kirip keldi. Nálqara kelip bosaǵadan oryn aldy. Án bastaldy. Sózsiz, tek syrnaımen oryndady. Sonyń ózinde tyńdaýshylardyń kóz aldynan muńdylaý, erlikke toly bir saryn ótip jatty. Qalyn ormandy basqan aqsha qar, qaqaǵan aıaz, surqaı, qorǵasyn tústes bozǵyl shań basqandaı surǵylt aspan. Tóńirekte zý-zý, zyp-zyp etip, elim oǵy oınaıdy. Túnergen qara aspan shabynǵan býradaı aýzynan qandy kóbik atyp, gújildep, kúńirenedi. Aqsha qardyń betinde josylyp, qyp-qyzyl josa bop tógilgen qan. Selonyń shetindegi bir úıden jaý pýlemeti bezildep, ólim tógip jatyr. Sol bir oqtyń atylyp jatqan jeri joq bolsa, dúnıe tynyshtala qalatyndaı, jas jaýynger qalyń qardy qolymen, keýdesimen qaq aıyryp, alǵa qaraı, jaý oǵyna qarsy jer baýyrlap jyljyp barady. Talaı kóz onyń árbir qımylyn, qozǵalysyn qadaǵalap qalǵan. Ol jylansha súıreleńdep, alǵa ketip barady. Jaýynger pýlemetke jaqyn baryp oqsha atyldy. Jaý ústine granata tastady. Jigit qulap tústi, oqtyń úni óshti. Osy shaqty kútip jatqan bizdiń jaýyngerler tus-tustan seloǵa lap qoıdy.

Mundaı oqıǵany kóp kórdik. Jas jaýyngerlerdiń erligin jyrlaǵan ándi estip otyrǵanda sol bir kórgenderdiń kóbi-aq tizbektelip kóz aldymyzdan ótip jatqandaı boldy. Ramazan ándi tartyp otyrǵanda óńi alaýlap, kóz aldy jasaýrap, murnynyń ushy tership, ózi shyǵarǵan án yrǵaǵynyń muńyna batyp shyǵyp, batyp shyǵyp otyrǵandaı edi. Adamdy sóılegen sózinen, aıqaılap salǵan áninen, syrt pishininen ǵana emes, únsiz otyrǵan kezdegi qabaǵynan, kózinen de kóp nárse uǵýǵa bolady. Osyndaı keıde muńdy, keıde serpindi erlikke toly, sherge malyp alǵandaı sulý ándi shyǵarǵan jigittiń názik te, qandy da júregin, asyl muratty janyn kórdik. Naq osylaı bolǵannyń ózinde, qazir ol osy bizdiń aldymyzda otyrǵanda osyndaı bir bıik, jaqsy adam bop kórindi. Men tipti adamǵa tabıǵattyń, adam janyna tabıǵat ózi jasaǵan sulý minezderiniń kórinisterdiń qandaı tańba qaldyratyny jaıyndaǵy ózimniń sholaq pálsafamdy esime qaıta túsirdim. Bul qaıtkende de bir tabıǵat ózi jasaǵan sulýlyqtyń, keńdiktiń, ásemdiktiń qorshaýynda ósken jan bolar. Ózi de naq osylaı. Bul talaı-talaı sulý án, kórkem jyr týǵyzǵan Kóksheniń jigiti dep aıtqanbyz. Osyny biletindikten de bolar, kóz aldymyzda jany jaqsy, qyzdaı kishipeıil ónegeli jigit otyr. Onyń sol bir asyl janyn jaryp shyqqan sazdy ánin taǵy tyńdadyq. Kóksheniń kógildir tartqan kók ormany, qaraǵaıly shoqtyǵy, baýyrynda jatqan aıdyn kólder, Jumbaqtas, Oqjetpes, uıyqtap jatqan jumbaq batyr shógip jatqan qara býra, Syrymbettiń buıra beli, Bulańdy ormandary, Jókeıdiń tostaǵan kóli jigit júregine biraz asylyn quıǵanǵa uqsaıdy.

Án bitti. Biraq yzyńy qulaqta tur. Sol qulaqtaǵy yzyńnan júrek solyqtaıdy, diril qaǵady. Án ıesi de ózgerip ketipti. Óńi qýqyl. Qan-sólin ishine tartqandaı qýań. Júreginiń yrǵaqty soǵysy álgi bir sazdyń qanatynda ketken be? Án shyǵarýshynyń astyńǵy erni oqys dirildep, jylaıyn dep turǵan jas balanyń ıegi tárizdi kemseńdep tur eken. Men eshteńe sezbegen, kórmegendeı, nazarymdy aýdaryp jiberdim.

Bul Kókshe jigiti ǵoı. Bul Kókshe jeriniń kórkin kórip ósken jigit. Bul sol Kóksheniń sulý tabıǵatyndaǵy talaı ásemdikti, kórkemdikti kókiregine oraǵan, jyly oraǵan adamǵa uqsaıdy. Kókshe dese, Kókshe emes pe! Iá, sulý — Kókshe, ańyz — Kókshe, án — Kókshe, kúı — Kókshe, kózdiń nury, kóńildiń jyry — Kókshe! Kimder ásem jyryn arnamaǵan, kimder arshyndap jyrlamaǵan, kimderge oı salmaǵan, kimderdiń qıalyn qozǵap, janyn terbemegen Kókshe bul! Iá, Kóksheni kórgende shalqymaǵan oı — ólik, tebirenbegen qıal — shirik. Aıta bersek, bul jer tipti, talaı-talaı topastyń da ólik oıyna jan bitirip, jumyrtqasyn shaıqaǵan qyrandaı almastaı asyl tuıaǵymen dir shaıqap ótken.

Aqyn da, jazýshy da emes, ánshi de, kúıshi de emes, jaı adamdardyń da janyn tolǵap, kókiregine ón sazyn, kúı nazyn quıǵan jer ǵoı bul. Myna jigittiń qoı kóziniń tunyǵynda, onyń ortasyndaǵy noqattaı qarashyǵynda Kóksheniń kórki uıalap turǵandaı qaıta-qaıta qaraı bergenim ras. Men de adammyn, Kóksheni men de kórgenmin. Eń aldymen men ony Aqannyń áninen, sazdy daýsynan, qubylǵan úninen kórgem. Ony Birjannyń asqaq ánderinen oqyp kórgem. Ony men Ybyraı men Balýan Sholaqtyń sazdarynan kórgem. Men ony taǵy da kórip otyrǵandaımyn. Kórip otyrmyn. Qazaq jeriniń tósine taqqan aıshyqty alqa, asyl tastardan, qymbat merýertten jasalǵan alqasy — Kókshe! Kóz aldymda kógildir tartyp, kósilip jatyr.

Qazaq mýzykasyn, onyń ásem sazyn Qurmanǵazydan estigen Savıchev ne jazdy, qaza.q ónderin, óleń-jyryn tamasha baǵalaǵan Radlov pen Potanın ne dep edi? Meniń elimniń án-kúıin myńdap jınaǵan keshegi Zataevıch ne qaldyrdy? Munyń bárin Ramazan da, ol túgil men de bilem. Tabıǵattyń adamǵa áserin, ónerge áserin eń aldymen bilgen de, aıtqan da solar. Al aty belgisizdeý bir ǵalym «Qazaq mýzykasy» degen bir eńbeginde tabıǵat syıy, onyń ónerge áseri jaıly tipti ádemi aıtqan: «Tabıǵattyń olarǵa (qazaqtarǵa) tartý etken syıy sol — óz halqymen bite qaınap, birge ósip kele jatqan qazaq mýzykasy syrtqy áleýmettik silikpeniń talaı taqsiretin tartsa da, bógde de bóten yqpalǵa berilmeı erkin damyp keledi. Qazaq mýzykasy óz halqynyń minez-qulqyn, ózindik ulttyq salt-sanasyn aınytpaı beıneleıtin mýzyka. Qazaq ánderi úshin konserttik sahna — olardyń shetsiz-sheksiz keń baıtaq dalasy, kókshe quraǵy jaıqalǵan aýyl mańy, syldyrap, burala aqqan ózen men onyń qulpyrǵan kók maısa jaǵasy, jupar ıisti jasyl alqaby, kóz tartatyn kórikti eńsesi bıik taýlary, shóbi shúıgin keń jaılaýlary. Sybyzǵyny syńsyta tartqan malshynyń júreginen shyqqan jaı bir sazdardyń ózi osy baı tabıǵattyń asqaq shyrqap, aspandy jańǵyrtyp turǵanyn baıqatady, eriksiz baýrap áketedi».

Tabıǵat degen osyndaı qasıetti, qudiretti kúsh. Ramazandy kórgende Kókshetaýdy esime beker alyp otyrǵanym joq.

Aqan men Birjan demekshi, ol ekeýi Kóksheniń ózine ne bergenin jurttyń bárinen artyq bilgen. Sodan da bolar-aý ol ekeýi «Kókshetaý» degisi kelmeı, «Kókshe» dep ózderi súıgen sulý qyzdyń atyndaı, ózderi aıtqan ásem án qaıyrmasyndaı erkeletip ataǵan. Kóz jastaryn syrly ózenge quıyp, ony mol jınap, Kókshe saıasyna ákep tóge salǵandaı móldir de tunyq kólderdi, kebenge bitken kósikteı qaraǵaılardy, aq qaıyńdy, Jumbaqtas pen Oqjetpesti kim jasaǵan, qaıtip jasaǵan? Tabıǵat pa, adam ba? Kókshe demekshi, osy jerge baılanysty qazaq jeriniń mynadaı bir ańyzyn eske alýǵa dóp kep qaldy: «...Nuh paıǵambar zamanynda jer betin topan sý basypty. Dúnıe túgel opat bop, keıin sý basylyp, adamzat qaıta dáýren súre bastaǵan kezde, tabıǵat qaıta gúldene bastaǵan zamanda jer bóliske túsipti. Aldymen asyǵyp barǵandar eń shuraıly, ormandy, taýly, ózendi, kóldi, teńiz jaǵalaýlaryn alypty da, artynan barǵandarǵa dala, sortań, shól jerler qapty. Bizdiń qazaq qashannan-aq samarqaýlaý bolsa kerek, eń sońynan barypty. Oǵan Saryarqa men Qyzylqum, Qulyndy men Qostanaı dalasy, Ertis pen Jaıyq boıynyń keń jazyǵy, Syrdarıa boıy men Shýdyń tómengi aǵysy, Aral men Balqash jaǵalaýy tıgen eken deıdi. Qazaq samarqaý bolǵanymen aqyldy. Álde soryna, álde baǵyna mol jer tıgenshe qýana da, oılana da otyryp, qudaıdyń aldyna másele qoıypty.

— Maǵan bergen jeriń kóp te bolsa, azdaı bop týr. Astynda qoıyn-qoınaýynda ne jatqanyn bolashaq kórseter, bet jaǵy reńsiz, topyraǵy sortań, shóbi alasa, basqalarǵa qaraǵanda mánsizdeý bop tur. Berer bolsań úlesimdi jurt qatarly durys ber, áıtpese, qaıda táýir Jer bar dese, kóshe-qonyp júre berem, basqa túskendi kóre berem.

— Asty tolǵan altyn ǵoı, zor baılyq, — degende de kónbeı:

— Altynyn keıin alam, baılyǵyn bara kórem! — depti.

Qudaı qazaq jerine Qarataýdy laqtyryp jiberipti.

Qarasa qasqyr jondy, túlki tumsyq, jalańashtaý kelgen ádemi taý eken. Sonda da mise tutpaı, qazekeń otyryp apty.

— Az! — depti ol.

— Az da bolsa saz! — depti qudaı.

— Báribir narazymyn, — dep otyra beripti, otyra beripti.

Qaısar qazaqtyń ketpesin kórgen soń, qudaı Alataýdy qazaq jerine qaraı jyljyta túsipti. Odan aǵyl-tegil bop jeti ózen aǵyp, qazaqtyń shól dalalaryn qaq jaryp, aǵa bastapty.

Qazaq atam otyryp apty. Jalpaq bet, qara shashty myna bir qońyr jigittiń qaısarlyǵyna yza bolǵan qudaı Afrıkada ma, álde Evropada ma turǵan, qoınynda kóli kóp, aıadaı bir ádemi jerdi qazaqtyń Saryarqasyna qaraı laqtyryp kep jiberipti. Kókshetaý bul óńirge osylaı paıda bolǵan eken» deıdi.

Jeri shalǵaı, mingeni qarabaıyr qońyr at bolǵansyn shyǵar, al shynyna kelsem, bizdiń ata-babamyz samarqaý da emes, qaıta sergek, seri minezdi, áline qaramaı mańǵaz, kóshi-qonnyń alystyǵyna, joldyń uzaqtyǵyna qaramaı er júrek, shydamdy, kónbis, tózimdi jandar bolsa kerek. Jol alys, sapar uzaq bolyp, kesheý tartyp barǵany bolmasa, onyń qudaı aldyndaǵy qylyǵynan ójet, oılaǵanyn oryndamaı tynbaıtyn qaısar, úlesten údesin almaı qoımaıtyn shamshyl, namysy men ary mol jan ekenin kórem. Myna bir aıadaı aǵash úıdiń bir bólmesinde bir kezde «qassaq», odan soń «qaısaq», keıin kep «qazaq» atanǵan sol qara shaldyń urpaqtary otyr. Terezeden muńdy oı basyp turǵan qara ormanǵa kózim túsip ketti. Orman ishi bulyńǵyr, aǵashtar basyn munar shalǵan. Keıde kózińe qaraǵaılardyń kóbi-aq qara jamylǵan áıelge uqsaıdy. Bizdi qorshap turǵan orys ormandaryn ǵana emes, bizdiń Alataý men Qarataýdy, Kókshe men Baıandy da muń basyp, bıigin munar shalyp tur-aý dep oılaımyn. Soǵys qoı, soǵys! Biz otyrǵan úıdiń terezesinen kórinip turǵan ný qaraǵaılardyń basy bolsa munarly, bulyńǵyr bop kórinedi. Menińshe, ana júregin qaq jaryp shyqqan otty, jalyndy kúrsinýden paıda bolǵan bý, jerdiń kóz jasyndaı shyq. Bul — súıgen jardyń ystyq deminen, móldir kóz jasynan shyqqan bulyńǵyr, bul kókirekti qaq jaryp shyqqan dymqyl tuman. Bul — qabyrǵasy qaıysyp aǵa kútken qaryndastyń, áke kútken sábıdiń, týys kútken jas baýyrdyń beıkúná kóz jasy!

Terezege qaıta qaraımyn. Orman shetinde oqshaý turǵan ádemi aq qaıyńnyń ushar basy áreń kórinedi. Bul tańǵy munar, tańǵy shyq bý tartyp, munar kótergen, tanǵy saǵym shalǵan. Aq qaıyńnyń altyn tústes sarǵysh tartqan japyraqtaryna móp-móldir shyq turǵan. Kún kóterile bastady. Qazir aǵashtar ebil-debil bop jylap tur. Iá, jylap tur. Kókshedegi Oqjetpestiń jartasyn qaq jaryp shyqqan ádemi qaıyńdar da qazir jylap turǵan bolar. Sóz joq, jylap tur. Tamyry alysqa, tereńge ketip, ózi tasty, kádimgi qara tasty qaq jaryp shyqsa da aǵash ekesh aǵashtyń da osyndaı bir jylaıtyn shaǵy bolady. Qazir naq sol shaq. Jańa ǵana Ramazan oryndaǵan ánniń basqaǵa qandaı áser etkenin bilmeımin, ózime osylaısha áser etip otyr. Aq qaıyń men jalǵyz arsha ǵana emes, men de jylap otyrmyn. Kózimde jas joq. Soldatpyn ǵoı. Júregim byt-shyt, tilim-tilim bop eńirep otyr.

Biz ándi qaıta-qaıta, áldeneshe ret baıanǵa qosqyzyp, muńdana tyńdadyq. Temirbek bolsa ishinen kúbirlep, úırenip otyr. Al meniń júregim burynǵysha jylap otyr. Jaýyn astyna basyp, jastyǵyn ala qulaǵan namysqoı jas etpetinen túsip ólip jatyr. Óliktiń alǵashqy ystyq demine erigen súırikteı muzdyń ushy da aqsha qardyń betine kóz jasyndaı bop, tyrs-tyrs tamyp o da jylap tur...

Budan soń Temirbekke de zorlaǵandaı etip án salǵyzdyq. Álgi bir kezdegi muń basqan, kireý tartqan júzderi qaıtadan kúlki bılep shyǵa keldi. Jaýyngerler jalyndata, laýlata, ándi qyzdyra alatyn Temirbekti de unatatyn. Ony sol unatqany úshin qazaq jaýyngerleri «Bıpyl» dep atasa, orys jaýyngerleri dombyrasyna, talmaı soǵatyn ásem daýysyna qarap «Jambyl» deıtin. «Jambyldy» biraz sarnatyp aldyq.

— Endi óz ánińdi qaıta sal! — dep qaldy Nálqara.

— Óz ánim emes, halyqtyń áni ǵoı. Mende án joq.

— Qaıdan bileıin, jannyń bári seniń ániń deıdi. Seniń ózińdi de «Bıpyl» dep ataıdy.

— Men Bıpyl bolsam, saldym sol «Bıpylǵa»., — Temirbek ándi julqynta jóneldi.

Ramazan ony syrnaıymen súıemeldep otyr. Temirbek edáýir-aq josyp aldy.

Asaý ker at qyrsyǵar shaldyqqanda,
Erkin daýys shyqpaıdy qarlyqqanda.
Bizdiń Bıpyl otyr ma, jatyr ma eken,
Bir kórinse kózime zaryqqanda.
Aqaý, tánim-aı,
Talma, meniń janym-aı,
Eı, Kúldı, Kúldı, Kúljan-aı,
Kúnde qyzyq úıim-aı,
Bıpyl, Bıpyl, Bıpyl-aı,
Tartshy, qurbym, bir kúıdi-aı!

Jaýyngerler uıyp qapty. Árkim óz úıin, óz úıindegi Bıpylyn oılap otyrǵandaı edi. Bireý qyzynyp:

— Jaǵyń túskenshe jamandyq kórme, taǵy da, taǵy da! — dep qyzyna sóıledi.

Bizdiń Bıpyl júr me eken aman-esen,
Beınetimdi umytam sony kórsem,
Joryq salyp jaryń júr quba jonda.
Janym Bıpyl, umytpa, bir men deseń!

Temirbek ániniń qaıyrmasyn alǵashqydan da qubyltyp, quıqyljyta saldy.

Aqaý, tánim-aı,
Talma, meniń janym-aı,
Eı, Kúldı, Kúldı, Kúljan-aı,
Kúnde qyzyq úıim-aı,
Bıpyl, Bıpyl, Bıpyl-aı,
Tartshy, qurbym, bir kúıdi-aı!

Jaýyngerler dúrildete qol soqty. Máz bop qaldy. Qazaqsha biletin ózimizdiń jerlesterimizdiń biri:

— Jaraısyń, aqsaqal, jaraısyń, Jambylym! — dep qoıdy.

Kókeıge kóńildi tańba basqan bul da bir kesh edi.

5

Eki táýlikteı dem alyp, án tyńdap, ótken-ketkendi aıtyp boı jazdyq, tynyǵyp qaldy. Býgeevti polk shtabyna shaqyryp ketken edi. Jaıbaraqat dem alýǵa bu da bolsa ońdy boldy. Qaıtkende de, qyryq segiz saǵat urysta júrgen soldat ómiri úshin az ýaqyt emes. Biraq bul jaqsylyq osydan árige barmady. Eki kún ótip, úshinshi kún degende osydan komandır rotanyń ózine shaqyrtqan buıryǵy keldi.

— Sender men kelgenshe ketpeńder! — dep, Temirbek pen Ramazanǵa eskerttim de asyǵys kettim.

Kelsem qońyrqaı tartqan óńin túk basyp, kózi tuzdaı bop Býgeev otyr. Vzvod komandırleri jınalyp qapty. Sońynan kelgen men ekenmin.

— Aıaqty asyǵys basqan durys! — Maǵan bir qarady da: — Kartany alyńdar! Myna bir bıikterge, taýly jerlerge qarańdar, jaýdyń qazirgi bekinisi osy taý shoqtyqtary, qorǵanýǵa qolaıly bıikter. Biz qazir shabýylǵa shyǵamyz. Búkil dıvızıa, polk, batalón, rota, vzvodtardyń mindeti sol — osy taýdyń bıigin óz qolymyzǵa alamyz. Kartadan turǵan jerlerińdi, aldaǵy baǵyttaryńdy belgilep alyńdar.

Árkim óz kartasyna belgi soǵyp jatyr.

— Jan-jaqtaryńa, kórshilerińe qaraılaı júrińder! Eki qyzyl raketa — artılerıa ata bastaıdy. Eki kók raketa — jaıaý áskerler qozǵalady. Taý bıikterine jetken boıda bekiný qajet! Kimde-kim bıikke, taý jotasyna buryn shyqsa, jasyl raketamen belgi bersin.

Býgeev kartadan kóz almaı qarap turdy da:

— Mindet túsinikti me? — dedi.

— Túsinikti. Qaı mezgilde bastalady?

— Bir saǵattan soń! — Ol saǵatyna qarap qoıdy.

— Aıtpaqshy, bilip alyńdar, myna biz alatyn taýdyń aty álgi bir dýelde atylyp óletin buıra shashty, negr sıaqtanǵan aqyn bolýshy edi ǵoı, kim edi, álgi ıá, áıteýir sonyń atymen atalady eken.

Komvzvodtyń biri maǵan qarap kózin qysty da:

— Lermontov pa? — dedi.

— Joq, álgi bir sulý qatyny bolǵan. Sol áıeldiń osy jerde turǵan úıi de bar kórinedi.

Meniń baıqaýymsha Býgeev qýlyq istep turǵan joq. Ne umytyp qaldy, ne shyn bilmeıdi.

— Pýshın be? — dedim men ádeıi, esine túsireıin dep.

— Iá, naq ózi, Pýshın.

— Múmkin, Pýshkın shyǵar.

— Naq ózi, Pýshın emes, Pýshkın! — Býgeev qyzaryp ketti. Qıyn ǵoı, kim bolǵanda da bilgenge ne jetsin!

Munyń ústine tynysh turmaı taǵy bir kishi leıtenant:

— Múmkin, onyń álgi sulý kelinshegi osy taýdaǵy jerinde áli turatyn shyǵar? — dep qaldy.

Býgeev estimegendeı bop:

— Mindet túsinikti ǵoı?! — dep qatal daýyspen qaıta surady.

— Túsinikti! — dep tus-tusynan shý ete tústik.

— Túsinikti bolsa, vzvodtaryńa baryp, sıgnal kútińder!

Júgire basyp vzvodyma keldim. Bolǵan jaıdy aıttym. Vzvod asyǵys túrde tamaq ishýge kiristi. Qorǵanys kezinde ánshimiz, kompozıtorymyz bolǵan Temirbek pen Ramazan urys kezinde sanıtar bop isteıtin. Bular da óz ornyna barýǵa asyqty. Qoshtasyp turyp:

— Shabýyl jasaıtyn myna taýlarymyz Pýshkın taýy dep atalady eken! — dep soltústik-batys betimizdi alyp jatqan kógildir, pákene taýlardy, eńseli kók shoqylardy kórsettim.

Ramazan suqtana qarap turdy da, álden ýaqytta jaı ǵana:

— Keıbir pishini bizdiń Kókshege keledi eken! — dep kúbir etti.

Keıbir keskini Kókshege uqsaıtyn taýǵa men de qaradym. Esime osy Kóksheniń Imantaý degen jeri jaıly mynadaı bir ańyz tústi:

Jolaýshy qazaq sharshap kep dóńge shyqty,
Bir mezet qıal qanatymen ushyp;
Kóp qarady ol jan-jaǵyna
Kúnnen kózin syǵyraıta qysyp.
Aldynda kilem túgindeı bolyp,
Kógildir bir bel jatty.
Belinen qysyp sol taýdy
Aıdyndy, shalqar kól jatty.
Kezinde talaı el kezip,
Neler sulý jer kezip,
Beri qazaq atanǵan arys edi bul da bir.
Ol atynan tústi, qańtara saldy qulany,
Aqyryn oıly basyp aıaǵyn,
Ózi besindik namazyna qulady.
Shajdaǵa qoıyp basyn,
Tumsyǵymen ıiskep álgi taýdyń tasyn,
Minájat, táýba aıtty qudaıǵa,
Mundaıda ol kináli bolmasa
Bostan-bos alladan ıman suraı ma?
Qonjıa kep, shókelep otyrdy da,
Oń men solyn taǵy bir sholdy.
İshinen kúbirleı berdi, kúbirleı berdi.
— Qandaı sulý jer edi, — dep, — ońdy,
— Namazym kópten qaza edi,
Kezinde kóp kesapat istegenmin,
Onyń bári keshirilmes jaza edi,
Yqylasym tústi, nıetim aýdy,
Myna jer netken taza edi!!!
Asa etemin aq qaıyńdy jonyp ap,
Qonys etem jaılaýyńa qonyp ap!
— Tósek ettim jerińdi,
Qaýsar ettim kólińdi,
Meken ettim shólińdi,
— Osy taýdaı asqar etip ar bershi,
Osy kúndeı taza etip jar bershi.
Myna taýdaı mańǵaz etip jurat ber,
Myna kóldeı shalqar etip murat ber,
Myna kóldeı tereń etip dáýlet ber!
Myna taýdaı ásem etip sáýlet ber!
Árbir sózin quran aıatyndaı qaıtalap,
Álgi qazaq qubylaǵa qarap otyra berdi,
Jaınamaz etip, kókpeńbek jaısań jerdi.
Tarays qolymen shoqshıǵan saqalyn sıpap,
Namazyn doǵarar jerine de keldi,

Alaqanyn jaıyp aspanǵa, sońǵy tilegin aıtty:

— Osy taýdaı bıik etip ujdan ber,
Osy kóldeı tunyq etip ıman ber,
Bul jerdiń urpaqtary —
Álgi qara shaldan bata alǵan deıdi,
Sodan beri qaraı myna jer —
Imantaý atalǵan deıdi.

Namaz bilmes, aıattan habary joq qazaqtyń ádemi, sulý jerdi kórgende táýbege kelip, sulýlyqqa bas ıgenin aıtatyn bul ańyz meniń esime osy arada sap ete túsken edi. Aıat ornyna aq óleń aıtyp, ant bergen álgi qazaq sol jerde máńgi qalyp qoıǵan kórinedi.

Bul da sulýlyq, ádemilik kúshi, sonyń qudireti. Sol bir qudireti kúshti týǵan jerdiń kórinisine, sulýlyǵyna uqsas, kózge ystyq, kóńilge jyly jerdi kórgende kim de bolsa bir tolqyp qalar-aý! Sondaı tolqý mende de, menen de góri Ramazanda bolǵan-dy.

Olar júrip ketti. Vzvod asyǵys jınalyp, joryqqa ázirlendi.

Kózim aspanda, belgi kútip otyrmyz, qansha ýaqyt ótkenin kim bilsin, álden ýaqytta bulyńǵyr sur aspannyń kógine janǵan juldyzdaı bop birinen soń biri eki qyzyl raketa oınap shyǵa keldi. Artynsha artılerıa ata bastady. Biz derevnány tastap, toǵaıǵa qaraı jyljydyq.

Jaıaý áskerler úshin shabýyldyń bastalatyn jeri osy bolar-aý degen shamaǵa basqalarmen qanattasa kelip, taý bókterine kep otyrdyq. Taý onsha bıik emes. Alasa aǵashtar basqan, túrikmen bórki sıaqty uıpalaq-uıpalaq kók tóbeler, qasqyrdyń jotasy tárizdi qońyr jotalar. Bizdiń artılerıa atqylaı bastaǵan kezde sol jotalar men tóbelerge de jan bitkendeı, ár jerinen jaý pýlemetteri bezildep qoıa berdi.

Artılerıa biraz atty. Artynsha-aq jaıaý áskerge belgi berildi. Bir-birimizben qanattasyp, septesip, alǵa umtyldyq. Jaý muny kútti me, álde joq pa, ony kim bilsin, biz taýǵa tyrmysyp, órmeleı bastadyq. Kún eńiske túsip barady. Jaryq barda bıikti alyp úlgirsek tym jaqsy. Jalpy maqsat ta osy bolar. Biz de soǵan jetpeı tynbaspyz dep órmeleı jóneldik. Jaý atyp jatyr. Biraq degbiri ketip, qalaı bolsa solaı, betaldy baıbalam salyp, maqsatsyz, belgili nysanasyz atyp jatyr, Óıtkeni alasa aǵashtardy tasalap, qıa betke kelip qalǵan bizdiń vzvodty kórmeı, oıǵa qaraı oqty ústi-ústine zýyldatyp jatyr.

Bıikke eńbektep, jer baýyrlaı órmelep kelemiz. Jaý bekinisiniń dál ıeginiń astyna jetip, vzvodty toqtattym. Jermen jer bop qyna men múk basqan kishkene tarǵyl tastardyń arasyna jattyq. Tóńiregimdi sholdym. Biz ǵana emes, basqalar da enteleı kep qapty. Bári de sońǵy jarlyqty kútýde eken. Kóp kútpedik, áldeqaıda qıannan jasyl raketa aspanǵa ushyp, «Ataka» degen qarlyqqan jýan daýys qosa shyqty. Biz kóterile berdik. Jaý qatty sasty. Qarý-jaraǵyn tastap, oıǵa qaraı tastaı domalap, tura qashty. Keıbireýleri okoptan kóterile almaı qaldy.

Biz taýdyń aldyńǵy qabatyndaǵy birinshi bıikti alyppyz. Qarsy betten taǵy da ata bastady. Ásirese bir pýlemet bezildep, biz alǵan shoqynyń basyna oqty borata jóneldi. Endi biz shabýylǵa búgin shyqpaspyz da, sonda da bolsa maza berer emes. Kóp kúttik. Toqtar emes. Naq biz otyrǵan bıikti nysanaǵa ap, tógip jatyr. Pýlemetin qaıta oqtap alatyn bolý kerek, birer mınýt tyna qoıady da, qaıta atady. Ábden bir nysanaǵa qoıyp alǵan bolsa, bul túnde de maza bermeýi múmkin. Ne de bolsa jaryq barda kózin joıyp alaıyn dep oıladym. Taǵy bir kezekti tynys alǵan kezde qasyma Nálqarany shaqyryp aldym.

— Qaıdan atyp jatqanyn baıqańyzshy!

— Sony bilmeı otyr ma ediń?

— Bilseńiz aıtyńyz, sizdi ádeıi sol úshin shaqyrdym.

— Men alǵashqy ata bastaǵanda-aq baıqadym. Sonaý bir qaraıǵan tómpeshiktiń túbinen atyp jatyr.

Nálqara dobaldaı qolyn shoshaıtyp, oń jaq ıyqtaǵy tas pa, mola ma, álde ádeıi jasaǵan yqtasyn ba, áıteýir bir qaraıǵan uzynshalaý kók tómpeshiktiń túbinen atyp jatqanyn kórsetti. Jaý taǵy da atty. Naq sol jerden atyp jatqany aıan.

— Dúrbili myltyǵyńyzdy berińiz!

— Óziń atasyń ba?

— Atsam nesi bar, nemenege tań qalasyz?

— Tań qalǵanym emes, súısingenim. Má!

Nálqaradan dúrbili mergen myltyǵyn alyp, jaýǵa qaradym. Uzynsha tastyń ústine kók shym, shóp-shalam tósep qoıypty. Pýlemettiń stvoly ǵana kórinedi. Bezildetip bizge qaraı tógip jatyr. Bas kóterter emes. Jańa ǵana tutqynǵa túsken úsh-tórt nemistiń ózin tylǵa jibere almaı otyrmyz. Biz otyrǵan okopta kózderi badyraıyp olar da otyr. Olardyń qarýyn bireýler jınap, bir jerge úıip qoıypty.

— Anaý pýlemettiń únin óshirip kel desem barar ma edińiz?

Men Nálqaraǵa qarap kúlip qoıdym. Ol da kúldi.

— Taǵy da shabýyl jasamaıtyn bolsaq, onyń únin naq qazir óshirip keregi ne, biraq bar deseń baram, meniń qyzmetimniń ózi soǵysý emes pe!

— Al barmaı-aq osy jerden qurtýǵa bolar ma edi.

— Basyn kóterse, eń ońaıy sol.

— Erteńge qaldyrýǵa bolmaıdy. Erteń taǵy shabýyl bolady. Sonda bul pýlemet bizdi qyryp salady. Ony búgin qurtqan jón. Siz ony qazir qurtýǵa tyrysyńyz. Myna men otyrǵan jerge otyryp ap, ańdyńyz. Tóbesi jylt etse atyńyz. Al, jaryq barda qurta almasańyz, qarańǵy túsken soń sony kórip otyrǵan siz ben bizdiń, birimiz baratyn bolarmyz!

Keıingi sózdi salmaqpen, túsimdi sýytyp, zildi aıttym. Nálqara «osy shyn aıtyp otyr ma» degendeı betime qarady da, meniń kórsetken jerime kep otyrdy. Dúrbili myltyqtyń nysanasyn túzep, kezene berdi. Jaý taǵy jym boldy. Nálqara andyp otyr. Atys tolastaǵandaı boldy. Batystaǵy kókjıek órtteı laýlap, shyǵystan tún keledi. Bıik jer bolǵansyn ǵoı deımin, tebe basy jap-jaryq. Bir mezette tyz etkizip, bir kezekti taǵy jiberdi. Nálqara jalma-jan kezene qaldy. Tóńirek tym-tyrys. Vzvodqa atpasyn dep, beısaýat atýdy toqtatyp qoıǵanmyn. Ózderinshe olar da ańdysyp, baıqaý jasap otyrsa kerek, taǵy bir ret oq tógip ótti. Ańysyn ańdap taǵy bir sát tynyshtalǵandaı boldy da, artynsha álgi tómpeshiktiń túbinen ústine maskhalat kıgen uzyn bireý túregep, ońǵa qaraı buryla bergende Nálqara serippeni tartyp qaldy. Álgi uzyn sozylyp baryp, jalp ete tústi. Turǵan joq.

— Munyńyz unaıdy! — dep oǵan qaradym.

Ol únsiz dúrbige áli úńilip otyr.

— Munyń taǵy bireýi bar. Álgi ólgen, ne jaraly bolǵan bolsa, o da turady. Bilip otyrmyn.

Ózim de Nálqaramen álgi jaýdy qosa atatyndaı-aq janyna otyryp, kóz almaı qaraýdamyn. Anaý da bir ákki bolǵan neme eken, ornynan turar emes. Álde eńbektep ketip qaldy ma eken? Kóp ańdydyq. Qas qaraıyp barady. «Endi ańdysýdy qoıdyq» degendeı Nálqara maǵan burylǵanda, tómpeshiktiń artynan bireý qylt ete qaldy.

— Al ketti, — dedim.

— Endi kórinse kete almaıdy! — dep Nálqara qaıta oqtalyp, dúrbige úńildi. Demin ishine tartyp, moınyn tuqyryp apty. Pýlemetshiniń basy taǵy bir qylt etip, álgi kezdegi soldattyń jyǵylǵan jerine kep joq boldy. Al endi bir sátte qaıta kóterilip, pýlemet turǵan jaqqa júgirdi. Nálqaranyń kózdegen kezi de osy edi. Serippeni tartyp qaldy. Júgirip bara jatqan álgi soldat qalpaqtaı ushty.

— Mine, endi tynysh uıyqtaýǵa bolady! — dedim bir kúrsinip.

— Ózim de solaı bolar deımin.

Endi ǵana okoptan bas kóterip tóńirekke qaraýǵa bolatyn edi. Qarap otyrmyn. Taýdyń bir shoqysy bizge tıipti. Aldymyz saı. Odan ári taǵy jota. Alystan munartyp, oıdan selo, derevná kórinedi.

— Tutqyndardy aıdap, shtabqa tapsyryńdar! — dep bir-eki jaýyngerdi tómenge, shtab qalǵan shatqalǵa jumsap jiberdim.

Jaýyngerler jaryq barda tamaqtanyp alý úshin qapshyqtarynyń aýzyn ashyp, qurǵaq as jeı bastady. Tóńirekti sholyp otyrmyn. Álgi bir kezdegi álem tapyryq bop, astań-kesteń bop jatqan dúnıe. Pýshkın taýlarynyń munartqan qoınaýy tyna qapty. Pýshkınniń Rossıa jeriniń uly perzentiniń basyna uqsaǵan buıra bas qaraǵaılardyń basy qaraýytyp, kózden alystap bara jatty.

6

Qolyna bergen qarýdyń syryna, qalaı atylyp, qalaı tıetinine qanyq emes, eń alǵashqy, okobyn qaıda, qalaı qalǵanyn esine saqtaı almaǵan, birinshi atqan oǵynyń qaıda baryp, kimge tıgenin bilmegen soldat soldat pa eken? Ondaı jaýyngerden kóp nárse kútýge de bolmaıdy. Men búgin Ramazan men Temirbekti shyǵaryp saldym. Sonda Ramazan óziniń maıdanǵa kelgennen bergi tarıhyn aıtty. Tym qysqa, asyǵys aıttym. Men onyń sózinen esti, sergek soldattyń salıqaly mámilesin ańǵardym. Ol baısaldylyqpen, baıyppen jaı ǵana baıandady.

...1941 jyldyń eń sońǵy aıy, qaqaǵan qys, syqyrlaǵan aıaz, kádimgi aqpan! Moskva túbinen jaýdy batysqa qaraı ysyra aıdap, bizdiń dıvızıanyń tynys alýǵa, qataryn toltyrýǵa aıaldaǵan shaǵy. Nahavıno degen astanadan onsha alys emes jerde turamyz. Almatydan kóptegen jas jaýyngerler kelip qosyldy. Jańa kelgenderdi biraz úıretip, qarý-jaraq, soǵys taktıkasymen tanystyrǵasyn polktarǵa, batalóndarǵa, rotalarǵa bólý bastaldy.

Syqyrlaǵan aıazda jańa jaýyngerlerdi sapqa turǵyzdy. Kelgenderdi bóletin arnaýly komısıanyń bastyǵy uzyn boıly, ala kóz, aryq qara kapıtan, polk komandıriniń orynbasary Baýyrjan Momyshuly ortaǵa shyqty. Shamasy eń aldymen avtomatshylar, rotasyn qurý máselesi birinshi bolyp tursa kerek.

Káne kimde-kim avtomatshy bolǵysy kelse, eki attap, alǵa shyqsyn! — dep komanda berdi ol.

Avtomatshy bolǵysy kelgender alǵa shyqty. Komısıa músheleri árqaısysynan surap, buryn kim bop, qaıda istegenin, qysqasyn aıtqanda aty-jónin bilip jatty. Kezek qalǵandarǵa da keldi. Qara kóz, aq quba, uzyn boıly kórkem jigitke komısıa bastyǵy jaqyn kelip, bas-aıaǵyna qarap shyqty da:

— Al, sen kimsiń? — dedi.

— Qatardaǵy jaı jaýyngermin, al elde buryn mýzyka mamanymyn, oqýyn oqyǵam.

— Ie, mýzyka tartasyń ba, shyǵarasyń ba?

— Ekeýin de isteı alamyn.

— Onda óziń úlken maman boldyń ǵoı, álgi án, mýzyka shyǵarǵandardy ne deýshi edi.

— Kompozıtor.

— Ie, kompozıtor bizge kerek-aq, ásirese naq osyndaı tolas kezinde, seniń alǵy sheptegi atakaǵa, jaýyngerler aldyna shyǵatyn keziń. Sen bizge kereksiń, — Baýyrjan qasynda turǵan uzyn boıly, ashańdaý kelgen, bıdaı óńdi ádemi jigitti kórsetip. — Myna jigit polktaǵy komsomol komıtetiniń sekretary, tanysyp qoı, osy jigit seni polk komısaryna aparady, tanystyrady. Seniń óneriń naq qazir kerek-aq, — dedi.

Polk komsomol komıtetiniń sekretary, álgi uzyn boıly, aryqsha jigit Ramazanǵa burynnan tanys bop shyqty. Ol kompozıtorǵa jaqyn kelip, eki qoldap, tipti jyly amandasty.

— Aý, sen maıdanǵa syrnaıyńdy da ala kelgen ekensiń ǵoı, jaqsy boldy. Munyń da óz orny tabylady, — dedi sekretar jigit.

— Maıdanǵa kerek bolar dep oılaǵan emespin. Bul jolda kóringen baǵananyń túbine bir toqtaıtyn qyzyl poezda kele jatqanda óte qajet boldy. Bul bolmaǵanda ish pysatyn edi.

— Oqasy joq. Munda da qajet. Búgin komısarǵa baramyz.

— Zeńbirekke kezek tıgende mýzyka jym bolady deýshi me edi, burynǵy danyshpandar.

Ramazan jymıyp, jaı kúldi. Osynda kelgeli, eki aptadan bergi kúlgeni de osy bolar. Ózi salmaqty, oıly jigit. Qazir ol ózin qorshaǵan adamdarǵa, keshe ǵana astana túbindegi joıqyn soǵysqa qatysyp, jeńimpaz atanyp jatqan jigitterge tań bop qaraýda edi. Bular keshegi jeńimpazdar. Otan astanasyn qorǵaýda dańqyn búkil dúnıe júzine jaıǵandar. Biraq qazir qarasań eshkimnen de ózgesheligi joq, kádimgi jaı jandar. Ramazan bir jaǵynan osy batyrlardyń kishipeıildigine tań bop edi.

— Naq qazir tolastamyz. Jańa kelgender men urysta bolǵandardy aralastyryp, bir-birimen etene jaqyn etý úshin de ónerpazdar atqaratyn mindet bar. Adamdardy tanystyrǵan jaqsy.

Polk komsorgy resmı sóıledi. Ramazan úndemedi. Bular polk komısaryna keldi. Qaıta komısar dabyrlap, qyzyna da, qýana da sóıledi.

— Ónerpaz adam bizge qajet, aýa men sýdaı kerek, qazir myna jaýyngerler demalysta turǵan kezde óte qajet. Elebaev joldasty Kókebaevtyń, álgi dombyrashy, ánshi jigit Temirbektiń tobyna qosý qajet. Sol jerden konsert uıymdastyryp, erteń klýbta, ózimizdiń jaýyngerlerge arnap, alǵashqy oıyndy kórsetken jón.

Komısardyń buıryǵy da, keńesi de osy boldy. Ramazan Temirbek Kókebaevtyń tobyna qosyldy.

Top bastyǵy da óneri mol, dombyra tartatyn, án salatyn, basqaǵa juǵymdy, kópti uıymdastyrýǵa qabiletti jigit bop shyqty. Ol Ramazan kelgen boıda oǵan kóptegen án tartqyzyp, tyńdady. Sodan soń ózi syrnaıǵa qosylyp, Ramazannyń súıemeldeýimen birneshe án saldy.

— Mine, — dep qýandy ol, — mine, erteń jaýyngerlerge beriletin konserttiń tórt-bes nomeri daıyn dál osyny aıtady.

Temirbek pen Ramazan kóp otyrdy. Ekeýi biletin, syrnaıǵa qosylyp aıta alatyn ánderiniń tizimin jasady, taǵy da basynan túsip, birneshe ret qaıtalap shyqty. Budan keıin konsertke qatysatyn ónerpazdardy, ánshi, bıshi, kúıshi, taqpaq aıtýshy, qara sóz oqýshylardy taýyp, ekeýi konsert berýdiń qamyna kiristi. Dıvızıadaǵy burynǵy júrgender arasynda da, jańa kelgenderdiń ishinde de ónerpazdar kóp eken. Bul ekeýi solardyń bárin taýyp daıyndyq júrgizdi. Polk komısarynyń aıtýyndaı-aq jaýyngerlerge eki saǵattyq konsert berildi. Oıyn qyzyqty ótti. Ony bastan-aıaq Temirbek pen Ramazan basqardy. Oryssha, qazaqsha neshe túrli án salyndy, bı bılendi. Kórýshi jaýyngerler Ramazannyń enerine erekshe súısindi. Oryssha da, qazaqsha da aıtylǵan ánderdi, bılerdi basqarýshynyń ózi súıemeldep otyrdy. Ózi birneshe bı bıledi. «Ózi ánshi, ózi bıshi, ózi syrnaıshy, ózi sýretshi, ózi kompozıtor deıdi» dep, jaýyngerler tamsanyp tarady.

1941 jyldyń qysynda Moskva túbindegi alǵashqy konsert, Ramazan basqarǵan oıyn-saýyq osylaı ótti.

Jańa jyldy, 1942 jyldyń basyn joryqta júrip qarsy aldyq. Dıvızıa Soltústik-Batys maıdanyna attandy. Kalının, Velıkıe Lýkı jerleriniń kóbin jaýdan tazartyp, Staraıa Rýssa men Demánovsk Túbinde jaýdyń ataǵy jer jarǵan 16 armıasyn qorshaýǵa alýǵa qatystyq. Ramazan polk shtabynyń kúzetinde komendant vzvodynda istedi. Qatty shaıqas kezinde sanıtarlyq vzvodqa qosylyp, bir urysta elýden asa jaralylardyń ómirin saqtap qalǵany bar. Osy erligi úshin ol keıin jaýyngerlik Qyzyl Tý ordenimen nagradtaldy.

Júzdegen shaqyrymǵa sozylǵan qandy joryqta jańa kelgen jaýyngerler soǵystyń alǵashqy taýqymetin shekti. Keıin qorǵanys shebinde turǵanda baıaǵy ónerpazdardyń tiri qalǵandary qaıta qaýyshyp, ónerpazdar tobyn qaıta qurdy. Osy kezde keshegi eki jigitpen jaqyn tanystym. Olar batalón, rotalardy aralap júrip óner kórsetetin. Al biz taǵy shyqtyq shabýylǵa. Joryq kúnderi Ramazannyń óńine de óz tańbasyn basypty. Súıkimdi óńi qońyr tartyp, erni kezerip ketken, qabaǵy qatyńqy. Oınaqy otty kózi ǵana ushqyn shashyp, oı qazanynda qaınap jatqandaı bop kórindi.

— Jolyqqansha saý bol! — dep Temirbek maǵan qolyn sozdy. Bul kezde Ramazan keıbir kórinisteri naq Kókshetaýǵa uqsaıtyn kógildir jasyl jal — Pýshkın taýlaryna qarap, suqtanyp qalǵan eken. Men oǵan qolymdy sozdym. Sol bir oıly keıpin buzbastan syrnaı pernesin basyp úırengen, uzyn salaly, myqty saýsaǵymen qolymdy qysyp:

— Áne bir sulap jatqan kók jota bizdiń Kóksheniń bir tanys bıigine uqsaıdy eken. Qaıyń men qaraǵaı aralas ósken. Onsha bıik te emes... Al sen saý bop tur, — dedi ol jaı ǵana sol bir oıly qalpyn ózgertpesten.

Ol osyny aıtyp áldeneni armandap turǵanda, meniń oıymda álginde estigen «Jas qazaq» áni turdy. Sony ishimnen kúbirlep qaıta-qaıta aıttym.

Qar jamylǵan keń dala qanǵa bógip,
Kúrkireıdi sur aspan ólim tógip,
Jas qazaq, murttaı ushty ýralap.
Janyn qıyp kete almaı jas ómirden,
Asqaqtaǵan armanǵa órmeleýmen,
Jas qazaq, jatty kózi ot jaınap.
Sol betinde jan berdi, ol turmady
Ary úshin eliniń bop qurbany,
Jas qazaq, atyldy oqtaı kóre sap.
El qorǵaǵan maıdanda jas arystan,
Tólegendeı artyńa qaldyr dastan.
Jas qazaq, jatty jaýyn janyshtap.

Osy bir kórinister kóńilge erliktiń sýretin, namysqoı jastyń tulǵasyn túsiretin qudiretti edi. Ánin de, sózin de ishimnen qaıtalaı berýim tegin emes, asqaq ánde áseri mol, naqyshty órnek delebeni qozdyrar kúsh kóp-ti.

Ramazan men Temirbek shtabqa qaraı bet aldy. Kókshege uqsaǵan kógildir taý olardyń jelke jaǵynda qaldy. Báribir Ramazan kókeıinde týǵan jer jatqan edi. Óziniń judyryǵyndaı kishkentaı júreginiń maıda sazdy búlkilinde terbelip, alshysynan túsip Kókshe jatqandy. Osy kezde Kókshe onyń keýdesinde án bop búlkildep, kúı bop sylqyldap edi. Kókirekte: «Kókshe! Kókshe! Kókshe!» — dep soqqan júrek sazynan basqa onyń basyna eshteńe de túspegen bolar. Týǵan jerdiń kórkine uqsas, kóńilge tanyq, kózge qanyq kók belesti kórgende, sonaý bir sábı kezdiń jórgegindeı bolǵan Kókshe kózge qaıta elesten, júrekke qaıta soqty. Bul jaı kezdegi eske alýdan ózgeshe kelip, basqasha soqty. Basy aınalyp, kóz aldy tunyp ketkendeı, teńselip baryp boıyn áreń-áreń jınap alǵandaı boldy. Onyń esine bala kezi, Jókeı kóliniń móldir sýy, buıra tolqyny, áldeneshe áýdem jerge sozylyp jatqan aıdyny kep tura qaldy. Ol ózin osy mezette sol Jókeıdiń jaǵasynda oınap júrgendeı sezindi. Tań sári. Aıdyn kól. Kóldiń beti tolǵan qus. Aq shaǵala, aqqý, qońyr úırek, sary ala qaz, suqsyr, qarasha qaz. Kóldiń beti qyzdy aýyldyń, toıly aýyldyń saltanaty tárizdi ásem, neshe túrli qubylǵan únge, qustar únine toly. Sol únder, qustar úni qyz-kelinshektiń syńqyldaǵan kúlkisine, kúmisteı taza syldyraǵan daýysyna uqsap ketedi. Osy shaqta baryp onyń esine óziniń uly babasy Birjan saldyń jalǵyz aýyz óleńi tústi. Endi onyń júreginiń yrǵaǵyna qulaǵy shyńyldap, taǵy bir áýen, saz kep qosyldy.

Búrkitti, asýyńnan talaı óttim.
Qalyń ný ormanyńdy saıtan ettim.
Aınala Jókeı kóldiń jaǵalaýyn,
Shirkin-aı, bir kórýge arman ettim!

Ramazannyń júregi lúpildep, qulaǵy shýlap, osy shýmaqtyń sońǵy jolyn qaıtalaı berdi.

Shirkin-aı, bir kórýge arman ettim!

Naq qazir osy shýmaq óleń onyń esine balalyq shaǵyn túsirdi. Ol osy ketip bara jatqanda Pýshkın taýlarynda emes, Kókshede, Jókeı kóliniń jaǵasynda ketip bara jatqandaı edi.

...Qarashanyń kúzi. Erjan aýyly, nebári on eki úı áli qysqy mekeni Bulandyǵa kóshpeı, Jókeıdiń jaǵasynda otyr. Qystyń kesheýildep túser sıqy bar. Áli qar joq. Sirkirep ótken sýyq jańbyrdan soń jer qara qatqaq bop jatyr. Óriske keshe keshkisin ketken minis at pen saýyn bıeni qaraýǵa Ramazan búgin tym erte turdy. Kúpisin kıdi, bórkin qolyna alyp syrtqa shyqty. Tań belgi beripti. Tóńirek áli qarańǵy. Keshe ǵana ashyq kógildir bop turatyn teńbil aspanǵa qorǵasyn quıyp tastaǵandaı surǵylt, aýyr zil basqan.

Ol úıden shyqqan boıda Jókeıdiń shyǵys jaǵyndaǵy shabyndyqqa, jylqy jaıylatyn qalyń bozǵa qaraı tartty. Ol júrip keledi. Kólden aqqýdyń qańqyldaǵan daýysy shyqty. Bir daýysty ekinshisi qaıtalap qańqyldap, kól betin ánge bóledi. Ramazan tyńdap keledi. Aqqýdyń ádemi, yrǵaqty qańqylyna qazdyń, úırektiń, shaǵalanyń, jylqyshy qustyń neshe túrli úni qosyldy. Báribir aqqý úni óktem. Qus tóresiniń bir saryndy ásem úni bárin basa-kóktep, erekshe shyǵady. Biraq osy bir úndermen ne aıtylyp jatyr, ne sóz bop jatyr? Muny eshkim uqqan emes. Endi búgin, qashan, qaı kezde, qaı baǵytpen, qalaı qaraı ushamyz? Topty kim bastaıdy, kim qalyp qoımaq, kim ketpek, kimdi kim qaı kólden, qaı teńizden kútip alady? Eki-úsh kún aıaldaýdy kerek etetin álsiz kim, joldy sholyp qaıtatyn áldi kim, kóregeni qaısy, barlaýshy kim, bastaýshy kim bolmaq? Mine, Ramazannyń oıynsha Jókeı keliniń ústinde naq qazir tap aldynda osyndaı zor mámileli talas, ózara aıtys bop jatyr.

Tań bozardy. Kól aıdyny jarqyrap, bir sheti kókpen tireskendeı bop tur. Kól beti tolǵan qus. Top-top, shoǵyr-shoǵyr, lek-lek. Aqqýlar tobynyń ózi áldeneshe.

Aqqýdyń bir toby sýdan qoqıyp kóterile berdi de, tabanymen sý betinde turyp alyp, qanatyn jaıyp saldy da, silkine bastady. Qanattary sýdyrlap, daýysy alysqa ketti. Bul olardyń ústindegi sýyn silkip ushýǵa ázirlengen edi. Taǵy da birneshe ret osylaısha qaǵyp-silkinip, sý betinde jorǵalap ta kórdi. Álden ýaqytta ishindegi ata aqqý qanatyn eki-úsh ret silkip aldy da, aýyr samolettiń aerodromnan kóterilgeni sıaqty sý betin baýyrymen syzyp kóterile jóneldi. «Sender de osy men istegendi isteńder» degendeı qańqyldap qoıdy. Qalǵandary da kóterile bastady. «Qańq-qańq» dep aqqýlardyń bir tizbegi kól betinen kóterilip, ońtústikke qaraı bet aldy. Kileń bir arýana men úlekterden jasaqtalǵan kerýen tizbegindeı bop, moıyndaryn sala qulash etip, qańqyldaǵan ásem daýysymen, yrǵaqty únimen aqqýlar tizbegi alystap sala berdi.

Bul alǵashqy lek. Olar uzap, kózden ǵaıyp bop, kók jıektiń kógildir shymyldyǵyna ilingen kezde ekinshi top, odan soń úshinshi lek kóterildi. Osylaısha ret-retimen, san-sanatymen, árqaısysy, árbir top, ár úıir óz saltanatymen Jókeı kólimen qoshtasyp ketip jatty.

Jan-jaq sútteı jaryq tartty. Ramazan jylqyny aýylǵa qaraı bir qaıyryp, denesi muzdap ketkesin úıilgen úlken maıa shóptiń yǵyna kelip panalady. Ol da jyly bolmady. Álgi maıa shóptiń basyna shyqty da ortany oıyp, uıa jasady. Ózi soǵan túsip ketti de, moınyn qylqıtyp otyra berdi. Denesi tez jylyndy. Ańqyǵan jupap ıisti, neshe túrli shóptiń arasynda otyr. Kól beti aqqýlar ketkesin azdap ta bolsa saıabyrsyp qalǵan edi, endi qarasa qaıtadan bulan-talan bop jatyr eken. Óıtkeni qarasha qazdar kóterilgeli jatyr.

Qarasha qazdar ómirin Ramazan jaqsy biledi. Kól jaǵasynda buryn talaı-talaı tamashalaǵan. Biraq búgingideı erkin, bastan-aıaq baıyptamaǵan bolar. Alǵashqy top, alpys jetpisteı qaz tizbegi kól betin bir aınalyp ótti. Vokzalda qol bulǵap, jolaýshy poezyn shyǵaryp salǵan aǵaıyn-týystardaı kól betinde otyrǵan qalǵan qazdar qańqyldap, ýlap-shýlap, álgilerdi shyǵaryp saldy. Tizilip joǵary kóterildi. Bir bastaýshynyń sońynan úsh tarmaq jasap, alǵashqy top ońtústikke qaraı bet túzedi.

Qat-qabat qalyń top endi bastaldy. Jókeıdiń o sheti men bu shetinen júzdegen tizbekter, ádemi, mándi tirkester kóterildi. Bári bir baǵytpen, alýan syndy, túrli-túrli tizbekpen údere bastady. Ramazan shalqalaı túsip, aspannan kóz almaı qarasha qazdardyń tizbegin, sap túzegen kezdegi qıal jetpes ádemi órnegin tamashalady.

Qazdar órnegin kórgenińiz bar ma? Eger kórseńiz ony ne deýge bolar edi? Shabýyl kezindegi ásker saby ma? Álgi kádimgi sanaly jandardyń kóz tartatyn quramy, toby ma? Nemese úlken saltanat, mereke kezindegi oıly parad pa? Tipti munyń biri de emes, qazdar tizbegi, onyń ishinde qarasha qazdar órnegi sondaı bir tamasha, danyshpan sýretshiniń, qyl qalam sheberiniń oılap tapqan ásem oıýlary, syrly qıaldan shyǵarǵan san poshymdy, ásem syzyqtary, órnekti ırekteri me?

Qazdar tizbegi til jetkizip aıtýǵa kelmeıtin sheberdiń órnegi. Ramazan onyń keıbir tizbekterin, ádeıilep salǵan sýretterin esinde qaldyryp qoıýǵa qıaldap baqty. Biraq birinen-biri asyp, alǵashqydan sońǵysy erekshe kórinip, eshqaısysy da esinde qalmady. Qalam men qaǵaz bolsa sýretin, keıbir órnekterin túsirip te almaq boldy. Qaǵazy joqtyń qalamy bola ma? Ol qatty ókindi. Qolynda eshteńesi joq. Ákesi ony kelesi jazda mektepke beremin degen. Mektepke túse qalyp, qolyna qalam, qaǵaz tıse, ol eń aldymen osy qazdar tizbeginiń órnegin salar edi-aý!

Bala qıal basqa dúnıeni umytty. Ol aspannan kóz almaı, qazdar, qarasha qazdar tizbegin tamashalady. Áldeneshe júzdegen, tipti myńdaǵan qazdar tizbegi kókjıekten kórinbeı, álem tunyǵyna shashqan qara noqattaı bop, alys ketti, kózden ǵaıyp boldy. Artynsha ekinshi top, odan soń úshinshi, tórtinshi, esepsiz kóp, qıly kesteli, ernek zerli, qıqýlap, qańqyldaǵan, qoshtasqan, tildesken qustar kerýeni tynymsyz, tolas tappaı, úzdik-sozdyq, irkes-tirkes bop alysqa, ońtústikke qaraı jóńkilip jatty. Osynsha kóp qus, osynsha sansyz kerýen qaıda barady, qaıda toqtaıdy, qaıda sıady? Ramazanǵa bul da jumbaq.

Jas oıy jumbaq ta bolsa aspanǵa, qazdar saltanatyna zer sala úńilýden jalyqqan joq. Mine, kól betinen, Jókeı aıdynynan sońǵy top kóterilýge bet aldy. Alǵashqyda beıbereket, jamyrap, qaptaı shýlasty da, artynsha bastaýshy alǵa dara shyǵyp, bir óziniń sońynan uzyndy-qysqaly tórt-bes tizbekti ertip, joǵarylaı tústi. Áli tájirıbesi joq, tártip buzǵan, shetke qalyp bara, jatqan, nemese, tizbekti úzgen bala qazdardy estıarlary; qanatymen qaqpaılap, kótermelep, súıeı sap, qaıtadan topqa qosty. Top bastamaq bop kókirek kórsetken, biraq birden tizbekti bastap kete almaǵan ójet qazdy qaqpaılap artqa tastap, alǵa basqa bireýi shyqty. Bir mezet «bastaýshy sen emes, men», «joq, sen emes, myna men» dep, alǵa shyǵýǵa talasqan daýystar qym-qıǵash qıqý» lap ketip qaıta basyldy. Alǵa naǵyz bastaýshy erjúrek ata qaz tústi. Kárileý bolsa da ózi bolar, qanatyn sypyldatyp jıi qaqpaı, baıyppen, baısalmen sermep, manaýraı qaǵyp, daýysyn «qańq-qańq» degizip, anda-sanda bir shyǵaryp, alǵa qasqa qazdyń ózi tústi. Kól betinen kóterilgen kezdegi beıberekettik, tártipsizdik, retti buzýshylyq, saltanatqa, órnekke nuqsan jasaýshylar kórinbeı ketti. Júre túzelgen kesh sıaqty sońǵy tizbek, qarasha qazdardyń aqyrǵy kerýeni kún kóterile jóneldi.

Sońǵy toptyń tizbegine Ramazan kóp qarady. Kádimgi kóshken eldeı bop, tizbek-tizbek bolyp qarasyn úzip bara jatty. Endi bir qarasa, sonaý alys kókjıekte noqattaı-noqattaı bop, sapyn buzbaı, órnegin joǵaltpaı saǵym tartyp barady eken. Al jańa ǵana azan-qazan, astań-kesteń bop, ý-shýǵa batyp jatqan Jókeıdiń aıdyny jym-jyrt bopty. Kól beti tunyp, shyǵar kúnniń sáýlesine malynyp qapty. Kóldiń beti tunyq. Ár jerden qalbań-qalbań etken aq shaǵalalar kórinedi. Odan basqa dáneńe joq.

Ramazan shóptiń ústinen túsip, kúpisiniń shalǵaıyn qymtap, qolyn jeńine aıqastyra tyǵyp, aýylǵa qarań bettedi. Qarasha bolsa da qańtardaı qaqap turǵan qara sýyq, yzǵar bar eken. Tusalǵan, kisendelgen, shider salynǵan az ǵana minis attaryn aýylǵa qaraı aıdap saldy da, ázi kólge, Jókeıge qaıta qarady. Kól aıdyny jarqyrap, tunyq jatyr. Jaz bolsa sýyna túsip, asyr salǵan, kóp oınaǵan jer.

Aıdaǵany saıaq at, júrgen jeri kól jaǵasy bolǵasyn shyǵar, Ramazannyń bala qıalyna jaqynda ǵana aýyldyń jaıaý ánshileriniń birinen estigen án tústi. Munda da kól jaıy, kól bolǵanda osy Jókeı aty sóz bolady, mingen atynyń túr-túsi aıtylady. Ánshi ony Birjan áni dep saldy. Ákesi Erjan ándi zeıindi tyńdady. Zerdeli bala áke yqylasyn kóre turyp, ándi ishteı jattady. Án sózi, án sazy qazir kókeıge ret-retimen túspese de, bala yńyldap, tómen daýyspen án salyp ketti.

Mingenim dáıim meniń kúrek besti.
Júrisine janýardyń kóńilim ósti.
Esime sen túskende, qaıran elim,
Shyǵarǵan ánim edi-aý, «Kókeıkesti».

Ramazan ándi qoıyp, onyń sózine, sóz mánine oı jiberdi. Bul ándi Birjan salǵany ras bolsa, shamasy, kúreń bestige minip alysqa, elden jyraq bir jerge barǵan-aý dep túıdi. Sonda ol elin, týǵan jerin saǵynǵan. Óz kókesiniń bashqurt jerinde júrip, Kókshetaýdy saǵynǵany sıaqty-aý. Anaý kúni osy ándi qonaq jigit salǵanda ákesi Erjan qaıta-qaıta aıtqyzdy. Sonda ol óziniń bir kezde elin saǵynǵanyn esine túsirgen bolar. Sonda babasy Birjannyń da, ákesi Erjannyń da saǵynǵany myna Jókeı keli, sonaý munartqan Kókshetaý ǵoı. Alysqa uzap ketse, Ramazan da solar sıaqty saǵynar ma eken?

Mingenim el kóshkende kókshe besti.
Jókeıden Mamaı kólge elim kóshti.
Esime túskeninde balalarym
Eljirep ishi-baýyrym jerge tústi.

Ánshi sal kóshkende bir túrli, el aralaǵanda basqa túrli at minedi eken. Ol jerin ǵana emes, balalaryn saǵynypty. Ramazan baıaǵyda sonaý bashqurt jerinen kelmeı qalsa osy ákesi de balalaryn saǵynǵan Birjandaı et-baýyry eljirep, án arnap, sarnar ma edi? Iá, ol da saǵynar edi, jylar edi. Óıtkeni ol Ramazandy aınalyp-tolǵanǵanda «aıym-kúnim, jalǵyzym», — dep aıtady. Jalǵyz bolǵansyn, ony qalaı saǵynbaıdy?

Álgi ánniń basqy, eń birinshi shýmaǵy Ramazanǵa bir túrli túsiniksizdeý bon kórindi. Sodan da ony aıtpaı ketti. Ándi ortadaǵy shýmaqtan bastaǵan. Basqy shýmaq, bir aýyz óleńdi qaldyryp qoıǵan-dy. Endi esine sony alǵan:

Aı qarańǵy kóriner solǵan saıyn,
Pende azar kemeline tolǵan saıyn.
Adamǵa ashý — pyshaq, aqyl — taıaq,
Taıaq ta mujylady jonǵan saıyn.

Ramazan taǵy oılandy. Alysqa ketkende, el aralaǵanda minetin kúreń besti men el kóshkende minetin kókshe bestiniń aımen, ashýmen, jonǵan saıyn mujyla beretin aqyl taıaǵymen qandaı qatysy bar? Kemeline jetken adamnyń azatyny qalaı? Munyń kóbi-aq Ramazanǵa sol kezde jumbaq, túsiniksiz edi. Degenmen onyń bir nársege kóńili tolmady. Qandaı bolǵanda da eleń degen, án degen sándi, júıeli, qısyndy bolsa kerek. Onyń sándiligi, ádemiligi álgindegi qarasha qazdar men aqqýlardyń tizbegi tárizdi bolsa ońdy ǵoı. Án salyp, óleń aıtqan adamdar qarasha qazdardyń órnegindeı órnekpen, júıeli sappen, aıshyqty oıýmen bezendirip aıtsa jaqsy.

Osy keshte, maǵan jas kezdiń syryn aqtarǵan shaqta Ramazan Jekeı kelindegi qazdar men aqqýlar tizbegi ǵana emes, eń alǵashqy ret mektepke barǵanyn, hat tanyǵan kezin de áńgimelegen. Ol Shortandydaǵy orys-qazaq mektebinde oqyp hat tanyǵan. Hat tanyp, qolyna qaǵaz-qalam tıgen boıda-aq sol sýret salýǵa, qarasha qazdar kerýeniniń saltanatty tizbegin qaǵaz betine túsirýmen áýestengen. Aq qaǵaz, móldir aspan bolǵanda, onyń betine túsken qońyr noqattardyń árqaısysy qanatyp sermep, qalyqtaı ushqan qarasha qazdar bop kórinetin oǵan. Aq qaǵazǵa qara qalammen qarasha qazdardy salý ońaı, biraq órnegin salý qıyn. Sondaı-aq aq qaǵazdyń betine aqqýdy salý ońaı bolmady. Aqqý sazy men qarasha qazdar áni ony árbir dybysqa, ár únge mán berýge úıretip qana qoımaı, jumbaqtanyp, syrlanyp, qupıa bir únderge jetekteıtin.

Shortandyda oqyp júrgende kóp balalarmen Býrabaı kóline, Oqjetpes pen Jumbaqtasqa serýen jasap keletini bar. Sol kúnnen bastap, qazdardyń sýretin emes, Oqjetpestiń sýretin salýǵa yntalandy. Bala kóńildiń yntyzarlyǵy basqaǵa aýdy. Oqjetpeske balalyq áýestikpen qarap, kózi talatyn. Talaı-talaı qaǵazdy shımaılap, talaı qalamdy taýysty. Biraq, Oqjetpestiń sýretin keltire almady. Jerde turǵan jartastyń keskinin sala almaı júrgende, aspandaǵy ushqan qazdar men aqqýlardyń sýretin salmaq bop júrgenim bos áýre, tyrashtyq eken dep te oılady. Bul Oqjetpes qana emes, oı jetpes bir ǵajap. Biraq sabaqtan qol bosaǵan kezde onyń eki ermegi boldy. Biri — ákesi satyp ápergen kishkene syrnaıǵa qazdar men aqqýlardyń daýysyn, ánin salý, ekinshisi — oıyna kelgen birdeńeniń sýretin, keskinin salý. Oqjetpesti qaǵaz betine túsirý úshin sýret sala bilgen jón. Jumbaqtas onyń qaltasynda, oqý kitaptarynyń arasynda júrýge tıis. Ol úshin de sýret sala bilgen abzal. Shortandydaǵy jetijyldyq mektepti bitirgenge deıin onyń eń basty armany osyndaı edi.

Ramazan talaptana berdi. Talap ta eń bir jaqsy ustaz. Adam balasy bul ómirde enbeksiz eshteńe de, uly da, kishi de nárse jasaǵan emes. Jeńis pen tabys degenniń ózi talapty erdi súıedi. «Talaptyǵa nur jaýar» degendi ata-babam sodan aıtqan. Ol osy talabymen sýretti de áp-áıdik salatyn boldy. Al Shortandyda Ramazansyz toı-tomalaq ótpeıtin bolǵan. Óıtkeni bı de, án de súıeýshini súıedi. Ol úshin el biletin barlyq ándi, sazdy, kúıdi tarta biletin adam kerek. Mine, ol Ramazan boldy.

Toı-tomalaq, oıyn-saýyqqa aldymen sony shaqyrady. Búkil Shortandyǵa, orys pen qazaqqa «syrnaıshy bala» atandy.

Osy «syrnaıshy bala» keshe ǵana osy aradan, osy biz jatqan okoptan ketti. Ol qazir syrnaıshy bala emes, syrnaıshy jaýynger, ánshi-kompozıtor. Joryqta sharshaǵan, qamyqqan soldattardyń kóńil ashary, syrlasy, dosy. Tunyq qoı kózdi, ádemishe aq quba jigit biletinderdiń bárine syıly, syr minez jigit. Urystan qol bosap qylt etken kezde jaýyngerler ony izdeıdi, kútedi. Halyq óneri ıesin qashannan osylaısha syılaıdy. Soǵysta da sol el urpaqtary ata saltynan qaıtpaıdy. «Zeńbirekterge sóz berilgende mýzyka jym bolady», — degen danyshpan onsha zerdeli pikir aıtpaǵan. Bul qaıtkende de soǵysqumar, dańǵoılaý pendeniń ózimshildikpen, qolyndaǵy qarýynyń kúshine jelbýazdanyp aıtqan astamshylyǵy bolar. Án men óleń keýdesinde búlkildep soqqan júregi bar pendeniń serigi. Sondaı ónerdiń ıesi Ramazan bizdiń serigimiz, bizdiń dosymyz.

Ol kózden uzaǵanmen kóńilden alystamaıtyn, ánimen qosa, syrnaıynyń ádemi únimen qosa óziniń de súıkimdiligi bar jan. Únemi urysta, qataldyq ýysynda júrgenderdiń ózine keregi de, jetpeı turatyny da osy súıkimdilik bolar-aý!

7

Rota komandırinde bolǵan keńesten qaıttym. Bekiniske jaqyn kelgende bireýdiń baldyrlaǵan daýysy shyqty. Postta turǵan ózimizdiń jigittiń qasyna keldim. Álgi daýys anyq estildi.

— Gıtler kapýt... Sen bilesiń be, ýje kapýt. Endi bizge eshkim de qarsy tura almaıdy. Kapýt ı kapýt. Al seniń myna tapqyrlyǵyń tamasha. Muny eń tamasha bas qana oılap tabady. Gıtler ne tolko kapýt, on dýrak. Ie, on dýrak. Ol aqymaq bolmasa sen sıaqty basy bar adamdardy jaýlap alamyn deı me! Nál aǵa, ollahı, sizdiń basyńyz Gıtlerdiń basynan bir mysqal bolsa da, artyq. Sonda qarańyz, siz sıaqty on soldattyń basyn bir jerge jınasa, Gıtlerdiń basynan on ese, on mysqal artyq bop shyǵady. Siz muny uǵasyz ba? Aıt, aıt deımin, Nál aǵa, osym durys pa?

— Durys, durys! — degen Nálqara daýysy shyǵady.

— Siz durys, durys dep qutyla almaısyz, siz kádimgi aıtyńyz, ıe, aıt!

— Mynaý qaıtedi janym-aý, meni ıt qylyp aıtaqtaı ma, qaıtedi. Munyń óz paıdasyn aıtamyn dep pálege qaldym-aý!

— Joq, joq, siz ıt emessiz. Biraq aıt, shynyńdy aıt! Sen tapqyrsyń, sen aıttyń leıtenant kelerde uıyqta, biz seni shóppen jaýyp, plash-palatkamen bastyryp qoıamyz dediń. Bul naǵyz danyshpan bastyń tabatyny. Siz ıt emessiz, sizdiń basyńyz Gıtlerdiń basynan mysqal da bolsa artyq. Myna sıaqty, naq Býdennyıdyń óz murty sıaqty murtpen soldat bolý obal, qıanat, bul murtpen Armıa, flot basqarýǵa tıissiz. Durys pa?

— Áı, áı, «bas jaqqa baryspaıyq» degendeı-aq, murtty sóz ete bermeıik.

— Men murttardan qorqa almaımyn. Óıtkeni men murty barlardy janymnan jaqsy kórem. Myna sizdiń murtyńyz qandaı ásem. Úsh jaǵy kádimgi qarlyǵashtyń qanatyndaı súp-súıir. Murt dep osyny aıt. Áı, Nál aǵa, sen aıt! Sen aqyldy adamsyń. Ózińniń murtyń bar. Stalın shaqyryp alyp, joldas Nálqara Sabalaqov, batalón, polk, tipti dıvızıa basqar dese, ne der ediń? Mynadaı qap-qara, ishinde bes-alty tal ǵana aǵy bar, moıyldaı sulý murtty qor qylýǵa bolmaıdy. Ózińniń aqylyń Gıtlerden mysqal da bolsa artyq.

— Qap, mynaý meni ábden qorlady-aý, masqaramdy shyǵardy-aý. Bul pálege jaqsylyq isteımin, samogon ishkenin komandırden jasyramyn dep pálege qaldym-aý!

Endi túsinikti. Soldattyń biri mas bolǵan, Nálqaramen sóılesip otyr. Adamǵa jamanshylyq oılamaıtyn aq kóńil Nálqara ony menen jasyryp, tyǵyp qoımaq bolǵan. Endi sonysy úshin ózi pushaıman bop otyr.

— Siz pálege qalmaısyz. Pále degen ketti, bitti. Siz hat tanymaımyn, saýatsyzbyn dep qoryqpańyz, álgi bir murty deldıgen, basynda dóńgelek papahasy bar komandır bar ǵoı, kınoda atqa minip shaýyp júretin she, álgi bir qasynda Ankasy bar, qyzy bar.

— Kimdi, neni aıtqaly otyrsyń, qazir leıtenant kelip qalady, jat deımin, jat! Jasyryp qoıaıyn!

— Ázir kelmeıdi. Býgeev ony biraz úıretpeı qaıtarmaıdy. Kelse kele bersin. Maǵan ne qylady? Biter soǵys bitti. Endi ne kerek. Al, shal, sen qoryqpa, álgi esime túspeı turǵan murttynyń aty-jónin aıtyp ber. Tek, ol murtty anaý myqtynyń ózi emes. Álgi seniń murtyńdy murtymen teńegen dáý de emes. Ie, ózim taptym, Chapaev. Kádimgi kınoda shaýyp júretin Chapaev. Sonyń da murty bar. Mine, onyń da, seniń murtyń sıaqty murty bar. Dıvızıa basqardy. Ol da sen sıaqty shala saýatty bolatyn. Nesine qorqasyń, myna murtpen eń bolmaǵanda hozvzvodty basqarý qajet. Durys pa?

— Eı, myna jyndy qaıtedi-áı, murtymdy julatyn boldy-aý. Murtym, murtym juldyń deımin-áı.

— Ótirik aıtasyz. Mundaı murtty julyp tastaı salý ońaı emes. Mundaı murt ólgende de shirimeıdi. Moıyldaı bop, kádimgi tas kómir sıaqty jer astynda jata beredi. Mundaı murt julynbaıdy, jula almaısyń, ony...

Bekinistiń ishine qarǵyp tústim. Nálqaranyń murtynan tartqylap, qasynda otyrǵan jaýynger Nazarov eken. Burynnan da eki beti búırekteı top-tompaq, qyp-qyzyl bolatyn. Qazir odan beter alaýlap, janyp tur. Dóp-dóńgelek móldir qara kóziniń tóńiregi qyzaryp, jıegi qantalap ketken. Ábden iship alǵan. Qaıdan ishti, kim ishkizdi dep oılap jatpadym.

— Bul ne degen kórgensizdik. Úlken kisiniń murtynan tartqylap, ornyńnan tur, jaýynger Nazarov! — dep aıqaı saldym.

Jaıshylyqta adamnyń betine, júzine tura qaraı almaıtyn, únemi onyń pasyqtyǵyn baıqatatyn minezi bolatyn. Áp-sátte sol minezine basyp, basyn tuqyra tómen sap, ózi jerge, aıaǵynyń basyna qarap qapty.

— Aıtshy káne, ne dep bylshyldap otyrsyń?

Nazarovta ún joq.

— Araqty qaıdan ishtiń, kim berdi?

Nazarovta ún joq.

— Jańa ǵana saırap otyr ediń ǵoı, tiliń baılanyp qaldy ma, álde jaǵyń qarysty ma?

Nazarovta ún joq. Onymen bylaısha áýre bolmaı-aq sóıletýdiń basqa jolyn izdedim. Otdelenıe komandırin shaqyryp aldym da:

— Joldas serjant, jaýynger Nazarovtyń belindegi beldigin sheship al! — dep buıyrdym.

Serjant baryp onyń beldigin sheshti. Jaýynger jelbegeı qaldy.

— Krýgom! — dep komanda berdim.

Ol aınala almady. Tizesi dirildep, qulap ta qala jazdady.

— Krýgom!

Taǵy da aınala almady. Mastyǵynyń berekesin qashyryp, óziniń ábden esin shyǵarmaqpyn. Osylaısha birneshe ret aınaldyryp aldym. Bir rette okoptyń jıegine mańdaıyn soǵyp aldy.

— Al, esiń kirdi me? Endi sóılemeseń tup-týra qamatyp qoıamyn. Shynyńdy aıt, qaıdan, qalaı ishtiń? Qaıda bardyń? Qazir urys bastalyp ketse, shabýyl bolsa qaıtesiń?

— Joldas leıtenant, soǵys bitken joq pa?

Mine qyzyq, mas jaýyngerdiń oıynsha soǵys bitken kórinedi.

— Soǵys bitti dep saǵan kim aıtty?

— Joq, joq, siz meni aldamańyz, men áli bala emespin. Men soldat, soǵys bitken. Men ishtim. Soǵys bitkende mas bolýǵa bolmaı ma? Bolady degen, myna Nál aǵa aıtqan, bolady degen.

Onyń qaıtadan tili shyǵa bastady. Bolar is bolǵan. Mastyń aty mas. Endi buǵan urysyp, jábirlemeı-aq sóılete bereıin degen bir jyly oı keldi. Qasyna jaqyn kelip, ıyǵynan tómen bastym da:

— Al, sóıle, óziń myna jerge otyr. Bizge jańalyǵyńdy aıt. Soǵys qashan, qalaı bitti?

Nazarov kelip, baǵanaǵy Nálqaranyń qasyna otyrǵan sıaqty meniń janyma jaqyn kelip otyrdy. Betime qarap aldy. Ashý izi joǵalǵan-dy. Sony mas bolsa da baıqap aldy da, sóıleı jóneldi.

— Soǵys bitti. Endi biz soǵystyq qoı. Endi bizge bir ret ishýge bolady ǵoı, bolady. Ie, bolady. Siz aıtyńyz, bolady deńiz.

— Sen álginde soǵys áli bitken joq, mynadaı murtpen komandır bolý qajet dep, Nálqarany qystap jatyr ediń ǵoı.

— Soǵys bitti ǵoı, menimen kelisińiz, soǵys bitti. Solaı dep qoıalyq. Jeńis boldy.

— Al soǵys bitsin-aq. Jeńisti jalǵyz óziń toılaǵanyń qalaı?

— Men bastaýshymyn. Endi jeńis bastalady. Gıtler kapýt.

— Sen jaqsy bastaıdy ekensiń. Tym erte bastaǵansyń. Al araqty qaıdan aldyń?

— Araq emes, samogon dep sóıleńiz. Samogon samogonıt degen sózden shyqqan. Derevnáda tolyp jatyr.

— Teginge kim saǵan samogon bere saldy? Sen shynyńdy aıt, meniń de ishkim kelip otyr.

— Shyn aıtasyń ba?

Maǵan súzile, kóziniń qıyǵymen qarady. Men kúlkimdi ezýimnen jıa qoıdym.

— Shyn aıtam. Birdeńe ishkim kelip otyr.

Nazarov qolyn shoshaıtyp joǵary kóterdi:

— Samogon degen, mine, mynaý turady.

Jalǵyz saýsaǵyn shoshaıtyp tur.

— Osy turady.

— Osyń ne, qansha turady?

— Bir lıtr samogon myń som aqsha, myń degen bir judyryq. Al myń som bolmasa, bir kılo tuz. Kádimgi tuz. Botqaǵa salatyn tuz.

«Mynaý ne dep sandyraqtaıdy» dep qoıamyn. Biraq munyń mánin Nálqara túsindirdi. Jergilikti halyqta kartoshka men qara bıdaıdyń nany bar. Biraq tuz joq. Buryn mundaı zattar saýda oryndary arqyly jetkizilgen. Qazirgi eń qat nárse — tuz. Onyń qattyǵyn bylaısha túsindirdi.

— Bir lıtr samogon myń som aqsha turady. Ol bolmasa bir kılo tuz beresiń...

Men Nazarovqa qaıta qaradym.

— Al, jaýynger Nazarov, sen myń somdy qaıdan aldyń?

— Joldas leıtenant, myń som... mende, myna mende myń som? Ol neǵylǵan jerde jatqan aqsha? Myń som? Meniń myń tıynym da joq.

— Myń tıynyń bolmasa samogondy qaıdan aldyń?

— Tuzǵa.

— Solaı demeısiń be? Al tuzdy qaıdan aldyń?

— Tuz degen kóp qoı.

— Qaıda káne, jerde jatqan tuzdy kórsetshi káne! Men de etekten alyp, samogonǵa aıyrbastaıyn.

Nazarov úndemedi. Bir tuıyqqa kelip tirelgenin mas ta bolsa sezse kerek, basyn tómen sap, aıaǵynyń basynan kóz almaı tur. Dúnıede jerge qarap júretin, jerge qarap turatyn adamnan jek kóretinim joq. Ondaı adam páleqor, qylmysker, ury-qary keledi. Ondaı adamnyń ary taza bolmaıdy. Eń bolmaǵanda dúnıeqor, mansapqumar, ataq-dańqqa aryn satatyn uıatsyz bop keledi.

Túske qaraı asqana keldi. Nazarovty plash-palatkamen búrkep jaýyp tastaǵan eken. Asqanadan botqa alyp qaıtqan bir jaýynger kele sala Jolaman Nazarovtyń bóksesine teýip kep jiberdi. Mas neme bylq etetin emes; bir aýnap tústi de jata berdi.

— Oı, ne bop qaldy? — dedi bireýler.

— Ne bolǵanyn sonda bilesińder, myna botqanyń dámin tatyp kórińdershi.

Ol baqyrashyn usyna berdi. Nálqara bir qasyq botqany aýzyna saldy da:

— Aqaý tatıdy. Qyztalaq, bárimizdi jer soqtyrǵan eken de! — dep maǵan qarady.

Aspazshy jigit:

— Al, joldastar, keshirińder, keshe osydan qaıtar jolda tuzdyń bárin qurtyp appyn. Tógilip qalǵan ba, álde bireý urlap alǵan ba? — dep ózi de jylarman bop tur.

— Ony urlap alǵan bizdiń myrza ǵoı.

— Ashyq aýyzdarǵa sol kerek! — dedim.

Sóıtip, bir rota soldat túski botqany tuzsyz jedi. Mastyqtan aıyqqan soń bolǵan jaıdy joldastary aldynda túgel baıandap berdim. Ózinshe uıalǵan, qyzarǵan bop, qylmysyn moıyndaǵansyp, jerge qaraı beredi. Men bilmeı júredi ekem, ol joldastary arasynda Jolaman Nazarovtyń neshe túrli aty, teńeýi bar eken. Ony orys joldastary «jmot», qazaqtar «pasyq», «dúnıeqońyz», — dep ataıdy eken.

Nazarov shylym tartpaıdy. Muny jaqsy bilem. Biraq temekini men de shegem dep, otdelenıe komandırinen mahorka alady eken de, ony temeki tartatyndarǵa nanǵa aıyrbastaıdy eken. Ózi toısa da kózi toımaıtyn sum nemeniń arqasyndaǵy qapshyǵynyń ózi jannyń báriniń qapshyǵynan qomaqty, ishi tolǵan qatqan nan kórinedi.

— Jaýynger Nazarov, asqananyń tuzyn urlaǵanyń úshin, sóıtip, bir rota jaýyngerlerge tuzsyz botqa jegizgeniń úshin, ol tuzdy samogonǵa aıyrbastap, mas bolǵanyń úshin jáne óziń temeki tartpasań da mahorkadan sybaǵa ap, ony nanǵa aıyrbastaǵanyn úshin, sóıtip, óz joldastaryńnyń sybaǵaly nanyn alǵanyń úshin úsh ret kezeksiz narád berem. Qapshyqtaǵy artyq nandy qazir ortaǵa salasyń! Budan bylaı saǵan temeki berilmeıdi. Al endi, myna ózińniń joldastaryn aldynda osy buıryqty bastan-aıaq, sózbe-sóz qaıtalap shyq!

Nazarov tanaýynyń astynan birdeńe dep «mińgir» ete tústi.

— Eshqandaı da sebeptiń, aqtalýdyń maǵan qajeti joq. Buıryqty qaıtalap shyq.

— Joldas leıtenant, — dedi ol jerge bir, maǵan bir qarap, — joldas leıtenant, bir jolǵa...

— Jetedi, joldas Nazarov, jetedi endi. Buıryqty qaıtalańyz!

Ol taǵy birdeńe aıtpaq boldy. Men tyńdamadym.

— Aldymen buıryqty qaıtalap shyq!

— Asqananyń tuzyn alǵanym úshin de. Sosyn jerge qaramaı, maǵan da qaramaı, myna joldastaryna qarap turyp aıt!

— Bir rota jaýyngerleri tuzsyz botqa jegeni úshn!

— Otstavıt! Bárin basynan bastap qaıta aıt!

— Asqananyń tuzyn urlaǵanym úshin, bir rota jaýyngerlerge tuzsyz botqa jegizgenim úshin, tuzdy samogonǵa aıyrbastap, ony iship mas bolǵanym úshin, temekini nanǵa aıyrbastaǵanym úshin...

— Ózim temeki tartpasam da degendi qosa aıt!

— Ózim temeki tartpasam da, tartamyn dep serjantty aldaǵanym úshin. Sóıtip, jaýynger joldastarymnyń sybaǵasyn jegenim úshin!

— Mine, endi durys aıttyń. Aıta ber! — dep qoıdym.

— Sybaǵasyn jegenim úshin, úsh ret kezeksiz narád aldym! — dep toqtady.

— Sońǵy jaǵy qaıda?

— Aıtqanyńyzdyń bárin aıttym ǵoı.

— Bári emes. Taǵy da oılan.

— Bári osy.

— Umytyp qalsań esińe túsireıin. Budan bylaı shylymdyq temeki berilmesin, qazir qapshyǵyńdaǵy artyq nan ortaǵa tússin!

Amalsyz bolsa da Jolaman buıryqtyń sońǵy jaǵyn da durystap, túgel qaıtalap shyqty.

— Jaýynger Nazarovqa budan bylaı temeki berilmesin! Qapshyǵyndaǵy artyq nan qazir ortaǵa tússin! — dep aıtyp shyqty.

— Endi buıryqtyń eń sońǵy jaǵynan bastaımyz. Eń aldymen qapshyǵyndaǵy barlyq nandy ortaǵa, myna jerge sal! — dep okoptyń shetindegi jaıýly jatqan palatkanyń shalǵaıyn kórsettim.

Nazarov qapshyǵynyń aýzyn ashyp, ishinen kesek-kesek qatqan nandardy alyp, jerge qoıdy. Baıqap turmyn, qapshyqtyń túbinde taǵy birdeńeler qaldy. Óz qolymen alyp tógip jatqansyn men de eshteńe demedim.

Serjantty shaqyrdym:

— Myna nandy jaýyngerlerge úlestirip ber! — dedim. Serjant nandy úlestirdi.

Nazarov óz oıynsha osy nanmen, óz nanyn ózderine berýmen-aq talaı páleden qutyldym dep tur. Meniń esebim ózimshe. Bárin bir kúnde aqtara salyp, masqarasyn shyǵarsam kim biledi, mundaı ospadarsyz, dúnıequmar neme ólip ketýi de múmkin. Osyny oılap basqa jaqqa tereńdep barmadym. Biraq esine bir nárseni salyp qoıý úshin ádeıilep:

— Nazarov, sen «dáıs» degen sózdi túsinesiń be? — dedim.

— Joq, túsinbeımin. Ol ne degen sóz, joldas leıtenant? — dedi ol. Beti ántek qyzaryp ketti.

— Sen buryn ondaı sózdi estidiń be?

— Joq, estigen emespin.

— Men úndemedim. Ony da túsindiretin kezegi keler dep oıladym ishimnen.

Erteń joryq, shabýyl bolmaq.

Búgingi shabýyl erte, tańsáriden bastaldy. Alǵa qaraı septesip, qanattasyp jyljı jóneldik. Jaý edáýir-aq uzap baryp bekinse kerek, biz dittegen jerden shyqpady. Biraz ýaqyt erkin júrdik. Keshegi kók tómpeshiktiń qasyna ádeıi toqtadym. Qasyma Nálqarany shaqyrdym.

— Keshegi eńbegińizdiń nátıjesin kórińiz!

— Káni!

— Mine! — Bizdiń aldymyzda dáý bir tarǵyl tas jatyr. Onyń tóńiregin shymmen bastyryp, ózderi jatqan jaǵyn qazyp, kádimgideı ádemi yqtasyn, myqty tosqaýyl jasap qoıǵan. Pýlemetti eshkim alyp kete almaǵan. Drasy eki-úsh metrdeı jerde sereıip eki ólik jatyr. Aldyńǵysynyń dál kókiregine, sońǵysynyń basyna tıipti. Baıqaımyn, Nálqaranyń qaraýǵa dáti shydamady. Teris aınalyp ketti. Biz alǵa kettik. Nálqara menimen qatar keledi.

— Menimshe, keshegi istegen isińizge súısine almadyńyz-aý deımin?

— Mindetiń bolǵansyn, buıryq etkensin, áıtpese onda súısinetindeı ne bar? Soǵys degen adamǵa adamdy qasqyr etedi eken. Bul da bolsa kerek shyǵar. Biraq bir oıym bar. Menińshe, osy bizge qarsy myltyq atyp júrgenderdiń bári birdeı fashıs emes bolar. Bulardyń soldattary arasynda da kedeı, saıasatpen jumysy joq, momyn pendeler bar shyǵar? Myna ózimiz sıaqty qarapaıym jandar joq deısiz be?

Nálqaranyń kókeıin túsine qoıý qıyn emes edi. Bas súıegi byt-shyt bolǵan qartańdaý soldat pen naq bir joryqtan keıingi qatty uıqyda jatqandaı sýlap jatqan jas soldattyń óligi oǵan basqa oı saldy. Bular da múmkin men sıaqty bala súıgisi, jar qushqysy, jaryq dúnıe betinde jaıbaraqat júre bergisi kelgen jandar bolar-aý degen ashshy oı ony bir ret qatty shyrmap, jandy jerden shymshyp ótti. Onyń totyqqan qara kúreń óńi buzylyp, tolqyp baryp, sabasyna áreń túskendeı boldy. Biz eki ólik jatqan kók tóbeshikten uzaı berdik.

Ózektegi jarqabaqtyń tasasyna kelip toqtaǵan kezde, oǵan bylaı dedim:

— Soǵysta ne kóp, zań kóp. Bári birinen biri ótken qatal. Siz muny bilesiz be?

— Men bir-aq zańyn bilem. Bir-birimizdi óltirýge tıispiz.

— Onyń nátıjesi ne bolmaq?

— Birimizdi birimiz ne óltirip, ne ólip, ne jeńip shyǵýǵa tıispiz.

— Bul soǵystyń asa kóp, tym qatal zańdarynyń biri ǵana. Munyń máni mynada: sizdiń ómir súrgińiz kelse, jaýdy óltirýge tıissiz. Nemese ol sizdi óltiredi. Sizdiń jar qyzyǵyn, bala qyzyǵyn kórgińiz kelse, jaýdy óltirýge tıissiz. Áıtpese ol sizdi óltiredi. Jaýdan jábir-japa, zorlyq-zombylyq, ozbyrlyq-qorlyq kórgińiz kelmese, siz ony óltirýge tıissiz, olaı ete almasańyz, ol sizdi jeńedi de, degenin, bilgenin isteıdi. Tipti osynyń bárin bylaı qoıǵanda, sonaý bir kezde jandy arǵa pıda etip, jar namysyn qorǵaǵan, er jigittiń aryn tý etken kózińizdi esińizge alyńyzshy. Mine, endi sol jardyń aldyna aman-esen qaıtý úshin, balalaryńyzdyń adam bop, el sanatyna qosylǵanyn kórý úshin siz jaýdy óltirýge tıissiz. Óıte almasańyz sizdi ol óltiredi de, úıine ol qaıtady. «Jaýdy aıaǵan jaraly bolady» degen ata-baba ósıeti beker aıtylmaǵan, bos sóz emes. Jańaǵy jatqan ekeýin siz keshke qaraı óltirip tastamaǵanda, ol ekeýi sizdi búgin óltiretin edi... Durysy osy emes pe?

— Oıpyr-aı, Sáýken qalqam-aı, tym qunjıtyp, súmireıte salasyń-aý! Aıtqandaryńa daýym joq, kónbesime sharam taǵy joq.

— Onyń ústine bizdiń naq qazir aıqasyp júrgen jaýymyz menmen, órkókirek. Menmendik bolǵan jerde essizdik, aqymaqtyq bolmaı turmaıdy. Qaıta aqymaqtyq jeke ámir súre alady da, menmendik aqymaqsyz jeke ómir súre almaıdy. Al menmendik pen aqymaqtyq adamdyq asyl qasıetterdiń eń birinshi jaýy. Sondaı-aq qaısarlyqtyń bári batyrlyq emes. Keshe anaý jatqan ekeýi búkil Germanıany saqtap qalý naq bir sol ekeýine ǵana tapsyrylǵandaı-aq qaısarlyq kórsetti. Siz eń aldymen adamdy, onyń ystyq júregin emes, ol ekeýiniń menmendik pen aqymaqtyqqa malynǵan eser oıyn, qýys keýdesin eserlikpen, ýlanǵan áýmeser basyn attyńyz. Ol sizdi atqanda, eger atyp qulatqanda raqattanyp, sodan bir qýat alǵandaı rýhtanyp, kúle otyryp óltirer edi. Siz onyń kerisinshe qabaǵyńyzdy túıip, barlyq kúshińizdi qolyńyz ben kózińizge, jıi-jıi soqqan júregińizge jınap, kekpen, namyspen, talaı-talaı qýatty sarp etip, júıke tamyrǵa salmaq sala otyryp attyńyz. Endi búgin sol sizdi óltirmek bolǵandardyń óligin kórgende keshegi tastaı bop jatqan júregińiz qaıta jibip, qaıta ezilip ketti. Kórdińiz be, menmendik, ózimshildik, aqymaqtyq pen ar, namys, ujdan, azamattyqtyń arasynda jaı kózge iline qoımaıtyn qandaı názik arqaýly jipter tartylyp jatqanyn.

Nálqara óziniń kúnde kórip júrgen, azdap tentek shalystaý, kóp sóılemeıtin, qaıta únsiz, oıly júretin komvzvodyna tańdana bir qarap qoıdy. «Osyndaı sózderdi osy sen keıde qaıdan, qaı qaltańnan shyǵaryp aıtasyń» degendeı sózderdi men onyń kózinen oqydym. Danyshpan bop kóringisi kelmeıtin jaı adam ár kezde-aq áz oıyndaǵysyn, óz topshylaýyn aıtady. Ol ár kezde-aq shyndyqqa jaqyn, uǵymǵa túsinikti keledi. Jalǵandyq, jasandy oı pispegen aqylgóıden, danyshpan bop kóringisi keletinderden shyǵady. Men Nálqarany tań qylyp tastaıyn dep, ózimdi kórseteıin dep aıtqanym joq, reti kelgende kezekti oıymdy aıttym.

Kókirek degen bir sorly. Ony qaýqaıtyp kótere berseń kóterile beredi. Al endi sol keýdeniń ishinde ne bar? Áńgime osynda emes pe! Al bizdiń bir osaldyǵymyz sonda, sol keýde, sol kókirektiń ar jaǵynda ne bar? Soǵan úńile almaımyz, sol tasadaǵyny, qýystyń ar jaǵynda jatqandy kóre bilmeımiz. Jasandy kókirek, jalǵan menmendiktiń ar jaǵynda kóbinese álsizdik, qýys keýde, bos kókirek jatady. Tipti danq, ataqqumarlyq, mansapqorlyq pıǵyldardyń ózi kúshtilikten, ózine-ózi senimdilikten shyqpaıdy. Qaıta osynyń kerisinshe álsizdikten, ózine-ózi senbeýden, biraq eseden qur alaqan qalmaýdan shyǵady, osyndaı ólekse ynta ony ártúrli syrttaı aılaǵa tásilge, ózin kórsetkisi kelgen kókirektikke kelip tyǵady.

Jaýdyń tym menmen, ózimshildik minezin men sonaý 1941 jyly kórgenmin. Ol bizdi san ret mazaqtap, san ret keleke etpek bolǵan. Alǵy shepten jaraly bop sanbatqa ketip bara jatqan aqsaq soldattyń sońyna samoletpen túsip, pýlemetten atqylaǵanyn talaı kórgenmin. Óz jerin qorǵaý úshin emes, ózgeniń jerin basyp alýǵa kelgen jaý ár kezde-aq ózimshil, óktem bop keledi, al oǵan biz kekti, namysty, otanshyl sezimdi ǵana qarsy qoıamyz. Ózimshildik pen menmendik, óktemdik pen órkókirektiń tireýi kek pen namysqa, týǵan jerge degen mahabbatqa qaraǵanda áldeqaıda shirik, álsiz keledi. Buǵan mysal kóp. Mine, keshe ǵana demine nan pisip, aptyǵyp kelgen jaý, menmen, ózimshil órkókirek jaý qazir bizge jon arqasyn kórsetip, batysqa qaraı jóńkip barady. Olardyń óz ujdany, óz ary aldynda berer jóndi, dáleldi jaýaby da joq. Nege keldińder, kim aıdap ákeldi, maqsattaryń ne boldy, ne úshin, kim úshin basqa jerge, basqa elge kelip, osynsha qahar tóktińder degen suraýǵa olardyń eshbir dáleldi sózi joq. Al bizde bolsa basqynshylyqqa qarsy oıanǵan sezim bar, Otandy qorǵaý, eldi, jerdi qorǵaý, óz oshaǵynyń basyn, bolashaǵyńdy qorǵaý sezimderimen qatar qatal, ózimshil jaýǵa degen jalyndaǵan kek, ar men namysty qaıtesiń. Ie, osy da jeter. Ádemi sezimdi, jaqsy oıdy mıpazdaı bilgen de abzal.

Jaý — zulym. Ol aıamaıdy, aıaýdy bilmeıdi. Ol adamdy óltirýge, qyrýǵa kelgende ábden qunyqqan, sheberlengen. Ol kimsiń, ne istediń, ne istep júrsiń dep suramaıdy. Ol seniń qylmysyńdy, aıybyńdy moınyna alyp, dáleldep jatýdy da kerek etpeıdi. Mundaı jaýmen aıqasqanda aıla, saqtyq qana emes, ólim men ómirdiń birine bel sheship, birine bel baılap túsken jón.

Men osy oılarymdy Nálqaraǵa kádimgi balaǵa ejiktep úıretkendeı táptishtep aıtpaq ta boldym. Biraq bul artyq. Óıtkeni ondaı asqaq sezim jaıynda aıqaılap aıtqan uıat. Oǵan bala bolmasa úlken adam nanbaıdy. Eń jaqsy sezim, eń asyl oı, eń jandy sóz aıtylmaǵan, júrek túbinde qaınap jatqan, kádimgi tas bulaqtan jaryla shyǵyp, ózinen-ózi atqylap jatqan qaınardaı tolqyn, ish tolqyny bolsa sát. «Men Otanymdy sheksiz súıemin. Sol úshin qurban bolam. Kegim qaınap jatyr» dep aıqaılap aıtylǵan sózge óz basym ılanbaımyn. Oǵan men ǵana emes, basqalar da senbeıdi. Men Otanyn sheksiz súıetin adamdy isinen, qımylynan kórgim keledi, Otan úshin qurban bolýǵa jaraıtyn jigitti aıbyndy kózinen, túıilgen qabaǵynan, kezergen erninen baıqaımyn, júreginde kegi qaınap jatqan jaýyngerdi aqyryn júrip, nyq basqan árbir baısaldy qadamynan, tyńǵylyqty isinen, oıly, baıyppen kórsetken erliginen kórem.

Nálqaraǵa eshteńe aıtpadym. Tolqyn basyp, alaý tartqan júrek sózin, ekpindi sózdi tejeı berdim. Aıqaılap ta, sybyrlap ta aıtqym kelmedi. Munymen eshqashan aıqaılaǵanym joq dep aqtalǵym kelmeıdi. Sonaý qyryq birinshi jyly da, qyryq ekinshi jyly da, keshegi qyryq úshinshi jyly da, tipti, mynaý qyryq tórtinshi jyly da san ret aıqaılap, «ýralap» jaýǵa qarsy kóterildim. Jalǵyz ǵana «ýra» emes, «Otan úshin!» «Partıa úshin!» — dep urandasa, ulandasa umtyldyq. Bul aıshyqty, zerli sóz emes, bul erekshe mándi sóz.

«Otan úshin!» Bul ana esimdes, aıaýly, boıǵa qýat, dertke shıpa bolatyn ataly, urandy, júrekke eń jaqyn turǵan asa jyly sóz. Óıtkeni Otannyń shekarasy árkimniń óz úıiniń tórinen bastalady da, oshaǵynyń basyn aınalyp etip, sodan ári syrtqa tartady. Bul sóz óz úıim degen uǵymnan shyǵyp, elim, halqym, jerim, sýym, mekenim degen eń asyl sózdermen kelip ushtasady. Sodan bul osy kúnderdiń negizgi urany ǵana emes, Otan-ana degen uǵymmen túıisetin máńgi uran.

«Partıa úshin!» Bul eń aldymen bizdi bastaýshy, baqytqa bastaýshy, jol kórsetýshi kúsh. Bizdi máńgi quldyqtan azat etken de osy kúsh. Bul uly Lenın negizin qalaǵan kúsh, onyń partıasy bastaǵan kúsh. Partıa! Muny álgi aıtylǵan Otan degen sózden, Lenın degen esimnen bólip alýǵa bolmaıdy, Tutasqan, ulasqan qos uran, baqyt, ar, ujdan urany.

Búgin de osy urandardy áldeneshe qaıtalap aıttym. Jaý bekinisinen ketti. Ol oryndardy biz bastyq. Tús aýa taýdyń ekinshi qabatyndaǵy yqtasynǵa kep toqtadyq, Bizdiń polk ishke qaraı enip ketken kórinedi. Sonda da sheginsin degen buıryq bolmady. Qaıta keshke qaraı qol jetken jerge tabandy myqtap tiresin, qaraýyldy kúsheıtsin, saq bolsyn degen eskertýler kóp aıtyldy. Biz jaýdan bosaǵan eski bekiniske ornadyq.

8

Budan az ǵana buryn jaý denesin bizdiń oǵymyzdan tasalap turǵan keń saýyrly qara jerdiń quıqasy endi bizdi jasyryp, bizdi panalatty. Erneýi qanǵa josadaı bop boıalǵan okoptyń ishinde otyrmyn. Qan kórý, qanǵa qaraý tańsyq emes. Men ómirdi, keshegi estigen ómir óleńderi. Ramazan salǵan án jaıly oılap otyrmyn. Ramazan qaıda, Temirbek she! Olar da men sıaqty jaý qazǵan eski okoptyń birine túsip otyrǵan bolar. Kim ne oılap otyr? Kim kimdi esine aldy? Munyń túbine kim jetip jatyr. Oq astynda, ólim aýzynda ótip jatqan kúnderden kim ne oılady, kimdi kim esine aldy dep surap jatar bolar ma? Kózim okoptyń erneýinde, oıym basqa jaqta. Oń jaǵymnan elpeńdep bireý keldi. Jalt qaradym. Ózimizdiń Nálqara.

— Joldas leıtenant-aý, mynaýyńyz ne? Okobyńyzdy tazartyp bere qoıaıyn! — dep belinen óziniń kádimgi «altyn» kúregin aldy.

— Toqtańyz, sabyr etińiz! — dedim.

— Mynaý kórer kózdiń ózine jaman ǵoı, qalqam-aý!

— Bul jaman bop, meniń eshbir sánimdi buzyp turǵan joq. Sabyr da sabyr. Biz bul jerge qonys tebýge kelgenimiz joq. Qan deısiz be, oǵan kóz qanyq. Bos áýre bolmańyz. Odan da osyndaı kezde tynystap alyńyz. Meniń otyrǵan jerimdi tazartqannan góri dem alyńyz.

— Sáýken shyraǵym-aý, kóńilge jaman ǵoı. Eń bolmasa topyraǵyn jańarta qoıaıyn da.

— Jańartýǵa bolmaıdy. Munyń atyn okop deıdi. Óte jaqsy, asa bir yqylaspen ádemi jasalǵan eken. Eńbekker bireýdiń qoly tıse kerek. Myna qan da osynyki bolar. Myna jerge bir jaýdyń qany men teri qosa tógilgen. Naq qazir osy jerden ketken jaý qaıtadan shabýyl jasaı qalsa, myna jatqan baýyrdaı tutasqan qara qanǵa keýdemizdi tósep, ekeýmiz qatar jatyp oq atamyz.

— Shynyń ba, qalqam! — dep, Nálqara maǵan ań-tań bop qarady.

— Tań qalatyn dáneńe joq de. Soǵysta qandy kórip túrshigetin jaýynger bolmaıdy. «Jaýdy aıaǵan jaraly bolady» dep, ósıetin tastaǵan ata-babamyzdyń aqyly bizden artyq bolmasa, kem soqpas.

— Munyń jón ǵoı. Biraq kóz aldyńda qan jatsa, adam qany shashylyp jatsa degenim ǵoı, ońaı emes qoı.

— Adamnyń qany bolmasa shoshqanyń qany bolsyn. Men siz sıaqty názik, boryq jan emespin.

Osylaı shyqty. Aıtaıyn degenim bul emes edi. Men oǵan osy búgin tańerteńgi eki ólikti, ózi atqan jaýdyń eki óligin kórgen kezdegi osaldyǵyn, áldeqalaı bir qıys, náziktikke boı aldyrǵanyn aıtpaq edim. Ol deńgeıden shyǵa almadym. Dórekileý aıtyldy, nysanadan qıys ketti.

Adam balasynyń qubylmaly minezine, birde ashyq, birde jabyq qabaǵyna qarasań tań bolasyń. Adam ózi zatynda kónbis. Ol ystyq pen sýyqqa qandaı shydamdy bolsa, jaqsylyq pen jamandyqqa, qýanysh pen azapqa da sondaı kónbis. Adam minezge baı. Jaýyngerlerdiń keshki asqa otyrǵanyn kórý maǵan da qýanyshty. Men adamdar jaıly osyndaı bir jaqsy oıǵa qaldym.

Biraz mezet únsiz otyrdym. Qas qaraıyp, ymyrt jabyla bastady. Tóńirekke aınaldyra qaraýyl qoıdym. Saǵat saıyn qaraýyldy aýystyryp, posttardy tekserip turýdy óz mindetime aldym. Óıtkeni obalyna ne kerek, kishi komandırler soldattardan da jaman sharshaıdy. Kóp aýyrlyq solarǵa túsedi.

— Jalǵyz júrmeńiz, kim biledi, tóńirekte kimder baryn, kimder joǵyn. Jaýdyń barlaýshylar jiberýi de múmkin. «Saqtyqta qorlyq joq» degen. Saq bolaıyq. Posttardy tekserýge barǵanda meni tastamaı ala júr, — dep, Nálqara maǵan qarady.

Men úndemedim. Muny ol kelisimge jorydy. Qalǵyp ketippin. Kózimdi ashsam qop-qoıý, qara barqyttaı qarańǵylyq. Tóńirek jym-jyrt. Posttardy qarap shyǵýǵa ornymnan turdym. Nálqaranyń uıqysy sergek eken. Ol da atyp turyp, únsiz ilese berdi. Okoptan shyǵyp, eń aldymen jaý jaqta, alda turǵan postqa júrdik. Biz jaqyndaı bergende qaraýyl melshıip turǵan jerinen bizge burylyp:

— Paról! — dedi.

— Pýshkın!

— Á, siz ekensiz ǵoı, joldas leıtenant!

— Qalaı, tońdyń ba?

— Joq-á!

— Eshteńe estilmeı me?

— Jaýyn aldyndaǵy tymyryq bolsa kerek, tym-tyrys. Álginde sonaý tustan eki ret kók raketa atyldy. Odan basqa eshteńe kórmedim.

— Qaraýyldyń aýysatyn kezi jaqyn ba?

— Jaqyn qalǵan bolar.

— Saq bol! — dep júrip kettik.

Oń jaq pen sol jaqtaǵy qaraýyl da ornynda eken. Kórgiń kelgen nárse ornynda bolsa ol da bir ǵanıbet. Adam raqattanyp qalady. Tún qarańǵy bolsa da, kóńildiń sáýlesi seni sergitedi. Endi artqa, tylǵa qoıǵan qaraýylǵa kelsek, ornynda joq, jym-jylas. Mine qyzyq. Qýanyshyń sý sepkendeı bolady eken.

— Qaraýyl qaıda? Jaýdyń barlaýshylary ustap áketkennen saý ma?

— Kim biledi, bilmedim! — dedi Nálqara ıyǵyn bir búlk etkizip.

— Kim edi, munda turǵan?

— Esimde joq, qaıta-qaıta aýysyp turady ǵoı. Qaısynyń kezegi eken?

— Al siz ben biz osy postqa turaıyq. Múmkin, tylǵa qajet emes dep, ózinshe ton piship, álgi qaraýyl bastyǵy eshkimdi qoımaǵan bolar. Munysy ábes eken.

Biz osylaısha sybyrlasa sóılesip turǵanda aldymyzdaǵy butanyń bir jaǵynan qaraıyp, bireý shyǵa keldi.

— Paról? — dedim.

— Paról deısiń be? Ie. Ózimiz, óz...

— Toqta, atamyn! Paróldi aıt!

Álgi qalta qarap tura qaldy. Baıqaımyn ózimizdiń adam.

— Paróldi bilmeseń, atamyn, qarýyńdy tasta da, sol jerge jat! — dep komanda berdim.

Melshıip áli tur.

— Jat! — dedim qatty jekip.

Jata qaldy.

— Ananyń qarýyn alyp, ózin aıdap ákel! — dedim Nálqaraǵa buryla berip.

Nálqara zyp etip alǵa shyqty da, álginiń qarýyn alyp, ózin ornynan turǵyzdy.

— Kimsiń?

— Bul men ǵoı! — degen tanys daýys shyqty.

Eshteńeni bilmegen bop, men qatty daýyspen:

— Meniń kim! — dep zekı suradym.

— Men ǵoı, joldas leıtenant, men, Nazarovpyn!

— Sen munda qaıdan júrsiń, jeti túnde?

— Postta turmyn.

— Postyń qaıda?

— Myna siz turǵan jerde...

— Bul postta sen emes, men turmyn.

Nálqara ekeýi jaqyn keldi. Arqasynda tompıǵan zat salatyn qapshyǵy bar, shántıip naq aldymda Nazarov tur. Qolynda qarýy da joq. Áldeneden shoshynǵandaı entigin basa almaıdy.

— Postyń qaıda, qolyńdaǵy qarýyń qaıda?

— Postym osy, siz turǵan jer, qarýym mynaý! — dep Nálqara jaqty ıegimen nusqap kórsetti.

— Sen kimdi aqymaq etip tursyń. Bul postta sen emes, turǵan men. Qarýyń joq, ony sen berip qoıdyń, aırylyp qaldyń. Seniń qarýyńdy alyp, anaý seni tutqynǵa aldy. Óziń paróldi de bilmeısiń!

— Biz kishkentaı bala emespiz ǵoı, bir-birimizdi tutqynǵa alyp, soǵys-moǵys oınaıtyn! — dep mińgirledi.

— Nazarov, qaıtalap aıt, anyq etip aıt, káne ne dediń?

— Biz bala emespiz ǵoı.

— Durys aıtasyń, biz bala emespiz. Otan saǵan jaýdan kek alady, jerimizdi jaýdan bosatady dep qarý bergen. Káni sol qarýyń qaıda? Seni myna jatqan qarýlas dostaryńdy jaýdan saqtaıdy dep postqa qoıǵan. Sol postyń qaıda?

— Jaýynger Nazarov, sen keshe ǵana asqananyń tuzyn urlap, ony samogonǵa aıyrbastap, mas bolǵanyń esińde me?

— Esimde, joldas leıtenant.

— Sonda, jaýynger joldastaryn aldynda bergen ýádeń esińde me?

— Esimde, joldas leıtenant.

— Ótirik aıtasyń, sen ondaǵy ýádeńdi umytyp qapsyń. Esińe túsirýge týra keledi.

Ol úndemedi.

— Paróldi qalaı umytasyń, nege bilmeısiń?

— Nege bilmeımin. Bilemin.

— Bilseń nege aıtpaısyń?

— Álginde aýzyma túspeı qaldy.

— Nege aýzyńa túspeıdi. Odan da bilmeımin dep nege aıtpaısyń?

— Bilemin. Pýshkın.

— Jańa nege aıtpadyń?

— Sasyp qaldym.

— Qorqaq ekensiń de. Jaýynger Sabalaqov, myna qorqaqtyń qarýyn ázine qaıtaryp ber. Muny posttan alamyn. Bul búkil dostaryn, qarýlas jaýyngerlerdi saqtaýdy, kúzetýdi bilmeıtin, óz mindetine nemquraıdy qaraıtyn qorqaq, salaq, sanasyz adam. Postqa siz turasyz. Al sen bekiniske qaıt, komandırińe, otdelenıeniń komandırine meni posttan qýyp jiberdi dep baıanda! Qalǵanyn erteń sóılesemiz. Bar!

Nazarovtyń unjyrǵasy túsip, moıny salbyrap keri qaıtty. Nálqara ekeýmiz álgi jerde qaldyq.

— Qap, myna ıttiń kúshigi ábden janyma tıdi-aý!

Nálqara kádimgideı qynjyla sóıledi.

— Meniń biligimshe, onyń sizdiń jynǵa tıgeni bir bul emes bolar.

— Ony qaıdan bilesiń?

— Osynda otyz shaqty adamǵa basshy bop júrip, ony nege bilmeımin. Aýyzben aıtylǵandy qulaq estıdi, o.tyz tisten shyqqan sóz otyz rýly elge ketedi deıdi. Demek, mundaıdy árkim biledi. Eshkim aıtpaǵandy bilgendi aıt, Nál aǵa!

— Daýym joq. Biraq qalaı bildiń, sony aıtshy!

— Sizdiń «dáıs» degen sózińizdi estidim. Tań atqanda sol dáıstiń kim ekenin aıtpaı-aq, tanydym.

— Ras, biletiniń anyq eken. Dáıs dep áneýkúngi túnde osyǵan aıtyp edim. Onym ras, jasyra almaımyn, biraq bále-jalasy menen aýlaq.

— Men adam tanıtyn bolsam, sol dáıs búgin de bir dáıstik istep keledi.

— Obalyna qalar jaıym joq. Ol jaǵy maǵan beımálim.

— Qalaı dep oılaısyń, Nál aǵa, soldat bolý ońaı ma? — dedim álden ýaqytta.

— Ońaı is emes. Qolyna qarý ustaǵan adam eń aldymen bul qarýdy maǵan nege, ne úshin berdi dep oılanýǵa tıis.

— Óte durys aıtasyz. Qolǵa ustaǵan qarý adamdy oılantýǵa tıis. Ekinshiden, soldat bolý degen de adam bola bilý sıaqty sanadan, azamattyq ardan týsa ıgi. Mynaý ondaıdy bilmeıdi. Mundaıdy úıretip almasa, bir kúni bárimizdi maıyp ketedi. Munyń qylyǵy qaýipti qylyq.

Áńgimeniń aıaǵy qıyndap bara jatqanyn sezse kerek, Nálqara úndemeı qaldy. Shyǵys jaq bozalań tartty. Bizdiń ornymyzǵa jańa qaraýyl keldi. Jaılap okopqa oraldyq. Tań aldyndaǵy uıqy qandaı shyryn, kóz jıegi ashyp, kirpik túıile berdi. Okopta júremnen otyryp, myzǵyp kettim.

9

Kún jıekke kóterilip qapty. Kádimgi bir beıbit shaqtyń erteńgiligi tárizdi maýjyrap, beti alaý tartyp kún shyqqan. Munyń ústine tóńirek typ-tynysh. Jaýyn aldyndaǵy tymyryqtan aınalany qorshaǵan únsizdiktiń ózi aldaǵy shaıqasty, eki jaqtyń ishteı tiresken, jiti ańdysqan, beldese ketkisi kelip turǵan dúleı kúshin tanytqandaı edi. Kún shaıdaı ashyq bolsa da, qapyryqtaı kóringeni sodan bolar.

Okopty boılaı zer sap óttim. Postta turǵan tórt soldattan basqasy maýjyrap, uıqy qushaǵynda bógip jatyr. Qozǵaǵym kelmedi. Men de soldat bolǵanmyn. Tynyshtyq, kádimgi jan raqaty kimge bolsa da aýa men kún nury, sý men tamaq qandaı qajet bolsa, uıqy da sondaı kerek. Ózim de sondaı bir tátti uıqy qushaǵynda jatqandaı bir mezet eljirep kettim. Ózim soldat bop júrgen kezde beımaza, shińkildek komandırlerdiń orynsyz da mezgilsiz aıqaıyn unatpaıtyn edim. Mynadaı beıbit, tátti uıqyda jatqan soldattarǵa qarap turǵanda sol kúnderim, soǵys aldyndaǵy «Marshal Tımoshenkonyń zamany» dep atalatyn qatal tártipten ótken kúnderim esime túsedi. Kóbik aýyz mazasyz serjant Manjalony da kóz aldyma keltirdim. Ol meni jeti saıyn bir ret gaýptvahtaǵa otyrǵyzatyn. Eki beti shıqandaı qyp-qyzyl, qoı kózdi, qońyr shashty ádemi jigit bolatyn. Bar aıyby tynym tappaıtyn, ózgege de tynyshtyq bermeıtin asa mazasyz jigit edi. Eki ezýi aq kóbiktenip, kileń sóılep júretin. Denesi myǵym, densaýlyǵy myqty bolǵansyn, óz basymen eshqandaı oı oılap, qınalyp jumys istemegensin sharshamaıtyn shyǵar, al sóıleýden jalyqpaıtynyna tań bolatyn edim. Ony búkil vzvodta bir-aq adam táýir kóretin. Ol, árıne, vzvod komandır! Óıtkeni ol vzvod komandıriniń qas-qabaǵyna qarap júredi de, aýzynan shyqqanyn eki etpeı, dálme-dál oryndaıdy. Áıteýir asyryp jibermese, kem túspeıdi. Osy qasıeti úshin vzvod komandırine ábden jaqqan. Al soldattar arasynda birde-bir dosy joq, bárimiz ıtten de jek kóremiz. Osy jaıdy onyń ózi de sezse kerek, soǵys bastalǵan kúni-aq ózgerip sala berdi. Biraq biz jibimeı qoıdyq. Maıdanǵa attanar kúni joǵary jaqqa raport beripti. «Maıdannyń qaı jaǵyna jiberseńiz de, qandaı áskerı bólimge jiberseńiz de, tek myna osy kúnge deıin ózim qyzmet istep kelgen rotamen jibermeseńiz eken» dese kerek. Árıne, sebebin aýyzsha aıtqan bolar. Ol jaǵy bizge beımálim. Biraq solaı etpegende ony aýystyra salmaıdy ǵoı. Sonymen naq maıdanǵa attanar aldynda Manjalo basqa bólimge aýysyp ketti.

Nege ekenin aıtý qıyn da emes, degenmen serjant Manjalonyń osy jaǵdaıy meni árýaqytta-aq táýbege keltirip, oqys qımyldan, asyǵys, nemese ádiletsiz isten saqtandyratyn. Munyń ústine adamnyń senimine, yqylasyna ıe bolýdyń ózi qurmetteýge turatyn qasıet. Árıne, bul jerde men ózimdi Manjalodan aqyldy edim degim de kelip otyrǵan joq. Ol óz jaýyngerleriniń ishinen súıenish, dos taba almaı qalǵany ras. Meniń jaıym oǵan qaraǵanda áldeqaıda táýir. Bul jerde bireýdiń aqylsyzdyǵynan, jumsaǵyraq aıtsam, ózgeniń ábestiginen úırený kerektigi de aıqyn kórinedi emes pe? Meniń oıyma ózimniń áskerı ustazym, Podolskıı jaıaý áskerler ýchılıshesiniń bastyǵy bolǵan general Anakıdzeniń bir aıtqany da álgi bir Manjalo jaıyndaǵy oıǵa baılanysty túsip edi: «Úlken bosyn, meıli kishi bosyn, báribir, komandır árýaqytta ádil bolýǵa tıis. Bul qasıetsiz, ásirese, soǵys kezinde top basqarý, soldatty bastaý múmkin emes», — deıtin ol.

General Anakıdze asa bir kelbetti eki beti narttaı qyzyl, kózi moıyldaı qara, tanadaı úlken, qas-qabaqty, eki ıyǵyna eki jigit minip otyrýǵa bolatyndaı kók jaýryndy kisi bolatyn. Kóp sóıleýdi múlde unatpaıtyn, oryndy, kezekti sózden basqa eshteńe aıtpaıtyn edi. Aıta qalsa este qalatyndaı etip, dámdi de mándi aıtatyn. Ol aıtqan álgindeı maǵynaly sózder jadymyzda qalatyn. Sonyń biri esime qaıta tústi. Onyń ózi Manjaloǵa baılanysty eske alyndy. Biri tym kishi, biri tym úlken komandır ekenin eske almasaq, bul ekeýiniń arasy, minezi kún men tún sıaqty da emes, soltústik pen ońtústik polúsi tárizdi edi.

Jas kezim edi. Mektepte oqımyn. Ózimniń bir ustazym jaıly «ol jaman adam» dep qaldym. Sonda meniń bir dosym, ózinshe bilgish dosym, meni qatty sókti. Ol aıtty: adamnyń jamany bolmaıdy. Onyń ishinde sovet adamynyń ishinde jamany joq. Seniń oıyń buzyq, pikiriń jat saıasatty bilmeıtin nadansyń dedi ol. Men osyǵan keıingi kezge deıin kádimgideı-aq nanyp kelgen adammyn. Meni endi ılandyrý qıyn.

Manjalony qyryq ekinshi jyly kútpegen jerden taǵy kezdestirgenim bar. Qazir ol da eske qaıta oraldy: qystyń ishinde Ýdmýrtıanyń ortalyǵy Ijevskidegi áskerı gospıtálden maıdanǵa oraldym. Jolaı Moskvaǵa soqtym. Tramvaıǵa mineıin dep Arbatqa keldim. Bir tramvaı kelip, júre bereıin degende basqa jaqtan júgire basyp kelgen shıneldi, áskerı adam qasymnan janaı óte berdi. Kózime senbeı qaldym. Qarasam naq ózi. Manjalo.

— Serjant Manjalo!

Daýysym qatty shyǵyp ketti bilem. Moınyn oqys buryp, artyna jalt qarady. Tramvaı júrip ketti, ol qalyp qoıdy.

— Joldas serjant, asyǵys bolmasańyz toqtaı turyńyz!

Kirpigin jıi-jıi qaǵyp, maǵan ań-tań bola qarady. Men onyń kúdigin sergitý úshin:

— Joldas serjant, sizdi shaqyryp turǵan qatardaǵy jaýynger Dosov! — dedim.

— Qatardaǵy jaýynger bolsańyz shaqyra almas edińiz! — dep betime tesile qarady da:

— Joldas kishi leıtenant, sizdiń shaqyrýyńyzben aldyńyzǵa kelip turǵan serjant Manjalo! — dep qolyn kóterip, qurmet kórsetti.

— Shynymen-aq tanymaı tursyz ba?

— Júzińiz tanys, famılıańyz da tanys...

— Túý, joldas serjant Manjalo-aı, tup-týra Amerıkadan jańa kelgen adam sıaqty bop tursyz. Osy ózimiz kóshesinde turǵan Moskvany, Donskoı kóshesin umytyp-aq ketkenińiz be?

— Ie, ıe! — dep ol basyn ustaı aldy. — Qyzyl ásker Dosov, ıe, ıe, Dosov. Endi bildim. Bir jyl ótpeı jatyp qalaı ósip ketkensiz, joldas Dosov!

— Birinshiden «siz» demeńiz, burynǵydaı «sen» deńiz. Óıtkeni siz meniń eń tuńǵysh áskerı ustazym bolasyz. Ekinshiden, meniń esýim tań qalatyndaı osý emes...

— Kishi leıtenant... Bul ma, bul ósý. Maıdanǵa keshe ǵana bardyńyz ǵoı.

— «Bardyń», «kettiń» dep aıtyńyz.

— Joq, olaı etýge bolmaıdy. Men ózimnen ataǵy dárejesi artyq adamdy osylaısha qatty syılap úırengen adammyn, joldas kishi leıtenant!

— Ondaı bolsa, qudaı bet aldyńyzdan jarylǵasyn.

— Durysynyń ózi osy ǵoı.

Men oǵan endi ǵana anyqtap qaradym. Erni kógerip, tizesi dirildep jaýrap týr eken. Arqasynda kir-kir jaman qaby bar, ústindegi shıneli de kónetoz. Bet-aýzy saǵal-saǵal. Sovet Armıasynyń serjanty deýden góri túrmeden jańa ǵana shyqqan, kóp jábir-japa kórgen janǵa uqsaıdy.

— Qaıdan kelesiz, qaıda ketip barasyz?

— Jumysshy batalónynda edim, sodan aýyryp gospıtálda jattym, endi sol belimge ketip baram. Osy Moskvanyń túbinde turamyz. Ózińiz qaıdasyz, kim bop isteısiz, qalaı tez óskenińizge tańym bar!

— Siz tipti menen komandır shyǵady dep oılamaǵan bolarsyz.

— Onym da ras.

— Tańdanbaı-aq qoıyńyz. Soǵys zańy — qatal zań, — ne adamdy ósiredi de, ne óshiredi. Bul ekeýinen basqa zań joq soǵysta. Soǵysqa barǵanda siz de ósip keter edińiz. Sizdeı pysyq jigitter soǵys bitkenshe general bop ta ketedi.

Kógergen erini dirildep:

— Apyr-aı, á?! — dep qoıdy.

Árıne, ol bul sózdiń maǵynasyna túsine alǵan joq.

Ózimen birge Moskvada qyzmet etip, soǵys bastalǵan kúni maıdanǵa attanǵan jigitterdi, ózi biletin jaýyngerlerdi suraı bastady. Bilgenimdi aıtyp berdim.

Bir-birimizdi qansha jek kórsek te, birge júrip, bir qazannan as jegen neme emes pe, ekeýmiz oınap ta, qaljyńdap ta aldyq. Bir sózben aıtsam, kádimgi dostarsha kúlip ajyradyq.

Mine, endi mynaý Pýshkın taýlarynyń baýyrynda, okopta uıyqtap jatqan soldattardyń qasynda turyp, sol kezdesýdi esime qaıta aldym. Ondaǵy oıym, Manjalo sıaqty beımaza, ádiletsiz bolmasam, ózimniń qaraýymdaǵy jaýyngerlerge jeksuryn emes, dos, týys, joldas bolsam, maǵan osy adamdardyń, vzvodtaǵy, az ǵana jaýyngerlerdiń taǵdyryn, ómirin senip tapsyrǵansyn, oǵan qamqorshy bolsam degennen bóten tilek joq. Biraq qamqorshy, dos, týys, joldas bolam dep tym bos belbeý, asa názik, ete kóńilshek bolýdyń orny taǵy joq. Óıte berseń tizginnen aırylyp qalý da ǵajap emes. Qataldyq pen aq kóńildilik arasynda kádimgi ótirik pen shyndyq arasyndaǵydaı bir aıyrma bar. Eń bolmaǵanda sol aımaqtan shyqsam deımin.

Kún kóterile tústi. Art jaqtaǵy saıǵa ústi-basy qojalaq-qojalaq teńbil kók at jekken arba kep toqtady. Bul asqana. Býyn burqyratyp, arbadaǵy qazannyń qaqpaǵyn ashty. Murnyna tary botqanyń ıisi barǵandaı-aq qalǵyp otyrǵan Nazarovtyń erni jybyrlap, tanaýyn jeńimen eki-úsh ret súıkep ótti. Nálqara bolsa baqyrashyn tazalap jatyr.

Budan ári úıyqtaı berýge bolmaıdy. Asqana kútpeıdi. Onyń tamaqtandyratyny bir ǵana bizdiń vzvod emes, búkil bir rotany, odan soń batalóndy aınalyp shyǵady.

— Vzvod, turyńdar, tamaq alyńdar! — dep aıqaıladym.

Eń aldymen Nálqara, odan soń Nazarov ornynan turdy. Sońǵysy maǵan týra qaraı almaıdy. Botqaǵa qyshyǵan aýzynyń jıegin shıneliniń jeńimen qaıta-qaıta úıkeı beredi.

Onyń túndegi aıyby bar. Onysyn ózi jaqsy sezetin kórinedi. Bir jaǵynan aıap ta kettim. Biraq betimen jiberýge bolmaıdy. Manjalonyń qataldyǵy, ádiletsizdigi jaıly oılaı turyp, endi Nazarovqa oralý maǵan kádimgideı aýyr soqty. Oılanyp qaldym. Onyń keıingi kezdegi bir-eki qylyǵyn aıaqsyz qaldyrýǵa bolmas degen túıinge keldim. Ózim aldyn almasam, arty nasyrǵa shabar. Ne de bolsa búgin, naq búgin, ázirge shabýyl bastalmaı turǵanda onymen betpe-bet búkil vzvod jaýyngerleri aldynda ashyq sóılesýge tıispin.

Baqyrashtaryn saldyrlatyp jaýyngerler saıǵa túsip barady. Jasyratyn ne bar, tamaq, ishetin kez soldattyń eń bir kóńildi, shadyman kezi. Ata-babamyzdyń namazyn buzbaǵandaı, mundaǵy táttilikti, bul kezdegi raqattyń shyrqyn buzýǵa taǵy bolmaıdy.

Oılap otyrmyn. Búginnen qaldyrýǵa taǵy bolmaıdy. Ne de bolsa búgin sóılesip, ony joldastary aldynda uıaltýǵa, sóıtip naqty ýádesin, soldattyq antyn alýǵa tıispin. Búginnen, naq búginnen qaldyrýǵa bolmaıdy dep túıdim. Kóńildegi dittiń túıinin sheshýge tıispin. Munyń aldaǵy shabýylǵa da zalaly tıýi kádik.

Soldattar saıdan okopqa qaıta oraldy. Baqyrashtarynda tolǵan et salǵan tary botqa. Býy burqyrap, dámdi ıisi shyǵady. Ekeý ara bir baqyrashty alyp, jaýyngerler tamaq jeýge kiristi. Maǵan tıisti tamaqty alyp Nálqara da keldi. Sýmkadan búktelmeı qalaıy qasyǵymdy alyp, tary botqany men de soǵyp jatyrmyn.

— İshken-jegen tamaqtaryńyz as bolsyn! — degen daýysqa jalt qarasam, kóz aldymda keshe ǵana birge túnegen Ramazan tur.

— Esen-saýsyz ba, Ramazan aǵa?

— Shúkir! Polktyń shtabynan shyǵyp edim. Álgi san rotany taba almaı júrmin.

— Tabylady, bári de tabylady. Bizben birge otyryp, botqa jeńiz!

— Raqmet, soldat botqasyna ortaq bolǵym kelmeıdi.

— Mynaý soldattyń emes, ofıserdiń botqasy.

— Báribir botqa ǵoı.

— Báribir emes, senbeseńiz, dámin tatyp kórińiz!

Ramazan asqa kelmedi Demalyp alýǵa okoptyń ishine túsip, Nálqaranyń qasyna otyrdy.

— Ramazan qalqam, — dedi Nálqara, onyń aldyna keptirgen bıdaı nanyn qoıyp jatyp, — dám tat, «qýys úıden qur shyqpa» degen, myna okop bizdiń úıimiz ǵoı. Nan al! Tóbeńdi anda-sanda bir kóremiz. Daýysyńdy, syrnaıyńnyń daýysyn estimesek kóńil kónshimeı, áldeneni joǵaltyp alǵandaı bop júremiz. Seniń ánderiń týǵan jerdi eske túsirip turatyn edi. Saǵynyp júrmiz. Kádimgi, shyn aıtamyn, syrnaıyńnyń daýysyn saǵynyp júrmin. Saıabyrsyǵan bir kezde ádeıi kelseńshi! Án tyńdap, bir raqat bolsyn!

Ramazannyń óńi kúreń tartyp ketti. Sózin birden bastaı almaı qaldy. «Saǵynamyn» degen sózden soń onyń da oıyna áldene túsip ketti bilem.

— Meniń ákem Erjan degen kisi osy naq siz tárizdi tórtpaq, pishini de sizge uqsaıtyn, jazǵy sopaq, qyr muryndy edi. Tek qana ol kisi aq sary bolatyn. Siz qyzyl shyraılysyz ǵoı.

— Meni qara deseń de bolady.

— Siz qara emessiz.

— Qudaı kóńilińdi ósirsin!

— Aıtqanyńyz kelsin. Ákemniń óni aq sary dedi demekshi, bizdiń rýymyzdyń ózi kereı ishinde aqsary bolady. Birjan degen ánshini estigenińiz bar ma?

— Estigende qandaı. Sonaý bala kúnimizde bizdiń aýyldaǵy bir baıdyń jalǵyz uly Arqa jaqqa bary sol Birjannyń birneshe ánin úırenip qaıtypty. Áli kórmegen. Daqpyrt boıynsha eliktegen. Elge kelgen, Birjan sal bolamyn dep, ústine túrli tústi alabajaq shapan kıip, basyna úkili bórik keıin, án salyp júretin.

Balasy Jıenbettiń Moljan salmyn,

Paıdam joq, zalalym joq júrgen janmyn, —

dep ańyrata jóneletin álgi. Biz Birjan ánderin sol Moljannan estigenbiz. Keıin qarasam, Moljannyń aıtyp júrgeni sol Birjannyń ánderi ǵana emes, sózderi de Birjandiki eken.

— Eliktegeni ǵoı. Ertede ondaı elikteýler kóp bolǵan.

— Onysyn qaıdan bileıin, Moljan ándi álgi aıtqandaı etip salatyn. Keıin bilsek. álgi jalǵan seri Birjan óleńderin ózinshe ózgertip, ishine óz atyn qosyp alǵan qý bop shyqty. Birjan úsh júzdiń balasyna aty shyqqan ánshi ǵoı. Aýyldasyń bolsa, saǵan onyń arýaǵy, ishi qonǵan eken, Ramazan qalqam!

Ramazan taǵy da úndemeı qaldy. Azdan soń basyn kóterip, bir kúrsindi.

— Birjan arýaǵy qondy ma, joq pa, ony aıta almaımyn. Óz ákem Erjan da qara jaıaý adam emes edi. Jasynda ol da án salyp, óleń aıtyp seri bolmaq nıette bopty. Kedeılik qol-aıaǵyna tusaý bop, qysqa jip baılaýǵa kelse de, kúrmeýge kelmegensin ózinshe baqyt izdep, jaıyna ketipti. Munyń odan basqa taǵy bir sebebi bar kórinedi.

Ramazan asyqpaı aqyryn sóıleıtin. Bul joly da jaılap otyryp, Nálqaraǵa, óziniń ákesine uqsaıtyn kári soldatqa biraz ómirin aıtty...

— Ákemdi elimizde Elebaıdyń Erjany deıdi eken. Jasynan ánge, dombyraǵa úıir bopty. Bertin kele qolyna dombyra ustap, aýyl aralap án salǵan. Meniń ákem de álgi siz aıtqan Moljan sıaqty Birjanǵa eliktep án shyǵarǵan, ózinshe sózin de qurastyryp alǵan kórinedi. Keıingi kezde ózi yńyldap aıtatyn myna bir áýeni áli esimde:

Balasy Elebaıdyń atym Erjan,
Ózime bata bergen ánshi Birjan,
Kereımin, aqsarynyń urpaǵymyn,
Kóksheniń Bulandysyn meken qylǵan.
Ákemniń Qojaǵuldaı jylqysy joq,
Bolady kimge mıras dúnıe boq.
Sátibaı maǵan týys myń jylqyly,
Baılyǵy sol aǵamnyń kóńilge toq.
Myń jarym jylqy bitken Qojaǵulǵa,
Bolyp edi sonsha baılyq kimge tulǵa.
Baılyqtan ánim artyq qyzdar súıgen,
Dýmanǵa batyp júrmin, óleń-jyrǵa.

Ákem osylaısha án shyrqap, el aralap, ózinshe az ǵana kún serilik qurypty. Óz álinshe el aýzyna ilinip, Birjannan bata alǵan Erjan ánshi atana bastaǵan. Biraq onyń bul seriligi uzaqqa barmapty.

Ákemniń alǵashqy áni, birinshi óleńi álgi aıtqan týysy Sátibaıdyń qulaǵyna jetedi. Baı ashýlanyp, ózinshe namys kórgen bop, ákemdi Zerendi jaqta júrgen jerinen óziniń poshtabaıyn jiberip, shaqyryp apty. Sátibaı baı ǵana emes, aqsarynyń qylyshynan qan tamǵan bolysy eken. Ákemdi aldyna júgintip qoıyp, birneshe kún úıretipti. «Ánshilik, serilik degen sózder qazir, bizdiń zamanymyzda aqymaqtyq, eserlik, esýastyq degen sózdermen birdeı bop turǵan joq pa? Ákesi Qojaǵulǵa bitken myń jarym jylqyny Birjannyń eserligi, aqymaqtyǵy, dárki dúnıeligi qurtqan joq pa edi? Aqyrynda sol Birjandy ákeden mıras bop qalǵan sonsha maldyń kıesi soǵyp, jyndy boldy. Óz balalary qol-aıaǵyn shylbyrmen baılap qoıdy, bosaǵada jatyp, ashtan eldi, kisi ólimimen emes, ıt ólimimen óldi. Ánniń aıaǵy jyn boldy. Ony periler soqty. Seniń álgi bata aldym, arýaǵy qoldady dep júrgen Birjanyń osyndaı bolǵan. Qańǵybas, esýas adamǵa tabynǵansha jaıyńa júrmeısiń be, ólseń óz jaıyńa ólmeısiń be?

Ie, aıtpaqshy, sen de tekti jerden shyqqan adamsyn, Meni týys sanasaq, arqa tutsań Qojaǵuldyń jyndy balasyna bas ıip neń bar? Sen álgi Naımannyń Sara degen jaman qyzy qurly joqpysyń. O da aıtypty ǵoı, álgi seniń Birjanyńa:

Birjandy áke dese mensinbeımin,
Jaratty qyz da bolsam sonsha pań ǵyp;
Jyndy bota syqyldy bir delbeni,
Qudaıym tiri qoıǵan nesin jan ǵyp? —

dep.

Sen eń bolmasa sol áıel qurly joqpysyń? Adamdy, jaqsyny, jamandy ajyrata bilgen jón. Sen Birjan bolmaısyń da, bola almaısyń, odan da esiń barda jónińdi tap.

Ekinshiden, sen meni týys sanap, baılyǵymdy maqtanysh etipsiń, onyńa raqmet! Biraq meniń baılyǵymdy kóńilińe toq sanaýyń, árıne, artyq. Bireý úshin bireý mal jımaıdy, árkim qudaıdyń bergenin alady, sony mise tutady. Myń jylqy aıdaǵan baı da, jalǵyz atty qý kedeı de, tipti tigerge tuıaǵy joq tuldyr beıbaq ta, qazynasy mol alpaýyt aq súıek te ózinshe kún kóredi, óz nesibesin mise etedi. Meniń malymdy kóńilińe toq sanaǵanyń jaıly aıtarym osy. Týys ekensiń, paıdańdy tıgiz, zıanyńnan aýlaq. Óziń aıtypsyń, baılyqtan saýyq-dýmanym, óleń-jyrym artyq dep. Bar uǵymyń sol bolsa, jetisken eken. Baılyqty «dúnıe boq» depsiń. Munyń da durys emes. Biraq ol dúnıe boq, dúnıeqońyz bolmaıdy. Sen ánshilikti, serilikti qoıyp, aldymen osyny bil! Aqyl-esiń bútinde mal tap, dúnıe izde, baqyt jolyna tús. Aqylyń tasyp bara jatsa, kóp bolsa, aǵa sýltan Qunanbaı qajynyń balasy Abaıdaı-aq bolar, esek artyn jýsań da mal taýyp kel» dep ol da aıtqan. Álgi óleńinde «baılyq eshkimge tulǵa bolmaǵan» depsiń? Páli, shirkin, biledi ekensiń, ómirdi! Dúnıeniń tulǵasy baılyqta, dáýlette, qazynada turmaǵanda qaıda tur? Kórip kelgeniń bolsa, ashyp aıt, biz de baryp kóreıik. Biraq sen ne kórip ediń, ne bilip ediń? Seniń men bilmeıtin neń bar edi? Biraq, seniń men jaıly bilmegeniń kóp kúdigiń qalmasyn ony da aıtaıyn. Anaý jatqan aqtyly qoı, kók alaly kóp jylqy bolmasa, meni bolys etip kim saılar edi? Aqsaryda menen de basqa bilgish, menen de basqa desem de, sheshen de azamat bar. Men aqymaq emespin, orysy bar, qazaǵy bar, meni syılap emes, eń aldymen meniń baılyǵymdy, dáýletimdi, saltanatymdy syılap sálem beredi, aldyma kep basyn ıedi, úlken jolda kezdessek burylyp turyp, jol beredi. Sen eń bolmaǵanda osyny bilseńshi...»

Ákem marqum Sátibaıdaı azýly týysyna mardymdy eshteńe aıta almaı, jer shuqı beripti. Biraq Sátibaı onyń sózin almaı, raıdan qaıttym degizip, ant-sýyn İshkizbeı qaıtarmas bopty.

— Osynyń bárin saǵan aǵaıyngershilikpen, týystyqty betke ustap aıtamyn. Menen basqa bireý bolsa kúl bolmasa, bul bolsyn dep, qolyn bir-aq sermer edi. Meniń senimen týystyq, uıalastyq paryzym olaı etýge býra bastyrmaıdy. Balapanyn torǵaı da qorǵaıdy, balasyn bári de qyzǵyshtaı qorıdy. Men sol torǵaı qurly joqpyn ba? Joq, men aýzy alty qarys berimin. Kúshigimdi qor etpeımin, eshkimge jem etpeımin. Kerek bolsa ózim jeımin.

— Myna Sátibaıyń da myqty eken. Aıtqan sózderi maǵan unap otyr! — dep qoıdy Nálqara.

— O ne degenińiz, ózi aıtqandaı azý tisi alty qarys beri ǵoı.

— Naǵyz kókjaldyń ózi eken. Sózińdi bóldim bilem. Lıga ber, janym! — dep qoıdy Nálqara, — aıta ber. Áńgimeń óte jaqsy eken.

— Osynyń bárine ákem kónbegendeı synaı bildirgen eken, Sátibaı kúshke sap, qorqytypty. «Birjannyń jyny soǵyp, esýas boldy dep baılap ta tastaı alam. Bolystyǵymdy sap, mal berip, ıtjekkenge aıdatyp ta jibere alam. Alshynbaıdyń Mádıinen áýlıe emessiń, onan asqan ánshi de bolmaısyń, odan jaqsy batyr da bola almaısyń. Sol Mádıdi týǵan aǵasy Qaqabaı moınyna qurym kıiz ilip, qara býraǵa teris mingizip, sonaý ıtjekkenge aıdatty emes pe! Búkil Qarqaraly men Kerekýge, Baıan men Qaraótkelge aty shyqqan sol Mádıden qaı jeriń artyq. Onyń búkil Saryarqaǵa aty shyqty. Seniń atyń shyqpaı turǵanda joq qyla salý op-ońaı. Oǵan meniń týysqandyq arym barmaıdy. Óz kúshigin ózi jeıtin, Qaqabaı tárizdi bóri emespin. Al isteımin desem, o da keledi qolymnan. Óz násilimdi bógdege qorlatqansha ózim-aq juta salam.

Sátibaı ákemdi birneshe kún ustap, aqyry antyn apty. «Án salmaımyn, dombyra ustamaımyn. Birjandy arýaq tutpaımyn» degen sózinen keıin Sátibaı oǵan qatty rıza bop, bir jorǵa mingizipti. Sol jorǵany minipti de, ákem baq izdep, baılyq izdep, ony qazaq jerinen, Abylaı asa almaǵan Saryarqadan taba almaǵandaı bashqurt jerine etip ketipti. Bashqurtta Mılhaıdar degen baıǵa jaldanyp, kóp jyldar sonyń jylqysyn baǵyp, bıesin saýǵan.

— Mine, Nál aǵasy, myna otyrǵan Ramazanyńyz osyndaı ákeden týǵan! — dep ol sózin bitirdi. — Sizdiń de meniń ákem sıaqty kóp ótkelekten ótken adam ekenińizdi men de jaqsy bilem. Siz ony maǵan ótken jylǵy qysta aıtqansyz. Siz ákeme tulǵa jaǵynan ǵana emes, taǵdyr jaǵynan da uqsaıdy ekensiz.

— Degenmen ákeń jigit eken, sonda seniń sheshen kim? — dep qaldy áńgimege qunyǵyp alǵan Nálqara.

— Túý, Nál aǵa, siz suramańyz, men aıtpaı-aq qoıaıyn, oǵan múlde ýaqyt joq.

— Nesi bar edi?

— Eshteńesi de joq. Ol bir jatqan óz aldyna uzaq dastan.

Nálqara dastan bolmasa, hıkaıa bolsyn, aıta ber degendeı syńaı kórsetken edi:

— Aqsaqal, qazir qınamańyz, keıin taǵy birde kezegi keler, ólmeı tiri júrsek, kúnde kezdesemiz! — dedi Ramazan.

Ol sanrotaǵa júrip ketti. Biz bosaǵan jerde kelesi buıryqty kútip, qala berdik.

Ramazannyń Nálqaraǵa aıtpaı ketken áńgimesiniń jobasy maǵan kópten tanys. Muny ol sonaý bir túni birge qonǵan keshte aıtyp edi. Arqasyndaǵy qapshyǵy qarańdap, qyrdan oıǵa qaraı asyǵys ketip bara jatqan oǵan qaraı turyp, sondaǵy áńgime esime qaıta tústi:

«Ár keýdede bir qıal» degen durys oı. Erjannyń óz oıy bolǵan shyǵar. Alysta júrip, ózinshe tirshilik etip, ómirdiń dám-tuzyn ózinshe tatpaq bolǵan. Óz eńbegimen, mańdaı terimen mal taýyp, ózinshe tirnektendi. Saryarqada, keń jazırada árkim ártúrli jolmen kún kórip jatyr. Basqa jerde, ózine tanys emes óńirde bul da ózinshe kún kórdi. Munysy ózine qyzyq ta kórindi.

Erjan bashqurt jerinde júrip, Sabıra degen bashqurt qyzyna úılenipti. Odan Ramazan týǵan. Onyń týǵan jeri Samar túbi. Ákesiniń týǵan jeri Kókshetaýǵa ol jeti jasqa kelip, es bile bastaǵanda aıaq basqan. Bul bylaı bopty. Qalada ósken Sabıra balaly bop, Erjandy biraz ózine qaratyp alǵasyn, «sender kóship júredi ekensińder, onda barmaımyn. Meni súıseń, osynda máńgi qal» degendi aıtady. Erjan elin, týǵan jerin saǵynǵan, ketkisi keledi. Osy jaryqshaqtyń aıaǵy ajyrasýǵa ákep soǵady. Eń sońynda jalǵyz balanyń kimmen qalýy jaıly sóz bolady. Ana júregi balaǵa degende erekshe názik. Anasynyń baladan aırylǵysy kelmeıdi. Aqyrynda óziniń bala aldyndaǵy bedeline, balanyń áke tárbıesin emes, óz tárbıesin alǵandyǵyna senip, Sabıra kimmen qalatynyn, qaıda baratynyn balanyń ózinen suraýdy, qalaýdy balanyń ózine salýdy ótinedi.

Sabıranyń týystary, týǵan sheshesi, Erjandy ertip ketýge kelgen joldastary jınalǵan toptyń aldyna syrtta oınap júrgen Ramazandy, jeti jasar sábıdi shaqyrady.

Sózdi ózine-ózi senimdi Sabıra bastaıdy.

— Qulynym Ramazan, mynaý otyrǵan ákeń ekeýmiz ajyrastyq. Endi birge turmaımyz. Ol eline ketedi, men osynda qalamyn. Qaıda, kimge barsań da erik sende! — dep balasyna qaraǵan.

Erjannyń da júregi lúpildep, sábıdiń betine jaltaqtap qarap qalady. Bala oılanyp jatpaı-aq, birden:

— Ákemmen birge ketem! — depti.

Sabıranyń tóbesinen jaı túskendeı esi aýyp, qulap qala jazdaǵan. Ana jaǵyndaǵy bireýlerdiń:

— Ramazan qalqam, nege olaı dediń, seni bireýler úıretip qoıǵan joq pa? Sebebin aıt! — degenine bala irkilmesten:

— Sabıra apamnyń mamasy, anaý otyrǵan ájem, seniń ákeń qyrǵyz, sen «qyrǵyz balasy», «qyrǵyz balasy» deıdi. Men qyrǵyz bolsam, ózimniń qyrǵyzyma ketemin! — degen kezde, ómirinde kózine jas almaǵan, jylaý degenniń ne ekenin bilmeıtin batyr tulǵaly, seri pishindes Erjan balasyn qushaqtaı alyp, ókire de, óksı de jylaǵan eken.

Al qaıtkende de osy bir tańdaý bala júregine aýyr bir zil tastap edi. So zil onyń júreginen ómir boıy ketken emes. Ekinshi ana qansha meıirimdi, qansha jaqsy bolǵanmen kózinen jasyn sorǵalatyp jylap qalǵan sonaý biri qara kózdi, qońyr shashty jas ana kóz aldynan ketken emes. Onyń óz ıisi, óz meıirimi, óz tili bolatyn. Tula boıy tuńǵyshyn alysqa attandyryp, endi kórer-kórmesi belgisiz bop turǵan ana keıipi, ana kóziniń jasy bala júregine óz túınegin máńgi tastaǵan.

Jeti jasar Ramazan týǵan anadan osylaısha ajyraǵan. Erjan súıgen jaryn tastap, bashqurt jerinen osylaısha ketken. Týǵan jerdiń kúni-aı deseńshi! Ósken jerdiń ystyǵy-aı!

Sabıra burynǵy jubaıy men týǵan balasyn uzaq jolǵa shyǵaryp sap turyp, kózine jas alǵan:

— Qosh bol, Erjan, aman bol, qulynym Ramazan! Alysta qalsam da sen ekeýińniń tileýińdemin. Meni umytpańdar! Erjan-aý, Ramazandy jetimsiretpe, ákesi ǵana emes, sheshesi de ózińsiń! Ózińe senem, ózińe tapsyram qulynymdy. Shıki ókpem, baýyr etim jalǵyzym Ramazan, — dep egilgen-di anasy.

Naq osylaısha egile jylap qalǵan ana onyń júreginiń bir buryshynda máńgi qalǵan. Ony esten shyǵaryp jibererdeı kúsh joq-ty.

— Amandyq bolsa, kelesi jyly osy kezde, qolymnan kelse jyl saıyn Ramazandy alyp kep, súıgizip ketip turam! — dep ákesi Sabıraǵa ýáde berdi.

Bala aýyldan uzap ketkesin baryp, egile jylady. Áke ony áreń jubatty. Erjan ýádesin balasyna da berdi.

Biraq bul ýáde oryndalmady. Dúnıe alasapyran bolyp ketti. Azamat soǵysynyń otty, jalyndaǵan kúnderi bastaldy. Qý kedeı Erjannyń órisi tarylyp, qanaty kesildi. Osy dúmpýdiń artynan kedeıge keler jaqsy kúndi kútti. Bir kúni baıaǵy baı týysy Sátibaı shaqyrdy.

— Al, Erjan, kóp ýaqyt syrtta júrdiń biraq onyń ózińe paıda bopty. Oryssha tildi jaqsy biledi, hat tanıdy dep estidim. Munyń bári durys. Endi senimen keńeseıin dep ádeıi shaqyrdym.

Baı týys burynǵydaı menmen, kókirek emes, mysy basylyp, óz sabasyna túsken sıaqty. Erjandy súıemeldep, súıene sóılegendeı nıet bildirdi. Erjan á degende eshteńege túsinbeı de qaldy.

— Shaqyrǵanyńyz durys. Biraq sizge men keńesshi bolýǵa qashan jarap edim. Qashannan beri keńesshi tutýshy edińiz?

Erjannyń tili shyǵyp qalǵanyn Sátibaı birden sezdi. Burynǵydan beter buǵa sóıledi.

— Sen ol kezde jastaý boldyń. Bile-bilseń seni durys jolǵa saldym. Endi búgin keńesshi sanasam, ár nárse óziniń kezinde ǵoı... Týysqan adamdar arasynda ne bolmaıdy.

— Biraq siz ister isińizdi istep alyp, keńesshi etkenińiz qyzyq eken, — dep Erjan myqtap kúlip te alǵan-dy.

Onyń bul kúlkisi Sátibaıǵa zárli kórinedi.

— Ie, men ne istep qoıyp edim? — dep Sátibaı shoshyndy.

— Aqtarǵa eki júz minis atyn bergenińiz ras pa?

Bul suraq Sátibaıdyń tóbesinen jaı túskendeı boldy. Onyń óńi buzylyp ketti. Shý degende ne aıtaryn bilmeı múdire berdi. Artynsha:

— Ony qaıdan estip qoıyp ediń? Ras edi. Endi sol aıybymdy jýýdyń jónin senen suraǵaly keldim.

— Aqtarǵa eki júz at berseń, qyzylǵa tórt júz at beresiń, sonda ǵana aıybyn jýylady. Áıtpese qurısyń.

— Buǵan da kóndim. Endi sol at kerek qyzylyńdy aýylyma óziń bastap kel! Sen de jaqsy, men de jaqsy bop kórinemiz.

— Men áli eshkimge de jekkórinishti bolmaǵan janmyn. Maǵan erekshe jaqsy bop kórinýdiń paıdasy joq, jóni az. Al siz bolsańyz jaqsy kóriný úshin emes, Qyzyl aldyndaǵy qyp-qyzyl kináńizdi jýyp-shaıýyńyz qajet. Kelistim, ázirlene berińiz! Qyzyl áskerdi bastap kelemin! — depti Erjan.

Sátibaı qyzyl áskerge óz erkimen tórt júz miner at berdi degen sóz búkil Qaraótkel men Kókshege tarady. Qazaq dalasynda bólshevıkterdi jaqtaǵan myńyrǵan tuńǵysh alpaýyt osy Sátibaı edi. Onyń bul saqylyǵy, bul erligi búkil elge tarady. Patsha kezinde de, jańa ókimet kezinde de ol baılyǵymen jan saqtap, ataq aldy. Osy bedelimen ol keıinirek týysy Erjandy bolystyq komıtettiń bastyǵy etkizdi. «Bılik qoldan ketse de, kózden ketpesin, ózim bolmasam kúni týǵan kedeı týysym Erjan bar. Sony qoldaımyn», — dep basqalarǵa jon arqasyn kórsetipti. Ol degenin isteýdeı-aq istep edi. Biraq ózin sol Erjannyń úıinde qonaqta otyrǵan jerinde, tapa-tal túste aq bandylar baýyzdap ketti. Erjannyń bosaǵasy qan josyp qala berdi.

Qyzyl áskerge nege kómek beresiń degen óshtikpen óltirdi. Onyń ómiri osylaısha bitken edi. Bul da bir tarıh edi. Ramazan muny da óz kózimen kórdi.

Muny estigende kereıdiń jaqsysy bar, jamany bar, úlken-kishisi birdeı:

— Baılyq úshin, baq úshin, ataq-dańq úshin sharadaı basyn taýǵa da, tasqa da soqqan esil er, ketken eken jaryq dúnıeden! — depti.

Ol ózimen birge qotyr taı da alyp kete almady. Dúnıe shirkinniń baıansyzdyǵy men opasy osyndaıda kórinedi de...

Jańa ǵana Nálqaramen uzaq sóılesip, endi toǵaıdy órlep, uzap bara jatqan anaý jigit, ánshi Ramazan kezinde ne kórmedi deısiń! Qarshadaıdan týǵan ananyń ystyq qushaǵynan ajyrady. Áıeldikten basqa jazyǵy joq, aq sútin bergen ananyń altyn dıdaryn kórmeı ósti. Onyń kóz aldynda jylaǵan ananyń kelbeti ǵana bar. Onan ózge anasy jaıly ol eshteńe estigen de, kórgen de, bilgen de emes. Biraq ana kelbetin esine máńgi saqtady. Qasy, qabaǵy qıaqtaı, qońyr shashty, bıdaı óndi, kózi qara, oınaqy sulý kelinshek. Sabıra onyń anasy edi. Al, týǵan jerin, ósken elin saǵynyp, jalǵyz ulyn qoltyǵyna qysyp, Samar túbinen oralǵan ákeniń de kóz jasyn ol umytqan joq. «Pálen jyl Mılhaıdardyń jylqysyn baǵyp, bıesin saýǵanda tapqanyn qaısy?» degende: «Meniń ol jerden tapqan baılyǵym da, aqsham da, dúnıem de, baqytym da — mynaý, myna bala» dep aıtý úshin ǵana emes, «qus ekesh qus ta balapanyn qanatymen qaqpalap, dalaǵa tastamaı, ózimen birge alysqa ala ushady. Men qus qurly joqpyn ba? Balapanymdy uıasynan ushyryp, ózimmen birge Jókeı kóliniń tolqynyna ala keldim» dep otyrady eken Erjan. Ózegińdi jaryp shyqqan óz násiliń qıyn eken. Ramazan ermeı qalǵanda, túbinde ol Sabıraǵa qaıtyp oralar ma edim qaıter edim? Eń bolmaǵanda baryp turatyn edim ǵoı...

Qaıtkende de bala kóńildiń jaryqshaǵy jabylmaı qoıdy. Sol jaryqshaq, sol aqaý keıde ýildep, jel bop, yrǵaq bop esetin. Kóńildi qatty shaıqap, terbetetin.

Muńdy kóńildiń, árbir qaıǵynyń basqa salar óz yrǵaǵy, óz sazy bolady. Sondaı bir muń sazy Ramazan kóńilin, onyń pák júregin tym erte terbep, erte oıatty. Munyń ústine aýmaly-tókpeli, alasapyran kezdiń kókeıge quıǵany taǵy bar-dy. Osynyń bári ony erte eseıtti.

Ramazan ákeniń ystyq, sýyq qabaǵyn da kórip ósti. Biraq sonaý bir keshte, Ramazan anasy aldynda «men ákemmen ketem» degendi aıtqanda keýdesi aıaqqaptaı, batyr tulǵaly ákeniń óksip-óksip, jas balasha jylaǵany da kúni búgingideı kóz aldynda. Ákesi onyń jylady. Jasyn tókti. Er jigit jylady. Kóksheniń baýyrynda ótken talaı-talaı qýǵyn-súrginderdi de, atys-shabysty da Ramazan umyta almaıdy. Alyp deneli, som tulǵaly Sátibaıdyń qany tasqyndap sýdaı aqty. Ne úshin, kim úshin aqty? Aǵyzǵan kim? Ádilet qaıda? Shyndyq bar ma? Týǵan sheshesi qaıda, neǵyp júr?' Ákesi ne istemek? Alda ne kútip tur? Óz basyna tikeleı tóngen eshteńe bolmasa da, túsiniksiz kóp suraýdyń, kóp shytyrmannyń naq qaınaǵan ortasynda júrdi. Birin uqty, birin uqpady, biriniń sheshýin taba almaı ań-tań bop júre berdi. Mine, Ramazan sonaý sábı jasynan-aq osyndaı shym-shytyryq, qat-qabat suraýlardyń arasynda ósti. Keıinirek oqý oqyp, hat tanyǵan kezde oılap otyrsa, sol kezde Bulandynyń ár aǵashy buǵan suraý belgisi tárizdi bolyp suraýdyń qaldyrǵan izderi de shyǵar. Al onyń ber jaǵynda kim bolý kerek degen úlken suraq taǵy turdy. Ánshi me, syrnaıshy ma, muǵalim be, artıs pe, dáriger me? Joq, álde solardyń biri de emes, sýretshi me? Kókshetaý jeriniń sulýlyǵyn beıneleı alatyn qalam ıesi bolýdy da kóp armandady. Bul da jatqan kóp suraýlardyń bastysy edi.

10

Ramazan ormanǵa enip, kózge kórinbeı ketse de, kóńilden ketpeı qoıdy. Budan bir jarym jyl buryn, Holm qalasynyń túbinde alǵash kezdestirgen shaǵymdy eske aldym. Onda men dıvızıa shtabynda isteıtinmin. Ol polıtotdeldiń shaqyrýymen shtabqa kelip, jaýyngerler arasynda kórkemónerpazdardyń oıyn-saýyǵyn kórsetý jaıly óz oıyn aıtypty. Qaıtýǵa kesh boldy, baılanysshy ofıserlerdiń turaǵynda bos oryn ár kezde-aq bolatynyn shtab tóńiregindegiler túgeldeı bilip alǵan. Óıtkeni biri bolmasa biri, nemese tobymen olar baılanys isinde, jolda, saparda júredi. Sonymen Ramazan bizdiń jatqan jaıymyzǵa kelip túnedi.

Bizdiń jaıdy mekendeıtin jigitterdiń kóbi-aq saparda edi. Biz ekeýmiz ońasha qaldyq. Syǵyraıǵan maı shamnyń túbinde otyryp, kóp sóılestik. Talaı syr tógildi. Aqyrynda onyń eń tuńǵysh shyǵarǵan áni «Joldastar» jaıly aıttym.

— Sen ony qaıdan bilesiń?

— Biz ol ándi ertede, otyz alty, otyz jetinshi jyldary mektepte oqyp júrip aıtatyn edik.

— Al meniń ánim ekenin qaıdan bildiń?

— Ramazan Elebaev degen jas kompozıtordyń, Orynbordaǵy rabfakta ózimen birge oqyǵan jigittiń áni dep bizdiń muǵalimimiz aıtatyn. Ózin bizge úıretken de sol.

— Bizben birge kóptegen jigitter oqydy ǵoı.

— Sol birge oqyǵan jigitterdiń biri bolar.

— Olardyń kóbi keıin úlken qyzmetker, muǵalim bop ketti. Men rabfaktan keıin medınstıtýtqa túsip oqymaq edim. Armıaǵa aldy. Qazaqtyń atty ásker polkynda eki-úsh jyldaı án bastaýshy, oıyn-saýyq úıirmesine basshylyq etýshi boldym. Sonda Kazpolkte bolǵan jigitter de osy «Joldastar» ánin kóp salatyn. Al sol án esińde bar ma? — dep surady ol.

— Jasta úırengen nárse esten ketpeıdi eken ǵoı.

— Al aıtshy, qane? — dep ol maǵan shuqshıa qaldy.

Azdap júreksinsem de, ándi yńyldap otyryp túgel aıtyp shyqtym. Ramazan meni bólmeı, óz ánin ózi únsiz otyryp tyńdady. Naq bir bóten bireýdiń shyǵarǵanyn jańa ǵana estip otyrǵandaı zeıindi, oıly otyrdy. Bir ret oryndap shyqtym. Budan soń ekeýmiz de kóp ýaqytqa deıin úndemedik. Álden ýaqytta qaıta aıt dep ótindi. Ándi qaıta saldym. Burynǵydaı emes, bul joly alǵashqydan góri erkindeý salsam kerek, ózime de unap ketti. Osy shabytpen qaıta oryndadym. Ózimshe edáýir shabytpen, nashymen oıly etip saldym. «Joldastar» degen sózdi jigermen aıttym.

Taǵy da biraz oıly otyrdy da, maǵan qarap:

— Al baıqap qarashy, osynda qandaı kemshilik bar? — dedi.

— Eshqandaı kemshilik joq, tek qana men durys aıta almaı otyrǵan bolarmyn. Basynda, tý basta durys úıretpegen de bolar.

— Joq, — dedi Ramazan, — joq, men seniń oryndaýyńdaǵy kemshilikti aıtyp otyrǵanym joq. Osynyń sózinde, áninde ne bar?

— Menińshe, bári de durys.

— Álde bolsa oılan!

— Oılanatyn dáneńe joq. Bul bir arman, qıal sıaqty asqaq án. Jas kezde, balalar úıinde oqyp júrgende salatyn edik. Bul án maǵan jas kezimdi, armanshyl kezdi, keýde qıalǵa toly kezdi eske túsiredi.

— Al áni jaqsy-aq bolsyn. Sózi she?

— Sózi de jaqsy.

— Sen meniń kóńilime qarap aıtasyń ǵoı.

— Men aqyn da, kompozıtor da emespin. Maǵan salǵa sózi de jaqsy.

— Qulaǵyna jastaı sińgensin aıtasyń da.

— Odan da emes. Men eshteńeniń parqyn bilmeıtin shyǵarmyn.

— Ózińdi óziń kemite berme.

— Maǵan osydan asqan tekst joq sıaqty.

— Al men aıtsam osynyń sózi jaqsy emes. Bul asqaq kúnde men aspanda ushyp júrgen qyran búrkitti, samuryq qusty, samoletti, áldeqandaı bir aıǵa, juldyzǵa ushyratyn qupıa apparatty aıtaıyn dep otyrǵanym joq. Munda adamnyń kádimgi armany, qıaly, saǵynyshy aıtylmaq edi. Kezinde jaqsy, laıyqty sóz tabylmady da, osy bir, jańaǵy sen aıtqan sózben salǵanmyn. Al shynyna kelgende bul ánniń shyǵý tarıhy ózinshe qyzyq edi.

Ol oılanyp qaldy. Men onyń súıkimdi óńine, otty qoı kóziniń janaryna qaradym. Azdap tútegen maı shamnyń sáýlesi onyń kóz qarashyǵynda oınap tur eken.

— Orynborda álgi aıtqan rabfakta oqyp júrdim. Oıyn-saýyq úıirmesin basqaram. Mensiz bir kesh ótpeıdi. Orys, qazaq ánderin ǵana emes, tatar, bashqurt ánderin syrnaıǵa salyp tartamyn. Bı de bıleımin, óleń de aıtamyn. Bir kúnderi, qoldyń bir bos kezinde elimdi, jerimdi, kádimgi ózimniń Kókshemdi saǵynǵanym baıqaldy. Oılana berdim, tolǵana tústim. Birneshe kúnder boıy sózge de, oqýǵa da, oıyn-saýyqqa da onsha zaýqym bolmaı, ózimmen ózim bop, áldenemdi joǵaltyp alǵandaı bon júrdim. Oıyma qartaıyp qalǵan ájimdi júzdi, uzaq kúnder boıy «lám» dep ún qatpaı otyratyn ákem tústi. Odan soń she, odan soń jeti jasymnan beri kórmegen, áli sol jap-jas qalpynda turǵandaı bop sheshem, kádimgi anam — Sabıra tústi esime: «Meni oılaı ma eken, esine ala ma eken, umytqan joq, pa eken» — dep qıaldadym. Endi qarap otyrsam, sonda aldymen ózim saǵynyp, ózim ańsasam kerek. Bul ekeýinen keıin esime Kókshe túsedi. Ol sıaqty jer eshqaıda joq bolar dep túıemin. Jókeı keliniń jaǵasynda asyr sap oınaǵan kezderim, zyr júgirip, jalań aıaq, jalań bas jelmen jarysqan, tolqynmen oınaǵan kezderim esime qaıta keledi. Rabfakqa deıin Shortandydaǵy mektepte oqyǵam. Onda da kól bar. Qol bos kezde orman kezip, Býrabaıǵa, úlken Shortandyǵa, Abylaı alańyna, Oqjetpestiń baýyryna qaraı ketip qalatynbyz. Sol bir ótken kúnderime qarasam, jas kezde bala qıalymdy tolǵap, qyzyqtaǵan jerlerime eshbir belgi qaldyrmaı ketken sıaqty boldym. Óz oıymnan ózim shoshyp kettim. Baıqasam, men týǵan anam Sabıraǵa da eshqandaı belgi, esine ala júretin nyshan qaldyrmappyn. Talaı jerdi basyppyn. Biraq sol jerlerde eshqandaı iz-tańba qalmaǵan. Al ol jerlerdiń maǵan bergeni kóp sıaqty. Men ne berdim, ne tastadym? Buǵan jaýabym joq, kóńilge medeý eter tuldyr joq. Shoshynam, ózimnen ózim shoshynam. Jataqhanaǵa kelgensin basqa jigitterden jasyrynyp, kóz jasymdy tógip, jylap ta aldym. Áli kúnge deıin esimde:

— Qalqam Ramazan, ákeń ekeýmiz ajyrastyq, kimmen birge bolasyń? — degen anama:

— Ákemmen dedim, — dep aıttym da ǵoı.

Bilemin, ásirese, osy kezde, eseıgen kezde oılaımyn. Men sonda ózim ǵana ketip qalǵan joqpyn. Anamnyń et-baýyryn tilgilep, qan-josa ǵyp kettim. Sol ana sol qaıǵydan aıyǵa almaı dúnıe salyp ketpedi me eken? Baıqap otyrsyń ba, men ómir boıy osyndaı shatqalań, qıyn-qıyn, shym-shytyryq suraýlardyń arasynda ósken janmyn. Saǵan muny da aıttym ǵoı. Sol bir kóp suraýdyń jaýaby tárizdi bop, bir kezde Orynborda osy «Joldastar» áni týyp edi. Tuńǵysh edi.

— Saǵynysh, arman, arnaý áni eken de?

— Solaı dese de bolar... Án asqaq, shyrqaý, óz sánimen bıik bolǵanmen, kezinde laıyqty sózi bolmaı, ózime de unamaı ketip edi. Sen esime qaıta saldyń. Qulaǵyn túrik eken.

— Sózin jańartpaısyz ba?

— Jańaǵy óziń aıtqan jobamen jańadan sóz jazsaq qaıtedi?

— Ol qoldan kelse jaqsy.

— Qoldan kelmese qoıa salarmyz. Bireý bizdiń at-tonymyzdy alyp qala ma? Kóreıik.

— Kórsek kóreıik.

Qalam men qaǵaz aldym. Túnimen otyryp, talaı qaǵazdy shatpaqtadyq. Ándi sala otyryp, sol áýenge laıyq úsh shýmaq óleńniń áldeneshe túrin jazdyq. Kóp qaǵazdy búldirdik. Eń sońǵysyn ánge salyp oqyp shyqqanymda, Ramazan kádimgideı masattanyp qaldy.

— Sende aqyndyq bar eken! — dep qaldy.

— Tuqymymyzda «áý» dep óleń aıtatyn eshkim joq, aqyndyq ne alsyn?

— Ónerpazdy zamannyń ózi týǵyzady emes pe!

— Bul másele meniń buryn-sońdy oılamaǵan nársem.

— Maǵan sene ber. Óner tuqym qýatyn da bolar. Biraq qandaı talant bop týsa da ony zaman, ortalyq qoldaıdy, sonyń arqasynda jaryq kóredi, ómirge keledi.

— Men aqyn emespin. Bul teksti ekeýmiz qosylyp jazdyq. «Bir bastan eki bas artyq» degendi aıtsańyz ılanam. Ol durys sóz. Meni aqyn deseńiz, oǵan ózim de, ózge de senbeıdi. Solaı bolsa osy aıtyp otyrǵan pálsafanyń naq qazir osy arada orny da joq.

— Solaı-aq, bolsyn, káni, ánine salyp qaıta bir aıtshy!
Keýdeden ot bop ushqan asqaq arman,
Óterdeı bıik ushyp asqar taýdan, joldastar!
Oıyńdy seksen tolǵap, júz oınatqan
Arqada jer asqan ba Kókshetaýdan, joldastar!
Alysqa arman attanǵan,
Qıa jolda shattanǵan.
Sol armanǵa jetem dep-aý,
Saırap salǵan bıikte,
Shyrqatyp ánkesh atanǵan,
Shyrqatyp ánkesh atanǵam!

— Táýir shyqty! — dedi ol kózi kúlimdep.

— Basqy eki jolynda naqtylyq az, jasandylaý.

— Ózińdi óziń táýir synaıdy ekensiń.

— Aqyndyq emes, aqyldylyqtyń ózi sonda.

Men kúlip qoıdym.

— Kúletin túgi de joq. Oryndy syn, durys pikir.

— Munyńyzǵa da raqmet!

— Al endi ekinshisin aıt!

Men irkilmedim.
Kóksheniń Oqjetpesi, Jumbaqtasy,
Munartyp kórinedi qıa basy, joldastar!
Qalanǵan qat-qabat bop shyńdary bar,
Kólderi móldiregen kózdiń jasy, joldastar!
Alysqa arman attanǵan,
Qıa jolda shattanǵan,
Sol armanǵa jetem dep-aý,
Saıran salǵan bıikte,
Shyrqatyp ánkesh atanǵan,
Shyrqatyp ánkesh atanǵan!
Ramazan sóz qatpady. Men toqtamaı sońǵy shýmaǵyn da aıtyp shyqtym.
Kókshetaý kóp taýlardan alasalaý,
Ózine án arnasa jarasady-aý, joldastar!
Zerendi, Bulandynyń kók ormany,
Kóp jermen sulýlyqqa talasady-aý, joldastar!
Alysqa arman attanǵan,
Qıa jolda shattanǵan,
Sol armanǵa jetem dep-aý,
Saıran salǵan bıikte,
Shyrqatyp ánkesh atanǵan,
Shyrqatyp ánkesh atanǵan!

— Sońǵy shýmaq maǵan óte qatty unaıdy. Ózinde shyndyq mol. Kókshe rasynda kóp taýdan alasa. Al Zerendi, Bulandy, anaý Imantaý men Aıyrtaý, Syrymbet shyn máninde tamasha jerler. Aqan men Birjandy, Ybyraı men Balýan Sholaqty ánshi etip shyǵarǵan sol jerler.

— Men de solaı oılaımyn. Sizdi de sol jer týǵyzdy.

— Meni ázir qoıa tur. Meniń áli týǵan, týmaǵanym belgisiz. Biraq myna ánniń sózi seniki boldy.

— Qaıdan meniki bolady, kóbin ózińiz aıttyńyz ǵoı.

— Joq, seniki, oǵan daý bolmasyn!

— Olaı deseńiz, ortaq bolaıyq.

Biz ekeýmiz qosylyp «Joldastar» ánin bastan-aıaq taǵy bir aıtyp shyqtyq. Men kóńildenip qaldym. Ol kúrsinip qoıdy.

— Aman-saý baryp, Kóksheni kózben qaıta kórgenshe kóńilge medeý sanap júretin, ishteı aıta, aıta júretindeı bop shyqqan eken! — dedi ol álden ýaqta.

Búgin ony qaıta kezdestirgende osy ándi esime ap, ishimnen birneshe ret aıtyp shyqtym.

Án degen jaqsy nárse. Ol súıeý, ol serik. Júrektiń kirin shaıatyn dári bolsa — onyń aty án.

11

Ramazan jaıly jáne «Joldastar» áni jónindegi tátti oıdy úzgen anaý bir kúnnen beri esten shyqpaı kelgen oqıǵa edi. Sony tyndyrýdy oıladym. On jerden mashaıyq, otyz jerden gýmanıs bop ketsem de, Nazarovpen búgin esep ajyrasýym kerek. Demek, eskertýge, joldastary aldynda bárin aıtýǵa tıispin. Jigitter tamaq iship bolǵan soń, kún ábden sáske túske kóterilgen kezde okoptyń keńdeý qazylǵan bir buryshyna vzvodty túgel jınadym. Okoptyń bir jaqtaýyna bárin birdeı sapqa turǵyzdym. Jaýyngerlerdiń júzine qaradym. Jaqsy tynyqqany, táýir uıyqtaǵany kórinip-aq tur. Júzderi jarqyn, qabaǵy ashyq. Munyń ústine osydan az-aq buryn tamaqtanyp aldy.

— Jaqsy dem aldyńyzdar ma?

— Jaman emes, joldas leıtenant!

Jaman bolmaǵany ońdy, durys eken. Tamaqqa toıdyńdar ma?

— Toıǵanda qandaı, joldas leıtenant!

— Shabýylǵa ázirsińder me?

— Ázirmiz, joldas leıtenant!

Jaýyngerlerden suraǵan úsh máseleniń úsheýi de ornynda eken. Muny olardyń ashyq qabaǵynan, jarqyn júzinen, buǵan qosa qaıtarǵan jaýabynan bilip turmyn. Olar meniń árbir suraýyma biri qalmastan hormen jaýap berdi. Ekinshiden, árbir jaýabyna «Joldas leıtenant» degen sózdi qosyp aıtty. Basqalardy bilmeımin, bul sózdi meniń jaýyngerlerim maǵan, meniń istegen isime rıza bop turǵan kezde, nemese ózderi erekshe kóńildi kezde ǵana qosarlap aıtady. Demek, búgin olardyń kóńildi kezi. «Alda shabýyl bar. Olardyń osy bir shadyman kóńildi shaǵyn buzbasam ba eken, bolmashy nársege bola, ótip ketken isti qaıta qozdyryp nem bar» degen bir oılar keýdemdi búlkildetip, ishimdi qozǵap etti. Artynsha qaıtadan qataıa tústim. «Komandır emes, sózýar, bos belbeýleý; saıası qyzmetker bolatyn-aq adam ekensiń, osy seni komandır bolady, top basqarady dep oqytqan kim eken» degen oı taǵy keldi. Endi oılanyp jatýdyń jóni joqtaı kórindi.

— Qatardaǵy jaýynger Nazarov, saptyń aldyna shyq! — dep komanda berdim.

Betine qaradym. Ol birden jerge qarady. Qyp-qyzyl narttaı bolǵan óńi áp-sátte kógerip shyǵa keldi.

Erni oqys dirildep ketti. Aıaǵynyń býyndary da qaltyrap ketkendeı bop, saptyń aldyna shyqty. Kóziniń qıyǵymen maǵan bir qarap ótti.

— Sapqa qaraı, teris aınal!

Teńselip baryp, qorbańdap artyna áreń aınaldy.

— Nemene, aınalýdy umytyp qalǵanbysyń?

— Joq-á! — dedi ol daýysyn estiler-estilmes etip áreń shyǵaryp.

— Taǵy da teris aınal!

Ol qaıtadan óziniń jaýynger joldastaryna qarady.

Saptaǵylar tym-tyrys, máseleniń ne jaıly ekenin uqqan joq. Birese maǵan, birese Nazarovqa qarap qoıady.

— Qatardaǵy jaýynger Nazarov, myna turǵan ózińniń qarýlas joldastaryńa aıt, ótken túni seni senip, bizdi kúzetedi, jaýdyń tutqıyl shabýylynan aman saqtaıdy dep qaraýylǵa qoıdy. Al sen postty tastap, tún ishinde qaıda bardyń?

— Eshqaıda barǵanym joq.

— Qalaısha sen eshqaıda barmaǵan bolasyń, biz postqa baryp turǵanda sen joq boldyń emes pe?

— Tońǵansyn jylyný úshin aryraq júgirip ketip edim.

— Biz paról surap aıqaılaǵanda, sen nege úndemediń?

Uzap ketippin.

— Uzap ketkeniń postty tastaǵanyń bolmaı ma?

— Bilmeı qappyn.

— Sen postty tastaǵanyńmen turmaı, paróldi de bilmeı qaldyń. Men paról suraǵanda sen aıta almadyń. Sonda seni atyp tastaýǵa da bolatyn edi. Men seni daýysyńnan, syrt nusqańnan tanydym. Basqa bireý bolǵanda seni atatyn edi. Ólimiń úshin eshkim de jaýap bermeıtin edi. Aıyp ózińdiki.

— Umytyp qappyn.

— Adam óziniń ómirin, tiri júrgendigin umyta ala ma?

— Umytpaıdy.

— Paról degen sol túni seniń, myna turǵan bárimizdiń ómirimiz, tirligimiz ǵoı. Sen ony qalaı umyttyń? Ýstavty bilesiń be?

— Bilemin. Paról dep postta turǵan men suraýym kerek edi. Siz suraǵan kezde sasyp qaldym.

— Sen menen qalaısha paról suramaqsyń, postta sen emes, turǵan men, myna jaýynger Sabalaqov emes pe?

Nazarovtyń moıyny salbyrap, tómen túsip ketti. Ol jerge, aq jolaq bolǵan botınkasynyń basyna qarap tur. Baltyryna oraǵan shúberegi qyrtystanyp, tómen túsip ketken, eki aıaǵynda eki túrli obmotkasy bar. Ony buryn men de baıqamappyn. Arqasyndaǵy qapshyǵy kújireıip, okoptyń erneýin tirep tur.

— Qatemdi moıyndaımyn dep myna jaýyngerler aldynda ýádeńdi ber! Munyń ústine asqananyń tuzyn urlap, ony samogonǵa aıyrbastap, mas bolǵanyń esińde me?

Ol úndemedi.

Bul sózdi aıtarymdy aıtsam da «nege asyqtym» dep toqtaı qaldym. Bir táýir jeri ol úndemedi. Onyń osy únsiz qalýy qatesin moıyndaǵany bolatyn. Biraq maǵan keregi bul ǵana emes, onyń posttan ketip qalǵany, mas bolǵany óz aldyna. Onyń basqa kúdikti isi taǵy bar-dy. Post máselesi sony ashýdyń bir joly ǵana edi.

Onyń qatesin moıyndaǵanyn seze tursam da, ony ekinshi sózge keltirmeı, shapshań sóıledim.

— Sen qateńdi moıyndamasań, arqańdaǵy qapty al da, aýzyn shesh! — dedim.

— Qatemdi moıyndaımyn, joldas leıtenant! — dep julyp alǵandaı dúńk ete tústi.

Qapta bir páleniń baryn sapta turǵan jaýyngerler de baıqap qaldy.

— Sózdi qoı, qaptyń aýzyn shesh, ishinde ne baryn, ne arqalap júrgenińdi myna joldastaryna kórset! Onyń ishinde urlanǵan tuz, ishilmegen samogon bar shyǵar.

Alǵashqyda kógergeni kógergen be, betine túgi shyǵyp, ońǵan shúberekteı appaq bop ketti. Jaýyryny, arqasyndaǵy qaby búlk-búlk etip, unjyrǵasy túsip, usqyny qashty, berekesi kete bastady. Keıde ájeptáýir bop júrgen deni-basy sap-saý jigittiń osynsha ózgergeni meni ań-tań qaldyrdy. Keıbir adamnyń qansha uıatsyz bolǵanmen, ar aldynda osynsha kúızeliske túskeni bar eken-aý.

— Arqańdaǵy qapty al da, aýzyn shesh!

— Munda eshteńe joq, joldas leıtenant.

— Joq bolsa da kórset!

Ol qolynyń saýsaqtary dirildep, qapshyqty arqasynan alyp jerge qoıdy. Jalynǵandaı bop maǵan bir, kómek suraǵandaı bop joldastaryna bir qarap qoıdy.

Qasyna jaqyn kep:

— Qaptyń aýzyn óziń sheshesiń be, álde men shesheıin be? — dedim.

— Ózim, ózim! — dep kúbirledi.

Bárimiz qarap turmyz. Ol qapshyǵynyń aýzyn aǵytty. Soldat qapshyǵynyń syry belgili ǵoı. Qapshyqtyń joǵary jaǵynan qatqan nan, bir-eki bólek shujyq-kolbasa shyqty. Onyń arjaǵyn kóterip qalyp edi, eski gımnasterka, eski-qusqy shulǵaý kórindi.

— Mine, osy ǵana, munda endi eshteńe joq.

— Ózińe de jaqsy. Osyndaıda qapshyǵyńdy qaǵyp-silkip, tazalap almaısyń ba? Túbinen ustap, aýdaryp tasta! — dedim, «qapta eshteńe joq bolar ma» degen kúdikpen.

Ol qapshyǵyn túbinen ustap, tóńkerip jiberdi. İshindegileri jerge aýdarylyp tústi. Eń sońynan jumarlaqtanyp qalǵan, jaman qaǵazǵa oralǵan birneshe bólek kir sabyndar tústi. Sabyndar burynǵy tórt qyrly, tórt buryshty túrin joǵaltyp, myj-myj bop balshyq sıaqty jumarlaqtanyp qalǵan. Budan basqa kúdikti eshteńe kórinbedi.

— Nazarov joldas, munsha sabyndy nesine bosqa júk etip, arqalap júrsiń? — dedim.

— Kir-qoń jýý úshin de, joldas leıtenant!

— Osynsha sabynmen jýatyn sende qansha kir bar edi?

— Kir bar ǵoı. «Kerek tastyń aýyrlyǵy joq» degen! — dep, ol bul joly kádimgideı jaıbaraqat, eshbir qýystanbaı, qymsynbaı sóıledi.

Mende kúdik paıda boldy. «Adal adamdy, beker jazǵyryp tur ekenmin» dep oıladym. Ózimniń osy qolaısyz jaıymdy soldattardan da, Nazarovtyń ózinen de jasyrǵym keldi.

— Jaýynger Nazarov, osynsha sabyndy arqalap júrip qaıtesiń? Kereginde ózińe kereginshe alyp berem. Keshe hozvzvodta sabyn joq dep jatyr edi. Soǵan aparyp berý kerek bolar! Myna sabyndardy jına, joldas serjant! — Otdelenıe komandırine qaradym. Ol ornynan qozǵalyp, jaqyndaı túskende, Nazarovtyń óńi qaıta buzylyp, erni, qoly dirildep:

— Joq, keregi joq, ótkizbeımin. Ózime kerek! — dedi.

Daýsy burynǵydan beter ózgerip shyqty. Qaıtadan sekem ap qaldym.

— Joldas serjant, sabyndardy jınap al da, hozvzvodqa aparyp ótkiz! — dedim.

— Joq, bolmaıdy! — dep maǵan qarady Nazarov. Óńi ózgerip ketken. — Bolmaıdy. Bireýdiń jınap júrgen... Bul jolsyzdyq bolady, joldas leıtenant!

— Nege jolsyzdyq bolady, káne aıtshy!

— Maǵan kerek edi.

— Nemenege kerek?

— Ózim-aq ótkizeıin!

— Joq, óziń emes, myna serjant ótkizedi.

Nazarovtyń bet-aýzy kógerip, sazaryp, ózi ne isterin bilmeı, qalshyldap-dirildep qaldy. «Osy sabynnyń ishinde birdeńe bolmasa qaıtsin» degen oı keldi basyma. Serjant alty bólek sabyndy jınap, qaǵazǵa orap aldy.

— Hozvzvodqa aparyp ótkizýge ruqsat etińiz, joldas leıtenant? — dedi serjant qolyn kóterip.

— Toqtaı tur, birin alyp, ortasynan qaq bólshi! Munyń ózine bireýiniń jartysy da jetedi ǵoı! — dep Nazarovqa qaradym.

Beti qum bop ketipti. Qoryqqannan tili tas baılanyp qalǵan adam sıaqty, kózi alaqtap, uıasynan shyǵyp ketkeli tur. Ózim de ań-tań bop qaldym. Ol elim aldynda, naq bir atýǵa buıyrylǵan qylmystyǵa uqsap ketti.

Serjant munyń birin baıqaǵan joq. Kerzi etiginiń qonyshynan pyshaǵyn ap, sabynnyń jýan ortasynan salyp jiberdi. Pyshaq bir jerge bardy da turyp qaldy. Pyshaqty sýyryp aldy da, sabyndy qolymen nan sıaqty etip buraı úzip, ortadan qaq bóldi. Ortasynan jaltyrap altyn saǵat shyǵa keldi. Nazarov kóziniń qıyǵymen bir qarady da, jerge úńildi. Serjanttyń kózi badyraıyp maǵan bir, jaýyngerlerge bir qarady. Nazarov okoptyń ishinde tesik bolsa, sodan jerge qaraı kirip ketkeli tur. Taǵy bir sabyndy óz qolyma alyp, ortasynan taǵy bóldim. İshinen altyn júzik shyqty.

— Álgi sabyndardyń bárin munda, jaýyngerdiń aldyna ákep, mynaý Nazarovtyń óz kózinshe talqanda! — dedim serjantqa.

Ol qaǵazǵa oralǵan sabyndardy jerge tógip, shetinen talqandap, jara bastady.

— Jaýyngerler! — dedim sapqa qarap. — Munyń bári talanǵan dúnıeler. Germanıada Gıtler basyna kelgennen beri saǵat shyǵarylǵan emes. Burynǵy saǵat zavodtary zeńbirek jasaıtyn, qaltaǵa salatyn bomba, mına soǵatyn, avtomattarǵa bólshekter quıatyn zavodqa aınalǵan. Olardaǵy saǵatqa jumsalatyn temir, jez, altyn, kúmisten pýshkalar soǵylady. Gıtlerdiń soldattary men ofıserleri túgil ózinde de saǵat joq. (Gıtler ómir boıy saǵat ustamaǵan, qolyna saǵat taqpaǵan degendi estigenmin). Bul saǵattar, myna júzik, múshtik, talanǵan dúnıe. Muny olar ólgen orystyń, chehtyń, bolgardyń, madıardyń, poláktyń qolynan sheship alǵan. Olar muny túrmede jatqandardan, konslagerdegilerden tartyp alǵan. Al bizdiń Nazarov sol talaýǵa túsken, bireýdiń kóz jasyna, mańdaı terine, qanyna malynǵan zatty uıalmastan jınap júripti. Bul uıat. Muny tonaýshy dese de bolady. Bul jaqsy qylyq emes...

Soldattar melshıip qapty. Shet jaqta bir-ekeýi ózara sóılesip tur eken. Kózimmen bir atyp ettim. Jym boldy. Nálqara bas kıimin qolyna ustap, ózinen-ózi býsanyp tur. Shamasy, qatty qysylyp, ishteı pushaıman bolǵan syńaıy bar. Shaldyń kóńil kúıinde namys ta, aıaýshylyq ta, tipti, osy beıbaq túbinde menen kórmes pe eken degen kúdik te bar ma dep qaldym. Biraq áńgime bir adamnyń kúdiginde de, aıaýshylyq pen namysta da emes, kózdiń aldyna jańa shyǵyp kele jatqan esek dámeniń asqynýyna jol bermeı, aldyn alýda edi.

— Nazarovpen sóılese jatarmyz. Ázirshe, joldas serjant, myna sabyndardy hozvzvodqa aparyp ótkiz! — dep buıryq berdim.

Serjant bárin jınap ap, rotaǵa, sonyń qasyndaǵy hozvzvodqa jóneldi. Jaýyngerlerdi taratyp jiberdim. Bári de únsiz tarap, okoptaǵy oryn-ornyna ketti. Bir buryshta jalǵyz qaldym. Oılap otyrmyn. Bul jaqsy emes. Basshy komandırler estise edáýir sóz etedi. Áńgime sózde de emes, ony da estigenbiz. Oryndy, orynsyz, ádiletti, ádiletsizin de kórgenbiz. Meniń tań bolatynym mynaý: adam degen qyzyq! Keıde tipti kádimgi esýas pa dep qalasyń! Ózi oq pen ottyń ortasynda, shybyndaı janyn shúberekke túıip, búgin ólerin, nemese erteń ólerin, aıta berseń, naq qazir osy saǵat, osy mınýtta ólip qalaryn, ne tiri bolaryn bilmeı júredi de, dúnıe jınaıdy, jaqsy, ádemi, baǵaly zatqa qyzyǵady, ony basqalardan qyzǵanyp, kórinbeıtin jerge, sabynnyń arasyna, adam oılap oıyna túsire almaıtyn jerlerge, ózi jeıtin nannyń arasyna deıin kózden tasa ǵyp, tyǵyp qoıady. Ony ol taýyp alsa bir sári ǵoı. Joq, olardy ol ólgen adamnyń qaltasynan, qolynan alady. Sonda álgi noqalaı óziniń de álgi ólik sıaqty bir jerde tyraıyp jatpasyn qaıdan biledi? Al ólmesine kózi jetti-aq deıik, sonda ólikten ólekse bolǵan zat jınaýǵa arlanbaı ma? Munyń ústine «Búlingen elden búldirgi alma» dep úıretken meniń ata-babalarym qandaı aqyldy, parasatty jandar bolǵan? Mynadaı búlinip jatqan dúnıeden birdeńe alýdyń ózi aıyp! Baılyq, ataq, dáreje, dúnıe-múlik degender ar men namysqa, abyroı men adamgershilikke qaraǵanda qoldyń kiri, sabynnyń kóbigi sıaqty nárse ǵoı. Meniń babalarym sonaý bir qıyn jyldary, el basyna kún týyp, er etigimen sý keshken, at aýyzdyǵymen sý ishken zamanda týǵan jerinen bezip, ashtyqtan bosyp bara jatqan kezinde: «Altyn, kúmis — tas eken, arpa, bıdaı — as eken», — dep urpaǵyna degen taǵy bir ádil sózin aıtyp ketipti. Myna meniń qaraýymdaǵy qarýlas soldattyń, Nazarovtyń myna jınap júrgenderi sol tas qoı.

Meniń úzdik-sozdyq oıymdy Nálqaranyń qasyma kelgen dybysy bólip jiberdi. Ol jaı kelmeı, taǵy da sóıleı keldi.

— Apyraı, joldas leıtenant-aı, bul ózi bir qıyn is boldy-aý? Bárinen buryn uıat boldy-aý ózi!

— Nesi uıat, nesi qıyn? Bolar is boldy. Onyń nesine ókinesiz?

— Degenmen, jaqsy emes qoı.

— Bárin menen kóretin boldy dep, Nazarovtan qorqyp júrgennen saýsyz ba?

— Joq-á. Degenmen qorqýǵa da bolady. Dúnıequmar adam eshteńeden taıynbaıdy. Mal ashýy, jan ashýymen birdeı. Bir urystyń qyzý kezinde baıqaýsyzda basyp salsa ne deısiń, ony kim bilip jatyr.

— Odan qoryqpańyz, Nazarovtyń ne istegenin ózim-aq baıqap júremin!

— Saq bolǵan jaqsy degenim de.

— «Saqtyqta qorlyq joq». Shynynda bir ádemi maqal.

— Osy esińde bolsyn degenim ǵoı.

Biz ekeýmiz sóılesip otyrǵanda serjant ta qaıtyp oraldy.

— Joldas leıtenant! — dep qolyn kótere berip edi, ymdap qasymnan oryn kórsettim. Ol okopqa yrǵyp tústi de, janyma kelip otyrdy.

— Al endi aıta ber!

— Hozvzvodqa aparyp tapsyrdym. Aktisi mynaý. Al álgi starshına, muny qaıdan aldyńdar, baıaǵydan beri ótkizbeı kelip, búgin nege ákelesińder dep biraz tergedi. Men shynymdy aıtpadym. Men eshteńeni bilmeımin. Apar, ótkiz dedi. Ákeldim. Mine, ótkizip turmyn. Alsań al, almasań qazir ózińniń kózińshe, myna jaýyngerlerdi kýá etemin de, myna ózenge laqtyryp jiberemin dedim. Mundaılardyń maǵan bes tıyndyq qajeti joq. Meni bir ospadarsyz, noqalaı dep oılady ǵoı deımin, úndemesten bárin qabyldap aldy.

— Qorqytqanyń durys. Biz dúnıeqor emespiz, altyn degeniń biz úshin taspen birdeı degendi aıtqansyń ǵoı. Munyń óte oryndy. Al qaıdan, qalaı alǵanyn aıtpaǵanyń durys bolmaǵan. Ol suraǵansyn, sen osyndaı bir jaýyngerdiń qapshyǵynan aldyq dep shynyn aıtqanyń jón edi. Endi oqa emes.

— Ony ózińiz aıtarsyz, ruqsat bolsa, men óz ornyma baraıyn?

— Raqmet, tapsyrmany oryndaǵanyna! Bar, ornyńa bar. Saq bol, qaraýyl qoıýdy umytpa! Qulaǵyń túrik bolsyn!

Kún eńkeıip bara jatty. Kópten beri tynysh kez búgin boldy. Oq atpaı turǵanymyzǵa táýlikten asty. Biraq jaýyn-shashyn, najaǵaı-daýyl aldynda osyndaı bir tymyryq, typ-tynysh momaqan shaqtar bolatynyn kim bilmeıdi. Dúrbeleń shaq alda bolar. Degenmen onyń aldynda jaýyngerler dem aldy, tynyqty. Naq qazir Nazarovtan basqanyń kóńili qosh. Ne de bolsa kórermiz dep otyrǵanda, áldekimniń: — «Keler kún keler eken ne daıyndap, qarańǵy qaraǵanmen boljaı alman», — degen daýysy shyqty. Bir aýyq sony tyńdadym.

12

Kútkenim bolmady. Shabýyl tústen keıin de bastalmady. Eki jaqtyń da ańdysyp alǵandaı bir jaıy bar. Qaıtkende de bul jaı talas emes. Sáti kep turǵanda joryqta shaldyqqan áskerge tynys beremin deý orynsyz. «Temirdi qyzǵan kezde soq» degender jańylys aıtpaǵandar. Demek, bir jerde bir kiltıpannyń bary ras. Munyń ústine bizdiń qasymyzǵa jańa ǵana baılanysshylar kelip ornady. Olardyń bir-ekeýi tup-týra bizdiń okopqa túsip, naq ortadan otyrdy. Bul da bolsa áldeneniń basy.

— Áı, sender kimdersińder, kim jiberdi? Munda jaıǵasýǵa kim ruqsat etti? — dep álgilerge keldim.

— Buıryq bar, joldas leıtenant.

— Kórset buıryǵyńdy, nemese baıanda!

— Komandır polkynyń buıryǵy osyndaı. Myna sizdiń turǵan jerińiz osy tustaǵy, bizdiń qolymyzda turǵan jerdiń eń bıigi eken. Shynynda da, myna jerden tóńirek tamasha bop kórinedi! — dep qoıdy álgi baılanysshylardyń eresegi, aǵa serjant.

— Buıryq solaı bolsa ornalasa berińder! Qaramyzdy kóbeıtip, qaıta jaqsy bolady, — dep qoıdym.

— Bizben kóbeıetin bolsa, kóbeısin! — dedi aǵa serjant.

— Bizden sizderge ne úmit, ne qaıyr! — dedi ekinshisi.

— Nege olaı deısiń?

— Jaý tıise qalsa, bizdiń sizderge kómektesýge murshamyz kele me? Mynamen sóılesýdiń ózi jumys qoı! — dep telefondy kórsetti.

— Jaý entelep, seni óltiremin dep kele jatsa óziń-aq janyń úshin oq atasyń. Ol ózińdi qorǵaǵanyń, bizge kómekteskeniń bolady.

— Solaı eken-aý, ózi!

— Endi qalaı dep oılap ediń?

— Shynymdy aıtsam, joldas leıtenant, bul jaıly túk te oılamaǵan edim.

— Túk oılamasań, soǵys saǵan qatty unaǵan eken, bala!

Men kádimgideı erigip turǵandaımyn. Baılanysshy jas soldatty sóıletkim kep tur. Mundaı jastar ózimde de bar. Olarmen de alǵashqyda osylaısha sóılesip kórgenmin. Al óz qaraýyńdaǵylarmen únemi myljyńdasa berý onsha táýir de emes qoı deımin. Onyń ústine myna baılanysshy ózinen-ózi kúlip turǵan, súıkimdi jigit pe dep qaldym. Sóılese berýge, sóıleskende naq osy jigittiń ózimen sóılesýge ańsarym aýyp týr. Munyń ústine ol meniń sońǵy sózime jaýap bere almaı, qolaısyzdanyp qaldy. Maǵan onyń munysy da, uıaty barlyǵy da unady. Jas bolsa da, dúrs etpe, alpamsoq emes, óziniń ántek isine, oqys oıyna púsháımandanyp qaldy. Ol maǵan osysymen unap edi. Nege ekenin aıtý maǵan qıyn, biraq dúńk etpe, ur da jyq, eki ıyǵyn julyp jep turǵan ásire pysyqtardan da, qyzyl tilge júırik, dilmarsyǵan bilgishterden de, múláıimsigen kóńiljyqpastardan da, qazymyrsynǵan kók soqty jaǵympazdardan da góri, osyndaı óz sabaǵynan áli úzilmegen jemis tárizdi, qolǵa ustalyp, qaltaǵa, qapqa túspegen, óziniń tabıǵı qalpynda turǵan almurt tárizdi sabalaq ta, qojalaq kúıinde, dálirek aıtsam adamdyq turqyndaǵy beıkúná, qýlyǵy men sumdyǵy joq, sábı minezdes jas unaıdy. Mynaý osyndaı jasqa uqsaıdy. Bul rasyn aıtty. Soǵys buǵan unamaǵan kúnniń ózinde munyń ol jaıly eshteńeni oılamaýy múmkin be? Múmkin. Ondaı bolǵanda men bárin oılap, tolǵap, bárin kesip-piship keldim dep bóse sóıleýdiń, ese jónelýdiń, qaryz-paryzsyz, bodaýsyz, ańǵal aıtýdyń qajeti ne? Soǵys jeke taǵdyrdyń, jaı pendeniń túsiniginen joǵary turǵan nárse: bul memleket atty mashına oılap tapqan is. Ol mashınanyń tetigin kez kelgen jan bile bermeıdi. Sondaı bolsa, ol týraly árbir soldattyń oılaı berýi múmkin de emes. Ol oılaǵanmen onyń túbine jetken joq, syryn uǵa almady. Ol «Otan», «el», «namys» degen sózderdi ǵana túsinedi. Soldattyń júrektegi qarýy osy da, bilektegi qarýy — avtomaty. Eń jaqsy soldat ózine tapsyrylǵan istiń ne úshin kerek ekenin biledi. Myna baılanysshy soldatqa «myna katýshkany súıretip baryp, anaý turǵan tóbeniń basyna, sondaǵy okopta jatqan jaýyngerlerdiń qasyna apar da ornat» degen. Sol buıryqty oryndady. Munyń qazir shabýyl bastalǵanda kerek bolatynyn ol jaqsy biledi. Bul jaqsy emes pe? Aýyzdyǵymen alysqan asaý attaı oraq aýyzdy, kókiregine nan pisken, ot demdi jigitterdi kóp kórdim. Ásirese, soǵys aldyndaǵy Armıada qyzmet etken men ondaı qyzyl aýyzdardyń birazymen 1941 jyly maıdanǵa, Pskov túbinde birge de tústim. Sóz ben istiń, aýyzben aıtý men qolmen atqarýdyń arasyndaǵy mólsherdeı aıyrma, alshaqtyq bar. Sondaı bolsa qyzyl sózden góri, myna jas jaýyngerdiń eshteńe oılamap edim degen sózine ımandaı ılanyp turmyn.

— Osy seniń aty-jóniń kim? — dep, soldatqa kúlimsirep jyly qaradym. — Buryn kezdesip pe edik?

— Umytshaq pa edińiz, joldas leıtenant! Sonda Ramazan men Temirbek aǵaılar konsert bergende, toǵaıdyń arasynda birge boldyq qoı, esińizde joq pa? Meniń atym Balabı! Esińizge tústi me, sonda birge qatar otyrdyq qoı. Siz sonda meniń aty-jónimdi ejiktep-aq suraǵansyz.

— Men ol ekeýiniń konsertin talaı kórdim. Talaı soldatpen qatarlasyp birge otyrdym. Ózimniń de sen sıaqty momaqan, kishkene soldattarym bar. Bárińdi birdeı qaıdan bile berem.

Shynynda da Balabı sábı pishindes, boıy kishkene, ári názik, mektep jasyndaǵy balaǵa kóbirek uqsaıdy.

— Al Balabı, sen meni biletin bolsań, káne, aıtshy, men kimmin?

— Aty-jónińizdi, árıne, men bilmeımin, júzińiz tanys. Konsertte birge bolǵanbyz.

— Páli, shirkin, seniń bilgenińe bolaıyn. Budan bylaı sen meni «joldas leıtenant Dosov» dep ata. Men seni qatardaǵy jaýynger Balabı Qoqybaev deıin. Mine, sonda ǵana biz ekeýmizdiń tanys ekenimizge jurt senetin bolady.

Balabı maǵan ań-tań bop balasha qarady.

— Siz meniń ákemniń atyn qaıdan bilesiz?

— Iá, álgi óziń aıtqan orman arasynda bolǵan konsertte, seni meniń qasymnan «jaýynger Qoqybaev» dep shaqyryp alyp ketkeni qaıda? Sodan beri esimde qapty.

Ol betime buryla qarap:

— Joq, siz umytshaq emes ekensiz. Ras, onda meni konserttiń sońyna qaratpaı, shaqyrtyp áketken. Bir jerde baılanys úzilip qapty. Úzilmepti-aý, álgi Gıtlerdiń atjalmandary kemirip, jep tastapty. Túndeletip júrip sol úzilgen jerdi jalǵadyq. Sizder bilmeısizder ǵoı, myna baılanysshy degenniń kúni qarań. Bir tynym joq. Kúndiz-túni tynysh jatpaımyz. Qar, boran, qarańǵy tún degen bizge túk emes. Bizge qaraǵanda myna sizderdiń kúnderińiz áıdik. Jaýdy kórseńder atyp, kórmeseńder jatyp degendeı, okoptyń ishinde qatqan nandy qyrt-qyrt shaınap otyrsyńdar.

— Áı, jaýynger Qoqybaev, sen qaıda, kimmen sóılesip tursyń? Ne dep ottap otyrsyń? Qyrt-qyrt shaınaǵan degen ne?

Kózimdi ejireıtip, tesile qaradym. Betime jalt qarady.

— Oı-baı, joldas leıtenant, siz de sondaı ma edińiz? Nandy deımin, nandy.

— Sen endi qalaı dep oılap ediń, káni aıt!

Kúlip jiberdim.

— Báse, — dedi ol da kúlip, — men artyq eshteńe aıtqan joqpyn. Munysy qalaı dep, shoshyp ketip edim. Meniń shynym sol. Seniń aıtqandaryń ońdy emes. Sen aıtasyń, «qatqan nandy qyrt-qyrt shaınap» deısiń! Bul jaqsy sóz emes. Ekinshiden, osy soǵysta baılanysshydan basqalar eshteńe bitirip júrgen joqtaı etip sóıleısiń. Bul ádildik emes. Bizdiń áskerdiń tilinde «qatqan nan» degen sóz joq. Bul sen sıaqty qýlardyń oıdan shyǵarǵany.

— Endi ne deý kerek, sony aıtyńyzshy,

— «Qatyrylǵan nan» deý qajet.

Balabı burynǵydaı emes, úıreneıin dedi bilem. Keıingi sózge syqylyqtap turyp, kádimgi jas balasha raqattana kúldi.

— Sen nemenege máz bolasyń. Qatqan nan emes, qatyrylǵan nan. Qatqan bolsa ózi qatyp qalǵany, al qatyrylǵan bolsa, ony ádeıilep qatyrǵan. Al senderde ádildik joǵyn aıtaıyn. Sender ózderiń eshteńeni qyrt-qyrt shaınamaıtyndaı aıtasyńdar. Sodan keıin árqaısyńnyń soǵystaǵy óz qyzmetterińdi madaqtap, jaýmen sender ǵana soǵysyp júrgen batyrlarsha kókirek qaǵyp, kópire jónelesińder. Al bile bilseń, osy bárimiz — baılanysshy sen, jaıaý ásker men, artıllerıst anaý — bárimiz «Soǵys» atty bir úlken mashınanyń birimiz dóńgelegi, birimiz motory, birimiz atatyn zeńbiregimiz. Ádil, jaqsy soldat osyny bilse jón.

«Aıtqanyma túsindiń be» degendeı onyń betine synaı da, kúle qarap qoıdym.

— Uqtyń ba, bala?

— Munyńyzǵa túsindim.

— Basqasyna da túsinýge tıissiń. Sen búgin bizge, onyń ishinde jaıaý ásker komandıriniń biri myna maǵan «qatqan qara nandy qyrt-qyrt shaınaısyń» deseń, erteń «butyńdy tyr-tyr qasyp, okoptyń ishinde bosqa jatyrsyńdar» demesińe kim kepil. Men shynyn aıtsam «baılanys», «apparat», «katýshka», «telefon» den aıqaılap júrip, qudaı biledi, jaýǵa qarsy áli jalǵyz oq shyǵaryp kórmegen bolarsyń. Qashan keldiń maıdanǵa?

— Ekinshi jyl. Munyń aldynda ǵana jaıaý ásker vzvodynda bolǵanmyn. Jaýǵa oq atqanda qandaı?

— Mine, óziń jaıaý ásker bolǵansyń. Endi sony jamandaısyń. Óz úıi túgil, bir qonyp shyqqan úıin jaman jigit qana umytady. Seniń mynaýyń jaqsy qylyq emes eken, balaqaı!

— Bir bilmestik ótken eken, keshirersiz de, joldas leıtenant!

— Keshirmegende ne isteımin. Keshirdim! Endi osymen bodaýy joq, qysyr áńgimeni toqtatsa da bolar! — dep teris aınala berdim.

Oń jaqtaǵy ózekti órlep, bireý qalbańdap júgirip keledi. Dáý de bolsa rotanyń shabarmany bolar dedim. Aıtqanymdaı ózi eken.

— Joldas leıtenant, búgin turǵan jerge bekinetin kórinemiz. Qaraýyl qoıylsyn, saq bolsyn, buıryqty tańerteń kútsin dedi rota komandıri. Baıandap turǵan...

Budan soń ol baıandaýshynyń kim ekenin, óziniń aty-jónin aıtyp shyqty da, ketýge ruqsat surady. Qolymdy kótere saldym. Ol júgire basyp saıǵa tústi. Men vzvodqa jańa komanda berdim.

— Eń aldymen shıneldiń búkteýin jazyńdar, osy jerge taǵy da bir túneıtin shyǵarmyz. Qaraýyl qoıylsyn, kúzetti qatty baqylańdar! Asqana kelgen kórinedi. Jaryq barda tamaqtanyp alyńdar!

Ózim de arqany keńge salyp, olaı-bulaı júrip aldym. Aýyldan jaqynda ǵana kelgen bir hat bar-dy. Sol esime tústi. Planshetti ashyp sony oqı bastadym. Hattyń bas jaǵy edáýir kóńildi jazylǵan eken. Onda eldiń jaıy, halyqtyń haly aıtylǵan. Eń sońynda meniń babam, bir taıpa elge «Soqyr shal» atanǵan Dostyn bir ýly, on eki nemeresi soǵysta, osy Otan soǵysynda júrgeni aıtylǵan. Sol on eki nemereniń biri men. Osy soǵystyń árbir maıdanynda, biri — Kavkazda, biri — Karpatta, biri — Qara teńiz boıynda urystarda júrgen óz baýyrlarymdy bir sátten bolsa da, bárin birinen soń birin kóz aldyma keltirdim. Kózderi móldirep, meniń týysqandarym da bir jerde, okopta otyr ma, shabýylda, joryqta júr me? Joq álde keıbiri qurban bop, qara jerdiń qushaǵynda jatyr ma? Ony kim biledi? Biraq áıteýir jas kúnimnen árbir minezi, túr-túsi, betterindegi qalyna deıin, kúlkisi men sózine deıin tanys, kóz aldymnan bir ótkizdim.

Hatta kópshiligi hat jazyp turady depti. Al keıbireýlerinen birazdan beri habar-oshar joq kórinedi.

Dostyń on úsh juraǵaty soǵysta júr. Biri — men. Anaý júrgen on eki jigittiń ony menen úlken. Ekeýi ǵana menen kishi. Ol ekeýi inilerim. Ózimnen mysqal bolsa da kishi bolǵansyn ba, sol inilerimdi esime kóbirek aldym, keskinin kóz aldyma kóp ustadym. Ońalbaı men Áýelbek! Aýylda júrgende birin «Ońal», birin «Áýkesh» dep erkeletip ataıtyn edik. Qaıda eken meniń kishkene baýyrlarym? Al ózim qaıda júrmin?

Okopty túgel aralap shyqtym. Bir okopta jerge qarap, kóńilsizdeý otyrǵan Nazarovty kórdim. Maǵan bir qarap qoıdy. Men eshteńe elemegen, sezbegen bop qasynan ettim. Baıqaımyn, joldastary teris aınalyp, ózi toptan bólinip qalǵan sıaqty.

Ózimniń ornyma kelgensin, otdelenıe komandırin shaqyrdym.

— Nazarov toptan bólinip qapty. Oǵan oılaı berýge, óziniń ókpesin esine ala berýge murshasyn keltirmeý kerek. Ár nársege bir jumsap, áńgimelesip otyr sen onymen. Erteńgi shabýyl kezinde, túngi kúzet kezinde oqys eshteńe bolmasyn. Ózin kúzetke jeke jiberme! Bir sózben aıtqanda óz úıirinen shettep qalmasyn. Túsinikti me?

— Túsindim, joldas leıtenant!

Endi bir qarasam jigitter nan bólip jatyr. Bári kóz mólsherimen birdeı bop bólingen jıyrma-otyz bólek nandy úlken plash-palatkaǵa salyp, qaz-qatar jaınatyp qoıǵan. Jańa ǵana meniń qasymnan ketken serjant Nazarovty ortaǵa alyp shyqty da:

— Jaýynger Nazarov, teris qarap tur! — dep komanda berdi.

Ol teris aınaldy. Serjanttyń ózi jaınamazdaı ken jaıylǵan plash-palatka ústindegi nandy myltyqtyń naızasymen kórsete turyp: — Kimge? — dep aıqaılady.

— Ivanovqa!

— Kimge? — dedi taǵy birin nuqyp.

— Beısenbaevqa.

— Kimge?

— Sizge!

— Kimge?

— Maǵan, Nazarovqa!

Osylaısha otyz shaqty suraqqa jaýap bergen Nazarovtyń esinen talaı nárse shyǵyp ta ketken bolar. Óıtkeni sol adamdardyń famılıasyn jatqa biletin bolǵannyń ózinde bárin bir-birlep eske túsirip, qaıtalamastan aıtyp shyǵýdyń ózi de jumys.

Jigitter keshki tamaǵyn ishti. Artynsha búkil okoptyń ishi ashshy mahorkanyń qoımaljyń kók tútinine syqap ketti. Bireýleri yńyldap án saldy. Endi bireýleri kúbir-kúbir áńgime soqty. Pýshkın taýy bulyńǵyr tartyp, keshki qarańǵylyqqa múlgip bara jatty. «Osy taýdyń qoınaýynda qarsy kelip, taǵy da soǵysqaly turǵan eki kúsh bir-birinen azdap ta bolsa boı jasyryp, oı tasalap, demin ishine tartyp, qan-sólsiz surlanýda-aý!» degen bir kóńilsiz oı basty.

13

Kún qyzylıektenip, bozalań tartqan boıda rota komandıriniń keshegi shabarmany júgire basyp taǵy keldi.

— Joldas leıtenant, sizdi rota komandıri aǵa leıtenant Býgeev shaqyryp jatyr!

Okoptan qarǵyp shyǵyp, ata jóneldim. Bir tóbeniń basyn eki kún, eki tún kúzetip, ózim de tynyǵyp qalǵan ekem, baılanysshyǵa erip júgirip kelem. Aldymyz edáýir eńis. Qyrdan oıǵa domalap kele jatqandaımyn. Odan ári tereń saı. Eki qolym erbeńdep, qalbalaqtap oıǵa bir-aq tústim. Ózekti órlep taǵy biraz júrdim de, odan ońǵa buryldym, biz turǵan tóbeden áldeqaıda alasalaý bıikke qaıta kóterildim.

— Endi eńbektep, buǵa júrmese bolmaıdy. Jaý jaqyn! — dedi shabarman, ózi tizesin búgip, alǵa qaıta tústi.

Onyń istegenin istep, sońyna tústim. Rota komandıriniń baıqaıtyn jerine ekeýmiz birdeı yrǵyp tústik.

— Joldas gvardıa aǵa leıtenanty, sizdiń shaqyrýyńyz boıynsha kelip turǵan 3-vzvodtyń komandıri leıtenant Dosov! — dep baıandap ótkenshe Býgeev meni naq bir jańa kórgen adamsha bastan-aıaq shola qarap ótti.

Ondaı kózqarastyń talaıyn kórip, talaıyna tótep berip úırengendigim bar. Et úırengen, kóz qanyq qylyqtan onsha yǵa qoımadym. Mundaıda: «Osy meni kim synap tur? Kimniń kóziniń nysanasyna tap boldym?» — degen óktem, ózimshil oıdan men de aýlaq emespin.

— Basqa joldastar kelgenshe kúte turaıyq! — dep kúńk ete tústi álden ýaqytta ol.

Býgeevtiń qasynda otyrmyn. Onda ún joq. Men de yńǵaı kórsete almadym. Qaıta álgi kútip otyrǵan, keletin joldastardy oılap ketti. Bizdiń rotada úsh atqyshtar vzvody, bir pýlemetshiler vzvody bar. Endi keletinder qalǵan eki atqyshtar, bir pýlemetshiler vzvodynyń komandıri. Men olar jaıly oılap ta úlgirmedim, ózderi de keldi. Úsheýi de ózim Sıaqty órimdeı jas jigitter. Bir rotada isteıtin bes jigittiń jas jaǵynan úlkeni de Býgeevtiń ózi. Árqaısysy ózderiniń kelgeni jóninde baıandap ótti.

Rota komandıri bizge burylyp, jaǵdaıdy, aldaǵy mindetti túsindire bastady.

— Polk barlaýshylarynyń ákelgen málimetine qaraǵanda osy bizdiń qarsy aldymyzda jaýdyń mol kúshi bar sıaqty. Tank, samolet, artılerıa, jaıaý ásker kóp kórinedi. Tek bizdiń bas kóterýimizdi kútip otyrǵandaı syńaıy bar. Biz saqtyqpen kóterilýge tıispiz. Endi birer saǵattan soń shabýylǵa buıryq bolady. Bizdiń polkke kómekshi artılerıa, jenil tankiler berilgen. Biraq bizdiń batalónǵa eshteńe tımedi, rotaǵa bolsa-bolmasa.

— Onysy qalaı? — dep qaldy bireý.

— Onyń mánisi sol, biz taýly jermen shabýyldaımyz. Ondaı jerdegi áskerge qaraı tank jibere almaıdy. Bastyqtar osylaı túsindirdi. Shabýyl asa jaýapty, qıyn bolmaq. Qazirden bastap jaýyngerlerdi shabýylǵa ázirleı bastańdar. Oq-dári jetkilikti bolsyn. Tártipsizdikke jol berilmesin! Endi shabýyl bastalar belgini bilip alyńdar. Ortasyna bir mınýtten ýaqyt sap, úsh dúrkin jasyl raketa jiberemin, sol shabýyldyń baǵytyna qaraı. Túsinikti me?

— Túsinikti, joldas aǵa leıtenant! — dep bárimiz hormen dý ete tústik.

Bárimiz okoptan shyǵyp, árkim óz jónine bet aldy.

— Leıtenant Dosov, bir mınýtke toqtaı týryńyz! — degen Býgeev daýysyn estip, toqtaı qaldym.

— Siz sonaý altyn saǵatty qaıdan alyp jiberdińiz?

— Bir soldattan aldyq.

— Ol kim degen soldat?

— Siz bilmeısiz.

— Men bilmeıtin sizderde kim bar edi?!

— Nege bolmasyn. Bar ǵoı. Siz túgil onyń aty-jónin ózim de umytyp qaldym. Qoqybaev pa edi, kim edi?

Oılanǵan bolyp, mańdaıymdy ustadym. Onyń ústine atap turǵanym ózimniń soldatym emes. Qasymyzǵa kórshi qonǵan baılanysshylardyń ishindegi jas soldat Balabıdiń famılıasyn ataı saldym.

— Páli, komandırge bolaıyn. Shynymen-aq óz soldatyńdy bilmeısiń?

— Bilýdiń, ony bilip, jaza berýdiń orny joq sıaqty. Óıtkeni ol aldyńǵy kúngi soǵysta qaıtys bop ketken.

Betim búlk etpedi. Ótirik te aıta alady ekem dep oıladym.

— Senen úsh adam shyǵyn boldy ǵoı. Sonyń biri edi de.

— Ie, sonyń biri. Ózińiz de biledi ekensiz ǵoı.

— Jaraıdy onda, jolyń bolsyn! Shabýyl kezinde jeńisti bolýyńdy tileımin.

— Onyńyzǵa kóp raqmet!

Vzvodqa qaraı júgire jóneldim. Júgirip kelem, oılap kelem: «Tiri adamnyń abyroıyn qorǵaımyn dep, óli beıbaqqa, adal adamǵa jaba saldym jalasyn. Ótirik pen shyndyqtyń arasy qarys súıem degen osy. Erteń — bir kún shabýyldan keıin Býgeev osy máselege qaıta oralýy múmkin ǵoı. Sonda ol ólgen soldattyń aty-jónin anyqtap surasa, ony atap aıtýǵa tıispin. Aıtqanda kimdi aıtamyn? Árıne, sol kúni ólgen úsheýdiń birin aıtamyn? Naǵyz ótirik, shyn kúná sonda bolady. Shyndyǵyn nege aıta salmadym?».

Osy oı biraz qajady. Buryn eshqashan ótirik aıtpaǵan adamnyń alǵashqy ótirigi alǵashqy ret aldanyp qalǵan qyz sekildi ókinishti bolar. Etegin jel ashpaǵan beıkúnálikti qapyda senimsiz bireýge qoldan bere salý qandaı aýyr. Ótiriktiń de osyndaı óz salmaǵy, arǵa, janǵa salatyn salmaǵy bar. Shyndyqty aıtpaǵanyma ókindim.

Oıymdy aıaqtap úlgirmedim. Vzvodqa keldim. Tup-týra Býgeevtiń aıtqanyndaı etip, ázirlik jaıyn aıttym. Onyń sózine óz janymnan qosqanym mynaý ǵana:

— Shıneldi shıyrshyqtap, moıyndaryńa aıqara asyp alyńdar!

Aspanǵa qarap otyrmyn. Aspan teńbil-teńbil, kókpeńbek, keıde tutasqan qalyń muzǵa, keıde teńizdiń sheksiz-shetsiz kók aıdynyna uqsaıdy. Naǵyz kóktem kúniniń aspanynan aýmaıdy. Názik te, maýjyrap ta týr. Qalyń aǵashtyń saıasynda, kún túspeıtin saılardyń ózeginde, okoptyń kóleńkeli jaǵynda bolmasa, qar da, ton da, syz da ketken. Munyń ústine kúnniń búgin áldekimge ǵashyq sulýdaı bop sylanyp ta, eljirep te qalǵanyn qara! Aspan ádemi, keskindi, taza, tunyq. Bir jaǵynan qarasań kádimgi teńizden aýsaıshy myna aspan. Bolmashy-bolmashy bozalań tartqan bult joldary teńizdegi buıra jaldy zeńgir tolqynǵa, seńgirli bıikke uqsaıdy, tolqyn, kádimgi tolqyndar. Keı jerleri jaı tolqynǵa, teńizdiń tunyq kúngi bozqyraý tárizdi qyrbyq tolqynyna, jaı bir jalyna tústes. Kópten beri mundaı tap-taza, azdaǵan ádemi teńbili bar aspandy kórmegen jandaı qyzyqtap qappyn. Keıde ken dalanyń, kádimgi bizdiń Kókshe qumynyń, nemese Ramazannyń aıta beretin, saǵyna beretin qazir qatty saǵynyp júrgen Kókshetaýynyń aspanyna uqsaıdy eken-aý deımin. Bizdiń jaqta bul jaqtaǵydaı jaýyn-shashyn, bultty kúnder tym az bolady ǵoı. Sodan da bolar, búgingi aspan bizdiń aýyldyń aspanynan aýmaıdy. Osyndaı ashyq, osyndaı tereń, bolmashy kóshpeli bulty bar kók aspan bizde kóp bolady.

Aspanǵa áli qarap otyrmyn. Kóz almaımyn. Jaýyngerlerim tap-tuınaqtaı bop jınalyp alǵan. Naq qazir olardyń qaıda qarap, ne oılap otyrǵanyn aıta almaımyn. Ózimniń eki kózim aspanda. Qıalym áldeqaıda. Pýshkın taýynyń ústinde turǵan kókpeńbek teńbil aspan bir mezet Qarataýdyń, kádimgi Kelinshektaý men Myńjylqy shoqysynyń ústinen tónip turǵan aspanǵa da uqsas bop ketkeni bar. Bul kezde men elimdi, týǵan jerimdi esime aldym. Biraq aspannan kóz alǵanym joq. Óıtkeni men erigip te otyrǵanym joq. Býgeevtiń kók raketalaryn kórmeı qalam dep qaraýdamyn. Oıym basqa jaqta bolsa da, raketadan kóz jazyp qalýǵa bolmaıdy. Qazirgi kezdiń barlyq máni, tirshiliktiń bizge de saqtaǵany osy kútip otyrǵan úsh kók raketada tur. Oılaımyn: Býgeev túktiń mánisin bilmeıdi. Ol birdeńe biletin bolsa, raketanyń qandaı tús ekenin aıtpas buryn aspanǵa qarap oılamaı ma? Qazir men aspanǵa suqtana úńilip otyrmyn. Aspan kókpeńbek, al Býgeevtiń shabýylǵa belgi berip atatyn úsh raketasy da osyndaı nil sıaqty. Ol buıryqty aspanǵa qaramaı-aq bere saldy. Endi, mine, baıqap otyrmasań, raketany kórmeı qalasyń. Kórmeseń buıryqty qalaı oryndaısyń?

Kóz almastan aspanǵa qarap otyrmyn. Eshteńe joq. Alǵashqy kezdegi mándi oılarym endi qojyrap ketti. Álgi kezde qatty oılanyp ketip, kórmeı qaldym ba degen de kúdik týdy. On jaǵymda otyrǵan Nálqaraǵa, sol jaǵymda otyrǵan Balabıge qarap:

— Sender aspanǵa atylǵan kók raketalardy kórgen joqsyńdar ma? — deımin.

— Joq! — dedi Nálqara birden-aq.

Balabı syqylyqtap turyp kúledi. Onyń kúlkisi de jas balanyń kúlkisindeı taza, syldyrap tur. Estı bergim keledi. Ózime unap tur. Mundaı taza, beıkúná, ádemi kúlkini estimegeli kóp te bolǵan shyǵar.

— Kúl, balaqaı, kúle ber. Ázirshe ýaqyt barda kúlip al.

— Siz aspanǵa qarap tamashalap otyr eken desem, raketa kútip otyr ekensiz de, — dep taǵy kúldi.

— Ári raketa qarap, ári aspandy tamashalap otyrmyn.

— Men de raketa kútip otyrmyn! — dedi Balabı daýystap. — «Jolaýshynyń keshikkenine súıin» degendeı, sonyń bolmaǵany da ońdy bolar. Búgin bir momaqan, shýaqty bolatyn jaıdary kún eken.

— Áı, sen bylshyldy qoı, bala, meniń kózim taldy, endi aspanǵa sen qara! Moıynym qarysyp qapty.

— Joldas leıtenant, qup bolady. Sizsiz de, men anaý aspan men mynaý telefondy baǵyp otyrmyn. Kózim aspanda, qulaǵym telefonda. Baǵanaǵy serjant maǵan osyndaı tapsyrma bergen.

— Sen de kók raketa kútip otyrmysyń?

— Endi qandaı dep edińiz?

— Kim biledi senderdiń qandaı raketa kútip júrgenderińdi.

Budan keıin de kóp kúttik. Biraq raketa kóre almadyq. Báribir aspannan kóz alǵanymyz joq.

Kókke qarap osylaısha telmirip otyrǵanda rota komandıriniń shabarmany terlep-tepship, arsalaqtap taǵy keldi. Entigin basa almaǵan kúıi:

— Joldas leıtenant, shabýyl bolmaıtyn boldy. Rota komandıri sizge sony aıt dep jiberdi. Ketýge ruqsat pa?

— Betińnen jarylqasyn!

Ol ketip qaldy.

— Moıynǵa asynǵan shıneldi alyńdar! — dedim jaýyngerlerge. — Burynǵysha jaıǵasyp, dem alyńdar.

Okoptyń shet jaǵynan áldekimniń qarlyqqan, sýyq tıgennen baryldap qalǵan daýysy shyqty. «Keler kún keler eken ne daıyndap, qarańǵy qaraǵanmen boljaı alman».

— Shalápınniń daýysy sıaqty daýysyn bas eken ǵoı! — dep qoıdy oǵan qasyndaǵysy.

Qamyt sıaqty shıyrshyqtap búktelgen shıneldi moınynan alyp, jerge qoıdy degenshe soldat jany raqat taýyp, tynyshtanady. Muny jaqsy bilem. Sodan da bolar saıabyrsýǵa berilgen alǵashqy komandam kileń osylaı shyǵady. Soldattar shıneldi alyp, okoptyń túbine tastady. Júrýdi kútip turǵanda keıbireýleri tońyp qalsa kerek, shıneldiń búkteýin jazyp, bireýleri kıip, bireýleri ıyqtaryna jamylyp aldy.

— Sen meni Shalápınge teńediń-aý, á!

— Nesi bar, durys teńeý.

Áńgime toqtap qaldy.

— Shabýyl toqtalypty. Seniń tileýińdi berdi. Al seniń bastyqtaryń ne dep jatyr? — dep, men Balabıge qaradym.

Ol maǵan jaýap berip úlgirgen joq. Qulaǵyna kıip otyrǵan apparat gý-gý etti.

— Alo! Alo! — dep Qoqybaev trýbkaǵa jarmasty.

Ol sóılesip úlgirgen joq, jaýdyń artılerıasy bizdiń shepti atqylaı bastady. Naq bir shegingen kezde bárin ólshep, piship ketkendeı-aq alǵashqy atqandary bizdiń okoptyń oń jań qanatyn ala dálme-dál tústi. Bir táýiri ol jaqta adam sırek edi. Degenmen okoptyń erneýin opyryp-opyryp jiberdi.

— Anaý jaqtaǵylar munda yǵyssyn! Aman ba?

— Aman, shyǵyn joq.

Sóıtkenshe bolmady, ótkinshi oq qısyq jaýǵan kóktemgi aq jaýyndaı bop, bizden alystap, artqa, eńiske qaraı ketti. Tóbeden, biz turǵan jerden asyp, oq pen snarádtar artymyzdaǵy qabaqqa gúrs-gúrs túsip jatty.

Qulaǵyndaǵy apparatyn almastan, aýzyndaǵy trýbkany qolymen basyp, Balabı maǵan qarady.

— Ne bolǵanyn kórdińiz ǵoı, joldas leıtenant, meniń bastyqtarym oń jaqtaǵy, tas jol jaqqa saq bol, jaý tank jiberýi múmkin dep jatyr. Kádimgideı-aq qarsy shabýyl bastalsa kerek.

Bizden alysta, álgi aıtylǵan tas joldyń kúnbatys jaǵynda qym-qıǵash atys bop ketti.

— Saq bolyńdar, jaý qarsy shabýylǵa shyqty. Oq dárige, granatalarǵa uqypty bolyńdar. Jetpeı qalyp júrmesin. Maqsatsyz, belgili nysanasyz bir oq atylmasyn! — dedim otdelenıe komandırine.

— Maqsatsyz, nysanasyz oq atylmasyn! — dep buıryqty qaıtalady da olar oryndaryna ketti.

Bizdiń ústimizden asyra atylǵan artılerıa oqtary oıdy jaryp ótetin tas joldyń boıyna baryp jetti de, ekinshi qabaqqa ótti.

«Tank jiberetindeı bolsa, ádeıi jol boıyn tazalap jatqany-aý» degen oı keldi. Joldyń arǵy jıegindegi bir oryndy uzaq atty. Snarád túsken jerler shahmat taqtasynyń betindeı bop, ret-retimen árqaısysy óz ornyna túsip jatty.

— Myna ıtterdiń mergenin-aı! — dep qoıdy Nálqara. — Bizdiń qarsy aldymyzda turǵan jaýdyń teńiz jaǵalaýyndaǵy jaıaý áskeri dep estip edim. Munyń artılerıasy teńiz artılerıasy bolsa kerek. Teńizshiler atqysh keledi. Siz aıtqandaı mergen eken ózderi! — dedim.

Az tynystan soń bizdiń artılerıa da ata bastady. Men uqpaı qaldym. Shabýyl bastaıtyn kim? Biz be, olar ma? Eki jaqtyń jaıaý áskeri de zýyldap ushqan artılerıa oǵynyń astynda bas kótere almaı, okoptarynda júresinen buǵyp-buǵyp otyr.

Daýysy áýpildep úrgen kári tóbettiń úni tárizdi artılerıa oǵyn bizdiń ústimizden ústemelep jiberdi-aı kelip. Okoptyń túbine buǵa túsip, qulaqty basyp otyra berdik. Jarty saǵattan asa bergende jaý atýyn pyshaq keskendeı tıa qoıdy. Men okoptan basymdy kóterip tóńirekke kóz tastadym. Tas joldyń ústinde bir qımyl bar ma dep qaldym.

— Joldas Balabı Qoqybaev, anaǵan qara tas joldyń ústine qara, boq domalatqan qońyzdaı jóńkip kele jatqandar ne pále?

— Oıbaı-aý, joldas leıtenant, mynaý dál ózi ǵoı! — dep trýbkany aldy da aıqaı saldy. — Oń jaqta, tas joldyń ústinde, men otyrǵan 179 bıikten 1500 — 2000 metrdeı jerden jaý tankisi kórindi. Bizdiń tylǵa, sol jaq qanatqa, tas jolmen kele jatyr.

— Tank degeniń ne? Tankter de.

— Tankter, ıe, tankter, kóp. Bilmedim.

— Orta jaǵynda bronemashınalar bar.

— Bir, eki, úsh, tórt...

— On eki tank, eki bronemashına.

Men tankterdi sanaı bastadym.

— On bes.

— On bes! — dedi Balabı meniń sózimdi qaıtalap. — On bes.

— Barlyǵy on jeti.

— Ar jaǵynda kishkene bronemashınalar kele jatyr.

— Barlyǵyn aıtam, barlyǵy on jeti.

— Aǵajan-aı, sizdiń qasyńyzǵa kelgenim qandaı ońdy bolǵan.

Ol telefon trýbkasyn alaqanymen jaýyp, maǵan óziniń rızashylyǵyn aıtyp qoıdy.

— Sen sózdi qoı, bos sózdi tasta, habarla, aıt tez! — dep qoıamyn.

Balabı taǵy birdeńelerdi habarlap úlgerdi. Biraq ázirshe bos habar bop qaldy. Jaý emin-erkin tas jolmen bizden asyp óte berdi. Art jaǵynda kele jatqan eki tank joldyń jıegine kep toqtady da, sońynda shubap kele jatqan bronemashınalarǵa jol berdi. Olar ótip ketken boıda, ózderi oryndarynan qozǵalmaı bashnásyn bizge, tóbeniń basyna qaraı buryp, oqty tege bastady. Jergilikti halyqtyń tilinde kádimgideı «taý» dep atalatyn bul tebe tank turǵan saıdan áldeqaıda joǵary tur. Bizdiń okoptar qyrdyń naq jonynda. Oqty qanshama tógip, borata atqanmen bizge darıtyn túri joq. Kóp bolsa okopty eńiske qaraǵan jaqtaýyna tıip, jerge sińip ketip jatyr, nemese zý-zý etip bastan asyp ketedi.

Bir jaýynger jaýǵan oqtyń astynda otyryp, «Qarańǵy tún, tek qana zýlaıdy oq» degendi ózinshe ózgertip, «Shýaqty kún, tek qana zýlaıdy oq» dep mas adamsha án sala jóneldi. Biz tym-tyryspyz. Oq atylyp jatyr. Soldat án salyp otyr.

Meniń serjanttarymnyń bireýi qasyma júgirip keldi de shydamsyzdanyp:

— Joldas leıtenant, qol pýlemetpen bashnásyn kózdep atsaq qaıtedi? — dep surady.

— Oqty bosqa shyǵyn etemiz. Bul — bir. Ózimizdi kórsetip alamyz — eki. Eshqandaı oq atylmasyn! Qazir olar eshteńeni de kórmeı bos dolbarmen atyp tur.

— Eshqandaı oq atylmasyn! — dep okopty boılaı, birden-birge komanda berildi.

— Oq atylmasyn!

Bytyrlatyp atqan jaý oǵynyń dúmpýiniń astymen «oq atylmasyn» degen sóz júgire jóneldi.

Jaý tankteri burynǵydaı emes, kezekpen nemese ekeýi de toqtap-toqtap, irkip-irkip atatyn boldy. Ondaǵysy bizdiń «bar, joǵymyzdy», «óli-tiriligimizdi» bilmek bolar. Biz ondaı belginiń birde-birin bermedik. Ákki jaý senbedi bilem. Aldyńǵy tank qozǵalyp, joldy boılaı júrdi de, kilt burylyp órge qarsy saldy.

— Tankke qarsy granatany ázirleńder! Árbir otdelenıeden bir-birden úsh granata! Bárin birdeı emes, kezekpen, soldan ońǵa qaraı tastaısyńdar. Ázir bolyńdar! Býtylkany eń sońynan, tank toqtaǵansyn tastaısyńdar!

— Eki kózim qozǵalyp kele jatqan tankte. Mamyrlap, jartasqa órmelep, aıý sıaqty qorbalańdap keledi.

Tank erge qarsy salyp keldi de, ortaǵa jetken soń qıalaı jóneldi. Bet alysyna qaraǵanda tóbeniń basyna bizden etip baryp shyǵatyn syńaıy bar. Menińshe ótip ketedi dep, jibere berýge bolmaıdy. Qyrǵa shyqqan soń okopty kóredi de, kilt burylyp, bizdi tegisteı bastaıdy. Múmkin qaderinshe oǵan jetkizbegen jón. Tank bir bóksesin berip, qabattasa bergende:

— Al, birinshi granata! — dedim.

Kóńilge bolmasa óte jaqsy tastady. Biraq bıikteý ketip, naq bashnányń astynan tıdi. Meniń oıymsha aldyńǵy jaqtaǵy tabannan tıse dep edim. Tank qatty shaıqalyp, eńiske qaraı qulap keterdeı boldy da, qaıta túzeldi. Biraq ornynda turyp qaldy. Joldyń ústinde turǵan ekinshi «qońyz» da bizge buryldy. Aldyńǵy tank bashnásyn bizge, álginde ǵana granata túsken jaqqa buraıyn dep edi, burylmady. Bashná buzylǵan eken, gazdy qatty berip, ornynan selk etkizip, julqyna qozǵaldy da, órge umtyldy.

— Ekinshi granata! — dedim.

Bul tup-týra jalpaq tabannyń astyna baryp tústi. Naq shegi úzilip ketken ań sıaqty myqshyń etip, ishin tartyp bardy da, kilt toqtady.

— Úshinshi granata!

— Bul tumsyǵyn ala tıdi.

— Býtylka! — dedim.

Qalyń temirge juqa shyny «shyńǵyr» ete tústi. Tankty kókala tútindi jalyn basty. Men osymen is bitken eken desem, buzylǵan lúkti ashyp, úsh adam tómengi tankke qaraı júgirip barady.

— Al atyńdar!

Avtomattan, pýlemetten oqty bir dúrkin tógip jiberdi. Sońǵy ekeýi murttaı ushty da, aldyńǵysy ekinshi tanktyń tasasyna baryp jasyryndy.

Ekinshi tank aldynda alaýlap janyp jatqan serigin kórip, ne isterin bilmeı turyp qaldy. Osy kezdi paıdalanyp qasyma qol pýlemetshi men mergenimdi shaqyryp aldym.

— Pýlemetshi, sen sol jaǵyma, Sabalaqov joldas, sen oń jaǵyma kel! Ańdyp otyraıyq, myna tanktaǵylar álgi qashyp baryp panalaǵan «qoıandy» qaıter eken, ózderi ne istemek?

Biz kóz almastan qarap otyrmyz. Sanaýly mınýttar ótip jatyr. Bir sát bolsa da tóńirek tyna qaldy. Kún tymyryq pa qalaı, mańdaıdan ter monshaqtap aqty. Jeńimmen betimdi súrttim. Kózim ashyp ketti. Ashshy ter quıylǵan eken. Kózimdi jumyp, qolymmen ýqalap, qaıta ashtym. Tank áli tur.

Jaý tanki biraz ańyryp týrdy da, bizge qaraı zeńbirekten, kishi pýlemetten oq atty. Olary daryǵan joq. Biz bıiktemiz. Oqty atyp-atyp, toqtata qoıdy da, tanktyń lúgin kóterdi. Álgi bizden qashqandy mingizip almaq. Pýlemetshige qarap:

— Bashnány kózdep at, mingizbe, basyn kótertpe! — dedim.

Pýlemet zirkildep ala jóneldi. Jerdegi jaý tankke minip úlgere almady. Tank lúgin qaıta japqan joq. Bizdiń pýlemet atýyn toqtatpady. Bir qarasam, álgi soldat qarańdap, joldyń jıegimen keıin qaraı zytyp barady.

— Al ketti! — dep qaldym Sabalaqovqa.

Dúrbili myltyqpen kózdep turyp, qashqan «qoıandy» qaq eki jaýyrynynyń arasynan tartyp jiberdi. Óıtkeni basyn jasyryp, arqasy ǵana qarańdap bara jatty. Ol shalqalap baryp, ushyp tústi.

— Mine, atys dep osyny aıt! Qashqan kıikti naq osylaısha atýshy ma edińiz?

— Bir kisideı-aq atýshy edim.

— Toqtatyńdar atýdy!

— Toqtatyńdar! — dep birden-birge taǵy ketti komanda.

Tóńirek tym-tyrys bola qaldy. Lúkti ashyp qoıyp, oıdaǵy tank áli tur. Onyń ber jaǵynda órtengen úıdiń jurtyndaǵy ańqıǵan orys peshi tárizdi bop, qańqaıyp «ólgen» tank jáne jatyr. Aldynda eki elik, jol boıynda bir ólik. Osynyń bári fashısiń yzasyn keltirdi ǵoı deımin, jalma-jan bashnásyn japty da, órge, álgi qıraǵan tanktyń arǵy jaǵyn ala aınala umtyldy. Bizden alystaý, tómennen qıalaı júrip, erge bir-aq shyqpaq boldy. Granata jetetin jer emes. Al ol bıikke bir shyǵyp alsa, bizge teńdik bermeýi kádik. Dal bop qaldym. Ne isteý kerek? Osy kezde jaýynger Nálqara Sabalaqov okoptyń aldynda jatqan dáý-dáý qoıtastardyń birin oıǵa qaraı ıterip, domalatyp jiberdi. Tebe basy kúńgirlep, tas domalaı jóneldi. Dál baryp tankke soqty. Ony eleń qylǵan joq. Qıraǵan tanktyń arǵy qabatynan ete bergende taǵy sondaı eki-úsh tas domalap tankke soqty. Eshteńe de bolmaǵan sıaqty edi, biraq tank kilt toqtady. Lúkti kóterip jiberdi de, bireýi basyn qyltıtyp, aqsıa kúldi de, judyryǵyn kórsetti. Ózinshe endi «kóresini kórsetemin» dep kijindi.

Men de oǵan judyryq kórsettim de: At! — dedim.

Nálqara myltyǵyn kezengenshe ol lúkti qaıta jaýyp aldy.

Ol bizdi qorlap ketti. «Tankke tas laqtyrǵan nemeler, balamysyńdar. Óıte berseń senderge muqlash berem» degendeı, ózinshe aıbat kórsetti. Ondaı temir qursaýly tankte bolmasam da, men de ózimshe ses kórsettim.

Judyryqqa judyryq kórsetkenim bolmasa, bizdiń hal onsha emes, óıtkeni bizde endi tankke qarsy jumsaıtyn úlken granata joq. Kishkene qol granatalardy jınap, bir-birine matastyryp qoıdyq. Basqa aıla joq. Tank qaıta qozǵalyp tóbege qıalap keledi.

Oń jaqtaǵy oıpańda, joldyń boıynda qıan-keski urys bop jatsa kerek, qym-qıǵash atys, aıqaı-shý. Taǵy bizge qaraı jaqyndap kele jatqanǵa uqsaıdy. Keıbir daýys jaqyn, ap-anyq estiledi. Álgi tank bolsa bizdi alystan oraǵyta etip, tóbeniń bıigine jetti.

Endi qaıter eken, eger bizge qaraı burylsa, okopty boılap bizdi bastan-aıaq taptap, janshyp ótedi. Oǵan jibermeý kerek.

Nálqaraǵa, vzvodtyń mergenine beri qaraı burylǵan boıda aıdaýshynyń, tank komandıriniń qarap otyratyn sańylaýyn kózdep atýǵa buıyrdym. Bul onsha senimdi aıla emes. Sańylaýǵa dál tıgenmen oq ótpeýi múmkin. Sasqanymnan júgirip, okoptyń tank keletin basyna keldim. Tank kóp bolsa, úsh-tórt júz metrdeı jerde eken. Bizdiń kútkenimizdeı, qyrdyń naq jalyna jetken boıda, solǵa, bizge qaraı buryp jiberdi de, oqty jańbyrsha boratyp tóge saldy. Biraq júrmedi. Qasyma Nálqara da kelgen eken. Boraǵan oqtan basyn kóterip, kózdep ata almady. Tank atyp týr. Okopty boılatyp, nasospen sý jibergendeı búrkip-búrkip qoıady. Al júrse budan da jaman bolǵaly tur.

Mundaıda okoptyń tereń qazylǵany, óziniń taý jynysynan berik bolǵany mundaı ondy bolar ma? Buǵyp-buǵyp jatyrmyz. Al qashanǵy jata berýge bolady? Tank basa-kóktep okopqa qaraı júrse ne bolady. Ne de bolsa, amalyn aldyn ala istegen jón. Áldeqalaı bir-eki mınýttyń ishinde basyńa myń san oı túsedi.

— Jaýynger Sabalaqov, jaýynger Abyzov! — dedim aıqaılap.

Ekeýi de jer baýyrlap bas kótermeı jatqan boıy kórden shyqqan daýystaı etip:

— Tyńdap turmyz, joldas leıtenant! — dedi.

— Tyńdap jatyrmyz deńder. Al qazir ekeýiń anaý oq saıabyrsı qalǵan boıda okoptan qarǵyp shyǵyńdar da, tanktiń syrtyn aınalyp, baılaýly qol granattardy tastańdar! Sonsyn býtylka laqtyryńdar!

Tank biraz atyp, taǵy toqtady.

— Jónel! — dedim álgi ekeýine.

Ekeýi de okoptan yrǵı jóneldi. Tankke bir, eńbektep oıǵa túsip bara jatqan eki jaýyngerge bir qarap qoıamyn. Bir táýiri tanktegiler okoptan shyqqan eki jaýyngerdi baıqaı almaı qaldy.

Áıteýir álgi ekeýi bir sharýa bitirer, tank bizge qarsy, bizdiń jatqan jerimizdi janyshtaı almas degen demeý oı keldi. Osy kezde esime taǵy da Balabı túse ketti. Burylyp qarasam okoptyń erneýine jabysyp alǵan boıy, naq bir ólip qalǵan adamdaı búlk etpeıdi. Qasyna júgirip keldim.

— Áı, Balabı, tirimisiń?

— Ázirshe tirimin, joldas leıtenant! Bastyqtaryma baıandap jatyrmyn.

— Neni baıandadyń?

— Kórgenimdi, bilgenimdi.

— Ne kórdiń?

— Tank, bronemashına. Artılerıa...

— Áı, aıtpaqshy, sende granata bar ma?

Shoshaıtyp bir saýsaǵyn kórsetti. Bul jalǵyz granata bar degeni edi.

— Maǵan ber!

— Alyńyz! Biraq taǵy da tank kelerin umytpańyz! Qaıtyp oralady ǵoı baǵanaǵylar.

— Olar qashan oralǵansha myna bireý jep bara jatyr.

Ol jerde jatqan qapshyǵynan tankke qarsy laqtyratyn úlken granata alyp berdi. Okopty boılap, bireýlerdiń aıaǵyn basyp, ústinen attap, tank turǵan shettegi tereń qazylǵan shuqyrǵa tústim. Osy shaqta jaqyn jerden qatty jarylǵan daýys shyqty. Basymdy kóterip qarasam, tanktiń astynan qop-qoıý qońyr shań kóterildi. Álgi ekeýi baılaýly granatany tastap ta úlgergen eken dedim. Býtylka tastalǵan joq. Biraq tank jym boldy. Endi bir qarasam, jaýynger Abyzovty, bet-aýzyn josadaı qan basyp ketken jaýyngerdi arqalap Nálqara okopqa túsip jatyr.

— Ne boldy?

— Jaraly boldy. Tanktyń sharýasy bitti.

— Nege jaqpadyńdar?

— Mynaý jaraly bolǵansyn. Osy tankty qorǵap bireýler alystan atyp ta jatyr. Solardyń oǵy tıdi bilem buǵan.

Abyzovtyń jarasyn tańyp, okoptyń túbine jatqyzyp tastadyq.

— Senimdi bolady, ne de bolsa qapy qalmaıyq, dep tym jaqynnan tastadyq! — dedi Nálqara.

— Ózim de solaı eter dep oılap edim. Durys bolǵan.

— Oń jaqtaǵy qalyń atys bizge jaqyndaı tústi me, qalaı?

Úndemedim. Álden ýaqytta Nálqaraǵa qaıta buryldym.

— Mine sizge granata, myna jerge otyryp, tankty ańdyńyz. Tirilip ketip júrmesin. Munyń ishinde álgi judyryǵyn kórsetip, kúlip júrgen batyr bar. Ony qolǵa tiri túsirse qandaı ońdy bolar edi.

— Bilem, bilem! — dep, Nálqara basyn shulǵyp jatyr.

— Joldas leıtenant, on jaqta, bizdiń adamdar sheginip keledi. Solardyń sheginisin oqpen demesin dep jatyr! — dep aıqaılaǵan Balabıdiń daýsyn estidim.

Qarasam, shynynda da tóbeniń bókterimen bizdiń ásker, onyń ishinde bizdiń polktyń jaýyngerleri josyp barady. Jaraly bolǵandardy jetektep, arqalap, qoltyǵynan súıemeldep alǵan. Tipti bireýler plash-palatkaǵa salyp, súırep bara jatyr. Bul jaqta bizdiń basymyzǵa tóngen qaýipten de kúshti qater bolǵany kórinedi. Jalma-jan vzvodtyń barlyq oǵyn sheginýshi topty atyp jatqan jaýǵa qaraı burdym. Kishkentaı úsh qol pýlemet bezildep, ózimizdiń adamdardyń basynan asyra, qarsy jotadaǵy oq atyp jatqan jaýǵa qaraı búrkip tur.

Sheginýshilerdiń birazy bizdiń artymyzdaǵy, sol jaǵymyzdaǵy eski bekinisterge kelip toqtady. Shoǵyrlanyp, qaramyz kóbeıe tústi. Atys saıabyrsı bastady.

Anadaı jerde bet-aýzy qap-qara qara qojalaq bop Nálqara otyr. Meniń esime budan úsh kún burynǵy shabýyl kezindegi bir oqıǵa tústi. Bul osy Nálqaranyń bir sózine oraı áńgime edi:

— Alǵa, — dep aıqaılap qaldym.

Vzvodtyń oń jaq qanatynan bireý kóterilip bardy da, qaıtadan oqqa ushqandaı jalp ete tústi. Ózim buǵyp jatqan boıy, bul kim eken dep qarasam Nálqara. Men ony jaraly bolǵan eken dep oıladym. Vzvodtyń sol jaq qanatyna kóz sap, baıqap kórsem bári tym-tyrys jatyr. Yza bop kettim:

— Qyrylyp qaldyńdar ma, alǵa! — Ózim ornymnan turdym.

Sol jaqtan er júrek bireý tabyla ketti!

— Ýra! — dep bar daýsymen aıqaı salyp, avtomatyn kezene ustap tura júgire jóneldi.

Basqalar osyny kútkendeı-aq osy bir adamnyń bas kóterýin tilegendeı jantalasa júgirip, jaýdyń aldyńǵy shebine qoıyp ketti. Jaýyngerler mıdaı aralasyp, bir sát qoıan-qoltyqtasyp ketkendeı boldy da, bekiniske túsip joq boldy. Jan ushyra júgirgen boıy jaý okobyna men de qoıyp kettim. Jaý jylysyp ketipti, bizdiń jigitter áli demigin basa almaı, mańdaılary tership, aýyr-aýyr dem alyp otyr. Jan-jaǵyma qaradym. Bizdiń jigitterdiń uzyn sany túgel sıaqty. Meniń oıymsha Nálqara baǵana jaraly bolyp qalǵan tárizdi bolatyn, mine qyzyq, eki beti narttaı bop qyzaryp bir jerde ol da otyr.

Oılaımyn: meniń myna soldatym jyn ba, peri me? Baǵana bul qulap qalǵan joq pa edi? Ózimniń kúdigimdi sheshkim kelgendeı-aq:

— Jaýynger Sabalaqov, munda kelińiz! — dep shaqyrdym.

Nálqara qasyma jaqyn kelip tura qaldy.

— Sizdiń shaqyrýyńyzben kelip turǵan jaýynger Sabalaqov!

— Siz álginde jaralanyp qalǵan joq pa edińiz?

— Sol jaq janbastan ońbaǵandaı birdeńe sart ete túskende kádimgideı-aq murttaı ushtym. Óz oıymsha eldi degen osy eken dep oıladym. Baıqaımyn deni-basym saý sıaqty. Sol jaq janbasymdy sıpap kórdim. Baqsam meni saqtap qalǵan baıaǵy qol kúregim eken. Biri ótirik emes. Kádimgi jas balanyń judyryǵyndaı jaryqshaq naq janbastan qol kúrektiń tusynan soǵypty ǵoı. Bul osymen ekinshi, álde úshinshi ret osy kúrektiń qaqpaıymen ajaldan, naǵyz aýzyn ashqan ajaldan aman qalǵanym. Sodan da kúrekti óz basym jaı bir kúrek demeı, naǵyz altyn kúrek deımin.

Nálqara maǵan jańaǵy jaryqshaq tıgen jerdi kórsetti. Shynynda da kúrektiń orta jaǵyn oısyratyp, tot basqan jerin jyltyratyp jalap ótipti. Ol jaryqshaq kúrekke soqpaı, qara sanǵa tıse Nálqara bir aıaqtan aıyrylatyn eken.

Burynǵy ekeýiniń qandaı jaǵdaıda, qalaı bolǵanyn bilmeımin. Osy oqıǵadan keıin Nálqara óziniń janyna baılap júretin kishkene qol kúregin «altyn kúregim» dep ataıtyn boldy. Soldat ómiriniń bul da bir ańyzdy shaǵy edi. Qazir de sol altyn kúregimen okoptyń erneýin tegistep, jóndep otyr eken.

14

Osy bir sýyq habardy keıinirek estidim. Bizdiń polk, osy biz turǵan jer qorshaýda qapty. Jaýyngerlerge aıtpadym. Úreı týyp keter dep sekem aldym.

Shyn aıtsam, bul meniń sonaý 1941 jyldan beri estimegen sózim. Bul keıde ólim tyrnaǵyna ilingen, endi elý men jaýǵa berilýden basqa jol joq degendi de kórsetedi. Al qorshaýdy tas-talqan etetin de kúsh bar. Endi biz sony kútemiz.

Osy habardyń aldynda ǵana polk týyn jartylaı ashyp, qoltyǵyna qysqan kúıi bes-alty avtomatshy bizdiń bekiniske kelip jaıǵasty. Polk týy júrgen jerde sol polktyń shtab bastyǵy júretinin jaqsy bilem.Biraq Vetkovty kóre almadym. Artynsha eńgezerdeı eki jigit, biri ózimizdiń Temirbek, plash-palatkaǵa salyp, bireýdi kóterip keldi. Olar da okopqa tústi.

— Temirbek, bul kim? — dep qasyna júgirip keldim.

Ol jaýap berip úlgirgen joq. Qarasam Andreı Akımovıch eken. Kózin jumyńqyrap, aýyr dem ap jatyr.

— Jarasyn tańdyńdar ma, aýyr emes pe? — dep suradym.

Ol meni daýysymnan tanydy ǵoı deımin, aqyryn ǵana kózin ashyp, «jaqyn kel» degendeı basyn ızedi. Qasyna keldim.

— Eshqandaı, eshqandaı da úreı sasý bolmasyn! Eń keregi, eń bastysy osy! Qazir-aq shyǵamyz.

— Joq, biz úreılenbeımiz. Sizdi sanbatqa qalaı jetkizemiz?

— Men týraly qam jemeńder. Jaram onsha aýyr emes. Aıaǵymdy, bir aıaǵymdy julyp ketti-aý deımin. Endi meni qozǵamańdar!

— Ol aýrý emes pe eken? Sanbatqa jibereıik.

— Sanbat qaıda, ony kim biledi? — dedi Temirbek.

— Jańa anaý álgi sanıtar Elebaev jaqsylap tańdy bilem, óziniń de qoly jeńil ǵoı deımin, kóńilge bolmasa janym jaı taýyp qaldy. Sender úreılenbeńder! Aıtpaqshy, myna bir tank ne ǵyp tur? Erterek kózin joıyńdar!

— İsten shyǵarylǵan, joldas maıor!

— Ekıpajy qaıda?

— Shyqpaıdy, ishinde otyr.

— Onda aıaýdyń keregi joq. Órtep jiberińder. Qorshaý syǵyla tússe, ózderińe jaman bolady.

— Qorshaý dedińiz be? — dedi Nálqara selk ete túsip.

— Jap aýzyńdy! — dedim oǵan.

— Ie, baǵanadan beri ne dep jatyrmyn. Áli túsingen joqpysyń, biz qazir qorshaýda turmyz.Úreı bolmasyn degende sony aıtqanmyn. Men týraly qam jemeńder! Birinshiden, tankty qurtyńdar! Jaǵyńdar! O da bolsa jaýǵa aıbar bolsyn! Oq-dárini únemdeńder! Jetpeı qalyp «júrmesin. Tamaq ishtińder me? Úreısiz... úreısiz... Sabyr, sabyr kerek. Bosqa qyrylyp ketpeńder. Sabyrly, batyl bolyńdar.

— Joq, áli asqana joq. Úreı bolmaıdy.

Men maıor Vetkovtyń óńine qaıta qaradym. Shyndyǵynda jarasy aýyr bolar. Qalyń qabaǵy túsip ketken. Kózi jyltyrap áreń kórinedi. Erni kezergen. Astyńǵy ernin jymyryp tistenip alǵan. Sonyń ózinde «sender tamaq ishtińder me?» dep bizdiń qamymyzdy jep jatyr.

— Asqana bolmaýy da múmkin. Osyndaı tolasta qatyrylǵan nan bolsa da, birdeńe jep alyńdar! — dep qoıady maıor.

Maıor bet-aýzyn tyjyraıtyp, zorlana sóıledi. Shamasy jarasy qatty aýyryp ketti-aý deımin. «Sharshadym» degendeı qolyn bir siltep, kózin qaıta jumdy. Qolyn siltegeni bir jaǵynan álgi aıtqandaryn oryndaýǵa bergen belgi sıaqty edi. Men otdelenıe komandırine turǵan tanktyń kózin joıýǵa buıryq berdim.

— İshinde otyrǵandarǵa sezdirmeńder! Jańa kelgenderden býtylka alyńdar! Órtep jiberińder, tez órteńder!

Serjanttyń ózi ketti.

Endi bir qarasam tank art jaǵynan laýlap, jana bastaǵan eken. Qaıter eken dep, qarap qaldym. Bir kezde lúk ashyldy. Bireý qarǵyp túsip, júgire jóneldi. Ekinshisi basyn qyltıtyp, bir kórsetti de qaıta jasyryndy. Júgirip bara jatqandy bizdiń jaqtan bireý atyp jiberdi. Kim de bolsa mergen eken, murttaı ushyrdy. Ekinshisi shyǵyp, tup-týra bizge qaraı júgirdi. Eki qolyn erbeńdetip, joǵary kótergen boıy, ózi tynymsyz aıqaılap keledi.

— Rýs, rýs, ne, ne, neýbeı... zdaı-ýs, zdaı-ýs!

— Atpańdar! — dedim.

— Rýs, rýs!

Álgi júgirgen boıy okopqa kep qoıyp ketti. Kele salyp tankke qarap bir saýsaǵyn kórsetti. İshinde taǵy bireý baryn uqtym. Biraq ol shyǵa qoımady. Tank laýlap jatyr. Shydaı almady ǵoı deımin. Bir kezde ol da basyn shyǵaryp, ashyq turǵan lúkten sekirip jerge tústi. Esi aýysyp qalǵan adamsha burylyp aldy da, eńiske qaraı júgire jóneldi.

Oıdy, saǵany qýalaı baıaý jel soǵyp turǵan. Álginiń ústi-basy alaýlap, jyljyp bara jatqan úlken shar sıaqty ma, álde jelkildep kóringen alqyzyl tý sıaqty bop ketti.

Nálqara ataıyn dep oqtalyp edi, atqyzbadym.

— Ózi-aq óledi. Oqty shyǵyn etpeńiz!

Álgi nemis tankısi júgirip barady. Uzaǵan saıyn, júgirgen saıyn ústin basqan jalyn qomaqtanyp, qyzyl tili súıreńdep, ulǵaıa túsken. Ózi jalynnyń ortasynda, eki qolyn orynsyz ońdy-soldy erbeńdetip, bostan-bosqa bulǵaıdy kep, bulǵaıdy. Esi shyǵyp ketti me, esirik boldy ma, kim bilsin. Meniń janyma qashyp kep tyǵylǵan nemis kóz almastan, esi shyǵyp álgige qarap otyr.

Súıreńdegen qyzyl jalyn bir kezde jalp etip, toqtaı qaldy. Aqqýdyń qanatyndaı tóńkerile túsip, jalt etti de, qaıtadan qomaqtana bastady. Baqsam, alǵashqy shyǵyp, qashyp bara jatqanynda oqqa ushqan soldattyń ústine baryp qulaǵan eken. Ekeýi qushaqtasyp, aıqasqan boıy jana berdi. Jalyn ulǵaıa berdi. Qasymdaǵyǵa endi bir qarasam, betin basyp jylap otyr eken. Meniń qaraǵanymdy, kóz jasyn kórgenimdi seze qoıdy da, eki saýsaǵyn biriktirip, ári ekeýiniń uzyndyǵyn birdeı etip, álgi janyp jatqan ekeýin nusqady. Munysynan álgi ekeýiniń ne túıdeı qurdas, ne týys, ne egiz ekenin uqtym.

Meniń esime 1941 jyly Pskov túbinde bir vzvodta qyzmet etetin egiz jigittiń qushaqtasyp jatyp ólgeni týsti. Aldymen birine oq tıdi, qulap týsti. Ekinshisi baryp basyn súıep, jarasyn tańyp jatqanda oǵan da oq tıdi. Ekeýi ómirge qushaqtasyp keldi de, qushaqtasqan kúıi ketti. Kóp bolsa bul da sondaı bolar.

Tas jolǵa jetpeı, eki nemis birin-biri qushaqtap janyp jatty. Men de ol ekeýin nusqap:

— Gıtler, Gıtler! — dedim. (Ondaǵym bárine Gıtler kináli demek edim).

— Gıtler, Gıtler! — dep ol da birdeńeni aıtty da, oń qolynyń suq saýsaǵymen óziniń basyn túrtkilep, shekesin shuqyp-shuqyp qoıdy. Munysy «Gıtler — aqymaq, essiz» degeni bolar. Ózi dostaryn aıap otyr. Kózinde móltildegen jas irkilip tur.

— Gıtler, Gıtler! — dep basyn shaıqady. Kózindegi jasy lyp etip, jerge, okoptyń ishindegi qumǵa tústi de, sińip ketti. — Gıtler, toj, Gıtler toj, toj garıt...

Endi bir qarasam álgi ekeýiniń ornynda jaqqan ottyń orny tárizdi kishkene ǵana bop, qaraıǵan tómpeshik qapty.

Tutqynǵa qaıta buryldym. Naq meniń ózine nazar salýymdy kútip otyrǵandaı, jalma-jan qoınyna qolyn saldy da, odan partmonetin aldy. Álginiń ishinen bir adamnyń sýretin alyp kórsetti.

— Ottes, ottes... Komýnes...

— Seniń ákeń ne qylǵan komýnıs? Sen keshe, búgin, anaý tankyń janyp ketkenshe bizdi attyń emes pe?

— At dedi, attym.

— Komýnıs komýnısi ata ma eken?

— Atpaıdy. Ottes komýnes...

Onyń ákesi komýnıs te shyǵar. Biraq qazir ony tekserip, ushtyǵyna shyǵatyn ýaqyt emes. Baıqaımyn, baǵanaǵy, bizdiń tylǵa qaraı ketken tankter qaıta oralǵan joq. Olar da myna bizdiń kóz aldymyzda turǵan eki tankteı bop bir jerlerde shońqıyp-shońqıyp turǵan bolar. Al osy oıyma, optımısik boljaýyma qaramastan jaǵdaı shıelenisip bara jatqanǵa uqsaıdy. Basqany bylaı qoıǵanda biz jaralanǵan maıor Vetkovty, jaýynger Abyzovty qaıda, kimge jiberýdi bilmeı qaldyq. Maıor aýyr dem alyp, bizdiń okopta jatyr. Ózine qıyn ekenine, jarasynyń qatty aýyryp jatqanyna qaramaı, bizge aqyl aıtyp, keńes berip jatyr.

— Kúshti beker shyǵynǵa ushyratpańdar! Adam kerek bolady. Oq-dárini únemdeńder! Polktyń týyn qorǵap qalýdy osy bekiniste jatqan senderge tapsyramyn. Bul naǵyz úlken tapsyrma, mańyzdy is!

Bári de jandy, mándi sóz. Polk týyn saqtaý bizge tapsyrylsa, ol asa zor mindet. Bul týdy men talaı kórgenmin, kúzetkenmin. Sonda bizge komısar polk týy degen polktyń júregi, sonyń kádimgideı soǵatyn júregi dep túsindirgen. Polk týy — polktyń ómiri, tarıhy. Onyń bar ekenin rastaıtyn, kim ekenin anyqtaıtyn pasporty. Polk týyn joǵaltý degen polkty túgel joǵaltýmen birdeı. Polk týyn jaý qolyna berip qoıý — búkil polkty tutqynǵa bergenmen para-par. Al osyndaı qasıetti týdy saqtaý úshin, ony joǵaltpaı, jaýǵa bermeı qalý úshin eń aldymen qarýly adam, myltyq ata alatyn jaýynger-naıza qajet. Qarýly jaýyngerdiń oq-dárisi, qarsy kúresetin qajetti oǵy bolmasa odan ne paıda! Osyny oılaǵan kezde demińdi ishińe tartyp, tynysyn. taryla túskendeı bolady. Óıtkeni oq-dári shamaly. Granata degen atymen joq. Eki qol pýlemet pen on bes avtomat, myltyq, bar. Bizdiń qatarymyzǵa kelip jańa ornalasqandardyń nesi bar, nesi joǵy bizge beımálim.

Biz polk týyn saqtaýǵa, qorǵaýǵa tıispiz. Osyny oıladym. Óz vzvodymnyń jaǵdaıyn maıor Vetkovke aıtqanmen odan keletin paıda ne? Ózi jaraly bolyp, hal ústinde jatqan adamdy bos qınaǵannan basqa ne túsedi odan? Qolda bar kúshti, adamdy, oq-dárini durys paıdalanǵan jón. Eń úlken amal — ólispeı berispeý qajet. Polktyń osy týy 1942 jyly bir ret naq osyndaı qaýipte qalǵanda polıtrýk Málik Ǵabdýllın bastaǵan avtomatshylardyń qandaı erlikpen qorǵaǵanyn talaı-talaı estigenbiz.

Polk týyn qorǵaý búkil polktyń aryn, namysyn, dańqyn qorǵaý.

Oılap-oılap Býgeevten kómek suraýdy oryndy kórdim.

Jaǵdaıdy baıandaýǵa jáne maıor Vetkovtyń bergen buıryǵynyń mánin túsindirýge rota komandırine arnaýly baılanysshy jiberdim. Baılanysshy keshikpeı qaıta oraldy. Býgeev onymen birge keldi. Pýlemetshiler vzvodyn ala kepti. Bul kóńilge bolmasa senimdi kómek. Naq bir osylardyń kelýin kútkendeı-aq jaýdyń qalyń shabýyly bastaldy. Shamasy, bizdi qorshaýǵa alǵan toptyń bir bólegine qatty qysym bolǵan-aý dep túıdim. Óıtkeni oıpańmen sheginip kete bergisi kelmeı, biz jatqan qyratqa, bıikke umtyldy. Qysym bolǵanmen onsha kúshti de emes bolar. Biz turǵan bıikti qolyna alsa, jaý anaý-mynaý kúshke boı bermeı ketýi de ǵajap emes. Jaýǵa osy bıikti bermesek, bárin de bermeımiz degen bir senimdi oı taǵy týdy.

Maıor Vetkovke, rota komandıri Býgeevke aldymyzdaǵy oıdan úsh baǵytqa qaraı shabýyldaýshy toptyń kóringenin aıttym.

— Atpańdar! — degen kelte ǵana buıryq berildi.

Baqylap otyrmyn. Naǵyz shabýyl endi bastalǵandaı kórindi. Pýlemetshiler men mınometshilerdi artqa tastap, jaıaý ásker oqshaýlanyp alǵa shyqty. Olar júgire basyp, jatyp-turyp ózekten ótti. Ekinshi bir jaǵy betkeıdiń naq etegine kep jatty. Endi jaıaý áskerdiń orta jaǵy kóterildi. Ol da alǵashqy topqa teńese kelip ornalasty. Úshinshi top ta júgire kelip, aldyńǵylardyń qataryna keldi. Shamasy bir batalóndaı ásker bizdiń eki vzvodtyń qarsy aldyna, bıiktiń naq etegine kelip jatty.

Jaýdyń bir batalóndaı áskeri bizdiń qarsy aldymyzdaǵy saıdan ótip, naq baýraıǵa kelip jatty! — dep habarladym Vetkovqa.

— Áli de sabyr et! Endi qaıter eken, baqylaı ber?

Tolas kópke barmady. Pýlemetshiler men mınometshiler budan az buryn ózderiniń bekinisi bolǵan Pýshkın taýynyń biz jatqan tóbesin oqtyń astyna aldy kep. Oq ta, mına da jaýyp ketti. Biz sasyp qaldyq. Oqty únemdeımiz dep qyrylyp ketýimiz kádik. Eki pýlemet pen mergen jigitterge jaýdyń pýlemetshileri men mınometshilerin atýǵa komanda berdim. Oıymdy Vetkov te unatty, Biz de ata bastadyq. Jaý jaǵy basym jatyr. Bet qaratpaıdy. Ústi-ústine tópelep, bas kótergizbeıdi. Osy bir qalyń oqtyń astymen jaıaý ásker qaıta kóterilip, alǵa jyljıdy. Osy eki ortada bizden talaı adam jaraly boldy. Tutqynǵa túsken nemis tankısti de jaralanǵan. Oń jaq ıyǵyn sol qolymen sheńgeldep ustaǵan boıy dóńbekship jatyr. Ózimizdiń jaraly bolǵan jigitterge alǵashqy járdem kórsetip júrgen jaýynger-sanıtarǵa:

— Mynanyń da jarasyn baıla! — dedim.

Jaýdyń jaıaý áskerleri bıikke órmelep keledi. Bekinistiń ishi kókpeńbek shań-tozań bop ketti. Aıqaılaǵan, yńyrsyǵan neshe túrli daýystar shyǵady. Jaý jaqyndaı tústi. Jaqyndatyp aldym da:

— Atyńdar! — dedim.

Oq qym-qıǵash jaýyp ketti. Bıiktiń beldeýine talaı adamyn tastap, jaý sheginip, burynǵy ornyna qaıta baryp jatty.

— Atysty toqtatyńdar!

Biz atysty toqtatqan boıda nemister qaıtadan ata bastady. Taǵy da álgi pýlemetter men mınometterden atty. Demek, biz jaqtan tóbeni alýdan áli úmitin úzgen joq. Shabýyl qaıta bastaldy.

Biz taǵy kúttik jaýdy. Ol taǵy shapty.

Osy bir kóktemniń uzaq kúnin paıdalanyp biz jatqan bıikke jaý úsh ret shabýyl jasady. Sońǵy shabýyl kezinde bizdiń jartydan astam adam qatardan shyqty. Jaý da kóp shyǵynǵa ushyrady. Biraq bıikti ala almady. Keshke qaraı jaýdyń art jaǵynan bizdiń dıvızıanyń 19 polky shabýyl jasap, bizben kep jalǵasty. Jaýdyń aılaly, zulym qorshaýy uzaqqa barmady, ózderi úshin olja da bolǵan joq. Paıdasyz qorshaý jasap, kóptegen adamynan aıryldy, Qalǵandary toz-toz bop, beıbereket shegindi. Bizden de shyǵyn az bolǵan joq.

Jaý bizdi ala almady. Biz bekingen bıikti bermedik. Jaý basqa baǵytpen beıbereket shegine tústi. Qashqan jaýdy qýýdy qoıa turyp, aldymen jaralylardy jónelttik. Tutqyndardy da jiberdik.

Ózimizdiń jigitter keldi. Kópten kórispegen, ábden saǵynǵan týysqandarsha bir-birimizben qushaqtasyp kóristik. Súıisip jatyrmyz. Ań-tań bop bir-birimizdiń betimizge qaraımyz. Kórerge túr joq. Bet-aýyz saǵal-saǵal, jyltyrap kóz ǵana kórinedi. Basym aınalyp, kóz aldym tunyp tur. Baıqaımyn tanys jigitterdiń birazy-aq kórinbeıdi. Polk týyn shtab bastyǵynyń orynbasaryna tapsyrdyq. Óıtkeni maıor Vetkov gospıtálge ketip bara jatqanda:

— Saǵan kóp raqmet aıtamyn! Týdy meniń orynbasaryma tapsyrarsyń! — dep edi.

Kóktem kúni qantalap batty. Kókjıektegi qara sur bulttar kúnniń keshki nurymen qońyrqaı qyzǵylt túske boıandy, aq sharby jıekteri kóktemde erip jatqan kópirshik ulpa qar tárizdi bop, úlpildek qyzyl oramaldyń jıegine uqsap ol da qyzardy. Keıde osy kórinister aq ulpa qardyń ústine shashylǵan qan sıaqty bop, alaý tartyp, shymqaılanyp ketedi. Kóktem kúni batyp barady. Men oǵan qarap turmyn. Óz oıymsha basqalar tárizdi meniń de bet-aýzym saǵal-saǵal, battasqan kir, topyraq, shań-tozań bolsa kerek. Kıimimnen, tulǵamnan, daýysymnan tanymasa meni eshkim tanymas ta edi. Erinim kezerip, jarylyp ketse kerek, qaıta-qaıta tilimmen jalaımyn. Aýzyma shaqyrlaǵan qum men topyraq tolady. Baıqamaı erinimdi taǵy jalap, tisimniń arasynda shaqyrlaǵan qumdy qaıta túkirip tastaımyn. Tamaǵym qurǵap, jutyndyrmaıdy. Shań-tozań basqan betim de qyzynyp, dý-dý etedi. Basym meń-zeń. Qýlaǵym shýyldaıdy, áli atys bop jatqandaı-aq alaqtap, jan-jaǵyma qaradym. Batys jaqtaǵy qyzyl jolaq bolmasa, basqa jaqqa qoıý qarańǵylyq túsipti.

Soldattar kún uzaqqa nár tatpady. Asqana jańa ǵana kelgen eken, baqyrashtardy saldyrlatyp, eki soldat saıaǵa qaraı jóneldi. Ekeýiniń qolynda tórt-tórtten segiz kotelok bar eken. Endi ǵana oıyma tústi. Vzvodtaǵy otyz shaqty adamnan segiz-aq adam qalǵany ǵoı. Basqalary ólgen, jaralanǵan. Kópten bergi ári aǵa, ári joldas Nálqara da joq. Jaýdyń úshinshi, sońǵy shabýyly kezinde jaraly bolǵan eken.

Baıqamaı erinimdi taǵy da jalap qaldym. Tisim-tisime tıgende qum shyqyr-shyqyr etti. Túkirigimdi juta almaı, taǵy tastadym. Tamaǵym qurǵap qalǵan eken, jutyna almadym.

Bir mezet esim aýyp ketkendeı boldy. Turǵan jerim tóńkerilip ketken eken dep oıladym. Aıaǵym aspanǵa qarap qalǵandaı sezindim. Qolymmen qarmanyp, okoptyń jıegin tyrnalaı berdim. Kózimdi jumdym. Qaıta ashtym. Býyndarym qurysyp qalǵan eken, ornymnan qozǵala almadym. Maǵan birdeńe kerek sıaqty. Suraǵym keledi. Esime túsire almadym.

Arsa-arsa bop buzylǵan, qulaǵan okoptyń jıegine súıenip otyra kettim. Kóz aldym tunyp, qaraýytyp ketti. Okoptyń erneýine jarmasyp, topyraǵyn qolymmen tyrnap, ornymnan qaıta turdym. Kózimdi jumyp, okoptyń erneýinen ustap, olaı-bulaı júrdim. Qulaǵym burynǵydan beter shýlap ketti. Tizem dirildep, okoptyń jaqtaýyna súıenip, qaıta otyrdym. Kúndizgi qaýyrt kezdiń aýyrlyǵy endi, arqany azdap ta bolsa jaıbaraqattyqqa salǵan kezde sezildi bilem. Qulaqtyń shýyly, bettiń alaýy, bastyń aýyrǵany, sheke tamyrdyń zirkildep qatty soqqany basylmady.

— Joldas leıtenant, sý ishesiz be? — degen daýysty estigende baryp, baǵanadan beri ne kerek etip turǵanym esime tústi.

Álgini aıtqan soldat joq bop ketti.

Qolymdy soza berdim. Soldat qolyma tastaı sýyq, birdeńeni ustata berdi.

— Bul ne, bul? — dedim.

Kóz aldym tuman. Eshteńe kórmeımin.

— Sý ǵoı, sý, sý quıǵan quty.

Saýsaqtarym dirildep, qolymmen qarmanyp, qutyny aldym da, tyǵyny alynǵan eken, aýzynan juta bastadym. Sý sap-salqyn eken. Kúni boıy okoptyń túbinde, syz da dymqyl, salqyn topyraqtyń astyna kómýli jatqan qutydaǵy sý bolar-aý, tas bulaqty jaryp shyqqandaı. Ózi maǵan balmuzdaqtaı tátti kórindi. Muzdaılyǵyna qaramaı sylqyldatyp juta berdim, juta berdim álgi qutydan. Kónim ábden kepken eken, naq bir zámzám sýyn ishkendeı qunyǵyp, raqattana juttym. Qutydaǵy sý múldem taýsylǵanda baryp, bir-aq dem aldym. «Ýh» dep kúrsingen boıda mańdaıymnan mup-muzdaı salqyn ter burq ete tústi. Jańa ǵana qunyǵa ishken salqyn sý tabanda mańdaıdan qaıta shyqqandaı boldy. Bir sát kóz aldym shyradaı janyp sala berdi. Bos qutyny qolyma ustap, álgi jaýyngerge usyna berip:

— Raqmet saǵan, raqmet, sýyń salqyn eken. Qaıdan, qaıdan aldyń bul sýdy? — dedim.

— Shóldegende ishsin dep ádeıi sizge dep, baǵana Nálqara aǵa muzdaı jerdegi salqyn qumǵa kómip ketken edi. Arpalysta esimnen shyǵyp ketipti. Esime jańa tústi. Báribir sizge buıyrdy.

Jany ashyr jaqsy aǵanyń esimin qaıta estidim. Álgi sýdy óz qolynan ishkendeı-aq onyń qyzyl kúreń súıkimdi de meıirimdi óńine qaraǵym keldi, kúle qaraǵym keldi. Biraq amal joq, ol meniń qasymda emes edi. Ol kúndizgi urystyń kezinde jaralanǵan. Jarasynyń qandaı ekenin de, qalaı jaralanǵanyn da esime túsire almadym. Esime onyń ózi aıta beretin «altyn kúregi» tústi. «Osy kúrek meni úsh ret ólimnen alyp qaldy». dep janyna baılap júrgen qol kúregin maqtanysh etýshi edi. Onysy bul joly saqtaı almaǵan eken-aý.

Altyn kúrek qashanǵy saqtasyn. Jaý onyń kúrek baılaǵan jerin dáldep jata ma?

Esimdi jıǵanmen qulaǵym shýyldap, basym meń-zeń bop tur. Sonyń ózinde óz oıyma ózimniń kúlkim keledi. Iá, altyn kúrek ony qashanǵy saqtasyn. Myna Nazarov keıde, ózinshe kóńildi júrgen shaǵynda óziniń kaskasyn «altyn qalpaǵym» dep qoıatyn. Onyń aıtýynsha kaskasyna talaı oq tıip, tese almaı taıyp ketken. Talaı jaryqshaq kaskasyna tıip, jan-jaqqa, byt-shyt bolyp ushyp ketken. Bir sátte deıdi ol: «Alystan álsirep kelgen adasqan oq naq qarynyma, kindiktiń túbinen tıgeni bar emes pe, óldim dep ishimdi ustaı berdim. Qarasam túk te joq. Sóıtsem, beldigimniń doǵasyna tıipti de, ar jaqqa óte almaı, ilinipti de qapty. Mine, nanbasańyz, qarańyz!» dep bir rette nemis vıntovkasynyń jalǵyz oǵyn kórsetkeni bar.

Nazarovqa salsań onyń beldiginiń sary jezden jasaǵan doǵasy da altyn. Biraq, búgingi shaıqasta «altyn kúrek», «altyn qalpaq», «altyn doǵa» túgil, odan da zor, kileń kók temirden jasaǵan tanktyń ózi eshkimge tulǵa bola almady. Tankter janyp ketti. Zeńbirekter qırap qaldy.

Qulaǵym dyń-dyń etedi. Nálqara jaıyn surap bilgim keldi. Esime «altyn qalpaqty» Nazarov tústi. Qasymdaǵy jaýyngerge qaradym.

— Nazarov qaıda?

— Anaý otyr, shaqyraıyn ba, joldas leıtenant?

— Qaıda, káni?

— Anaý, áni.

Kózimdi áreń ashyp, álgi jaýynger kórsetken jaqqa qaradym. Kóz aldymda adam emes, balshyqtan jasap qoıǵan ásheıin bir qojalaq músin tur.

— Káni, Nazarov qaısy?

— Anaý otyr ǵoı.

— Deni saý ma, jaraly emes pe?

— Joq, saý. Ony altyn qalpaǵy taǵy da saqtap qapty.

— Áı, altyn qalpaqty jigit, beri kel!

Qańǵalaqtaı basyp, qasyma Nazarov keldi.

— Joldas gvardıa leıtenanty...

— Toqta, aman qaldyń ba?

— Sap-saýmyn, joldas leıtenant?

Betine qaradym. Kózim buldyrap turǵan maǵan bolmasa, Nazarovtyń eki kózi jyltyrap, sonaý bir qarańǵy túkpirde álsirep janǵan qos shyraq tárizdi áreń-áreń kórinedi. Ózinshe aıtsam «altyn qalpaǵy» kózine qaraı bútin qabaǵyn jaýyp tómen túsip ketken. Beti saǵal-saǵal. Joǵarydan tómen qaraı aqqan terdiń aıǵyz-aıǵyz izi jatyr. Erni kezergen, túrińki kelgen jaǵy tilim-tilim.

Nazarovtyń betine uzaq qaradym. Meniń óz túrim de qaıbir jetisip tur deısiz? Osy Nazarovtyń sıqy tárizdi bolar. Men ony aıap kettim. Esime budan burynǵy oqıǵalary da tústi. Biraq sonyń ózinde men ony aıap kettim.

— Bul joly seni ne saqtap qaldy? — dedim sál ǵana ezý tartyp, jylylyq kórsetpek bolǵandaı. Biraq oılaımyn aýzym yrbıyp, tisim aqsıyp, túrim toǵaıdaǵy qamys arasynan kóringen málin tárizdi masqaradaı shyǵar.

— Bul joly, joldas leıtenant, naq altyn qalpaqtyń ózi saqtady. Oq pen jaryqshaq tóbege tyqyldap, kádimgi jańbyrsha jaýdy emes pe! Buryn oınap aıtýshy edim, bul joly bul shyn «altyn qalpaq» boldy.

Ol kaskasyn qolyna alyp tizesine qoıdy. Shashynyń astyńǵy jaǵy, mańdaıynyń joǵary jaǵy bir elideı appaq aq jolaq eken. Onysy kózim buldyrap otyrǵan maǵan ádepkide mańdaıdan shart baılap alǵan aq dákege uqsady.

— Jaryqshaq degenderińiz, tipti beldiktiń doǵasy emes, shıneldiń túımesine tıip te toqtady ǵoı. Adam ólmeıin dese qıyn eken, joldas leıtenant!

Daýysy burynǵydan da jarqyndaý shyqty. Aıap kettim ony. Bir jaǵynan ózimdi aıaıtyn eshkim bolmaǵansyn aıadym.

— Sebepker «altyn qalpaǵyń» ba, nemese beldigińniń altyn doǵasy ma, shınelińniń altyn túımesi me, áıteýir ne de bolsa aman qalǵanyń ońdy bolǵan eken. Búgingi urystan jaralanbaı qalǵanyna qaraǵanda tula boıyńnyń bári altynmen aptalǵan, kúmispen kúptelgen bolar.

— Ondaı artyq altynymdy alyp qoıdyńyz ǵoı! — dedi.

Meniń de esime sap ete tústi. Áli umytpaı júr eken. Ádepkide múdirip qaldym. Jaýap túspedi oıyma.

— Ie, sen ony áli umytqan joq pa ediń?

Qaltamnan oramal alyp bet-aýzymdy súrttim.

Nazarov úndemedi.

— Sen onyń nesin umytpaı júrsiń?

— Umyttym.

— Ie, umyt. Men saǵan sonda-aq aıtqanmyn. «Búlingen elden búldirgi alma» dep atalarymyz durys aıtqan. Seniń ol jınaǵandaryń altyn emes, kózdiń jasy ǵoı. Seniń ol altynyńnan myna basyńdaǵy shoıyn qalpaǵyn, jez doǵań, temir túımeń artyq.

Jańa ishken salqyn sýdan ba, esim kirip, kádimgideı sergip qaldym. Kesh túsip keledi. Okoptyń ishi de salqyn tartty.

— Sen myna meniń qasyma kelip otyr.

Ol kelip janyma otyrdy.

— Ertede, — dedim tilim kúrmelip, daýysym áreń shyqty, — jaýgershilikke ushyrap, el kóship, er qyrylyp, halyq basyna ashtyq-jalańashtyq túsken kezde bizdiń ata-babalarymyz aıtqan eken «altyn, kúmis tas eken, arpa, bıdaı as eken» dep. Solar aıtqandaı seniń sol arqalap júrgenderin, tas edi ǵoı.

Nazarov úndegen joq. Munysy maǵan unamady.

— Sen ótkendi umytsań, men aıybyńdy keshem! — dedim.

— Umyttym dedim ǵoı.

Zorlanyp shyqty daýysy.

— Onda men aıybyńdy keshtim.

Qarańǵy tústi. Ekeýmiz bir-birimizdi áreń kórip otyrmyz.

— Nálqara Sabalaqovtyń qalaı jaralanǵanyn kórdiń be?

— Kórgeni ne, ózim jarty jolǵa deıin shyǵaryp saldym. Jolda sanıtar qyz qarsy kezdesti. Soǵan tapsyryp qaıttym. Raqmetin aıtyp, jylap aıyrylysty.

— Ońdy bolǵan eken. Jarasy aýyr emes pe?

— Onsha aýyr emes. Óz aıaǵynan ketti.

Meniń basymda «óz aıaǵynan ketti» degen sóz kópke deıin yzyńdady da turdy. Demek, jarasy jeńil, keshikpeı qaıta oralady.

— Seniń anaý aıybyńdy aıtqan Nálqara emes. Ol ondaı adam emes. Eshkim maǵan eshqandaı sybys jetkizgen joq. Sen muny da bilip qoı. Bil de, bárin umyt.

— Umyttym dedim ǵoı, joldas leıtenant.

— Durys onda, jaqsylap dem al! Aıtpaqshy, bet-qol shaıatyn sý bar ma?

— Bar, — dep qutydan qolyma sý quıdy.

Beti-qolymdy jýdym.

— Raqmet saǵan, endi jaqsylap dem al! — dedim.

Ol ketip qaldy. Okoptyń túp jaǵynan áldekimniń yńyldap salǵan baıaý áni estildi:

Qarańǵy tún,

Tek qana zýlaıdy oq mańaıda!

Osy áýendi tyńdap otyryp, qalǵyp kettim. Án basylmaǵandaı qulaqta yzyńdady da turdy.

15

Bir táýlikke sozylǵan tolassyz shaıqas eseńgiretip ketipti. Túni boıy baýyrym qalshyldap, týla boıym dirildep shyqty. Jóndep uıyqtaı almadym. Kózimdi jumsam-aq eles basyp ketedi. Atylǵan oq, jarylǵan snarád, janyp jatqan tank, ólgen adam, jaraly jaýynger, aıqaı-shý; bári kóz aldymda turyp alady. Kózimdi ashsam tóńirek qap-qarańǵy, tup-tunyq. Kózimdi qaıta jumamyn. Kirpigimdi ileıin desem álgi elester kóz aldyma qaıta keledi. Munysy nesi? Men budan buryn mundaı urys, mundaı súreń kórmegen be edim? Joq, olaı emes, sharshaǵan shyǵarmyn. Óıtkeni keshegi shaıqas qatty boldy. Jeńiske jetip, aldynan altyn kúrek jeli soǵyp turǵan Armıanyń kishkene de bolsa bir bóleginiń qorshaýda qalýy, oǵan qaýip tónip, joıylyp kete jazdaýy jaı ǵana nárse emes, kókiregine jeńis jeli tolǵan úmitker, talapty, alǵa basqandardyń abyroıy men namysynyń shaıqasy, júıke men jan shaıqasy bolatyn.

Kim bar, joǵyn endi ǵana esime túsire bastady. Kóp shyǵyn bar. Jeńis taǵy bar.

Ramazannyń da keshegi urysta, jaýdyń bizdi qorshaýǵa alǵan, sóıtip, joıyp jibermek bolǵan kezindegi shaıqasta qaıtys bolǵanyn kelesi kúni tańerteń estidim. Er jigit, jaqsy jigit urys dalasynda ólgen eken. Endi ony qaıda, qalaı ólipti dep qazbalap jatýdyń orny bar ma? Qorshaýdan bosap, esimizdi jıar-jımastan jaralylardy sanbatqa jónelttim. Al ólgenderdi qara jerdiń sýyq baýyryna saldyq. Taý bókterinde borsyqtyń ininen shyqqan jas topyraq sıaqty tompaıyp-tompaıyp, ár jerde bir qabyr qaldy. Sonyń biri — baıan tartatyn ánshi, kompozıtor jigittiń dıvızıa jaýyngerleri óziniń dosy sanaǵan, árkim ózine jaqyn tartqan, joldas sanaǵan Ramazannyń qabyry. Ony jerleý kezinde qasynda boldym. Júzinen qany qashyp, appaq shúberekteı bop ketipti. Astyńǵy ernin jymyra tistenip alǵan. Biraq, júzinde muń kireýkesi, qaıǵy-qasiret izi kórinbedi. Qatty sharshap-shaldyǵa kelip, ábden shóldep uıyqtaǵan jolaýshy tárizdi eken. Jurt topyraq salyp jatqanda esime qaıdan sap ete qalǵanyn bilmeımin, planshetimnen bir paraq aq qaǵazdy jyrtyp aldym da, qara qaryndashpen bylaı dep jazdym:

Habarsyz ketti deı kórme,
Óldi ol Pýshkın taýynda.
Ataqsyz ketti deı kórme,
Ketken joq kegi jaýynda.

Muny jazarymdy jazsam da ne isterimdi bilmeı, ańyryp qaldym. Ne etsem eken? Shıneliniń qaltasyna salaıyn ba, álde hatpen qosyp, eline, aǵaıyn-týysyna jibereıin be? Qolymdaǵy bir japyraq qaǵazdy birese búktep, birese qaıta jaıyp, az ańyrdym. Nede bolsa qabyrǵa tastaǵym keldi. Birge jatsyn, birge qalsyn. Osymen birge kómeıge sóz de keldi:

— Ardaqty ánshi aǵa, saǵan týǵan jerdiń topyraǵy buıyrmady. Myna biraz sóz ben bir japyraq aq qaǵaz týǵan jerin Kókshede ósken aq qaıyńnyń jalǵyz japyraǵyndaı bop, senimen birge jatsyn! — dep, qaǵazdy qaıtadan tórt búktep, áli beti jabylmaǵan qabyrdyń ishine laqtyryp jiberdim.

Tórt búktelgende jas balanyń alaqanyndaı ǵana bolǵan aq qaǵaz aǵashtan úzilip túsken kúzgi japyraqtaı pátpelek oınap, qanaty dirildep uıasyna qonǵan aq kógershin tárizdi sýsyldap baryp, ólgen soldattyń kókiregine tústi. Kózime jas keldi. Kóz jasymdy eshkimge kórsetkim kelmegendeı teris aınala berdim.

— Otdelenıe, zalpom plı! — degen kishi serjanttyń shińkildek daýsy shyqty.

Myltyq atyldy. Aspanǵa atylǵan myltyqtyń oqtary shyńyldap alys ketti. Áldekim raketnısadan atqan eken. Oqtar kórinbeı ketse de, qyzyl raketa aspanda sharyqtap biraz turdy da bıikte sóndi.

Qabyrdyń betin asyǵys jaýyp, batysqa qaraı júrip kettik. Taý baýraıynda tompaıyp jas qabyr qala berdi. Ómir degen qyzyq eken-aý dep oılaımyn. Budan az-aq buryn qasymyzda júrgen adam ǵaıyp boldy. Kózden ketkeni kóńilden ketkeni eken ǵoı... Sýyq jerdiń qoınynda Jatqan azamat jaıly «Sondaı bir jigit bolyp edi» deıtin eles bar. Budan basqasy áli kúńgirt, keshke qaraı qalyń bultqa batqan kún sıaqty surqaı.

Artyma qaramadym. Keshegi qan tegis bolǵan qońyr tóbeniń baýyrynan, Pýshkın taýlarynyń bir sileminen alystap baramyn. Alǵashqyda basyma eshteńe túspedi. Álgidegi atylǵan myltyq daýsynan qulaǵym qaıta shýyldap keledi. Edáýir júrdik. Oıymdy jınap, taǵy keshegi urysty, jańa jerlengen Ramazandy esime aldym. Uzaǵan saıyn esime álgi bir kezdegi jalǵyz shýmaq óleńniń jalǵasy túsip, mazalaı berdi. İshimnen kúbirlep kelem. Otyra qalyp jazǵym keledi. Otyrý qaıda? Batysqa qaraı, qashqan jaýdyń sońyna túsken, dúrbeleń ketip bara jatqan qalyń qoldyń qımyly seni otyrǵyzý túgil, jan-jaǵyna durystap zer salǵyzar da emes. Saı-salamen, orman arasymen, taý qıalarymen josylyp, úrdis kelemiz. Báribir oılap kelem. Meniń oıymdy buzǵan ózimniń qaraýymdaǵy az adamnyń biri, órimdeı jas soldattyń syńǵyrlaǵan bala daýsy edi:

— Joldas leıtenant, myna bir qaǵazdar baǵanaǵy jerlengen soldattardyń dokýmentteri edi. Kimge ber dep buıyrasyz? — dedi.

— Dokýmentterdi, ordender men medaldardy rota starshınasyna ber, al jeke hattar bolsa, ony keshke qaraı pochtaǵa tapsyr!

— Syrtynda konverti de, adresi de joq bir hat bar. Ony qaıtem?

— Kimniń haty ekeni belgili me?

— Sońǵy jerlengen, álgi án shyǵaratyn Ramazan aǵaıdyń tós qaltasynan aldyq.

— Maǵan bere turshy! — dep qolymdy sozdym.

Ondaǵy oıym qazirgi qıalyma, ol týraly oıyma dáneker, súıeý bolar birdeńe izdeý jáne adresin taýyp jónine jiberý edi. Biraq hattan ondaı eshteńe taba almadym. Hat úıge, semáǵa jazylǵan, anaǵa arnalǵan hat eken. Degenmen meni tań qaldyrǵan jaılar boldy. Ol hatyn «ardaqty anam» dep bastapty. Bul kim? «Ardaqty ana» dep kimdi aıtyp otyr ol?

Árıne, Ramazannyń barlyq ómir tarıhyn jaqsy biletin men sıaqty adamnyń qaı-qaısysy bolsa da bul suraqty qoıǵan bolar edi.

Ardaqty ana! Zeınep pe, Sabıra ma? Munyń ekeýi de ana, qos ana, bir balanyń eki anasy, jigittiń eki anasy bolǵan. Eki birdeı ana ulym degen arys edi ol bir. Qaısysyna, qaı anaǵa jazdy eken? Bul baıaǵy, Mılqaıdardyń aýylynda qalǵan, jeti jasynan kórmegen, óńi-túsin umytyp qalǵan, biraq aq sútin bergen, týǵan anasy Sabıra ma, joq álde týmasa da týǵandaı bop, asyraǵan, ósirgen, óz ulyndaı tárbıe, tálim bergen Zeınep pe?

Munyń ekeýi de Ramazannyń «ardaqty anam» dep aıtýyna turatyn jandar. Sabıra baýyryna basyp otyrǵan jalǵyz uly, tula boıy tuńǵyshy Ramazannan aırylyp qalsa, oǵan eń aldymen zaman, ýaqyt, sol kezdegi turmys-jaǵdaı kináli bolatyn. Týǵan anany joqtatpaı, ógeı sheshe ekenin bildirmeı bilse de, óz balasyndaı baýyryna basqan, mańdaıynan sıpaǵan, meıirimdi ana Zeıneptiń kinási bar ma edi?

Joryqta júrip kele jatyp, hatqa bastan-aıaq kóz júgirtip óttim. Hat Zeınepke, Kókshetaýǵa, onyń ishinde Bulandydaǵy Qudyqaǵashta turatyn ekinshi anasyna jazylǵan eken.

«...Ardaqty anam, kishkentaı Almashym, saǵyndym-aý senderdi, saǵyndym, qatty saǵynyp júrmin. Joryq kezinde, shabýylǵa shyqqanda qatty shóldeımin. Sol kezde senderdi esime ap, oılaımyn, ózimshe senderdi kezekpe-kezek qushaqtap súıemin. Shólim basylyp, sýsynym qanǵandaı bolady, kózim shyradaı janady.

Batysqa qaraı, senderden uzap baramyz. Biraq bizdiń alystaǵanymyz úıge baratyn, týǵan jerge oralatyn kúndi jaqyndatqanymyz ǵoı. Sol kúndi kúte berińder!

Senderdi kóp oılaımyn. Apa, jaılaryń qandaı, turmys qalaı, Almash qalaı ósip keledi, mýzykant bola ala ma, oqýdy qalaı oqıdy? Mine, osynyń bári meni oılantady, tolǵatpady. Keıde oılaımyn, soǵys bolyp jatqany bolmasa, el jaıy jaman emes shyǵar deımin.

El ishi qazir molshylyq qoı. Soǵys bitkesin bul qıyndyqty da umytamyz. Alda jaqsy kúnder bolady.

Apa, Almash ekeýiń anda-sanda ákeıdiń molasyna baryp, basyndaǵy qulpytastyń shań-tozańyn súrtip, tazalap turyńdar! Óli de bolsa áke, óli de bolsa arýaq: Erjan ashtan ólse de, artyna urpaǵyn tastap, balasyn tiri qaldyryp ketkenin el-jurt bilsin. Soǵysqa keterdiń aldynda tapqan-taıanǵanymdy jınap, tyrashtanyp júrip, basyna qulpytas qoıǵanymda da, men osyny oılaǵan edim.

Oı demekshi, apashym-aý, oıym, armanym kóp áli. Eń aldymen seni baqytty etsem deımin. Qartaıǵan kezińde esh nársege alańdamaı, alym-berim ómir keshseń jeter edi-aý! Almashty Almatyǵa, ózimniń qolyma alyp oqytsam deımin. Ol mýzykalyq joǵary bilim alsa qandaı ońdy bolar edi. Almash tamasha mýzykant bolyp, men shyǵarǵan ánderdi oınap otyrsa, men ony tyńdap otyrsam. Tóbem kókke jetpes pe edi? Nemese, ol roıálmen meni súıemeldep otyrsa, men baıanmen ánderimdi oryndasam qandaı jarasyp turar edi? Baqyt degen sol da, qýanysh degen osy da. Biz ómirden osyndaı kishkene ǵana nárseler kútken jandarmyz.

Syrymdy sen ekeýińe aıtpaǵanda kimge aıtamyn? Apa-aý, Almash-aý, mende budan basqa da arman, qıal bar. Osy soǵystan aman qaıtsam, eń aldymen erlik týraly, ólim men ómir, ol ekeýiniń bitispes aıqasy, máńgilik kúresi, ómirdiń jeńimpaz kúshi jaıly úlken bir shyǵarma, opera ma, sımfonıa ma jazsam dep armandaımyn. Budan soń ózimniń arýaqty babam Birjan ánderiniń sarynymen bir opera jazsam deımin.

Al osyndaı armanymdy oryndaý úshin eń aldymen sen ekeýińdi aman-saý kórýim kerek. Qazirgi eń basty másele Otandy, eldi saqtaý. Bizdiń mundaǵy tabysymyzdy,. jeńispen alǵa ketip bara jatqanymyzdy ózderin gazetterden, radıodan, kúndelikti habardan bilip otyrǵan shyǵarsyńdar! Ony qaıtalaǵym kelmeıdi. Bir sózben aıtqanda alǵa basyp baramyz. Jaý ólispeı berispesteı qarsylyqtar kórsetedi.

Apa, qazir biz Pýshkın taýlary degen alasalaý, shaǵyn bir taýdyń túbinde týrmyz. Kúnde erte turyp álgi taýdyń basyna, túr-tulǵasyna qaraımyn. Óıtkeni, kóktigi qalyń qaraǵaıy — tipti taǵy biraz poshymy aýmaǵan bizdiń Kókshe! Munyń Pýshkın taýlary dep atalatyn sebebi — bir kezde osynda Pýshkın turypty. Keıin aqyn ólgensin, kúıeýin aza tutyp, osy jerde eki jyldaı Natalá Goncharova, — Pýshkınniń áıeli turǵan. Odan soń aqynnyń balasy Grıgorıı Pýshkın de osynda turypty. Olardyń osynda úı-jaıy, jeri bolǵan...

Bizdiń Kókshege kóp uqsas. Sol uqsastyqty esime alsam oıyma taǵy da sender, Almash ekeýiń túsesińder. Kóksheni kórgendeı bop, et-baýyrym ezilip, egile kóp qaraımyn...

Qaraǵan saıyn esime taǵy da sender túsesińder. Bul sol álgi aıtqan saǵynyshtyń belgisi bolar.

Kóriskenshe saý-salamat bolyńdar!

Hat jazýshy balań Ramazan Erjanuly Elebaev».

Keshegi bolǵan qyrǵyn urystyń aldyndaǵy tolasta jazsa kerek, Ramazan hatty edáýir uzaq jazypty.

Hatty jas soldatqa qaıta berip jatyp:

— Adresin jazdym. Bul hatty da jónelte ber! — dedim.

Muny aıtarymdy aıtsam da, sol hattyń aıaǵyna kókeıde kele jatqan oıymdy, baǵanaǵy jalǵyz shýmaq óleńdi qosa jazǵym keldi. Biraq jazbadym, jazýǵa ýaqyt ta bolmady.

Habarsyz ketti deı kórme,
Óldi ol Pýshkın taýynda.
Ataqsyz ketti deı kórme,
Ketken joq kegi jaýynda.

Joryqtamyz. Osy jalǵyz shýmaqty qaıtalap, kúbirlep qoıam.

Júrip kelemiz. Qarsy aldymyzdan kóktemniń maıda qońyr jeli esip tur. Naǵyz kóktem jeli jumsaq betti ópkendeı jaıly, jeńil jel. Bizdiń jaqta, Qarataý, Syr boıynda bul jeldi «Altyn kúrek» dep ataıdy. Altyn kúrek dese altyn kúrek. Bul jelden soń jerde qar men muz túgil, ton men syzdyń ózi qalmaıdy. Altyn kúrek — kóktemniń, naǵyz kóktemniń basy, budan soń Qarataý eli qosqa shyǵady. Onyń aldynda bir qazanǵa qyryq túrli dám tastap, naýryz kóje beredi, shúlen tarqatady. Qys qamyn jasap egin egedi. Altyn kúrekten soń el etegin, keńge salyp, jaırańdaı bastaıdy. Óıtkeni budan soń kóktem keledi, artynan jaz shyǵady.

Altyn kúrek soǵyp tur. Kóńilge bolmasa tańerteńgiden de jylylaý, tipti ystyq jel soqty. Pýshkın taýlary qys qyspaǵynan, toń sheńberinen bosanyp, jańa ǵana býsanǵandaı, kógildir tartyp munary kóbeıe túsip, alys qap barady.

Altyn kúrek naq mańdaı aldymyzdan soǵyp tur. Nege ekenin bilmeımin osy bir ystyq jel kóńilimdi ósire túskendeı qıaldap kelem. Myna jel maǵan kóktem jeli, óz aýylymdaǵy altyn kúrek bolýmen qatar, jeńis jeli tárizdi bop esedi. Bir sát shalqyp kettim. Mańdaıym jipsip, arqam shyp-shyp terlep, boıym jadyraı bastady. Mańdaıymdy súrtip tóńirekke kóz tastadym. Artynsha jańa bir kóńilsizdik basty. Ony esime aldym. Ánshi aǵa, jaqsy dos Ramazannyń betin sýyq topyraq búrkedi, ol óldi. Endi mynaý jeńis jeli soǵyp tur. Ol osy jeńil, júrekti qytyqtaǵan ystyq jeldi juta almady. Ol maıdan dalasynda erlik qazaǵa ushyrady. Artynsha altyn kúrek soqty.

Pýshkın taýlarynyń baýyrynda qalǵan jas qabyr kishkene de bolsa, alystan qaraýytady. Jolda, taý bókterinde ketip bara jatqan beısaýat jolaýshy nazaryn ózine aýdara alar ma? Átteń, ýaqyt tyǵyz, júris qaýyrt boldy. Olaı bolmaǵanda basyna kók tas, qulpytas bolmasa da, jaı bir taqtaıdan, ásheıin bir temirden belgi qoıyp, oǵan mynadaı sóz jazsa qandaı bolar edi: «Áı, jolaýshy! Toqta, azamat, myna jerden óterde burylmaı ketpe! Moınyńdy buryp, beıit basyna toqtap, basyńnan bas kıimińdi al, tizeńdi búk, myna jerde Otandy qorǵaǵan, eldi qorǵaǵan jaqsy azamat, er jigit jatyr. Ol osy turǵan seniń, bala-shaǵa, qatyn-qalash, týǵan-týysyń, úrim-butaǵyń úshin janyn qıdy. Aqyn jandy ánshi azamat edi. Quıqyljytyp ádemi de, ásem de án shyǵaratyn. Onyń kókiregi tolǵan arman, tolǵan qıal, tolǵan úmit edi. Onyń bárin ol saǵan, maǵan, oǵan mura etip, murat tut dep ádeıi tastap ketti. Toqtaǵanda aldymen osyny esińe al! Ol jer sulýy — Kókshetaýda týǵan edi. Ol sondaı bir sulý jer Pýshkın taýynda óldi. Sen ony aıa! Sen ony qurmette! Qaıyryla ket, kóktem bolsa basyna bir shoq, eń bolmasa bir tal dala gúlin tastaı ket! Jaz bolsa, aq qaıyńnyń sarǵysh tartqan altyn tústes japyraǵyn tasta! Quz bolsa, bir ýys topyraq tastap, qabyrdy jańarta ket! Al, qys bolsa, basyna qaraǵaıdyń máńgi kók bir tal butaǵyn ıe ket, úzip tastaı sal! Al, tipti eshteńe taba almasań, qolyńa eshteńe túspese, janyna jaqyn kep, tizeńdi búk, bas kıimińdi alyp, basyńdy tómen ı! Ol jatqan baýyry sýyq qara jerdiń syzyna tizeńdi tıgizip, az da bolsa sabyr etip, únsiz otyr. Qaıda, kimge, nege bas ıip, kimniń aldynda tizeńdi búgip otyrǵanyń sonda ǵana esine túsedi. Qysqasyn aıtsam, jolaýshy azamat, ýaqytyńdy qıyp, qaıyryla ket!... Ol da sen sıaqty jer betinde qalbalaqtap júrýdi jaqsy kóretin. Onyń da jar súıip, bala ósirip, artyna urpaq qaldyrǵysy keletin. Ol da basqalar sıaqty uzaq ómir súrip, kópti kórgisi, ár nárseni bilgisi keletin. Qaıyryla ket, jalǵyzsyrap jatpasyn, qaıyryla ket! Tizeńdi búk, basyńdy ı! Jer betindegi sen sıaqty qybyrlap, tirlik etip júrgen pendelerdiń baǵyna, bolashaǵyna, sonyń úrim-butaǵyna bola janyn qıǵan azamatqa, onyń jalǵyz zıratyna zer sala ket!

Eı, jolaýshy, eı, azamat, toqta! Seniń júregiń búlkildep soǵyp tur ma? Ie, sondaı búlkildep soǵatyn jyly júrek myna qabyrda jatqan jaýyngerde de bolatyn. Seniń qanyń ystyq pa, naq sondaı ystyq qan myna jatqan jigittiń de tamyrynda tynymsyz júretin. Onyń júregi toqtady, qany tógildi. Biraq, sonyń esesine seniń júregiń soǵady, seniń boıyńda ystyq qan bar. Muny da bilip qoı! Bilip qoımaı, osy zırattyń qasynan ótkende bárin esine túsir! Táýbege kel! Táýep et! Basyńdy ıip tájim et!»

Osylaısha jazyp ketsem dep edim. Oǵan ýaqyt boldy ma? Jalǵyz bul ǵana emes, osy soǵysta, Otandy, eldi qorǵaýda shybyn janyn pıda etken árbir soldattyń qabyrynyń basynda osyndaı sózder jazylsa artyq bolar ma edi. Joq, artyq emes, qaıta jarasyp týrar edi, oǵan ýaqyt boldy ma? Biraq árbir jas, árbir sanaly azamat mundaı sózdi óz kókireginiń kózine jazsa artyq emes. Kóńil kózinde turǵan osyndaı sózder mynadaı qabyrǵa kezikkende esine eriksiz túsedi. Buǵan da kelistim, kókirekke, kóńil kózine jazaıyq!

Asyǵyspyz. Qashqan jaýdy kim qýady? Ólgenniń kegin kim alady? Myna shaqtyń basty suraǵy mine, osy ǵoı.

Jaý jaraly bolǵan ań sekildi, jolǵa qanyn tamshylatyp, edáýir alys ketipti. Jaraly ań ádette qaterli de, elermen keledi. Júrip kelemiz. Árkimniń ózine berilgen belgili baǵyty bar. Sol baǵytty betke ustap júrip kelemiz. Aldymyzda Otanymyzdyń shekarasy, lıtvalyq, latysh, eston týysqandar bizge óz erkimen qosylǵanǵa deıingi shekara bar. Birinshi meje sol shekara. Sonda baryp bir-aq toqtamaqpyz. Jaýdyń da oǵan deıin bekinetindeı nıeti joq sıaqty. Borannan yqqan maldaı bop josyp barady.

Kartaǵa qaradym. Burynǵy shekaranyń eki jaq betinde eski bekinister bar eken. Jaýdyń endigi Toqtar jeri sol bolar deımin. Shekara bolǵanda ol sizdiń úı men bizdiń úıdiń shekarasy emes. Otannyń shekarasy. Týǵan jerdiń jat jermen shekarasy. Ol bir qasıeti mol, ata qonystyń, eldiktiń shekarasy.

Toptyń orta sheninde, bir búıirimmen kele jatyrmyn. Oılap kelem. Esimnen eń sońǵy kómgen soldat — Ramazan shyǵar emes. Ásirese, onyń qabyryna tastaǵan jalǵyz shýmaq soldat óleńiniń jalǵasyn izdep kelem. Oıyma basqa eshteńe túspeıdi. Sony qaıta-qaıta aıtamyn. Bir kezde joldaryn aýystyryp:

Habarsyz ketti deı kórme,
Ketken joq kegi jaýynda.
Ataqsyz ketti deı kórme,
Jatyr ol Pýshkın taýynda! —

dep qaıtaladym.

Munym ózime unap ketti. İshten aıtyp, ermek sıaqty yńyldap júrý úshin de kerek pe dep qaldym. Óleń — ermek, óleń — serik, óleń — súıeý. Jalǵyz shýmaq óleńdi qaıta-qaıta aıtamyn. İshten aıtam. Kókiregim kúńgirleıdi. Sol kúńgir maǵan unaıdy. Álgi joldardy ishimnen taǵy aıttym.

Bul bir aqyndyqtan týǵan óleń emes, qaıta amalsyzdyqtan, kókeıde saıraǵan, biraq til jetkizip aıta almaǵan oıdy jetkizemin degen sharasyzdyqtan týǵan shýmaq. Meniń halqym, ata-babam tabıǵatynda aqyn bolǵan. Qysylshań jerde eki sózdiń basyn qurastyryp, oǵan uıqas taýyp «áý» dep jónelmeıtin qazaq az. Hat tanyǵan qazaq eń aldymen eki aýyz óleń jazyp madaqtanady. Súıgen qyzyna degen kóńil kúıin, súıispendik syryn óleńmen aıtpaǵan qazaq taǵy joq. Men sol qazaqtyń urpaǵymyn. Atadan balaǵa qalǵan kári arýaqtyń sol murasy mende de bar eken. Bir-aq shýmaq óleń jazdym. Endi sonyń aıaǵyn izdep kelem. Onyń jalǵasy da myna kele jatqan joryq tárizdi uzaq eken, alys kórindi. Orman kezip, batpaqty basyp, belderden astyq. Mejeli jer, ditke alǵan shekara áli joq.

Altyn kúrek báseńdegen joq. Jyly jel tershigen mańdaıdy sıpap qurǵatady. Jel qurǵatqan bette tútigip sor qalady. Betińdi sıpaı qalsań, alaqanyń tuz bop shyǵa keledi.

Kún kóterilip, óz bıigine shyqty. Altyn kúrek basylǵan joq. Bir kezde:

— Shep quryp, jatyńdar! — degen komanda berildi.

— Shep quryp, jatyńdar! — dep birden-birge qaıtalap, toptan topqa habar berildi.

Jetken jerimizge jata-jata qaldyq.

Áldekim kórshi rota, vzvodtyń birinen ǵoı deımin, burynǵy shekarany kórgende jatqan jerinen qaıta turyp, eki qolyn erbeńdetip:

— Ýra, joldastar, shekarany qara, shekarany! — dedi.

Eki qolyn tóbesinen joǵary kóterip, alǵa qaraı umytylyp bardy da, qalpaqtaı ushty. Shamasy, jaýdyń mergeni basyp saldy ǵoı deımin.

Keıde qýanyshtyń óziń aıqaılamaı, jaýǵa jarıa etpeı-aq, ishten, júrekten sezingen de abzal ǵoı deımin.

Jatqan boıda aldyma, jaý osy jaqta bolar degen baǵytqa qaradym. Eshkim kórinbedi. Biraq ásker tilimen aıtqanda, «Bir brosoktaı» jerde bir jaǵyna qaraı sál ǵana qısaıyp, eski shekaranyń qara ala aǵashy tur eken. Kózime ottaı basyldy. 1941 jyly da naq osyndaı aǵashtyń túbinde az aıaldap, shyǵysqa qaraı shegingenim bar. Mine, endi, 1944 jyly sondaı aǵashtyń túbine qaıta kep aıaldadym. Bul jolǵy baǵytym batys. Bir mezet, naq bir soǵys bitkendeı, mejeli jerge jetkendeı jaqsy sezim bıledi. Altyn kúrektiń jyly lebin sýdaı simirip juta berdim.

Bul jerde sonaý jyldary qaraýyl turǵan. Osy jerdiń árbir talyn, butasyn, saıy men saǵasyn, oıy-qyryn kúzetip, arnaýly soldat turǵan. Kúndiz demeı, tún demen kúzetken. Qyryqtan joǵary asqan aıaz da, shildeniń ystyǵynda da bul jerden myltyqty kóldeneń ustaǵan jaýynger ketken emes. Bir kez osylaısha qasıetpen kúzetilgen jerdiń qazir jaý shaýyp ketken aýyldyń jurtta qalǵan syryǵyndaı bop qańqıyp qalǵany kóńilge taǵy bir jabyrqaý ákelgeni bar. Degenmen, osydan ári tereńdep oılamaýǵa bekindim. Bolmady. Qıaldy basqa baǵytqa, eski sarynǵa jeteleı tústim. Onyń jalǵyz shýmaq óleńim ǵoı.

Oıyma jalǵyz shýmaq óleńim túskende kóńil taǵy jabyrqap, basqa sarynǵa qaıta tústim. Planshetkadan aq qaǵaz alyp, qaıta-qaıta óshirip, jaza berdim. Tańerteńnen beri qınaǵan oıdyń túıini mynadaı bop shyqty; ony men Abaı sazymen, Tatána salǵan ánmen aıttym. Óıtkeni jaman da bolsa, bul da Pýshkın atyna baılanysty, Pýshkın taýlarynyń baýyrynda týǵan edi:

Habarsyz ketti deı kórme,
Óldi ol Pýshkın taýynda.
Ataqsyz ketti deı kórme,
Ketken joq kegi jaýynda.
Habarsyz ketti deı kórme,
Bir ketkesin ol kelmes,
Ataqsyz ketti deı kórme,
Er jigittiń aty ólmes.
Habarsyz ketti deı kórme,
Júrekten tıgen jalǵyz oq.
Ataqsyz ketti deı kórme,
Qapyda bosqa ólgen joq.
Habarsyz ketti deı kórme,
Odan jaman at bolmas,
Ataqsyz ketti deı kórme,
Odan ótken dat bolmas.
Habarsyz ketti deı kórme,
Ketken joq, kegi jaýynda,
Ataqsyz ketti deı kórme,
Jatyr ol Pýshkın taýynda...

Ózine laıyq sazyn tapqasyn burynǵydan beter qaıtalap, ishimnen san ret aıttym. Árbir shýmaqty jeke-jeke qaıtaladym.

Bul bes shýmaq, jıyrma jol óleń meniń maıdanda shyǵarǵan alǵashqy tvorchestvom bolǵasyn shyǵar, ózime asa qyzyqty da, tapqyrlyq ta bop kórindi. Qaıtalaı berdim. Keıde dybysymdy shyǵaryp, yńyldap qoıamyn. Kóktem jeline qaraı kókiregin ashyp tastap, jeńisten keıin aýylyna, týǵan jerine qaıtyp kele jatqan soldat tárizdi bir kóńildilik bılep ketti bilem. Basynan túsip, óleńdi qaıta bastadym. Tap-taza etip basqa qaǵazǵa kóshirip qoıǵym keldi.

Talaı qaǵazdy shımaılap, talaıyn san ret jyrtyp, aqyrynda bir bet aq qaǵazǵa, tap-taza, qolmen tizgen monshaqtaı etip, osy bes shýmaq óleńdi kóshirdim.

Etpettep jatyp jazdym. Áripter tizilip ádemi jazyldy. Óz jazýyma ózim qyzyǵam. Maǵan soǵys aldynda bir qyzdyń aıtqany bar: hatty sýret salǵandaı etip, ádemi jazady ekensiz, soǵan qaraǵanda aqylyńyz az bolar degen-di. Shynynda da meniń aqylym shamaly bolsa kerek, jazbaımyn, sýret salamyn, tizemin. Árbir áripten soń, qolymdy kóterip qoıyp, jazǵan árbir áribimdi qyzyqtap, ózime-ózim tamsanyp qoıamyn. Álgi qyzdyń aıtýyna qaraǵanda aqyldy adam oıyndaǵysyn aıtyp úlgire almaı, ózin-ózi tejeýge shamasy kelmeı, tópep jazsa kerek. Árpin emes, oıyn sanap jazǵansyn, jazýy qısyq-qyńyr túsip, qoly tanyǵysyz bolady-mys. Sóıtip, sol qyz danyshpan men aqymaqty qolynan, jazýynan ajyratatyn edi. Al, sol qyzdyń, eń alǵashqy ret men hat jazǵan qyzdyń aıtqany ras bolsa, ol bilip aıtsa, men aqymaqpyn. Birinen soń biri tógilip, ózinen-ózi quıylyp jatqan oıyn qalamy men qaǵazyna syıǵyza almaı, tyshqannyń izindeı ırekter salatyn danyshpan qashan bolar ekenmin dep qoıamyn. Joq, ol meniń qolymnan kelmeıdi. Óıtkeni meniń tym ádemi jazǵym keledi. Ózim aq kóńilmin. Eshkimdi shatastyrǵym, basyn qatyrǵym kelmeıdi. Jazǵan hatymdy alyp, ne jazǵanymdy shyǵara almaı, ejiktep, ejelep otyrsa o da qorlyq. Meniń aqylymnan paıda kórýdiń ornyna, qolymdy tanı almaı, azap shegip otyrsa, meniń danyshpandyǵymnan ne paıda? Meniń bir dosymnyń jazǵanyn ózinen basqa eshkim tanymaıtyn. Al ol danyshpan, men aqymaq bolsam, onda danyshpandyq degenniń ózi tym qupıa syrly, eshkim eshteńesin uqpaıtyn qarańǵy nárse bolǵany ma? Álde aqyldylyq pen aqymaqtyq arasy qarys súıem ǵana nárse me? Jazǵandarynyń túsiniksizdigi bolmasa, álgi dostyń óz basynyń menen artyq eshteńesi kórinbeıdi.

Aq qaǵazǵa qolmen tizgen marjandaı etip, ádemilep kóshirdim de, óz jazǵanymdy ózim qaıta-qaıta oqyp, aıattaı-aq jattaı bastadym. «Habarsyz ketti deı kórme», — dep bastalatyn árbir shýmaqtyń bastalýy da maǵan ádemi kórinedi. Osy men estip júrip aqyn bop ketpesem be eken deımin. Biraq jazýy ádemi, aqymaq adam aqyn bola ala ma eken? Aqymaqtyń aqyn bolǵany qandaı bolady eken, ony da baıqap kórgim keledi. Óz óleńimdi ózim jattap, ózimshe máz bop jatyrmyn.

Aqyndyq jaıynda da azdaǵan túsinigim bar. Meniń bilýimshe aqyn basqa adamnyń til jetkizip aıta almaıtyn nársesin aıtatyn, bireýlerdiń kókireginde saırap turǵan, biraq sózimen aıtyp bere almaıtyn oıyn túıip bere alatyn adam. Aqyn sózi júrekti jylytatyn, boıdy bıleıtin sóz. Ol sózdiń altyny men kúmisin qolmen tergendeı etip, oıymen teretin zerger. Ie, óte durys oı. Dál túsip aıttym. Aqyn — sóz zergeri. Sózden, kádimgi qarapaıym sózderden tereń de, syrly da, ásem de oı tizbekterin jasaıdy. Aqyn da zerger sıaqty beder tapqysh, órnek oıatyn, adam kóziniń nuryn keltiretin, júrekti dirildetip, boıdy alatyn ásem zattar soǵady. Aqyn armanshyl, qıalshyl, júırik oıdyń tulpary, eń bolmaǵanda jel qýyq baıtaldaı «al» degende aǵa jóneletin, shyǵa shabatyn júırik, eń bolmaǵanda «lyp» etpe, ushqyr: «Ondaı bolý» maǵan qıyn. Qoldan kelmeıdi...

Meniń jas balanyń oıy sıaqty júıesiz, biraq ózinshe tátti oıymdy buzǵan rota komandıriniń kezekti, jańa komandasy boldy.

— Broskom vpered! — dep ol sol jaqtan aıqaı saldy.

Men onyń komandasyn ózimshe qaıtalap:

— Orıentır nomer odın, — byvshıı pogranıchnyı stolb! Broskom vpered! — dep men de aıqaı saldym.

Eń aldymen ózim turyp, jan ushyra júgire jóneldim. Jolda eki-úsh ret jatyp turyp, júgirip keldim de eski shekaradaǵy qara ala aǵashtyń dińgegin qusha, túbine jalp etip qulaı kettim. Alystan kóringende jińishke bolǵanmen aǵash ádemi jonylǵan. Jup-jýan, muǵal eken. Kútimsizdikten bir jaǵyna qaraı azdap qısaıǵany bolmasa, túp jaǵy taspen, qalyń sementpen shegendelgen kórinedi, áli berik tur. Moıyldaı qara boıaýmen, kúmisteı aq syrmen syrlanǵan eken. Boıaýy áli reńin bermegen. Tóńiregindegi burynǵy eski izderdi, súrleýdi shóp basyp ketipti.

Burynǵy shekara osy. Bir kezde naq qazir meniń búlkildep tynyshsyz soqqan júregimniń astynda saýyry dirildep jatqan bir búrshek sýyq jerdiń árbir ýys topyraǵy qasıetti qanmen, áziz janmen, aq nıetpen kúzetilgen. Bul jer meniń ata-babam kóp izdep sarsań bolǵan kádimgi «Jeruıyqtyń» shekarasy. Ie, tańdanbaı-aq qoıyńyz. Óıtkeni Jeruıyq degen ol árkimniń týǵan jeri, kádimgi týǵan jer. Árıne, adam degen qyzyq ta, keıde múlde túsiniksiz de jandar. Onyń ishinde álgi bir ózimizdiń Asan degen atamyz bar ǵoı, ol bárinen ótken qyzyq adam bolǵan! Ol qyzyq bolmasa jelide jatqan, esh nárseden beıhabar kúısep jatqan boz maıaǵa, jelmaıaǵa minip ap, dúnıeni shar kezip, Jeruıyqty izder me edi? «Men! — depti ol, — men óz urpaǵyma qoı ústine boztorǵaı jumyrtqa salatyn zaman ornatam, beıbit qonys, baı jaılaý tabam. Onyń aty — Jeruıyq. Sol Jeruıyqty tappaı qoımaımyn». Sonymen álgi shal saqaly jelpeńdep jelmaıamen jele bergen, jele bergen. Árıne, nıeti durys. Onyń osylaısha jelmaıanyń eki emsheginen sútin aǵyzyp, ańyrata, bozdata júrip barmaǵan jeri de joq.

Asanqaıǵy, onyń jelmaıasy jaıly ańyzdy sonaý kishkene kúnnen bilemin. Bizdiń aýyl kúzde Qarataýdan túsip, qystaý úshin Kókshe qumǵa keletin. Qumnyń betinde qoldyń basyndaı, balanyń judyryǵyndaı bop, domalaq aq balshyq, tasqa aınala qoımaǵan bor topyraq, balyq súıekteri jatatyn. Sony kórsetip:

— Kóke, mynaý ne? — degenimizde.

— Bul Asanqaıǵynyń jelmaıasynyń súti ǵoı, — deıtin.

Biz ań-tań bolamyz. Ákemiz shyn nıetimen:

— Bul Asanqaıǵy mingen jelmaıanyń sútine ılenip qalǵan qum, topyraq. Asan elin baqytty etý úshin jaıly da, jaqsy da qonys izdep, jer-kókti kezgen. Ol el úshin jas botalaǵan maıasynyń botasyn tastap, ózin mingen. Sodan jelini syzdaǵan maıa Asan asynda ańyrap, emsheginen jyp-jyly, aq sút sorǵalap júripti. Mynaý sol sútke ılengen balshyq. Bul qasıetti, kıeli nárse. Bizdiń jerimizdegi kóp qasıet osy Asan atyna, onyń emsheginen sút aqqan jelmaıasyna baılanysty.

Mine men qazir sol Asannyń jelmaıasy aq sútin tógip ótken Kókshequm tárizdi jerdi qushaqtap jatyrmyn. Bul da jer. Sút tógilmese de qan tógilgeni aıan. Bul qan, talaı qan, adam qany tógilgen jer. Demek, munyń da Asan atamnyń jelmaıasynyń aq súti tógilgen syndy qasıeti bar. Sonymen Asan báribir ózi týǵan jerden artyq, odan basqa eshteńe taba almaǵan. Asannyń kóp jyl, kóp ýaqyt bosqa aram ter bolǵanyn aıta otyryp, bizdiń aýyldyń shaldary: «Qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn jer ózimizdiń osy týǵan jerimiz ǵoı» dep otyratyn. Menińshe de, budan basqa jer joq. Jeruıyq — degen bekershilik, bos áýre. Ondaı jer bolǵan emes, bolmaıdy da, — bul adamǵa, adam balasyna degen jaqsy nıetten, ıgi tilekten týǵan arman. Budan góri osy jer, osy qara ala aǵashtyń túbindegi sasyǵan, qan ıisi shyqqan, ter tógilgen, qarystaı qara quıqasyn talaı ret oq tesken aıadaı jerdiń ózinde tynys alǵan, kóńirsigen topyraǵyn ıiskegen áldeqaıda artyq.

Eger seniń osylaısha aıtýǵa batyldyǵyń jetse, bul jer, osy jatqan jeriń kádimgi Jeruıyqtyń shekarasy.

Óıtkeni Jeruıyqtyń sheti árkimniń óz úıiniń oshaǵynyń basynan bastalatynyn bilgen artyq. Jeruıyq — myna men jatqan jerden, qara ala aǵashtyń túbinen bastalady da, Aqqoltyqtaǵy bizdiń úıge deıin barady, odan soń ári qaraı sozyla beredi. Meniń Jeruıyq jaıly túsinigim osyndaı. Men jasyra almaımyn, men Asan shaldyń urpaǵymyn. Biraq Asannyń dál ózi emespin. Ie, Asan emespin. Al Asannyń óte aq kóńil, halqy úshin janyn bergen adam ekenin de jaqsy bilem. Jeruıyq degen sol Asannyń ózinen bastap árkimniń eń alǵashqy ret jalańash jatqan, ıt kóılegin jyrtqan, áli qytyǵy ketpegen tabanymen topyraǵyn basqan jeri.

Basym myń-dyń. Óleńim bar, shekaraǵa jetkenim bar. Bári aralasyp jatyr. Áıteýir oıym álem-tapyryq.

Kelesi buıryqty kútip, eski shekaradaǵy qara ala aǵashtyń túbinde jata berdim. Aldymda naǵyz shekara bar. Týysqan latysh halqynyń ata-meken jeri bar. Naq sol jaqtan, sol latysh jerinen, álde teńizden bizge qaraı, qarsy aldymyzdan altyn kúrek soǵyp tur. Bizdiń eldiń yrymynda bul qasıeti mol jaqsy jel. Bul kóktemniń, naǵyz kóktemniń jeli, naq qazirgi meniń oıymsha jeńis jeli, jeńis habarshysy.

Betimdi, moınymdy, kóılegimniń jaǵasynan enip, búkil denemdi maıda da jumsaq jel qytyqtaıdy, aımalap súıedi. Bul álgi aıtqan altyn kúrek jeli, qasıetti jel, kóktem jeli, jeńis jeli.

Bul bizdiń qarsy aldymyzdan, naq mańdaıdan altyn kúrek soǵyp turǵan shaq edi.

Altyn kúrek! Bul meniń saqamnyń táıkesinen emes, naq alshysynan turǵan shaǵy. Altyn kúrek, altyn kúrek! Bul meniń sonaý sábı kezimnen tanys, qulaǵyma alǵashqy sińgen sózderdiń biri. Bul meniń «aqsúıek», «qozy», «qyz dop», «bota», «lekesh», «taqıa teppek», «áńgirtaıaq», «laq», «soqyr teke», «nan», «quma dop» jáne asyq oıyndarynyń neshe túrlerimen birge bilgen sózim. Sodan da ol meniń júregimdi erekshe lúpildetedi. Saqam kúlimdep, alshysynan tur.

Qazir qara ala aǵashtyń túbinde etpettep jatyrmyn. Búıregim búlkildep júregim dúk-dúk soǵady. Sol bir saǵat tilindeı tynymsyz soqqan júregimniń astynda ot ornyndaı qara jer jatyr. Maǵan sol jerdiń de júregi diril qaǵyp, tynymsyz, tolassyz soǵatyn tárizdi. Jer júreginiń dúrsilimen birge meniń de júregim búlkildeıdi. Ekeýi birge, bir yrǵaqpen soǵady. Meniń kelip jetken jerim, meniń kelip jatqan jerim — Jeruıyq. Budan artyq Jeruıyqty izdeý, árıne, ábes, talaı-talaı qan tógilip, qara quıqasy qanmen sýarylǵan, neler-neler ter tógilip, kere qarys qyrtysy terge qanǵan, oq pen otqa birdeı pisken aıazdaı jerdiń betin aımalap soqqan altyn kúrek meniń de júregimdi tolassyz oılantady.

Muny bizdiń aýyldyń, bizdiń jerdiń altyn kúregi deý az. Bul menińshe, zamannyń, ýaqyttyń, mereıdiń, jeńistiń altyn kúregi!

Soq, soǵa tús, Altyn kúrek!

16

Burynǵy shekaranyń belgisi bolǵan qara ala aǵashtyń túbinde edáýir jattym. Mańdaıdaǵy ashshy ter basylyp tuzdy sorǵa aınalǵan. Mańdaıymdy sıpasam alaqanyma sor úgilip túsedi. Tynys aldyq. Biraq bizdiń jaq tym-tyrys. Qarsy jaqta da ún joq. Al sol jaq qanatta, bizden alysyraq ótetin úlken qara joldyń boıynda kádimgideı-aq shaıqasyp jatyr.

Ár jaqtan, alys-jaqynǵy ótken-ketken jyryndy oılardan qıalym byt-shyt boldy. Qulaǵym túrik. Atys bop jatqan jaqty tyńdap jatyrmyn. Oılaımyn, bizge ne buıryq, ne komanda joǵy qalaı? Bizdi umytyp ketti me eken. Biz myna jaqtan tyqsyrsaq, qaý-qaýlap alǵa basyp ótýmiz kerek qoı. Álde bizdiń aldymyzda jatqan jaý kúshin shyǵynsyz-aq, shabýylsyz-aq anaý jaqtyń da dúmpýimen kóterip tastamaq pa eken. Munyń bári basshylardyń oılaıtyn isi. Men sol basshylardyń oıyn uqpaqpyn. Dámem zor. Onyń maǵan ne qajeti bar eken?

Oıym taǵy da úzilip ketti. Sol jaq qanattan, tipti jaqyn jerden jaý men bizdiń ortamyzdaǵy ashyq alańdy boılatyp bireýler pýlemetten oq atty. «Senderdiń jatqan jerlerińniń shegi osy ǵoı» degendeı naq ortany qaq jaryp, otpen uzyn jol salyp ótti. Biz kóterile qalsaq, ol álgindeı etip atsa, eń aldymen bizdi jaıpap salady. Bul kim, bizdiń jigitter me, álde jaý ma?

— Mynaý atyp jatqan kim? Bilińder! Kimder?

Sol jaq qanatqa qaraı aıqaı saldym.

Jatqan tirkes boıynsha birden-birge qaıtalap, álgi suraý uzap bara jatty. Jaýap tez qaıtty. Bizdiń adamdar eken. Jaýǵa alystan aıbat kórsetip, ózderinshe «ketińder» dep jatqany eken.

Oqtary dalaǵa ketip jatyr. Árirek, júz-júz elý metrdeı batysqa qaraı atsyn!

Qolma-qol bergen zattaı-aq, aýyzba-aýyz, birden-birge habarlanyp jatyr.

Az tolastan soń oq qaıta atyldy. Burynǵydan áldeqaıda ári túsip jatty. Alǵashqydan áldeqaıda dálirek, naq jaý jatqan bekiniske atyldy. Munymen turmaı bizdiń artymyzdan, budan az buryn bekinisimiz bolǵan Pýshkın taýlary jaqtan bastan asyra zýlatyp, bir dúrkin qyp-qyzyl otty tóge saldy. «Katúshadan» atty. Bir aq dúrkin atýdyń ózi jetkilikti bolǵany sonsha, qarsy aldymyz jalyndaǵan órt bop, kópke deıin janyp jatty.

— Óte dál atty! — dep bir soldat moınyn sozyp alǵa qarap qoıdy.

— Qansha batyr bolsa da, mynalardyń shtanbaýlary úzilip ketken bolar! — dep bireýi rahattana kúldi.

— Myna «Katúshanyń» atqyshtary bizdiń Nálqarasha atatyn mergender eken! — dep bireý taǵy da rıza bop jatty jáne qazir qatarymyzda joq ataqty mergenniń esimin atady.

Bul kim desem Nazarov eken.

— Áı, sen ne dep máz bop jatyrsyń? — dep kúle sóıledim.

— Kádimgi bizdiń Nál aǵashy atady eken dep, myna «Katúshalardyń» atqyshtyǵyna múlde qatty rıza bop jatyrmyn da...

— Óte jaqsy atady, — dep ony maquldap qoıdym.

Nazarov ár nárseni ózinshe úırenip, soǵystaǵy aıla, aldyn ala jasalatyn qımyldardyń báriniń mánine, artılerıa atqansyn artynsha ne bolatynyna ábden qanyǵyp alǵan ákki jaýynger. Ol álgi atylǵan «Katúsha» oǵynan janyp jatqan jerge qarap jatty da, álden ýaqytta maǵan qarap:

— Anaý janyp jatqan ot basylǵan boıda bul jerden biz de kóteriletin bolarmyz, joldas leıtenant.

— Ony qaıdan bile qoıdyń?

— Álgi pýlemet, mynaý «Katúsha» bizge jol ashyp jatpaǵanda ne istep jatyr deısiz, joldas leıtenant.

— Oıyń durys. Kóremiz endi ne bolaryn...

Men oıymdy aıtyp úlgergen joqpyn. Jaqynnan gúrildegen daýys shyqty. Jan-jaǵyma, odan soń aspanǵa qaradym. Ár toby úsh-úshten eki top samolet tómen ushyp keledi eken. Tómen keledi. Bizdiń shtýrmovıkter ekeni daýsynan-aq belgili. Nemister muny «ushatyn tank» dep ataǵan. Syrtynyń bári kókpeńbek qatty temirden jasalǵan, anaý-mynaý oq ala almaıtyn aıbyndy samolet.

Aspanǵa qaradym. Joǵaryda álgilerdi qorǵap, bir top ıstrebıtelder aınalyp júr eken.

İİİtýrmovıkter jaýdyń alǵy shebinen ótińkirep baryp, qıǵashtaı buryldy. Aldyńǵy samolet birinen soń birin toǵytyp, eki-úsh bomba tastap jiberdi. Álgi bastaýshynyń artyn ala, oń jaǵymen sol jaǵynda kele jatqan ekeýi de álgi shepke bombalaryn tastap-tastap ótti. Budan soń kelgen ekinshi top ta alǵashqy úsheýdiń istegenin dálme-dál qaıtalap ótti.

Bizdiń avıasıa naq 1941 jylǵy nemistiń óz samoletteri sıaqty emin-erkin qımyldaýǵa bet aldy. Bizdiń óz shebimizge qaraı ótińkirep kep, qaıta buryldy. Álgi bir ádispen qaıta bombalady. Osylaısha eki bólingen alty samolet jaýdyń alǵy shebine, tankteri men avtokolonnalaryna áldeneshe shúıilip, ábden talqandap ótti.

Jaıaý áskerler máz bop, qýanyp qaldy. Óıtkeni osylaısha ábden jaýdyń esin shyǵaryp, kúshin joıyp, ydyratyp alǵan soń baryp, jaıaý áskerge bizge buıryq berildi.

— Alǵa, alǵa!

Bul jan-jaqtan estilip jatty.

— Ońnan solǵa qaraı kezekpen alǵa! — dep men de komanda berdim.

Vzvodtaǵy az adam jatyp-turyp, alma-kezek jaýdyń alǵy shebine jaqyndaı tústi. Aldymyz tym-tyrys. Qarsy atylǵan bir oq joq. Aldanyp qalýǵa bolmaıdy. Jaý bizdi jaqyn keltirip ap, jaıpap salýǵa ázirlenip jatqan bolar.

— Kezekpen, birtindep, alǵa! — dep qoıamyn.

Aldymyzdaǵy bekinistiń jıegi kórinip jatyr. Jaýyngerler jyǵylyp-turyp, alǵa jyljyp keledi. Jym-jylas. Áli senbeımin. Múmkin emes. Bekiniste jaý bar.

Endi bir umtylǵanda jaýdyń bekinisine tústik. Sonda baryp, sol jaqtan bireýler atys bastady. Biz kelip túsken okoptan aýyr jaraly bolǵan tórt-bes soldat qarýyn tastap qolyn kóterdi.

Okopty alyp bolǵansyn jan-jaǵyma qarasam álginde atqan «Katúsha», odan keıingi alty samolet bekinisti jym-jylas qyp, túgeldeı tegistep ketipti.

— Mine, soǵysta biletin jigitter osylaı etedi! — dep bireýler maqtanyp jatyr.

— Oı, jigitter eken!

— Keshegi bizdi qorshap almaq bolǵan myqtylar qaıda eken?

— Mine, olardyń kóbi myna jerde jatyr! — dep kóp jeri jermen-jeksen bop tegistelip ketken okopty kórsettim.

Kórshiler jaqta edáýir atys bop jatty. Jaý tas jolǵa qosylatyn úlken qara joldyń boıyn bermeýge jantalasyp jatsa kerek. Bul kezde biz aldymyzdaǵy jazyqtan ótip, bir shoq ormannyń arasyna endik. Aldymyzda on shaqty úıli hýtor tur. Jan joqtaı; eshkim kórinbeıdi. Aıaldap alaıyq, ańysyn ańdaıyq dep biraz toqtadyq. Biz toqtap turǵanda kórshiler hýtorǵa qaraı myltyq atty. Olardy baıqaý úshin kim bar, kim joǵyn bilý úshin atqan bolar. Jaýap bolmady.

— Alǵa, hýtorǵa qaraı júgiremiz. Qarsy myltyq atylsa jetken jerlerińe jata qalyńdar! — dep túsindirdim de, hýtorǵa qaraı ózim bastap júgire jóneldim.

Bizdi kóre salyp, álgi myltyq atqandar da lap qoıdy. Ári jaqyn turǵan, ári buryn júgirgen biz buryn jettik. Hýtorda jaý joq eken. Bir úıden jalǵyz ólmeli shal shyqty. Qarttyqtan áreń sóıleıdi. Aýzynda tisi joq. Sonda da bolsa bizdi kóre sap, ózinshe máz bop kúldi. Qyp-qyzyl ıegi kórinip tur. Ózinshe máz. Kúledi, bar bolǵany:

— Jaqsy, jaqsy! — deı beredi.

— Neni jaqsy dep tursyz? — dedim.

— Myna sender jaqsy. Anaý atatyn, ot shashatyn jaqsy. Samolet bárinen jaqsy.

— Onyń jaqsy ekenin siz qaıdan bilesiz?

— Búgin atty ma, atty. Samolet keldi me, keldi. Sonsyn nemister bárin tastap qashty.

— Hýtordyń óz adamdary qaıda?

— Olardyń birazyn, jastaryn ózderimen birge aıdap áketti. Qarttar, kempirler, balalar ormanǵa jasyryndy. Endi olar senderdi kórgensin qaıtyp oralady. Meniń de kempirim keledi. Sender maǵan qonaq bolasyńdar...

— Al siz ne ǵyp ormanǵa ketpedińiz?

— Álim joq. Báribir ólemin. Odan da osynda óle salaıyn dedim.

— Bizdi qonaq etkende ne beresiz? — dedim kúlip.

— Nemisten qalǵan, jasyryp qalǵan ony-munym bar. Júrińder, úıge enińder.

— Biz kóppiz, bir úıge syımaımyz.

— Myna kórshi bar. Ol da keledi.

Kesh batyp bara jatty. Álgi bizden soń kelgenderdiń de osynda túnep shyqpaq oıy bar eken. Bos úılerge ene bastady.

Eki úıge bólinip biz de jaıǵastyq. Vzvodtyń jartysymen shaldyń úıine endim. Aldymen Býgeevke shabarman jiberdim. Onda qaıda ekenimizdi habarladyq. Olar da alys emes eken. Osy hýtorǵa túnep shyǵýǵa ruqsat aldym. Bárimiz jaqsy jaıǵastyq.

Tóńirekke qaraýyl qoıdyq. Keshki astan soń birden tynyǵýǵa jattyq. Úlken peshtiń ústinde shal jatyr. Túnimen dóńbekship uıyqtaı almaı shyqqan bolar, tańsáriden peshten túsip, qoldan jasaǵan arqalyǵy joq, taıpaq oryndyqqa otyryp apty. Men de erte turdym. Qatty uıyqtaǵan bolarmyn, uıqym jaqsy qanypty.

— Shala uıyqtadyń ba, erte turypsyz.

— Shaldyń uıqysy shala keledi. Onyń ústine ózimizdiń adamdardy ólmeı, tiri kórgenime qýanyp, júregim lúp-lúp etedi. Endi óle salsam da bolady.

— Joq, onyńyz bolmaıdy. Qaıta jasaryp, uzaq ómir súrýge tıissiz. Siz ne kórdim dep ólesiz? Alda áli qyzyqty, soǵyssyz, tamasha ómir bolady.

— Bolsa bolar. Biraq meniń de ózimshe kórgen qyzyǵym mol. Maǵan sol kórgenderim, endi kórgenderim jetedi emes pe?

Shal kózin syǵyraıtyp maǵan qarady. Jıren saqalyn qaıta-qaıta sıpap qoıdy.

— Meniń kórgenim kóp. Al estigen, bilgenim onan da kóp.

Qart taǵy da az toqtap maǵan qarady. Osynyń áńgime tyńdaýǵa zaýqy bar ma eken degendeı synaı qarap, yqylasymdy baıqaǵan soń sózin qaıta bastady.

— Men orys-japon soǵysyn kórdim be, kórdim. Orys-german soǵysyna qatystym ba, qatystym. Muny Birinshi «Mırovoı» dep ataǵan. Patsha taqtan qulady. Bul revolúsıa. Azamat soǵysyna taǵy qatystym. Myna soǵysyńdy, ekinshi «Mırovoıdy» óz kózimmen kórip otyrmyn.

Shal saýsaqtaryn sanady.

— Bir, eki, úsh, tórt, bes, al myna soǵyspen alty soǵys kórdim. Bir adamnyń ómirinde bul az ba eken?

— Az emes, qaıta kóp.

Sózine qoshtaý tapqansyn shal sheshileıin dedi.

— Meniń ata-babam orys-fransýz, orys-túrik soǵysyna, Sývorov, Kýtýzov bastaǵan soǵystarǵa qatysty.

Bir babam Pýshkınniń úlken balasy, polkovnık Aleksandr Aleksandrovıch Pýshkınniń atshysy, kútýshisi bop júrip Bolgarıada óldi. Polkovnık Pýshkın qaıtyp kep, osynda, myna Pskov mańynda baıaǵy Sývorovsha ábden qartaıyp óldi. Ol ózi Grısha Pýshkınnen góri aqyldy, qaıyrymy mol adam bolǵan dep keıingiler aıtyp otyrýshy edi...

Jaýyngerler uıyqtap jatyr. Shalmen ekeýmiz jaı ǵana sybyrlasa sóılesip otyrmyz. Meniń esime Pýshkın atymen baılanysty osy óńirdegi biraz jaılar tústi. Pýshkınniń osy aımaqta ózine tıisti jeri, jaıy bolǵan. Ol óziniń eń jaqsy, ataqty shyǵarmalaryn osy mańǵa Mıhaılovskııge, Trıgorskııge, Ostrovqa, Opachkaǵa kelip jazǵan. Burynǵy Trıgorskııdiń keıin «Pýshkın» atanýy da osydan. Keshe ǵana qyrǵyn soǵys bolyp, talaı adamdy, tamasha er jigitterdi jerlep ketken taýdyń da «Pýshkın taýlary» atanýy osydan ekenin bilemin. Sol taýdyń baýraıynda Ramazan da qaldy.

— Grıgorıı Pýshkın urpaqtaryna ózim de qyzmet ettim. Biz sol Pýshkınderge qyzmet kórsetken tuqymnan bolamyz. Sońymyzdy aıtyp, keıde maqtanyp qoıamyz... Biz anaý-mynaý bir pomeshıkke emes, aqynǵa, halyq adamyna qyzmet ettik.

Qart tizeleri dirildep ornynan turyp, peshke, óziniń jatatyn jerine shyqty. Qoldary qaltyrap, syrtyn kádimgi saqtıanmen qaptaǵan birneshe eski kitaptar ákep berdi.

— Mine, bul ákesi jaıly Grısha Pýshkınniń jınaǵan qaǵazdary. Mende bir-ekeýi qapty. Nemisterge kórsetpeı peshtiń qýysyna tyǵyp qoıǵanmyn.

— Mine uly adamnyń izi túsken osy Trıgorskıı (Pýshkın taýlary) mańyna bizdiń ystyq qanymyz ben ashshy terimiz az tógilgen joq.

Áńgimelesip otyrǵan qartqa osy jaıdy aıtyp edim:

— Arýaq rıza bolsyn! — dep shoqynyp aldy.

Men hatty ishimnen oqyp otyrmyn. Shal meniń betime qadala qarap otyr. Hattyń bir jerine kelgende myrs etip kúlip jiberdim. Naq bir «sen nege kúlesiń?» degendeı, jaqyn jerden gúrs etip myltyq atyldy. Ezýdegi kúlkini tez ǵana jıyp ap, qulaǵymdy tostym. Myltyq taǵy atyldy.

— Vzvod, vstat, v rýje!

— Bul eń shuǵyl komandanyń biri. Shyrt uıqyda maýjyrap jatqan jaýyngerler apyl-qupyl oryndarynan turyp, kózin ashqan boıda qarýlaryna umtyldy. Áp-sátte qolǵa qarý ustap, syrtqa shyqtyq. Kún shyǵyp keledi. Tóńirek typ-tynysh, tunyp tur. Álden ýaqytta myltyq taǵy atyldy. Baıqasam kórshi úıden, bizdiń bir top jigitter jatqan jerden shyqqan tárizdi. Álgi úıge júgirip kep, esikti julqyp ashtym. Eki jigit qolyna avtomat ustap anadaı buryshta tur. Bireýi bizdiń Nazarov, bireýin tanymadym.

— Áı, bularyń ne?

— Bul, ánsheıin oıyn ǵoı, joldas leıtenant.

— Osyndaı oıyn bola ma eken, men vzvodty túgel turǵyzdym. Jaý kelip qalǵan eken desem, bul ne?

— Oıyn edi, joldas leıtenant!

Ekeýi de avtomatyn túsirip ortaǵa jaqyn keldi. Men tóńirekke kóz saldym. İshki esik ashyq. Ekinshi bólmeniń buryshynda Gıtlerdiń áınekke salǵan kishkene portreti tur. Álgi ekeýi básekelesip sony atyp jatyr eken.

— Kim tıgizer eken dep, eregisip edik, — dedi bóten jaýynger kúlimsirep.

— Ekeýiń de tıgize almadyńdar ma?

— Tıgizdik. Biraq kózine tıgize almadyq.'

— Nazarov, qazir bar da vzvodty tarat. Dem alsyn, — álgi jas jigitke qaıta qarap, — sonda ekeýiń de atyp, kózine tıgize almadyńdar ma? Al básekege ne tiktińder?

— Eshteńe de tikpedik.

— Onda onyń nesi qyzyq? Qazir jaýyngerler uıyqtap jatyr. Joldastardy aıaý qajet.

Jalǵyz biz emes, hýtordaǵy túnegen jaýyngerlerdiń bári de turypty. Qarýlaryn ustap syrtqa shyqqan. Báribir bolar is bolǵan eken dep, Gıtlerdiń álgi portretin syrtqa ala shyqtym.

— Jaýynger Nazarov, myna nysanany osydan eki júz adym jerge, bıikteý jerge aparyp qoıyp kel!

Nazarov portretti qolyna súırete ustap, adymdap barady. Ol eki júz adym jerge nysanany qoıyp qaıtty.

— Al endi básekelesýge bolady.

— Sharty qalaı?

— Bir oqpen naq kózden tıgizgen ozady.

— Báıge ne?

Qapelimde aýzyma eshteńe túspedi. Oılaǵan, ázirlegen daıyn nárse de joq edi. Sonda da bolsa aýzyma qalaı túskenin bilmeı qaldym.

— Kimde-kim naq kózine dál tıgizse, oǵan Pýshkınniń bir tomdyq óleńder jınaǵy beriledi.

— Durys eken.

— Meniń álgi eki tomymnyń birin tigip turǵan joqsyz ba, joldas komandır? — dep qasyma álgi shal keldi.

— Gıtlerdi naq kózden atyp óltiretin mynalardyń ishindegi eń mergen balańyzǵa qıasyz da?

— Qısam qıaıyn.

Shaldyń ruqsatyn aldym.

— Al káni kim shyǵady?

Saptaǵylar birazǵa deıin únsiz qaldy.

— Men! — dedi ekinshisi.

Osylaısha qol kóterýshiler kóbeıe tústi.

Kezekpen nysanany ata bastady. Árbir oqtan soń tekserip otyrdy. On shaqty adam atty, eshkim de dál kózden tıgize almady. Jaýyngerler kóptep jınalyp ta qaldy. Álden ýaqytta toptan júzi tanys bir jas jigit shyǵa kep:

— Joldas gvardıa leıtenanty Dosov, maǵan bir kezek berińizshi! — dedi.

Qarasam baılanysshy soldat Balabı Qoqybaev.

— Áı, senbisiń?

— Iá, menmin, joldas gvardıa leıtenanty Dosov. Ózińiz meni kileń osylaı ata dep úıretkensiz. Esińizde bar ma?

— Bar. Al, alǵa shyq, joldas gvardıa soldaty baılanysshy Qoqybaev!

Ol kúlip alǵa shyqty. Qolynda qarýy joq.

— Myltyǵyń qaıda, jaýynger Qoqybaev?

— Aınalaıyn aǵataı, joldas gvardıa leıtenanty Dosov, múmkin bolsa maǵan keshegi soldat Nálqara Sabalaqovtyń myltyǵyn berińizshi!

— Jaýynger Sabalaqovtyń myltyǵy qaıda? — dep ózimniń vzvodyma qaradym.

Bir soldat toptan shyǵyp, qolyma ustata berdi, men ony Qoqybaevqa berdim. Aýzyn birdeńe dep kúbir-kúbir etkizdi de, bir tizerlep otyrǵan boıy basyp saldy. Nysana solq etip, qulap kete jazdady da, turyp qaldy.

Oqtyń nátıjesin kórýge barǵan soldat eki qolyn kókke kóterip, aıqaı saldy:

— Naq kózinen, oń jaq kózinen tıipti!

Nysanany alyp keldi. Oń kózdiń naq qarashyǵynyń ortasynan tesip ótken eken. Qoqybaev ózinshe kóterilip, asqaqtap qaldy. Shal úıine kirip, oǵan Pýshkın tomyn ákep berdi. Bárimiz jas mergendi quttyqtap qol soqtyq.

— Balam, — dedi shal Balabıge qarap, — saqtap júrgen jaqsy múlkimniń eń baǵalysy osy edi. Meniń kózimdeı, jaqsy bir asyl zattaı etip, qurmettep usta! Óziń shyn atqysh ekensiń!

— Bizdiń tuqymymyz kileń ańshylar. Ákem de ańshy bolǵan.

— Báse, báse, solaı bolar-aý! — dep oǵan shal da basyn shulǵyp jatty.

Balabıdiń mereıi asyp, ózinshe qýanyp qaldy. Arqasyndaǵy qapshyǵyn alyp aýzyn ashty da, oǵan syrty kónetoz bylǵarymen qaptalǵan, túpteýinde «A. S. Pýshkın» degen altyn jazýy bar, bir tomdyq óleńder jınaǵyn salyp aldy.

Biz hýtordy tastap, taǵy da batysqa bet aldyq. Jol-jónekeı Qoqybaevqa:

— Sen shynyńdy aıt, álginde nysanany atarda ishińnen birdeńe dep kúbirlediń ǵoı, sonda ne dediń?

Ol myrs etip kúlip jiberdi.

— Baıqap qalǵan ekensiz de, ony da.

— Baıqadym. Ne dediń?

— Ne deıin. Birinshiden, mergen ata-babalarymnyń arýaǵyna sıyndym. Ekinshiden, mergen aǵa Nálqarany esime aldym. Sonyń myltyǵymen atqym keldi. Mergen ata, mergen aǵa, qasıetti qandyaýyz myltyq meni qoldady ǵoı. Nemese, men eshkimnen, máselen menen buryn atqan talapkerlerden atqysh emespin.

— Solardy kádimgideı kúbirlep, ishten aıtyp shyqtyń ba?

— Aıttym.

— Sen qudaıǵa senesiń be?

— Senbeımin. Biraq ózime-ózim senem. Árkimniń bir sıynatyn, medeý eteri bolsa jaqsy.

Jas adamnyń myna sózine tańdanyp qaldym. Máselen, mende ondaı medeý, pir tutar nárse joq.

Qoqybaevty qajaı berýdiń jóni joq-ty. Onyń ber jaǵynda ol menimen kádimgi kópten joldas kisishe jyly qoshtasyp, óz jónine ketti.

— Joldas gvardıa leıtenanty Dosov, kóriskenshe aman-saý bop turyńyz! — dedi ol.

— Sen de saý bol! — dep qaldym.

Kún kóterilip kele jatty. Kóktem kúni maýjyrap tym baıaý, biraq qabaǵy ashyq, tóńiregi jarqyn bop shyqty. Naq keshegishe aldymyzdan altyn kúrek soqqaly tur. Qazir-aq batystan, teńiz jaqtan jyly lep esedi.

Qısyq taban kerzi etigimmen qumdaýyt jerdi, adam kóp júrmegen, tipti kópten beri iz túspegen qara joldy borp-borp basyp, vzvodtyń aldynda ózim kelem. Álgi hýtordan uzap, jazyqqa shyqqansyn jyly jel, keshegi altyn kúrektiń jalǵasy, nemese tap sonyń ózi qaıta soqty. Sonaý bir jas, bala kezden, sábı shaqtan qalǵan bolar, altyn kúrek soqsa boldy-aq, meniń mańdaıym jipsip sala beredi. Qısyq taban, keń qonysh, baqa bas, dobal tumsyq kerzi etikpen ári dymqyl, ári jumsaq qumdaýyt jerdi borp-borp basyp júrip kelem, mańdaıym tership keledi.

Jeńistiń, mereıdiń maıda da jumsaq jyly jeli — Altyn kúrek soǵyp tur.

(EPILOG ORNYNA)

I ty kogda-to, aksakal,

Na etom skakýne skakal.

Rasýl Gamzatov.

Bıyl qysqy sonarda Nálqaramen kútpegen jerden kezdestim. Osy bir-birimizdi kórip turǵanymyz ras pa, álde ótirik pe degendeı bir sát ańyra qaldyq. Shal buryn til qatty.

— Osy sen meniń komandırim emessiń be, atyńdy, ıe atyńdy esime túsire almaı turǵanym. Kim edi?

Ol kún qaqty bolǵan dobaldaı qolynyń muǵaldaý byrtyq saýsaqtarymen mańdaıyn sıpady.

— Nál aǵa, meniń atym Sáýken!

— Túý, qarttyq degen, mine osy! Sodan beri attaı 20 jyl bopty-aý!

Shynynda, Nálqara burynǵydaı, sonaý bir jyldary kórgenimdeı emes, betinen nury taıyp, qyzyl júzi qońyrlana túsipti. Kóz aldyn kireý basypty. Suńǵaqty, qolmen somdap soqqandaı batyr tulǵasy azdap eńkish tartqan. Jataǵandaý tor sholaq attyń ústine salmaǵyn sala, jalpaıa otyrǵan eken, úzengige aıaǵyn tirep, shalqaıa baryp, boıyn kóterdi. Artynsha attan lyp etip túse qaldy da, maǵan jaqyndady. Men qarsy júrdim. Ol zor keýdesin keń ashyp, meni qushaǵyna aldy. Ekeýmiz qushaqtasyp kóristik. Ol meni mańdaıymnan súıdi, naq bir óz balasyn aımalap turǵandaı shyn nıetimen meıirlene súıdi.

Ekeýmiz Qumkóksheniń qarajalynyń bir jotasynda kezdesip, shúıirkelestik te qaldyq. Jón surasyp jatyrmyz.

— Ótken kúzde seni osy jaqqa ań aýlaýǵa kepti dep estip edim. Ótirik bolar dedim. Ol bul jaqqa kelse, maǵan soqpaı qaıda barady dep oıladym. Shynyńdy aıt, kelgeniń ras pa?

— Kelgenim ras. Biraq sizdi izdep tabýǵa asyǵys boldy. Asyǵys kelip, jedel kettik. Qasymda basqa adamdar bar-dy.

— Á, solaı de, shyn eken ǵoı, — dep ol jerge qarap oılanyp qaldy.

Men onyń oıly keskinine qaradym. Keshegi surapyl soǵysta sharshap-shaldyqqanyn sezdirmeı, eshbir muńaımaı ótken batyr soldat kádýilgideı qartaıyp qapty. Óńinde de, tulǵasynda da ózgeris kópteı kórindi.

Torsholaq aýyzdyǵymen-aq kók erkekti qarsh-qarsh shaınap, óz betimen jaıylyp ketti. Biz ekeýmiz úlken qyzyl shaǵyldyń bıigine shyǵyp, jup-jumsaq maıda qumnyń ústine kep otyrdyq. Áldeqaıdan tilin salaqtatyp kelgen qundyzdaı qara, jylmıǵan kúshik tazy aldymen nesine erkelep, moınyna asylyp, álde ne aıtqysy kelgendeı qyńsylap aldy da, artynsha maǵan qarap, mup-muzdaı qolymnyń syrtyn jalap aldy. «Sen kimsiń, qaıdan júrsiń» degendeı túımedeı qara kózin qadap, bastan-aıaq, meni sholyp shyqty. Qaıta kelip, qolymdy ıiskegisi kelip edi.

— Aldan, jat! — dep, Nálqara jerdi nuqyp qoıdy. — Al, Sáýkenjan, bir kezde týys ekenimizdi bilmeı, qalys júrdik. Odan sen, sonaý qan maıdanda kezigip, komandırim boldyń, joldas leıtenant dedim, endi myna ósken, týǵan jerdiń topyraǵynda qaıta kezdeskende, inim, balam degim keledi.

Shaldyń kózi jasaýrap, ózin áreń-áreń toqtatqandaı boldy da:

— Ótken kúzde bul jaqqa kelgenińdi estigende nanbap edim. Sóıtsem, ras eken. Men ol aǵattyǵyńdy da keshtim. Meni umytsań umyt, biraq týǵan jerdi, anaý taýdy, mynaý qumdy, Qasqabulaq pen Jylybulaqty, Qapshaǵaı men Tazshabaıdy umytpasań bolǵany. Men ózim de keıin uqtym, el qadyry men er qadyryn adam ulǵaıǵansyn biledi eken. Kózińdi kórgensin aıtqanym emes, seni kórgende kópten saǵynǵan, Almatyda oqyp júrgen kenje ulym Telqarany kórgendeı qýandym.

Rasynda, osy shaldy kórgende ákemdi kórgendeı men de qýandym. Ekeýmiz eń dalada qushaqtasyp kóp turdyq. Sol sáttiń ózinde meniń basyma osy adamnyń maıdanda júrgende aıtqan ómiri qaıta elestedi.

Qarajal dep atalatyn quba jonnyń qyzyl shaǵylynda biz kóp otyrdyq.

— Ýaqyt degen qandaı júırik. Zymyrap barady. Ózińnen keıingini kórip qartaıasyń degen osy. Myna sen keshe bala ediń. Soǵysta júrgen kezde de jap-jas bolatynsyń. Endi qarasam seniń de samaıyńa qylaý túsipti. Biraq shashtyń aǵarýy qarttyq emes. Qarttyq adamnyń isi men kúshinen kórinedi.

Shal kúlip qoıdy, artynsha kók býyryl bop ketken qoıý da uzyn murtyn sıpalap, ótken-ketkendi qaıta surap, menen ajyrasqysy kelmedi. Ańshylyq óz jaıyna qaldy. Shoqy basynda kún batqansha otyrdyq. Kúzdiń bulyńǵyr kúni taý basynda janyp jatqan órtshe qyzaryp, Myńjylqy shoqysyna ıek artyp kóp týrdy. Kókshe qum men Qarataý arasyndaǵy keń dala munartyp, betin bý basqan teńiz tárizdi bop jatty. Qasqabulaq basyndaǵy shoq tal teńizde júzgen jalǵyz qaıyqtaı bop, kózge áreń-áreń ilinedi.

Keshke qaraı Qarajaldy panalap otyrǵan beıtanys malshynyń úıine túnedik.

Jol-jónekeı talaı syr aqtarylyp, kóp áńgime aıtyldy. Ásirese, bizdi eń alǵash tabystyrǵan, tipti ákeli-balaly kisideı dostastyrǵan keshegi soǵys kezin sóz ettik. Biz bir polkta, sonyń bir rotasynda qyzmet ettik. Ol qatardaǵy jaýynger edi, men onyń komandıri boldym. Keıinirek, Nálqara buryn kórsetpegen bir qyryn tanytty. Ol mergen eken. Synaý kezinde burynnan aýyzǵa iligip, ózinshe esep ashqan atqyshtardyń kóbinen jaqsy atty. Budan soń qolyna dúrbili myltyq berdi, mergender tobyna qosty.

Bir sózinde ol:

— Myna múlgigen, tilsiz qara orman, myna qoımaljyń batpaqpen men on altynshy jyly tanysqanmyn, — dep qaldy.

Keıin bilsem Nálqara 1916 jyly, 20 jasynda maıdandaǵy qara jumysqa alynyp, soltústik batysta, naq sol kúnderi soǵysyp júrgen jerlerinde okop qazǵan.

Ótkendi eske túsirgen uzaq áńgime osydan bastalǵan.

— Orys-german soǵysy bitti. Biraq bizge egelik etýshi kim ekenin bilmeı kóp kidirdik. Bireýler eline qaıtyp jatty. Olardy kim qaıtaryp jatyr, bizdi nege qaıtarmaıdy? Muny eshkim bilip bolmaıdy. Sodan ne kerek, bizdi Máskeý túbine ákep, taǵy okop qazdyrdy. Soǵys bitken joq pa, endi kimmen soǵysamyz desek, endi aq pen qyzyl bop, ózdi-ózimiz soǵysamyz deıdi. Al soǵystyq. Biraq, óz basym on segizinshi jylǵa deıin urys kórmedim. Bir bilgenim sol, biz qyzyl ekenbiz. Bir kúni myna bizdiń Qyzylkóldeı júz ese, myń ese keletin shalqar teńizge ákep, kemege mingizdi. Odan óttik. Mańǵystaý degen jerge ákep Álibı Jankeldınniń qyzyl kerýenine qosty. Kerýendegilerdiń kópshiligi men sıaqty maıdandaǵy qara jumystan qaıtqan órimdeı jas jigitter eken. Aqtóbe maıdanyna ákep saldy. Qolǵa myltyq alyp, Sovet ókimetin qorǵadyq. Sol soǵystan esimde qalǵany Shalqarda general Korovochkın degenniń áskerin joıyp jiberdik.

Kún uzyn at ústinde shuqıa otyryp, qoıan men túlki ańdyǵan Nál aǵa sharshap ta, shólirkep te qapty. Álgi qoıshy Myńkúrishtiń kelinshegi bergen ári qoıý, ári yssy shaıdy soraptap ishe otyryp, jadyraı tústi. Bir emes, úsh qatar beldeýshe bop túsken ájimdi mańdaıyn kir-kir etekteı ala oramalymen súrte otyryp, áńgimeni jalǵaı berdi.

— Sodan ne kerek, nesine bastaryńdy aýyrta bereıin, qara jumysqa alynǵannan keıin tórt jyldan soń týǵan jerge qaıta oraldym.

— Nál aǵa, kázir alpys beske shyqtyńyz ba? — dep Myńkúrish myńq ete tústi.

— Alpys beske keldim. Myna soǵys bastalǵanda qyryq beste edim. Bizdiń aýdannyń áskerı komısary Sabalaqov, seni soǵysqa alýǵa bolmaıdy. Seni rabochıı batalónǵa jiberemin», — degeni bar emes pe!

— Tovarısh komısar, — dedim. — Meni jıyrma jasymda qara jumysqa, okop qazýǵa al, qyryq bes jasymda rabochıı batalónǵa al, sonda men nemene, kimnen jaman soǵysamyn, — dedim.

Komısar qyzaryp ketti. «Jaraıdy» dedi. Sonymen myna soǵysqa bardym. Myna otyrǵan balamnyń qaraýynda boldym. Men jaman soǵystym ba, mine kózi otyr, ózi aıtsyn.

Nálqara maǵan qarap qoıdy. Biraq men úndemedim. Óıtkeni onyń batyr da, mergen de soldat bolǵanyn menen artyq, biletin eshkim joq. Al, ony ásheıin sóz arasynda bir-eki aýyz sózben aıta salý obal. Ol bizdiń polkta soǵystyń basynan aıaǵyna deıin boldy. Kóptegen erlik kórsetti. Keıinirek, mergender tobynda bolyp, bir ózi ondaǵan jaýdy óz qolymen jaıǵady. Kórsetken erlikteri úshin kókiregi orden men medalǵa toldy.

Shaıdy iship, dastarqan jınala bastaǵan kezde Nálqara burynǵydan da jadyraı túsip:

— Eger, myna men ózimniń barlyq ómirimnen bireýge esep bere qalsam, ol naq bylaı bop shyǵady: alǵashqy jıyrma jyl — sábılik, balalyq, jigittik kez. Odan soń tórt jyl — maıdan, taǵy jıyrma jyl — qashqyn, kolhozshy, jylqyshy. Tabany kúrekteı tórt jyl taǵy soǵys. Taǵy da sovhozdyń qara taban jylqyshysy. Endi mine, qara tazymen joldas bolǵan qart ańshy. Meniń barlyq ómirim osy.

Qumdy jerdiń kókjal, or qoıanynyń etinen jasalǵan ashshy qýyrdaqtan soń da, kópke deıin jatpadyq.

— Soǵystan qaıttym. Qolyma quryq ap, sovhozdyń jylqysyn baqtym. Alpys úshke kelgende, ákemshe aıtsam, paıǵambar jasyna jetkende el jınalyp, uzaq demalysqa, pensıaǵa shyǵaryp saldy. Jan tynyshtyǵyn istep, endi bir rahatqa belshemnen batarmyn dep ózim de qýanyp qaldym. Qýanyshtan toı-tomalaq jasadyq. Biraq munyń báriniń lebi alysqa barmady. Bir jetiden soń eki qolymdy qoıarǵa jer tappadym. Óz otymnyń basyna ózim syımadym. Osylaısha ot basynda múlgip otyra bersem, jyndanyp keter túrim bar. Dúnıeniń tiri janǵa degen eń aýyr azaby issizdik eken. Sondaǵy bar oılap tapqanym osy ańshylyq boldy. Bilgen adamǵa bul óner. Jasyratyn ne bar, otyz ekinshi jylǵy ashtyqta bala-shaǵamdy qyrǵyz jerinde eki qaqpanmen asyraǵanym bar. Endi myltyq atyp, ıt júgirtýge kóshtim.

— Qus salý jaqsy óner emes pe, Nál aǵa!

— Jaqsy ǵoı. Biraq mashaqaty kóp. Sodan ne kerek Baldysý jaqqa baryp, bir ańshydan uıasynda jatqan jerinen myna qara kúshikti aldym. Emizikten sút berip, óz qolymnan ósirip kelem. Ana sútindeı qaıdan bolsyn, shaıalaý bop ósip keledi. Biraq aqyly durys, júırik. Qartaıǵan kezdegi aldanyshym osy bolǵansyn atyn «Aldan» qoıdym.

Nálqara tazysynyń atyn ataǵanda, tizesine basyn qoıyp jatqan qara qanshyq ıesiniń ózi jaıly birdeńe aıtqanyn sezgendeı kip-kishkene qara túımedeı kózin jyltyrata ashyp, bir qarap qoıdy.

— Naǵyz soldatqa erlikpen birge aılakerlik qajet qoı, sondaı-aq naǵyz ańshy ıtke ıisshildik, júıriktikpen birge, tyńdampazdyq kerek, — dedim.

— Onyń ras, ıt ıesin tyńdamasa, onda aqylsyz bolǵany. Bul meni jaqsy tyńdaıdy. «Alǵa» demesem, menen bir eli ozbaıdy. «Jat» deseń jatady, «tur» deseń turady. Osy kezde, ulǵaıǵan shaqta meni shyn nıetimen tyńdaıtyn, naǵyz serik osy qara qanshyq bop tur...

Nálqara jasynda asa kelbetti bolǵan adam. Tipti, sonaý Velıkıe Lýkı, Holm túbindegi qalyń ormandar arasyndaǵy qandy urystardyń ózinde ol kórseń kóz toıatyndaı ásem bolatyn. Aýmaqty, sharasy otty, úlken qara kózi, qoıý qara qasy, ájimsiz qońyr júzi er kóńildi, parasat adamyn kórsetetin. Batyr tulǵaly aǵa qıyn kúnderde renish qaıǵysyn, basy aýyryp, baltyry syzdaǵanyn bildirmeı sergek júretin. Ózi Býdennyı murttas bolatyn. Al ne samaıynda, ne murtynda qylaý bolmaıtyn. Ásirese, murtyn aıtsańshy! Moıyldaı qara murty naq bir maılap qoıǵandaı jylt-jylt etip aıazda qar ústine jaqqan ottyń sáýlesimen oınaıtyn. Endi qarasam, sol murtty qylaý emes, qyraý basypty.

Jatar aldynda Nál aǵa mynadaı ótinish aıtty.

— Keshegi soǵysqa ózderińmen birge qatysqan siz sıaqty aǵa soldattardyń qatary ydyrap, toby sıreı bastady. Qolyna qalam ustaǵan azamattar qasarysyp, solar týraly jazbaı-aq keledi...

Sol kúni, naq bir maıdandaǵy tárizdi, kári soldattyń oq-dári ıisi sińgen betine betimdi taqap, qoıshy úıinde tar blındajdaǵy sıaqty aıqasyp uıyqtadyq.

Qara kúshik tazy biz ekeýmizdiń aıaǵymyzdy jylytyp jatty. Túsine qoıan, túlki, qyrǵaýyl enip, keıde qyńsylap, keıde úrip, mazasyzdaý uıyqtady.

Túnde qyrbyq qar túsipti. Tań sáriden sonarǵa shyqtyq. Qoıshy úıinen uzamaı-aq jym kezdesti.

— Eń aldymen kelisip alaıyq. Birinshi kezdesken ańdy kim atady? — dedi Nál aǵa kúlimsirep.

— Árıne, siz de...

— Ondaı bolsa, osy retpen kezektesip ata beremiz. Menen soń sen atasyń. Myna qara kúshik qoıandy qashyrady da, endi ne qylasyn dep qarap turady. Sol kezde sen nysanań jaqyn bolsa atasyń da, alys bolsa «bas» dep nusqaısyń. Arjaǵyn ıttiń ózi biledi. Kóbinese, aldyńa qaıyryp qaıta ákeledi.

Shaldyń myna sózine qaraǵanda onyń qara kúshik tazysy ábden mashyq bolǵan, esti ıt pe dep qaldym. Ózi úıine bıyl jetkenine qaramaı tym kishkene kórindi. Biraq, keýdesi keń, bóksesi joǵary, ash kúzendeı ıilgen, qaqpan bel eken. Basynda qyrym et joq. Jip-jińishke jas quraqtaı aıaqtary maıysyp tur. Kómirdeı shymqaı qara, aqtós, aq taban. Tumsyǵynda da noqattaı aq daǵy bar. Shaldyń aldynda quryq boıy jerde ǵana búlkildep, keıde jorǵalaı basyp otyrady.

Meniń ańmen isim bolmaı, qara qanshyqtan kóz almaı kele jatqanymdy seze qoıǵandaı, Nál aǵa til qatty.

— Túrine qarap, Aqtós ne Aqtaban, álde Aqtumsyq qoımaq ta boldym. Biraq keıin oılasam, «Aldan» qoıǵanym durys shyqty. Naǵyz aldamaıtyn aldanyshym osy.

Júzgen túbinen or qoıan atyla jóneldi. Qara qanshyq jalt etip ıesine qarady. Nál aǵa kózdemeı-aq qol mólsherimen basyp saldy. Qoıan qalta qarap tura qaldy. «Aldan, bas» degen daýystyń shyǵýy-aq muń eken, qara qanshyq oqtaı atylyp bardy da, qoıandy jelkesinen ilip áketti.

Nál aǵa asyqpaı baryp, qoıandy tazynyń aıaǵynan aldy da, bákisimen baýyzdady. Appaq qardyń ústine qyp-qyzyl qan tamdy.

— Káne, myltyǵyńnyń aýyzyn qandap al! — dep Nál aǵa ózi bastap, eski qosaýyzynyń qaraýylyn qoıannyń baýyzdaý qanyna batyryp aldy.

Men de batyrdym. Qoıandy jetektegi attyń qanjyǵasyna baılap, alǵa jyljydyq.

Jymǵa túsip, iz kesýdiń qyzyǵyna batý úshin atqa minbeı, eki atty tirkestirip, jaıaý jetekke alǵanbyz. Nál aǵanyń torsholaǵy da, men alǵan qoıshynyń boz aty da jýas, myltyq daýsyna úırengen janýarlar eken, myltyq atylǵanda myńq etken joq. Júrip kelemiz, Shalda ún joq. Álgi alynǵan qoıan jaıyn bilgim kep, sózdi men bastadym.

— Nál aǵa, biz ǵoı jańa myltyqtardyń qaraýylyn qandadyq. Ne úshin qandadyq sony?

— Alǵashqy olja, keıin de oljaly bolýǵa...

— Siz meni uqpadyńyz. Biz myltyqtyń qaraýylyn emes, ıttiń aýzyn, myna qara qanshyqtyń aýzyn qandaýymyz kerek edi ǵoı.

— Myltyqtyń qaraýylyn nege qandamaımyz? — dedi Nál qart eshteńe túsinbegendeı bop.

— Biz qoıandy atyp alǵan joqpyz ǵoı.

— Aıtpaǵyń sol ma edi. Sen meni tıgize almady dep keledi ekensiń de...

— Tıgen joq emes pe?

— Tıgen joq. Ádeıi atpadym. Itke de birdeńe qalý kerek emes pe!

— Sonda qalaı, siz ádeıi atpadyńyz ba?

— Ádeıi atpadym. Munyń mánisi mynada. Qashqan qoıandy toqtatý úshin, basynan asyryp, aldyna burq etkizip oq tastadym. Qoıan toqtady ma, toqtady. Endigisin «bas» desem qara qanshyqtyń ózi biledi. Soıada bul qoıandy atyp ta, basyp ta aldyq emes pe?

Men úndemedim. Oılap kelem. Shaldyń bul ádisinen de birdeńe uǵýǵa, kerek bolsa úırenýge bolady. Endigi kezek meniki. Kózi qyraǵy, tájirıbesi mol, ózi mergen shaldyń aldynda masqara bolyp qalmas úshin osy Nál aǵanyń óz ádisin qoldanýdy oıladym. Biraq azdap ta bolsa ózgertken jón. Máselen, ıtke «bas» demeı-aq ekinshi kezengende turǵan qoıandy kózdep atpaq boldym. İshime túıgenim osy.

Júrip kelemiz. Kópke deıin eshteńe kezdespedi. Jaldyń kúneskeı betine kóterilgende omyryla qulap jatqan kári sekseýildiń túbinen jotasy qyzyl, aq baýyr dáý qoıan ata jóneldi. Basynan asyra, qashqan qoıannyń aldyn orap, basyp saldym. Qol taıaqtaı jep-jeńil aǵylshyn myltyǵynyń pýshka tárizdi keń aýzynan shyqqan mol bytyralar qoıannyń aldynan burq ete tústi. Qoıan qaıda qasharyn bile almaı sasqalaqtap, álde qatty daýystan eseńgirep turyp qaldy. Qulaǵyn erbıtip, tura qalǵan qoıandy bastan kózdep atyp qaldym. Selt etpeı, ornynda qaldy. Osynyń bárin múlt jibermeı turǵan Nálqara:

— Durys, — dedi rıza bolǵan daýyspen.

Bir jerden qate jiberip almas úshin osy ádisten aınymadym. Bir qoıanǵa eki oq. Shal óz ónerin ózine kórsetip júrgenimdi bile me, bilmeı me, ony uqpadym. Biraq ózimniń kezegime kelgenin jibermedim. Al shal bolsa atý ádisin túrlentip, keıde ıtsiz-aq bir oqpen túsirip júrdi. Jalǵyz oqpen alýǵa men júreksindim.

Qanjyǵany toltyryp, keshtete qaıttyq. Shal kóńildi.

— Jolyń jeńil eken, bala, — dep qoıady. — Qudaı basqa salmasyn, joly qıyn, bir sarjoldylar bolady. Olar men birge júrgende saǵan tyshqan muryn qanatý da joq.

Nálqara meni maqtady, men onyń ıtin, qara qanshyǵyn maqtadym.

— Itińiz aqyldy. Iesin qasy men qabaǵynan tanıdy eken. Adamnan uzamaıdy, alǵa kóp túspeıdi. Qashqan ańǵa buıryqsyz júgirmeıdi.

— Ittiń arlanynan qanshyǵy aqyldy keledi. Arlan ıt qansha degenmen kúshine senedi de ardyń-kúrdińdeý, alańǵasar keledi. Al arlannan qanshyq júırik bolady. Arlan ıttiń súıegi aýyr. Qanshyq qaǵilez, jelqýyq baıtal tárizdi bolady.

Qazaq dalasynda at synshysy, qus synshysy týraly kóp estigem. Al ıt synshysy kóz aldymda keledi. Keshegi soǵystyń er júrek sarbazy búgin ózin basqa bir qyrynan tanytqandaı edi.

— Qusqa qalaısyz, Nál aǵa?

— Itti úıretýden góri qusty úıretý qıyn dedim ǵoı. Qıyn ekeni ras. Qarshyǵa jezókshe áıelder tárizdi jelókpe, turaqsyz bop keledi. Itelgi de sondaı. Búrkit te bapty kóp tileıdi. Qyrǵı qyran emes, qyzǵysh úırek emes. Men sıaqty qart ańshynyń senimdi serigi júırik tazy, bolat qaqpan, qosaýyz myltyq.

Biraq meni tań qaldyrǵan shaldyń osy synshyldyǵy emes, baıqampazdyǵy edi. Bir sózdiń retinde:

— Aqsaqal, sharýaǵa kolhoz qolaıly ma, álde sovhoz jaqsy ma? — dedim.

Shal myrs etip kúlip aldy da:

— Maǵan salsa ekeýi de birdeı. Biraq bizdiń aýyldyń sonaý kolhoz bolǵaly kele jatqan atqaminerleri kolhozymyz jaqsy edi dep kózinen sorasy aǵady.

— Sonda nesi jaqsy edi deıdi.

— Olar aıtady: kolhozda barlyq jumysty basqarma músheleri bop, keń talqylap sheshýshi edik. Endi barlyq máseleni dırektor buıryqpen istetetin boldy deıdi.

— Osynysy durys ta shyǵar.

— Nesi durys bolsyn, olar sol kolhozdy kórkeıtýden buryn olaı tart ta bylaı tart etip, aıqaı-shý etpek qoı. Áıtpese, istiń jaqsylyǵyn oılaǵan adamǵa kolhozy ne, sovhozy ne, báribir. Tek tabys mol bolsyn, sharýa toq júrsin. Olar qolymyzdan bılik ketti dep, tuzdy sý ishkendeı bop júrgen jandar ǵoı. Atqaminerler myńq ete almaı qaldy, — dep rahattana kúldi shal.

Budan Nálqaranyń ishine túıgenderi baryn sezdim. Mundaı baıqampaz, jiti kóz qarttardyń jınaǵany mol keledi.

Erteńgi ańǵa keshegiden de erte shyqtyq.

Keshegini búgin qaıtalaýdyń reti joq. Sonaý alystan saıat jasaýǵa kelgen ekensiń. Sonda sen Almatydaǵy et jetpeı, osy jaqtan bir toıynyp qaıtaıyn, nemese, soǵymdyq et jınap alaıyn dep kelmegen shyǵarsyń. Saǵan eń aldymen qyzyq kórý kerek bolsa, sol qyzyqty kórseteıin, — dedi úıden shyǵarda Nál aǵa, — keshegideı jaıaý júrmeımiz. Atqa minip, alysty qaǵa, shola júremiz. Qoıan-poıanǵa qaramaımyz. Kelistik pe?

Ol joryta jóneldi. Qara tazy búkektep alǵa tústi. Qanshyqtyń keshegiden de beter beli búgilip, ishi qabysyp qapty.

— Myna tazyńyzǵa ne bolǵan, ishi búrisip qapty ǵoı.

— Ash bolǵany jaqsy. Tań ata, sen uıyqtap jatqan kimde bul ıtti qustyryp aldym. Qarashy, ózi ash bolǵanmen kózi aqyqtaı móldirep, ot jaınap turǵanyn. Shekten tys toqtyq toǵysharlyqqa baratyn týra jol ǵoı...

Men onyń betine tańdana qaradym.

— İshin tazaladym, sol úshin qustyrdym.

— Qalaısha?

— Sen ony bilmeýshi me ediń? Men muny baıaǵyda seniń bir ańshy týysyńnan úırenip edim. Men myna jańa ósken qyltyq saqalymdy qyrdym. Sonyń tuqyl qylshyqtaryn sary maıǵa aralastyryp, tazyǵa jegizdim. Birazdan keıin tazy álgi qyltyq qosqan sary maımen birge ishindegi barlyq zapyrandy, artyq asty qusty da tastady. Mine, endi qarasań báıgege qosatyn tulpardaı ishin tartyp, jaraýly keledi. Kázir, ne túlki, ne qasqyr kezdesse, munyń «shabysyn» sonda kóresiń.

Shal meni tańdandyra bastady. Tula boıy tola qupıa, halyq danalyǵyn boıyna jınaǵan bir qarttar bolýshy edi. Mynaý da solardyń biri eken. Onyń syryna qanǵym keldi. Shal aıtýshy, men tyńdaýshy.

— Bul ózi qasqyr men túlkige kóp túsken joq. Bir-eki ret túlkini de, qasqyrdy da óte ádemi qaıyrǵany bar. Onyń ber jaǵynda aýylda bir buralqy ıtterge qosyp, aıtaqtap, biraz baýlyǵanym taǵy bar. Alǵyr, júırik tazy denesine daq salmaýǵa tıis. Ázirshe munyń denesinde aqaý joq.

Aıańdap júrip, qyzyl jaldyń kúneskeıine kóterildik. Qarsy bette túlkiniń tań aldynda jorytqan izi jatyr eken. Qara qanshyq soǵan tústi. Biz sońynan erdik. Teriskeı bettegi qobyǵa qaraı saldy. Túlki bultaq iz tastap, belden belge kóterildi. Sodan ne kerek, sáske kezinde bir shaǵyldyń kún shýaq betindegi tóńiregin aq seleý basqan shoq júzgenniń túbinen bulań etip, qumnyń qyzyl túlkisi qıǵashtap, eńiske qaraı ura jóneldi.

— Aldan, bas! — dep qaldy Nál aǵa.

«Qyńq» dep daýysyn bir shyǵaryp aldy da, qara qanshyq eki búktetilip atyla jóneldi. Men bul kezde túlkige emes, tazyǵa qaradym. Onsyz da úlken emes, jataǵan qara qanshyq judyryqtaı bop eki búktelip apty. Tabany jerge tımeı, aqsha qardyń betimen syzyp bara jatqandaı kórindi. Appaq qardyń ústinde ushyp bara jatqan qara noqattaı buldyrap uzaı berdi. Tazyǵa qaraǵanda túlki quıryǵy bulańdap, artyna jaltaq-jaltaq qaraýmen ap-anyq kórinip barady.

Shoqaqtatyp biz de belden asyp, tóbege shyqtyq. Tazy jetýin jetse de, túlkige týra barmaı oıqastap, aldyn oraı berdi. Tura qap, dúrbi saldym. Aýzy yrjaqtap, qansha aıbat shekkenmen túlki de bata almaı, keıin qaraı oraldy.

Túlki qarsy betke shyǵyp qalǵan edi. Qalyńǵa jete almaı, qaıtadan qobyǵa, dalańqaıǵa saldy. Tazy bastyrmalatyp, aldyna salyp, súmektetip aıdaı berdi.

Túlkini bas salatyndaı bop tónip-tónip keledi de, jalt etip ekinshi jaǵyna shyǵady. Tup-týra osy ádispen qara qanshyq, túlkini aldymyzǵa aıdap kele jatty. Ań-tań bon men kelem. Nálqara anda-sanda qıqýlap, tazysyn kótermelep qoıady. Tili salaqtap, aýzy yrbaqtap, tazyǵa ózinshe aıbat kórsetip kele jatqan túlki esi shyǵyp, bizdiń aldymyzǵa kelip qalǵanyn da bilgen joq. Oq boıy kelgende Nál aǵa attyń ústinde turyp-aq, shirene berip túlkiniń aıaǵyn ala tartyp kep jiberdi. Túlki qalbań ete tústi. Qulap túsip, taǵy turaıyn dep jatqanda tazy kep bir aýdaryp ótti.

— Munysy durys, batyldyqqa, tisin batyrýǵa úırene beredi, — dep atynan túsip, túlkiniń qasyna keldi. Ony andyp qasynda qara qanshyq tur. — Baǵanadan beri tiri túlkige tis salmaı keldi. Ol oqqa jyǵylyp qaıta turmaq bolǵanda berekesin qashyryp, úreıin ap, tisin bir batyrdy. Aǵash qasyqpen ystyq kójeni asyǵa urttap, aýzyn kúıdirip alǵan jigitke qyz: «Sazdaý jerdiń aǵashy, sabyrsyz erdiń sazasy» depti ǵoı. Buǵan qarasaq, kóje İshkende de, túlki qýǵanda da sabyr kerek. Keıbir ańshylar birdeńe kórse boldy, aıqaılap, kúıip-pisip qalady. Kúıetin ne bar, ketip bara jatqan seniń ákeńniń qoltýma maly emes, ań ǵoı, ketse kete bersin. Jaqsy ańshyǵa aldyrmaı ketken ań da óziniki. Al, ań aýlaǵanda sabyrsyz jigitten aılaly ıt artyq.

Nál aǵa áńgimesin aıta otyryp, túlkini uzaq soıdy.

— Ańshylyq, sabyrdy, oǵan qosa kóńildi bolýdy kerek etedi. Ańshylyq jigitti sabyrǵa, aılaǵa, kóńildilikke baýlıdy. Ondaı bolmasa, onyń qyzyǵy da, paıdasy da, máni de bolmaıdy. Endi qasqyr kezdesse, budan da kóńildi bolar edi.

Shal túlkini tulyp qyp soıdy da, tisteri aqsıǵan jalańash, qyzyl shaqa deneni tóbeden oıǵa qaraı ysyryp tastady. Kún eńkeıip, Myńjylqynyń eń bıigi — Kelinshektaýdyń ıyǵyna asyla bere atqa qondyq. Qashqan túlkiniń qyzyǵyna túskenimiz bolmasa, túnep shyqqan úıden onsha kóp uzamaǵan ekenbiz. Bes-alty tóbeden asqansyn-aq aýyl tusynda qoı qaıyryp júrgen Myńkúrish kórindi. Biz onyń qarasyn kórip, tizgindi tejep, júristi baıaýlata bergenimiz muń eken, qoıshynyń shaq-shaq etken jan daýysy shyqty.

— Qudaı urdy, qoıǵa qasqyr shapty! — dep Nál aǵa otarǵa qaraı shoqyta jóneldi. Artynan jalbaqtap men de tarttym. Qulaǵy erbeńdep, qara qanshyq alǵa tústi. Biraq buıryqsyz ozar emes. Iesine jaltaq-jaltaq qarap qoıady. Talaı-talaı ańshyǵa, onyń ishinde ıt ertken ańshyǵa erip júrgende mundaı saq, ádepti ıtti kórgen emespin.

Aldaǵy tóbege shoqyta shyqty da Nál aǵa qalta qarap tura qaldy.

— Aldan, Aldan! — dep tazysyn shaqyryp qasyna aldy.

Tazy úıirilip, komandırin tyńdaǵan soldattaı qaqshıyp, qasyna kep tura qaldy.

Qasyna men de keldim. Shal qolyn alǵa sozyp «áne» dedi. Qolynyń siltegen jaǵyna qaradym. Artyna jaltaq-jaltaq qarap, eki qasqyr bizge qaraı salyp keledi. Artynan Myńkúrishtiń maýbas aq tóbeti men ala moınaq qanshyǵy qýyp keledi. Qasqyrlar jaqyndaı bergen kezde shal qarsy aldynan qara qanshyqty jiberdi. Aldynan ıt shyǵyp, attyly adamdardyń qarasy kóringensin qasqyrdyń ekeýi eki jaqqa qaraı aıyryla qashty.

— Mine, endi qyzyq bolady. Aldan qaısysynyń sońyna túser eken? — dep shal at basyn tejeı berip, maǵan qarady.

Aldan eki qasqyrdyń eki jaqqa ajyraǵan jerine bardy da, jan-jaǵyna qaranyp ap, eńiske qaraı salǵan kishkeneleý sur qanshyqtyń sońyna tústi.

— Tapty! — dedi ol, — dál tapty. Qasqyrdyń arlanynyń sońyna emes, qanshyǵynyń sońyna tústi.

Biz qara qanshyq qýǵan qasqyrdyń sońyna tústik. Tazy jeterin jetse de qasqyrǵa týra barmaı, oń jaq búıirine shyǵyp ap, qabattasty da otyrdy. Qanshyq qasqyr tilin salaqtatyp, tazyǵa qaraı yrjaqtap, jónep barady. «Aldan, alǵa» dep shal aıqaı saldy. Tazy qasqyrdan ozyp alǵa tústi. Bir moıyn bop qalǵan qasqyr qıǵashtap qaıtadan tóskeıge qaraı oralǵanyn baıqamaı da qaldy. Naq ókpe tustan biz shyqtyq. Nálqara burynǵydaı emes, qyzynyp ketti bilem, atqa qamshyny basty kep, Torsholaq dóńgelene tarbaqtap baryn saldy. Qumdy jerde shabý da qıyn. Degenmen báıgege joldan qosylǵan at tárizdi qasqyrǵa jaqyndap qaldy. Jaqyndaı berip aldyn oraı myltyq atty. Jyrtqyshtyń esi shyǵyp ketti bilem, bir moıyndap tazyǵa qaraı tura umtyldy. Iesi jaqyndaǵansyn tazy da jaqyndap qalǵan edi, jalma-jan jalt berip, qasqyrdyń ekinshi jaǵyna, moıyny qarysyp qaraı almaı qalǵan jaǵyna shyǵyp, tańynan bir kóterip tastady. Qasqyr shyr aınalyp, tazyǵa bir moıyndap taǵy umtyldy. Tazy qasqyrdy maqtaǵandaı aınala berdi. Osy kezde Nál aǵa attyń ústine bir qyryndap jata qap, bir úzeńgisin sýyryp aldy da, atyn omyraýlatyp jyrtqyshqa tóne tústi. Qasqyr tazyǵa bir, adamǵa bir aıbat shegip, eki ortada alaqtady da qaldy. Osy kezde Nálqara jerden kókpar iletindeı eńkeıe berip, úzengini taralǵysynan ustap, qaq mańdaıdan soǵyp etti. Qasqyr shalqalap bardy da, sereń etip, murttaı ushty. Qara qanshyq jyǵylǵan palýannyń basynan kúsh alǵan, jeńgen kúresshideı-aq jatqan qasqyrdy qorlaǵandaı bop, ústinen bir shalyp, belinen basa qarǵyp ótti.

Búgingi sapardyń batyry qara qanshyq boldy. Ashtyqtan ishi qabysyp, búrilip qalǵanyna qaramaı taǵy kóńildi. Eki kózi shyradaı janyp, nesinen maqtaý kútkendeı tóńireginen shyqpaıdy. Keshke qaraı tazysyna qoıannyń san etin oıyp berdi. Kúndizgi joryqtarda sharshaǵan ıt túndi tynysh ótkizdi. Tań aldynda ǵana eki ret qyńsylady.

— Jol kórip jatyr! — dedi Nálqara, — olja kóp bolady.

Eki táýlikteı birge júrip, qum Kóksheni edáýir-aq sharladyq. Bizge de, qara qanshyqqa da tynym bolǵan joq. Myltyq daýysy shyqqan boıda qara qanshyq bir qyńq etip, atylǵan oqtyń tıgen-tımegenin naq bir Nál aǵanyń qas qabaǵynan biletindeı-aq «bas» deseń, boldy, betińe bir qarap alady da zyta jóneledi.

— Nál aǵa, myna qara qanshyqty úıretýdeı-aq úıretken ekensiz, — dedim ajyrasar kúni tańerteń. — Tazyńyz esti eken.

— Sen komandırim bop, soǵysta meni úıretkende, men seniń soldatyń bop, beıbit kúnde ıtti úırete almasam ne bolǵany! — dep shal shek-silesi qatqansha kúldi.

Artynsha men renjip qalar dedi me, onysyn jýyp-shaıǵandaı-aq:

— Osy seniń qalamyńnyń jeli bar deıdi. Bizdiń jaıymyzdy, qonysymyzdy, qys qystaý, jaz jaılaýymyzdy bir jaqsylap sóz etý kerek bolar. Bizge maldy budan da kóbeıtý kerek bolsa, kázirgi jaıdy bilip almaı eshteńe de bolmaıdy.

Ózi mal baǵýdan bosaǵan, pensıaǵa shyqqan shaldyń maldaǵy jumysy ne degendeı men salǵyrt tyńdadym.

— Bul óńirde mal ósirý úshin Kókshe qumdy, myna kázir ekeýmiz kele jatqan qumdy ıgerý kerek. Bizdiń eldiń basshylary qumdy ıgerdik, ersili-qarsyly mashınamen kesip ótemiz, qalaı bolsa solaı keship ótemiz deıdi. Olaı ıgerý emes. Al, eger ıgerý bolsa tek betin ǵana ıgerý. Mán munyń astynda jatyr. Men sý izdeýshi ınjener emespin. Biraq sezemin. Osy qumnyń asty tolǵan sý, úlken darıa. Ony men ózim myna qolymmen qazǵan qudyqtan bilem. Ony men mynaý qaýlap ósken sekseýil, júzgen, seleý, erkek, jyńǵyl, balaýsa jýsannan bilem. Ol sýdyń qaıdan keletinin mektep oqýshylary da biledi. Osy kókshe qumǵa osynyń astyndaǵy teńizge ondaǵan ózen quıady. Sonaý bala kezimizde Shıli ózen, Baldysý, Qapshaǵaı, Qarabulaq, Jylybulaq, Qotyrbulaq, Qurttybulaq, Shabaqty ózenderiniń ózi Aqjarǵa, Qanjýǵanǵa, jal sheti shybyq belgige jetip qulaıtyn, jıekke baryp sińip ketetin. Qum astyndaǵy mol sý osydan jınalǵan. Al osy kúnge deıin bul Kókshege sonaý Arqadan Sarysý, anaý Alataýdan Talas pen Shý ózenderi kelip quıady. Sý aıaǵyn qurdym qyp, sonyń bárin jutyp jatqan osy Kókshe qum. Sý bar jerde ný bar. Baılyq — sýda. Naǵyz baılyq — et pen sút, jún men teri osy qumnyń astynda jatyr.

Nálqara sózin zeıin qoıa tyńdadym.

— Jer azady, tozady eken. Sonaý bir jyldary, bala kezimizde álgi aıtqan kishkene ózender qatty tasyp, qumǵa jetip quıatyn. Kázir sonyń kóbi jetpeı qalady. Myna Qyzylkóldiń ózi senderdiń bala kezderińde sonaý seńgirdiń erneýin tirep, shalqyp jatatyn. Sý azaıdy. Ol jerge qaraı ketti. Sony paıdalaný baılyqtyń kózi. Kóksheniń saılarynan, shybyq belgiden, Talas, Sarysý, Shý ózenderiniń eski, kázirgi arnalarynan jańasha qudyqtar qazǵan jón. Taý bókterindegi eski bulaqtardyń kózin arshyǵan durys. Bizdiń elimizdiń baılyǵy, yrysy sýda ǵana. Sýsyz jerde ómir joq. Ómir joq jerde dáneńe de joq.

— Ataly sóz, Nál aǵa!

— Ataly sóz ekeni ras. Óıtkeni bizge osyny atamyz aıtatyn. Oǵan da óz atasy aıtqan bolar. Bizde kázir ne sumdyq mashınalar bar. Jer astynda jatqan mol sýdy betine shyǵarsaq. Kókshe qum budan da beter kóktep, altyn qum bolar edi-aý!

— Durys, Nál aǵa! Kókshe qumdaǵy bir ańshy shaldyń osyndaı oıy bar eken dep aıta júreıin.

— Aıtqanyń az. Aıqaılaý kerek...

Nálqara kúlip qoıdy. Men de kúldim.

— Eliniń jaqsylyǵyn oılaǵan adam, árıne, aıqaılaıdy, — dep qoıdy shal. — «Jigitti ál saqtaıdy, etikti nál saqtaıdy» degen maqal bar. Ákem Sabalaq atymdy Nálqara qoıypty. Sonda taǵa bop atty saqtaı almasa da, nál bop óz etigin saqtaýǵa shamasy kelsin degen bolar. Aýzyma ata saqal bitkende, ol aǵara bastaǵanda óz etigim bútin, basqanyń etigi ne bolsa o bolsyn degen ántek oı jarasa ma maǵan! Basqa basqa, kári soldatqa, shal jylqyshyǵa bul yńǵaısyz bolar.

Budan soń Nálqara Aqjar kóliniń tóńiregindegi otyz-qyryq kóldiń birazynyń sýalyp ketkenin aıtty. Talastyń sýy keı jyldary bul óńirge jetpeı qalady. Sonda Kókshe qum aıasyndaǵy aıdyn kólder sý alady. Biraq astynda sol tartylǵan kólderdiń tabanynda mol sý jatady. Anaý İrgejaldan atqylap jatqan móldir sýlar osy jerdiń astyndaǵy darıanyń kishkene qaınary. Kósegeniń kók joly men Kókshe qum jer jánnaty emes pe degendeı Nálqara murtyn shıratyp, tóńiregine qarap, alysqa nazar tastady. Kókshe men Kósegeniń kók jony arasynda saǵym basqan býaldyr keń jazyq jatty. Sol jazyqtan quıyndaı kóterilip, Jylybulaq sýynyń býy burqyrap kórinedi. Aspandaǵy sharbydaı úlpildek aqsha bulttarmen aralasyp, bulaq býy kókke kóterilip ketti.

— Al, Nál aǵa, jolyqqansha saý bolyńyz!

— Cay bol, komandırim! — dedi shal kúlip.

Biz osylaısha kúlip, ázil-qaljyńmen ajyrastyq. Arqasynda qosaýyz myltyǵy bar, ústinde kelte ton kıgen Nál aǵa qara qanshyǵymen ekeýi Kókshe qumnyń İrgejalyndaǵy bir shoqynyń basynda qalta jarap, uzap bara jatqan maǵan, álde basqa jaqqa, alysqa kóz tastap, turyp qaldy. Artyma qaraı-qaraı uzaı berdim. Osy turysynda Nálqara ózi týǵan jerdiń belgisiz shoqysynyń basyma qoıylǵan belgisiz batyrdyń eskertkishi tárizdi edi. Men oıladym shynynda, áıteýir bir kezde, sonaý ótken surapyl eki soǵystyń jaýynger soldatyna, mergen batyryna, sovhozdyń keshegi uzyn quryq jylqyshysyna, búgingi quralaıdy kózge atatyn ańshyǵa eskertkish qoıyla qalsa, sol eskertkish naq osyndaı bolar ma edi! Ózi týǵan besiginiń aıasynda eleýsiz júrgen osy qart qandaı qurmetke bolsa da laıyq adam.

Uzap baryp, artyma qaradym. Qońyr shoqynyń basynda Nálqara men qanshyq qalta qarap tur. Meni kózimen uzatpaq.

Men júrip bara jatyp, osy ekeýi jónindegi oıymdy jınaqtaı tústim. Ásirese, Nálqaranyń qara tazy jaıly áńgime bolǵanda bir aıtqany esime qaıta-qaıta orala berdi.

— Jaryq dúnıede tirshilik etip júrgen árbir pendeniń ózine laıyq úlkendi-kishili maqsat muraty bolady, — dedi ol, — onsyz adamnyń ómir súrýi múmkin emes. Ondaı maqsaty joq adam óledi. Óıtkeni súıenetini, tiregi, úmiti bolmaǵan adam júze bilmeıtin, beıqam jolaýshynyń kemeden muhıtqa qulap ketkeni tárizdi bolady. Máselen, men ózim bir kezde bala boldym, qatarymnan keıin qalǵym kelmedi, kúresse jyqtym, alyssa alyp soqtym. Jarysa qalsa, ozbaq bop jan saldym. Boz bala boldym, jaqsy jar súıýdi, júırik at minýdi armandadym. Oǵan qolym jetip edi, bala súıgim keldi. Bý da boldy. Olardy ósirdim. Sol úshin alystym. Qolyma qarý berdi, namysty jibergim kelmedi. Jylqy baq dedi, elime eńbek ettim, Endi mine sonyń bári oryn-ornyna kelgen kezde, maǵan basqa ermek kerek emes pe! Endigi ermek mynaý ıt! Kórdiń be, denesinde qyrym et joq, tek súıek pen sińirden jaralǵan. Basy aǵashtaı qatty, et joq tyqyr, qyrandyqtyń belgisi, keýdesi keń, beli búkish — alysqa júgiredi. Tabany jalpaq, qumdy jerde, qarly kezde júgirýge jaqsy. Tirsegi ımek, serpini qatty, adymy uzyn. Qulaǵy kishkene — qý. Kózi otty, kórgish. Júırik at, qyran búrkit, alǵyr qarshyǵa, jendet ıtelgi, aılaly suńqar tárizdi qumaı tazy bolady. Osylardyń árqaısysynyń óz qyzyǵy, óz tamashasy taǵy bolady. Qara qanshyqtyń qyzyǵyn, onyń qumaı ekenin kórgiń kelse, kelesi jyly ıtim ábden eseıgensin kel.

Budan soń meniń esime Nálqara súıip salatyn ózi shyǵarǵan «Qara qanshyq» áni kep sap ete tústi. Ózinen uzamaı turyp oıyma qaıta túsirip, jadymda qaldyrmaq bolǵandaı yńyldap, sony aıttym.

Shybyq belgi, irge jal, jerim qandaı! Tamashaly, Qazoty kólim qandaı! Aqtyly qoı, úıirli jylqy ósirgen. Keńpeıil, jarqyn júzdi elim qandaı!

Beý, shirkin, qara qanshyq, qara qanshyq. Qasyma erttim qumaıǵa balaǵansyp...

Qasqabulaq, Qanjýǵan jer jánnaty,
Elimniń ásem kórki, saltanaty.
Otyz kóldi kórgende aıdyn tartqan,
Búgilmeı ketken emes, qus qanaty.
Ermegim, aldanyshym qara qanshyq,
Bul áli úı kórmegen bala qanshyq.
Qum Kóksheniń jaly bar betkeı-betkeı,
Bitpeıdi ańshy kóńili jortyp ótpeı,
Or túlkisi oınaqtap órge salsa,
Talaılar qapy qalǵan oǵy jetpeı.
Júıriksiń jeldeı esken, qara qanshyq,
Attatpaı ushqan qusty qalar basyp...

Edáýir uzap baryp, artyma qarasam Nálqara men qara qanshyq baıaǵy qońyr shoqynyń basynda áli tur eken. Tóbe basy munartyp, ekeýi de kishireıip, alystaı berdi.

---