InfoHub Logo

Mysyqty shyǵaryp salyp úıge kelgende, Shyńǵys kıimin sheshinip jeńildenip, at ústinen túsken shań-tozańnan jýynyp, dastarqan basyna kelgen-di. Qanıpa jaıǵan torǵyn dastarqanǵa Syzdyq ákelip kúmis qulaqty sary tegeneni qoıdy. Kúmistegen bez ojaýmen, qoıý sary qymyzdyń qyshqyltym ıisin burqyrata sary báıbishe ózi sapyrdy.

— Shoqanjan, ana bir balshyqtaryń ne? — dep, ákesi qalypty meıirban lebizimen Shoqanǵa til qatty. Shoqan jańaǵy Mysyqtan qalap alǵan sıyrdyń, qoıdyń balshyq músinin qyzyqtaı qolyna ustap, ákesiniń qasyna alyp keldi. Tobarsyp keýip turǵan kishkene balshyq músin onshalyqty kóz tartarlyq buıym emes. Al Shoqan ony sondaı bir jańa oıynshyq, Mysyq qoldan jasaǵan jandy dúnıedeı kórip, qyzyqtaı ustaıdy.

— Ateke, álgi bala bar ǵoı, ózi sheber. Qarańyzshy, myna sıyry aýmaǵan Qanıpa jeńgeniń qońyr sıyry emes pe? Bir múıizi synyq, — dep balshyq múıizdiń bireýin Shoqan qaltasyna salǵanda omyryp túsken eken, sony kórsetip qoıdy. Bala qıalyn qyzyqtaı qaraǵan oıly sultan:

— Iá, dál ózi. Biraq myna qoıynyń qulaǵy tula boıynan úlken eken, — deýi-aq, muń, Shoqannan qorǵanyp otyrǵan Jaqyp:

— Túkte qoıǵa uqsamaıdy, páli, quıryǵyn qara, tap ıttiń quıryǵy, — dep syqylyqtady. Tentek inisiniń Mysyqqa erkin qol jumsaı almaı ishinen óshtesip qalǵan minezin sezgen Shoqan:

— Sen isteı ǵoı, ondaı sheber bolsań! — dedi.

— Qoı, Shoqan, bul eserdi jeliktirme, balshyqqa túsip áýre bolady. Jaqyp ondaı jaman balshyqty ustamaıdy, — dep, apasy tentek balasyn eregistirmeı tyıym saldy.

— Nemene, ákelgen qustaryń qaıda? — dep jymıdy sary báıbishe, Shyńǵysqa ázildeı qarap.

— Kóp qus kezdespedi, bir-eki úırek aldyryp ek, Esekeń aýylynyń aqsaqaldary kezdesip, solar baılandy.

Áńgime aıaqtalmaı syrttan kirgen Beısen:

— Han aǵa, aqyn kelip tur, kirgizýge bolama? — dedi.

— Á, Arystan aqyn shyǵar, kirgiz, — degen ózin Shyńǵys qonaqshyl jumsaq keıipte aıtty.

— Assalaýmaǵalaıkúm aldıar, — dep, aldynan kirgen Arystan aqyn, eki qolyn keýdesine ustap, ádep ısharasyn kórsetti.

— Ýaǵalaıkúmússálám, joǵarylatyńyz, — dep Shyńǵys óziniń oń jaǵyndaǵy tórdi meńzedi. Ákesiniń syrttan kelgen uzyn boıly, seldir saqaldy, sary sur kisini qurmet tuta sálemin qabyldap, «joǵarylatyńyz» dep óziniń qasyn meńzegenine oılana qalǵan Shoqan, Áýbákir moldanyń úıretýinen daǵdylanǵan úlken kisige sálem berý ádetin istedi. Uıala «assalaýmaǵalaıkým» degen ádepti balaǵa, jańaǵy uzyn boıly kisi kúlimdeı qyzyqtap «áleıkúmússálám, tóre bala» dep, súısingen yqylasyn kórsetti. Beısenniń: «aqyn kelip tur», degen ózinen myna kisiniń ózgeshe qasıetti qyry bar jan dep uǵynǵan Shoqan, Arystan aqynnan kóz almaı, árbir qozǵalysyna paıymdaı qaraýda. Aqynnyń qasyndaǵy eki joldasy tómengi jaqta, tizerleı otyryp qaldy. Al aqyn erkindeı basyp Shyńǵys tóreniń qasynan jaılana otyrdy.

— Han ordasy aman ba? Qarashysy túgel me? Hanym saýlyǵy qalpynda ma? — dep aqyn, aıyryqsha taqpaq tárizdendire maǵynaly sóıledi. Myna sózder de Shoqanǵa jańadan estilgen mándi lebiz bolyp uǵyldy.

— Aqyn, qalaı el-jurtyńyz? — dep, Shyńǵys asyǵa qaıtalap aıtatyn ádetimen aqynnan el jaıyn surady.

— Aldıar sultan, halqyńyz aman, el sharýasy jaıly. Han aýyly jaılaýdan kúzekke keldi dep estip, ordaǵa sálem berip, dıdar kórseteıin dep keldim.

— Aqyn, jaqsy keldińiz, sizdi kópten bir tyńdarmyn degen oıym bolǵan edi, — degende, tosynnan aıtylǵan sultan ózin túsine almaǵan Arystan qypylyqtap:

— Ne jaıly edi, aldıar?.. — dedi.

— Siz Qozy Kórpesh — Baıan jyryn asa jaqsy aıtady dep estigen edim, Sony óz aýzyńyzdan tyńdasam.

— Aldıar, bar qolqa sol bolsa, aqyn tiline toqtaý bar ma. Shyraǵym, — dedi de, erip kelgen joldasynyń bireýine qarap, — meniń qobyzymdy ákelshi, — dedi.

— Qobyzyńyz, minekı. — Aryqtaý aq sary jigit jelbegeı salǵan shekpeniniń qoınynan sýyryp qolyna berdi. Syrtqy kenep shapanyn jeńiltektep, júkke taıana jaılana otyrdy. Qobyzyn aıaǵynyń qorshaýyna ala, qulaq kúıine sarnatyp, janarly úlken kózin tóndire aınalany sharlaı bir qarap, á degende jaryqshaqtaý kúrildep bastalatyn daýyspen:

«Assalaýmaǵalaıkým, altyn orda,
At qaǵyp keldim ańsap alys jolda,
Aldynda jas sultannyń sóz sóıleıin,
Arýaq ata-babam jar bop qolda», —

dep ańyrata bir tolǵap aldy. Aqyn dastandy bastarda oılanǵandaı úı aspanyna bir qarap, qobyzdyń ańyraǵan qońyr únine qosylyp:

Jyr ettim bul dastandy erteli-kesh,
«Túıeden nar týady moltaq órkesh,
Keshegi Noǵaılynyń zamanynda
Baıanǵa ǵashyq bolǵan Qozy Kórpesh», —

dep jóneldi. Úı ishindegi adamdardyń bári uıyp tyńdap qalǵan, Shoqan alǵashqy bir aýyz óleńdi ishinen qaıtalady. Jaqyp aqyn bolyp kózin jumyp, eki ıyǵyn qomdap, qobyz qylyp bir shybyqshany ysqylap otyrǵanyn kórip Shoqan jymıyp qoıdy. Shoqannyń jymıǵanyn kórip, Jaqyp onan saıyn ekilene bulǵaqtady. Shoqan qabaǵyn túıip qoı degen ısharat etse, ol aýzyn qıqalaqtatyp ájýalap otyr.

Aqyn uzaq jyrlaı kelip bir jerde:
Qarabaı, Sarybaımen ańǵa shyqty,
Eki baı attandy dep dańǵa shyqty.
Eki baı qatar jortyp kele jatsa,
Aldynan býaz maral ań qashypty», —

dep, eki baıdyń qudalyq ejeqabyly bastalǵan jerdi jyrlady. Osy araǵa kelgende, býaz ańǵa meıirimdilik etken eki baı Shoqanǵa meıirban adamdar bolyp elestedi.

Bir sát úzilis istelip, aqyn da, úıdegi úlkender de syrtqa shyqty. Burynǵy otyrǵan jurtshylyq ústine taǵy da biren-sarandaǵan adamdar qosyldy. Qaıta kelip kisiler orynǵa otyrǵanda, shaı jasalyp, dastarqan jaıyldy. Ystyqtan pysynap, qymyzdyń boıǵa jaıylǵan qyzýynan balbyrap otyrǵan jurtqa qozy kúreń ystyq shaı dál kezinde keldi. Shoqan aqyn qımylyna qadaǵalaı qaraıdy. Osynsha uzaq jyr qaı jerine syıyp tur eken degendeı óne-boıyn da úńile sholıdy. Ásirese aqynnyń oınaqy úlken kózi, seldirleý salaly saqaly uzyn jaǵyn kósilte túskendeı, sirá, bar ónerdiń úıasy osy-ay degendeı bolady.

Shaı ishilip bolyp, jurt dastarqannan keıin serpildi.

— Al, aqyn, sizdiń Bezverhovtarmen Ulytaýdan Qaraqumǵa deıin barǵandaǵy jyrlaǵan Qozy Kórpeshińiz osy ǵoı? — dedi Shyńǵys tóre asyǵys jedeldete aıtatyn ádetimen.

— Iá, aldıar, osylaı bastalady, áli jyr ózegine kirgemiz joq qoı, — dep, Arystan qobyzyn zarlatyp jyrlaı jóneldi.

Aqyn keıde baıaýlata, keıde kóterile soqtyra, árbir ýaqıǵa tusyna kirgende óleń yrǵaǵyna terbetilgendeı dóńgelenedi. Qozykeniń Baıandy izdep tazsha bala bolyp keletin, Baıannyń aldynan shyǵatyn jerin sondaı bir názik dybyspen jan sezimine berile ańyratty. Osy bir jerine kelgende Shoqan aqyn áýenine erip, bir nazdy qońyr dybys shyǵarǵandaı boldy.

— Páli, ıá, sen de aqynsyń ba? — degen Jaqyptyń daýsyn estigende, Shoqan óziniń dybysy shyqqanyn sonda abaılady.

— Et pisken eken, aqyn osy jerden toqtatsa, — degen sary báıbisheniń habaryn Shyńǵystan buryn estip qalǵan Shoqan:

— Apeke, aıta tússinshi, qyzyq eken. Qandaı jaqsy aıtady, - dedi.

— Jaqsy kórseń, asyqpa, jyryn aıaǵyna deıin aıtqyzbaı aqyndy attandyrmaımyz, et ezilip ketedi, — dep, báıbishe Shoqannyń tilegine jaqsy nıet aıtty.

— Iá, as daıyn bolsa, onda aqyn qalǵanyn keıin aıtar, — dep, Shyńǵys ornynan qozǵalaqtady.

— Iá, qazir báribir aıaqtalmaıdy, dem alalyq, — dep Arystan aqyn qobyzyn júkke súıep qoıyp, jaılana otyrdy.

Et jelinip, qol jýylyp, jurt dalaǵa shyǵyp, boı kóteristi. Kún de eńkeıip, kóleńke uzara bastaǵan kez. Qotan syrtyndaǵy qyratqa qaraı Shyńǵys bastap aýyl adamdary, aqyn, qonaq bári júrdi. Shoqan bútin oıyndy umytyp, áke aınalasy, aqyn qasynan uzaǵan joq. Onyń qumary — dastandy aıaǵyna deıin tyńdaý. Qorǵansyz jas Qozy Kórpeshtiń aldaǵy kúni ne bolmaq?..

Dóń basyna kelip jaılana otyrysty. Sózdi Shyńǵys bastady:

— Aqyn, sizdiń ákeńiz Tolybaı, bı bolǵan kisi deıdi. Sirá, ol kiside de aqyndyq bolǵan ba eken?..

— Aldıar, taqsyr, ákemiz aqyndyq enerin qunttamapty. Biraq, qapelimde óz tabatyn, ótkir tildi, óz álinshe ádil bolǵan deıdi. — Arystan osyny aıtyp, áke jaıyn esine túsirgendeı az kidirip qaldy.

— Tolybaı bıdiń qandaı ádildigi bolǵan eken? — Shyńǵys qazaq ǵurpyndaǵy ádil dep tanylǵan bılik túrleriniń úlgisin ańǵarǵysy kelip surady.

— Aldıar, ákemniń bıligin men aıtsam, óz ákemdi maqtaǵan bolamyn ǵoı. Myna jigittiń de azdaǵan eski ózge úıirligi bar edi. Osy aıtsyn. — Arystan, qasyna erip kelgen joldasynyń úlkenine sóz kezegin usyndy.

— Sultan aldynda, sultandy qorshaǵan toptyń aldynda sóıleý qıyn da bolsa, aqynnyń ádeıi sóıletkisi kelip usynǵanyn ańǵarǵan jigit:

— Iá, aldıar, estigenim bar edi. Ruqsat bolsa, aıtyp kóreıin, — dep júgine otyryp, áńgime bastady.

— Ákem marqum aıtatyn: «Erterek kez bolar, Tálekeńniń jas kezi bilem, bir jıynǵa kezdesipti. El eki jaryla otyryp aıtysyp jatypty. Syrttan kelip tyńdasa, úsh rýdyń úsh taǵan bolyp saıysqan ulan-asyr daýy eken. Daýdyń ózegi — Qyshpaq rýynyń urylary Baǵanaly elinen baryp jylqy alady. Urylar jylqy alǵan elden qashyqtap kelip bir búırek taýǵa bekinedi. Tazymen ań qýyp júrgen Jappas rýynyń bir top adamdary urylardyń ústinen túsip, eki jaq soǵysyp, bir at, bir bıeni Jappas ańshylary aıyryp qalady.

Baǵanalynyń qýǵynshylary men alǵan urylardyń ókshe-izine túsip, sholǵynshy sala otyryp, Jappas ańshylaryna kezdesip, at pen bıeni tanıdy. «Tapqan qýanady, tanyǵan alady». Aǵaıyn, aldyrǵan maldyń kózin kórip turmyz, aıyrǵandaryńa raqmet, maldyń kózin ózimizge ber», — deıdi. Oǵan Jappastyń ańshylary: «Qan tógip, jaýdan túsirgen qandy at. Bizge malyńdy baqtyryp qoıyp pa ediń?»— dep bermeıdi. Sonan eki jaq janjaldasyp, Jappastyń bir ańshysynyń kózine naıza tıedi.

Baǵanaly eliniń adamdary, Qypshaq urylaryn qýyp baryp, malyn shyǵarady. Biraq jolda bolǵan janjaldy aıtpaıdy. Sonan biraz ótkende Jappas eliniń adamdary, Baǵanalyǵa baryp, eriniń kózine qun suraıdy. Osydan úlken daý qozǵalyp, úsh rý el bitimge kele almaı, kereǵar daýmen kerildesip otyr eken.

Top ústine kezdesip, ortasyna kelgen Tólekeńe úsh rýdyń óz ustaǵan bıleri:

— Shyraǵym, ara aǵaıynsyń. «Biter istiń basyna, bilimdi keler qasyna» degen edi. Atasy bılik aıtqan Atyǵaıdyń balasy ekensiń, osy daýdyń tóreligin aıtshy, — deıdi.

— Aıtqyzyp aıaqsyz qaldyratyn tórelikke ıe bolmaımyn. «Buqa qarap júrip, jasaýylǵa turypty» degendeı, jolaýshy júrip bılik aıtyp, ataq baılanyp ajýa bolarmyn. Al shyn berseńizder, táńiri atyn kýá etińder. Jyǵylǵanyń aýyrlamaıtyn, jyqqanyń maqtanbaıtyn bolsańdar ǵana, tóreligimdi aıtam depti. Sonda bıler:

— Shyraǵym, ózińde nár bar eken. Ádildik alańy joq aýyzdan shyǵady degen edi. Bul ortaǵa bógde aǵaıyn kórinesiń, ımenbeı-aq aıta ber, — desipti.

— Onda basynan baıypty aýyzdan daý jobasyn tyńdalyq, — dep bılerge daýlaryn aıtqyzypty.; Aldymen sózdi Jappas daýgeri bastapty:

— Aǵaıyn, jaý alǵan malyńa shaptym. Qan tógip, qandy at aıyrdym. Kele qol kúsh qylyp, aıyrǵan malymdy qolmen almaq boldyń. Ara túsken azamatymnyń kózin shyǵardyń. Qol qoldy tabady. Men erimniń kózin Baǵanaly — senen suraımyn, — depti.

— Aǵaıyn-aý, attanyp aýylyńa keldim be, qosyńa kirip qomdyńa quryq saldym ba? Aldyrǵan malymdy astyńnan tanydym. Aǵaıynsyń, aldyrǵan elmiz, aıǵaq bolar malymnyń kózin ber, dep saýǵa suradyq, bermediń. Adal malymyz úshin naıza sermep, qol kótergenim ras. Qastyqpen emes, qateden naıza tıdi. Kóz jazym boldy. Qypshaq urysy qosymdy qoparyp, jylqymdy almasa, seniń ańshyńda meniń nem bar. Naızam úıime súıeýli, atym kermede baılaýly, azamatym aýylymda jatar emes pe edi? — deıdi Baǵanaly daýgeri.

— Sonda seniń qosyńa men kirdim be, aýlyńa baryp asyr saldym ba? Tıgen naıza seniki, men qandy qol seni bilem, kózimniń qunyn, Baǵanaly, senen suraımyn, — deıdi ózin tolyqtyryp Jappas daýgeri.

— Keden boldy, keden neden boldy. Qypshaq uzynnan óksigiń joq, qysqadan qarymjyń joq, qosyma kirip, qoramdy shaptyń, mal ashýy — jan ashýy, aradaǵy aǵaıynmen arandatqan seniń qandy joryǵyń. Qundy, Qypshaq, sen tartasyń, Buzyq josyǵyńa sen jaýapkersiń, — depti Baǵanaly daýgeri.

— Apyr-aý, alsam, erteden qol jetpeı júrgen esem úshin Baǵanalydan jylqy aldym. Óz qorasy, qosy aman, kóldeneńnen kıligip, olja izdep shaýyp, qan tógip jylqy aıyratyn Jappastyń qaı qanynyń qyzǵany? Al ury desin, menen jylqy aıyrsyn. Malyn tanyǵan saǵan óz malyńdy bermeı janjal shyǵarǵany qaı buzaqylyǵy? Kózi shyqsa, kókirektegennen tartqan sazaıy emes pe. Qol qoldy tapsa, men Baǵanalynyń malyna jaýaptymyn. Jappastyń kózine meniń qatynasym joq. Tıgen naıza Baǵanalyniki, shyqqan kóz Jappastiki, eki arada men nege jyǵyndy bolam, bir toıda eki jar joq, — dep, Qypshaq daýgeri kóz qunyn mańyna darytpaıdy.

Bılerdiń sózin tyńdap bolyp Tólekeń:

— Iá, bı aǵalar, daý jobasy sizder aıtqan bolsa, bılik jobasyn da ázderińiz aıtyp otyrsyzdar ǵoı, — dep bastapty. — Baǵanaly daýgeri durys aıtyp otyr ǵoı, joryqty kim bastasa josyqqa sol jaýapty ǵoı. Qypshaq urysy Baǵanalydan jylqy almasa, Jappastyń ańshysy kimnen jylqy aıyrdy? Baǵanaly jylqysyn aldyrmasa, jaı jatqan Jappaspen janjaldasar ma edi. Páleni kim bastasa, barlyq aýyrtpalyqqa sol jaýapty. Erdiń quny júz túıe, kózdiń quny elý taılaq. Qastandyq emes, qateden tıgen naıza, jartysy jazym tıgeni úshin keshiledi. Jappastyń kóziniń quny jıyrma bes taılaq. Tirideı kózine qun alý aryna aýyr bolar, qudalyqpen qudaı atyn aıtysyp, súıek bolsyn. Qypshaq qyz berip kúnde baý súıek bolsyn, — depti. Bılik jaıyn aıtqan jigit sózin ańyra tyńdaǵan Shoqan, er quny, el daýy degen bir úlken súreli áńgime baryn bildi. Ári jigittiń aıtqyshtyǵyna razy bolyp ákesiniń aýzyna qarady.

— Nemene, sol bılikke bári pátýa etip pe? — dep surady Shyńǵys.

— Iá, «aıtqanym aıtqan, bılik birlikti meńzeıdi, shyraǵym, buryn aǵaıyn edik, endi súıek bolatyn boldy» dep bári alǵys aıtypty. Sonda otyrǵan Jappastyń bıi aq saqaldy adam eken:

— Shyraǵym, elim Kishi júz edi, aǵa balasy bolsań da batamdy bereıin. Atyńa at qosaıyn, budan bylaı atyń bı Tolybaı bolsyn, — depti. Sonan bizdiń Tólekemdi el bı Tolybaı atap ketipti, — dep jigit áńgimesin aıaqtady. Otyrǵan jurt: «ádil aıtylǵan bılik, aǵaıyndy ashyndyrmaı, qandaı esebin tapqan», — desti. Uzyn súre daýdyń barlyq ekjeı-tekjeıin jete uqpaǵanymen, el ishiniń daý-sharynyń bir sala sobasyn ańǵarǵan Shoqan, ájesine osy áńgimeni aıtyp, ol kisiniń de oıyn tyńdamaq boldy.

Qas qaraıa Shyńǵys qonaqtaryn ertip úıine oraldy. Bul kezde qaıtadan dastarqan jaıylyp, qymyz sapyrylyp, taǵy májilis bastaldy.

— Al, aqyn, Qozy Kórpeshińdi aıaqta, — dedi Shyńǵys Arystanǵa qarap.

— Iá, myna kishkene tóreniń qumary jadyrasyn. Aıaqtap kórelik, — dep, Arystan qobyzyn alyp, jyryna kiristi. Dóń basyndaǵy májiliste bolmaǵan tentek Jaqyp Shoqannyń qasyna kelip otyra berip:

— Óı, ózi bir sharshamaıdy eken. Taǵy jetim balany aıta ma? — dedi.

— Iá, sony aıtady. Tek otyr, qutyrynbaı, — dep Shoqan inisine tyıym aıtty.

Aqyn biraz kibirtiktep otyryp kóterile jyrlap, Qozyke men Qodardyń alǵashqy kúsh synasqan jerine kelgende:

«Astrahandaı bul jaqta qala bar ma,
Qozykeniń kóńilinde ala bar ma?
Qodar quldy atyna qaıta saldy,
Qysyp qoısa sol jerde shara bar ma!» —

degen jerin aıtqanda, «bylaı qyssa ǵoı» dep, Jaqyp Shoqannyń belinen qysyp-qysyp qoıdy. Shoqan únsiz tyńdap, jyr tolqynyna berilgendeı aqynnyń ár ózine uıyp ańyraıa qaraıdy. Osy bir kezde sary báıbishe Shyńǵysqa ádepti únmen: — Endi as ishińizder, — dedi.

— Iá, ıá, tamaq jelik, aqyn, osy jerden kidirte tur. Qyzyǵy jańa bastalyp keledi, — dep, Shyńǵys jurtty tamaqqa ázirlenýge shaqyrdy. Shoqan Jaqypty alyp, apasynyń art jaǵynan baryp, ózderine jasalǵan etterin jedi. Áli esil-derti Qozyke taǵdyry. Álsiz jan apat sergeldeńniń ortasynda júr. Qaıta-qaıta sony oılaıdy. Ol osy jyrǵa berilip, álgi Mysyqtan alyp kelgen sıyrdyń, qoıdyń balshyq músinderiniń de ne bolǵanyn eskergen joq.

Shoqan ákesimen birge dóń basyna shyǵyp ketkende, Jaqyp tósektiń bas jaǵynda jatqan balshyq músinderdi alyp, birine birin soǵyp, sıyr qoıdy súzdi, jyqty dep ýatyp, byt-shytyn shyǵarǵan-dy. Shoqan ony áli kórmegen.

Et jelinip, jurt syrtqa shyqty. Úrker kóterilip, kúz lebi qońyrlata bastaǵan. Arqa túniniń salqyn jeli baıaý ǵana ósedi. Qusmuryn alqabynyń kósilgen keń dalasy aı sáýlesine bólenip, býaldyr kógildir jaıqyn bolyp múlgıdi. Orda mańynan alshaq qarashy aýylda jýsaǵan qoı, sıyrdyń yńyranǵan, pysqyrynǵan únderi tún tynyshtyǵynda elgezektene estiledi. Anda-sanda pysyldaı pysqyrynǵan kókpekti sony kúzekke erkin óristegen túıe toby, alýan túrli dybys ańdatady. Kúndizgi abyr-kúbir azaıǵanymen, tún tirshiligi óz arnasynda ásemdikpen yrǵalady. Áldeqaıda qol betindegi qustardyń da yńyl-shyńyl únderi ómir dýmanyna bólengendeı, kól qaýymy óz tilimen ún qatysady.

— Májilisti erteń aıaqtarsyzdar, sizder beri, úıge júrińizder, tóre dem alady, — dep, kisi kútip júrgen Beısen aqyndy joldastarymen qonaq úıge alyp júrdi. Shoqan Jaqypty ertip ózderiniń úıine bardy. Uıqy maýjyratqan Shoqan esh nársemen de isi bolǵan joq, tósegine sheshinip jata ketti.

Shoqandardyń sabaǵy toqtalyp qalǵan. Qusmuryn alqabyna kelgeli shaqyrǵan jerlerge baryp Áýbákir moldanyń qoly tımegen-di. Keshegi aqyn májilisinde de Áýbákir molda joq edi. Ol kisi taıaý aýylda bir dýa bolyp sonda shaqyrylyp ketken. Osyndaı bir bostandyq, molda sabaǵy úzilis jasaǵan kúnderde aqyn májilisi bolǵan Shoqanǵa sondaı unaǵan-dy.

Tańerteńgi shaıyn iship, qonaqtar Shyńǵysqa sálem bere orda úıine kirgende, Shoqan men Jaqyp ákeleriniń qasynda edi.

— Assalaýmaǵalaıkým, aǵa sultan,
Jasy kún, jarqyn ómir, qaıyrly tań.
Bolǵaıdy han ordaǵa qasıetti,
Týǵyzar elge baqyt, halqyna qam, —

dep jyrlaı kirgen Arystanǵa Shyńǵys oń jaq qasyn meńzedi. Basqa qonaqtar kúndegi oryndaryna han ısharatynan keıin jaılana otyrysty. «Aqyn tili alystan sholıdy-aý, sáleminiń ishinde aryzy qabattasa júredi. Adam tiliniń aıtpaıtyn ózi, ashpaıtyn syry joq-aý. Tek búkpelemeı, aq nıetpen sóılese», — dep oılady Shyńǵys.

— Aldıar, sizden ruqsat bolsa, biz hanymymyzǵa sálem bersek, kesheden beri barmaǵanymyz da aǵattyq bolǵan tárizdi, — dedi Arystan aqyn Shyńǵysqa.

— Iá, ıá, ol jobaly, hanymǵa sálem berelik, men de kesheden beri barǵanym joq. Qozy Kórpeshtiń aıaǵyn da sonda jyrlarsyz, — dep Shyńǵys aqyn ózin quptady. — Onda, at qamdalsyn, — dep Beısenge qarady.

— Qup, aldıar, qazir daıyn bolady, — dep Beısen esikke qaraı bara bergende, Shoqan:

Ateke, men de baram, — dedi. «Men de baram», — dep Jaqyp qosarlana ketti.

Iá, ıá, bulardyń da attary ákelinsin! — Shyńǵys sózin aıaqtaǵansha sary báıbishe:

— Biz de baramyz, jyrdyń aıaǵyn tyńdaımyz. Apama sálem beremiz. Balalar, bizdiń páýeskege miner, — dedi.

— Alaqaı onda tipti jaqsy boldy, — Jaqyp Shoqannyń moınyna asyla ketti.

— Keshegi meniń oıynshyqtarym qaıda? — degen Shoqannyń sózin estı sala qaıtadan apasynyń ar jaǵyna baryp tyǵyldy. Keshegi qoıǵan jerinen izdegende tek sıyr músin balshyqtyń bir synyǵy ǵana jatyr, ózgesi joq boldy.

— Mynany talqandap syndyrǵan sen ǵoı, búlik, — dep Shoqan Jaqypqa qaraı bet alyp edi, apasy:

— Shoqanjan, ony men baǵana shyǵartyp tastadym. Qaıtesiń jaman balshyqty qyzyqtap, ózi úgilip kilemdi topyraq qylyp tastapty, — dedi.

— Apeke, ol jaı balshyq emes músin ǵoı. Óner ǵoı, — dep Shoqan qabaǵyn túıip, turyp qaldy. Apasy ara túsken nársege ádeptilik istep ishinen tyndy da qoıdy.

Shyńǵystarǵa at erttep júrgen Beısenge kelip Shoqan:

— Beısen aǵa, meniń de qunanymdy erttetińiz, men salt minem, — dedi.

— Iá, Beısen aǵa, meniń de qunanymdy erttetip berińiz, men Shoqanmen birge júrem, — dep Jaqyp taıaı bergende, Shoqan:

— Jónel, janyń barda. Menimen birge júrmeısiń. Apekeńniń janyna páýeskege otyr, — dep qatty zekı sóıledi.

Álginde apasynyń qorǵaýymen aman qalǵanyn sezgen Jaqyp, Shoqannyń qazir yzǵarlana «menimen júrmeısiń» degen sózinen taıqyp úıge jóneldi.

Salt atpen júrgen Shyńǵystar toby, Arystan aqyn bar, hanym aýlyna qaraı baratyn tóte tepseńmen buryla úlken kól saǵasyna qaraı oıysa bet aldy. Ákelerimen qabattasa atqa mingen Shoqan, keshegi Mysyqqa aıtqan ýádesi boıynsha kisilerden bóline qudyq basyna tartty. Áńgimemen aldanyp alǵashynda abaılamaı qalǵan Shyńǵys balasynyń jalǵyz ketip bara jatqanyn kerip shaqyryp aldy.

— Sen, jalǵyz qaıda bara jatyrsyń? — dep bóline júrý sebebin surady.

— Ateke, keshe Mysyqqa, álgi músinshi balaǵa, kelem dep ýáde bergem, soǵan baram.

— Keıin-aq barmaısyń ba, ol bir jaqqa ketip qalar dep pe ediń? — degen áke sózine:

— Ýáde aıtyp, artynan aldasam uıat bolady ǵoı. Budan bylaı ol meniń sózime senbeıdi ǵoı, — dedi.

Shyńǵys Shoqanǵa oılana qarady da:

— Á, jaraıdy, bar. Eki aıtpaǵan jaqsy, — dedi. Shyńǵystyń óńinde balasyna ishteı razylanǵan ajar bar edi.

— Tere balanyń myna qylyǵy qandaı jaqsy tártip. Ótirik aıtyp aldasam, endigide senbeıdi ǵoı deıdi. Bolar bala... degen-aý, — dep Arystan bóline jónelgen Shoqanǵa syrtynan súısine yqylas bildirdi.

Shoqan quıǵyta shaýyp qudyq basyna kelgende, Mysyq aldynan qarsy shyqty. Ol qolyna ustaǵan jańa músinderin joǵary kótere:

— Má, Shoqan istep qoıdym. Men seni kelmeı qalar dep em!

— Joq, men aıttym ǵoı kelemin dep, nege kelmeımin. Ýáde etpeý kerek, ýáde ettiń orynda. Mine, sen de keshe ýáde ettiń, aıttyń, oryndap tosyp otyrsyń, — dep Shoqan dosyna óziniń ádetin túsindirdi. Mysyqtyń bul músinderi Shoqan aıtqan túıe emes, qustyń (qarshyǵanyń) tulǵasyn beınelepti. Jáne páýeske arbanyń beınesin jasapty. Jańadan kórgenin, jańa nárseni tez tanyǵysh Mysyqtyń zerektigi Shoqanǵa sondaı unady. Myna jasaǵan músinderi áli tobarsymaǵan, bosańdaý eken. Qolyna alyp ustap kórdi de:

— Sen músinderdi kún kózine qoıyp tobarsyt, qazir alýǵa áli jas eken. Men saǵan erteń kelem, — dep Shoqan úıden Mysyqqa dep alyp shyqqan qant, baýyrsaqtaryn berdi.

— Jaraıdy, taǵy da kóp qylyp istep qoıam — dep Mysyq baýyrsaqtyń bir-ekeýin aýzyna toǵytyp jiberip, jymyńdap qoıdy.

Shoqan qunanyna mine salyp, Aıǵanym aýlyna qaraı quıǵyta jóneldi. Endigi oıy Qozy Kórpesh jyrynyń aıaǵyn tyńdaýdan keshikpeý edi. Shoqan kelip jetkende, hanym úıiniń aınalasy abyrjyǵan adamdar. Apasy da páýeseden jańa ǵana túsip jatyr eken. «Keshikpegen ekenmin» dep oılady, ol ishinen. Shyńǵystar tobynyń attary kermede, qatarlasa baılanyp olar úıge kirip jaılanyp qalǵany baıqaldy. Jalǵyz kirip barýdy retsiz kórgendeı, apasynyń úıge kirýin kútpelep páýeske qasynda turyp qaldy.

— Á, báribir bizden buryn kelgen joqsyń, — dep Jaqyp apasyna ilese Shoqanǵa qyr kórsetip baǵanaǵy tastap ketken kegin qaıtarmaqshy boldy.

— Ájesine erkelene ádeppen kelip Shoqan betinen ıisketkende, Jaqyp ta ettileý tompaq betin tósedi.

— Óı, tentek, — dep hanym onyń qolynan tartyp, mańdaıynan sıpap qasyna otyrǵyzdy. Hanym aldynda taǵzymmen otyrǵan jurt áli májiliske kirisken joq edi. Únsiz otyrysty, Aıǵanym ózi jandandyrdy. Kútýshi jigitke:

— Dastarqan jaıǵyz, qymyz ákelgiz. Mal qamdańdar. Aqyndy keshe keldi dep edi, jas sultanda aryzdary bolǵan shyǵar. Zaman osylardiki ǵoı, — dep bir eskertýin istedi.

— Iá, aldıar apeke, biz toqtatyp qaldyq. Aqynda kiná joq. Myna balalaryńyz jyr aıtqyzyp bosatpady, — dep Shyńǵys Shoqan men Jaqypty aldyna sala, jyr aıaǵynyń aıtylýyna eskertý jasaı sóıledi.

— O ne qylǵan jyr, balalardy tańsyq etken, — dep ózimshil ór minezdi hanym bizge jańalyq bolǵan qandaı jyr degendeı, bir jaıqap ótti.

— Apeke, bul Arystan aqyn aıtqan Qozy Kórpesh, Bezverhovtar toby dáriptegen óte bir qyzyqty túri. Bul Orynbaı aıtýynan bólegirek, — dedi Shyńǵys, jyr jaıyndaǵy óz boljaýyn túsindirip.

— Iá, Arystan aqyn uzaq, qyzyqty jyr aıtypty, soǵan razy bolyp bir orys tóresi úlken syılyq berdi dep júr edi ǵoı el. Onda durys eken, balalardyń estigeni jaqsy bolǵan. Tyńdalyq, — degen keńshiligin bildirdi.

Jyrdy keshegi toqtaǵan jerden bastaı ma, joq taǵy basynan hanymǵa qaıtalaı ma, sol arasyn sheshe almaı qobyzyn aldyryp, Arystan qulaq kúımen kúıbeńdep bógelip qaldy.

— Aqyn, nege bógelip otyrsyń? Álde, álde qaı jerine toqtaǵanyń esińe túspeı otyr ma? — dep, Shyńǵys aqyn bógelisin anyqtaǵysy kelip ózi bastady.

— Iá, aldıar, sol toqtalǵan jerden aıta berelik pe? — dep, Arystan Shyńǵysqa qaraǵanda:

— Apekem qalaı deıdi. Basynan aıtsyn ba, joq qalǵan jaǵyn aıtsyn ba? — dep Shyńǵys Aıǵanym ajaryna qarady.

— Bas jaǵyn sender tyńdapsyńdar ǵoı, aıaǵyn-aq tyńdalyq, taǵy da aıaqtalmaı, balalardy bosqa sharshatar, — dep Aıǵanym óz sheshimin aıtty.

«Aıbas qul olaı shapty, bulaı shapty,
Bárin de tamam joldyń oımen tapty.
Átteń, aıdyń jaryǵy kúndizgideı,
Er jigittiń qadirin qyz bilgendeı», —

degen jerin aıtqanda, Shoqan ákesinen:

— Ateke, ol qaı jer? — dep surap qaldy.

Ol, ol naǵashyń aýlynyń ar jaǵynda Qarqaraly degen taý bar, sol. Taýdyń aty osydan qoıylǵan bilem.

— Ol naǵashymdar aýlynan kórine me?

— Alystan buldyrap kórinedi. Jaraıdy, ózim keıin uǵyndyrarmyn, jyr tyńdalyq, — dep, Shyńǵys Shoqandy toqtatyp tastady. Jurt únsiz jyr tyńdap, aqyn aýzyna úńile otyrysty.

Jyr uzaq aıtylyp, kún eńkeıe aqyn Qozyke ólip, Qodardy Baıan aldap qudyqqa túsirip óltirgen jerin aıtqan kezde, úı ishindegi biraz jandar Baıandy aıap, kózderine jas aldy. Ásirese Shoqan oıynda áser qaldyrǵan jeri Baıannyń aqylymen saýdager kerýenderge beıit saldyrǵany boldy. Sol beıit qandaı eken dep ishteı qumartyp qoıdy. Áredikte Arystan aqynnyń qasyna kelip:

— Aqyn ata, Qozy Kórpesh — Baıannyń beıiti sondaı bıik pe eken? — dep surady.

— Men kergenim joq, biraq kórgender aıtqanda, sondaı bıik, eteginen basyna qaraǵan kisiniń basynan taqıasy túsedi, — deıdi. Aqyn osyny aıtqanda Shoqan úndemeı otyryp qaldy.

---