InfoHub Logo

Áýbákir moldadan túrkishe oqyp hat tanı bastaǵan kezinde-aq Shoqan ákesiniń qoıyn dápterlerindegi jazýlardy oqyp úırendi. Birde ol syrtynda «Orynbaı aıtýynan «Er Kókshe» jyry» degen jazý bar dastandy oqydy. Osyny oqyǵannan keıin onyń oıyna anadaǵy Arystan aqyn jyrlaǵan Qozy Kórpesh jyrynyń bir shýmaǵy tústi.

«Qarabaı Sarybaımen ańǵa shyqty,
Eki baı attandy dep dańǵa shyqty.
Eki baı bir japanda kele jatsa,
Aldynan býaz maral ań qashypty», —

degen bir shýmaq jyrdy oıyna jattap qalǵan-dy. Óziniń jazý dápterine sony kóshirip, aıaq jaǵyna Arystan aqynnyń beınesin, sonda aıtylǵan Qarqaraly taýyn, Aıakóz ózenin, ondaǵy Qozy Kórpesh beıitin jazyp qoıdy. Bul Shoqannyń áke úlgisimen ózine serik dápter arnap, kóńiline unaǵan nárseni jazyp qoıý ádetine jol saldy.

Áýbákir molda túrkishe, arabsha kitaptar oqytsa da, din sabaǵyn asa qadaǵalap múlgigen sopylyqqa úgitteı bermedi. Balanyń qandaı nársege beıimi bar, sony ańǵaryp, sol jaǵyna kóp kóńil bóletin ustaz edi. Ásirese ol kisi parsy, arab aqyndarynyń ǵazaldaryn, rýbaıattaryn oqyp berip, Shoqanǵa maǵynasyn túsindiretin. Shoqannyń qıalshyl, alǵyr, uǵymdylyǵyna qyzyǵyp, ózi biletin aqyndardyń shyǵarmalaryn sabaq retinde oqytty. Keıbir qysqa rýbaıattardy jattatyp tilin jattyqtyrdy.

Shyńǵys jáne keleshek ǵylym-bilim órisi ózi oqyp bilim alǵan orys mektebinde ekenin bile tursa da, balam shyǵys ádebıeti men tarıhynan habardar bolsyn dep Áýbákir moldany ádeıilep Orynbordan keshirip alyp kelgen-di. Aldymen balalaryn ana tilinde saýattandyrýda nıeti bolǵan. Sondyqtan da ol keıde qaljyńdap:

— Shoqanǵa óziń biletin barlyq oqýyńdy úıret. Bularǵa endi jeti jurttyń tilin bilý kerek, — deıtin.

Shyńǵystyń bul tapsyrmasyn Áýbákir buljytpaı qolǵa aldy. Shyǵystyń ataqty aqyndary Ábilqasym Ferdoýsıdyń «Shahnamasyn», Jámıdiń, Omar Haııamnyń rýbaıattaryn, Naýaıdyń dastanyn, Azerbaıjan aqyndary Nızamı, Ǵanjaýı, Fzýlılardyń shyǵarmalarymen tanystyrdy. Shoqannyń óte-móte qyzyǵa oqyǵany Láıli — Májnún jyry, haıamnyń rýbaıattary boldy. Ásirese Omar haıamnyń islam dini jónindegi jansyz sopylyq, jalǵan múlgýshilikke qarsy jazylǵan ótkir qıalı rýbaıattaryn unatatyn.

Bir kúni Shoqan Aıǵanym ájesiniń úıine keldi. Erkelene kelip, ájesine betinen ıisketip:

— Áje, men sizge búgin bir qıssa ala keldim, ózińe oqyp berem, — dep, Shoqan Áýbákir moldadan ádeıi surap ákelgen

«Boz jigit» qıssasyn oqyp berdi. Aıǵanymnyń Shoqan oqýynan birinshi tyńdaǵan qıssasy osy edi. Salmaqpen asyqpaı, baıypty oqyp, árbir bólimderin ornymen baıandap bergenine synshyl da esti áje sonshalyq razy bolyp batasyn berdi.

— Shoqanjan, bul qıssany men buryn estimegen edim. Sondaı qyzyq eken. Bizdiń qazaq aqyndary aıtatyn jyrlar budan da qyzyqty, — dep Aıǵanym ózi ádettegi áńgimeshil sheber tilmen Shoqanǵa «Er Tarǵyn» jyryn áńgimelep berdi. Áje áńgimesiniń uzyn ózegindegi Shoqanǵa eń unaǵany, Aqjúnistiń jalǵyz atty Tarǵyndy súıip, soǵan erip, elinen qashqany. Artynan qýyp kele jatqan Qart Qojaqqa, qyzdyń tapqyr óz aıtyp toqtatqany boldy.

— Áje, bul áńgimeni maǵan nege buryn aıtpadyńyz? — dep Shoqan shuǵylynan surap qaldy.

— Men bul jyrdy saǵan uǵynýǵa erterek qoı dep júr edim. Búgin myna «Boz jigit» qıssasyn oqyp bergennen keıin, mundaı úlken jyrdy uǵatyn bolǵanyńdy bilip otyrmyn. Taǵy da uzaq áńgimelerim bar. Keıin aıtam, — dep Aıǵanym onyń betinen súıdi.

Shoqannyń árbir jańa kitapty oqyǵan saıyn oqý qumarlyǵy órshı berdi. Áýbákir moldanyń Orynborǵa keıingi baryp qaıtqan joly alyp kelgen bir kishkene áńgime kitabyn oqyp kórýge Shoqan sondaı qumartýda. Biraq molda ózi «oqy» dep bergen joq. Al ruqsatsyz alyp oqýǵa ádep saqtap júr. Bir kúni moldanyń úlken qyzy jańa júgirip júrgen Kákıma, sol kishkene kitapty qolyna ustap oqyǵan kisi bolyp otyrdy. Shoqan kishkene ǵana sarshunaq qyzdyń tilin qyzyq kóretin.

— Kákıma, mǵńa ber áli kitabyńny? — dedi qyzdyń óz tilimen óılep.

— Eı alla, átıim ursha, — kitapty keýdesine qysyp jymıyp qoıdy da, — mǵ, oqyńyz áli, — dep bere qoıdy. Bul Ibrahım Ál Iýnystyń «Jigitke jetmish túrli óner az» degen hıkaıa kitaby eken. Shoqanǵa bul kitap sondaı qyzyqty bolyp kórindi. Biraq balanyń qolynan alyp uzaq oqı almady.

— Má, átıiń kelip qalar, ornyna qoı, — dep ózi sabaq kitaptaryn oqyp otyra berdi. Onsha dindar bolmasa da, el kózine beınamaz bolyp kórinbeý úshin Áýbákir molda dáretsiz otyrmaıtyn ádetimen syrttan dáretin alyp keldi de, kórpe salǵan ornyna otyrdy. Shyńǵystyń aıtýymen dóńgelek jer ústeldiń aıaǵyn erekteý jasatyp, ár bala astyna qoıyp otyratyn kishkene taǵansha istetken. Bul aspaptar, oqýshy balalardyń jerge talpaıyp otyrmaýyna, asty kóterińki otyryp sabaq oqýyna yńǵaıly bolatyn. Kóshpeli aýylda alyp júrýge de, syıymdy edi. Shoqannyń qasynda sabaǵyn oqyp otyrǵan Jaqyp kishkene taǵanyn syrǵytyp alyp qulap ketip, ústeldi tóńkerip, balalardyń kitabyn shashty. Moldanyń sıasyn aqtardy.

— I-ı, Jaqyp, sen bir dá tynysh otyra bilmáısiń. Bık ıamsizsin, — dedi Áýbákir qabaǵyn túıip. Ózi mazasyzdanyp, taǵanynan jyǵylyp uıatty bolǵan, ári moldadan óz estigen Jaqyp úıden tura jóneldi.

— Týqta, Jaqyp, nık shaıarasyn, — degen Áýbákir ózin kerek etken Jaqyp joq. Ol týra jeli basyna jóneldi. Onyń búgingi mazasyzdanýynda bir kómeski syr bar edi. Shoqan minip júrgen júırik shubar qunannyń inisi shubar taı ózi jorǵalaı basatyn, ári úıretilmegen edi. Sony jylqyshy Jámpeıiske aıtyp, kesheden beri úırettirip júrgen. Soǵan bir minip, Shoqanmen qatarlasa júrýge qumartty. Ózi jazdaı mingen jıren qunandy shapqylap qolyn túsirip aqsatyp qoıǵan. Endigi oıy at jańalaý. Sondyqtan oǵan qazir syltaý taýyp, jeli basyna ketý kerek bolǵan-dy. Kelesi jumada aýyldary kóterile bir úlken asqa júrmek. Sol asqa jańadan úıretilgen, jolbarystaı shubar, sý tógilmeıtin jorǵa taımen, han balasy kıetin qarqaraly bórkin kıip bir sándenbek edi. Jaqyptyń ór keýde, báseke qumar, ojar minezderin biletin Jámpeıis «Myna shubar taı tek jorǵa ǵana emes, jel jetpes júırik bolady» dep onan saıyn jeliktirip qoıǵan-dy.

Budan buryn da Jaqyptyń Áýbákir moldaǵa baǵynyp sabaq oqymaı júrgenin Shyńǵys biletin. Biraq «erkelik etip júr ǵoı, basqa balalardy kórip oqyp ketedi» dep senetin. Sol kúni keshke dóń basyna shyǵyp otyrysta Áýbákirden Shyńǵys: «Balalardyń oqýy qalaı, myna kúzekke qonǵaly salaqsyp ketken joq pa? » — dep surap qaldy.

— Biz áli salaqlanbadyq, tık Jaqyp shýl sabaqqa otyrmı. Any urshyp bolmaıdy, — dep Shyńǵysqa balasynyń jaıyn alǵashqy ret habarlady.

— Iá, ol ózi tentek, tentek. Siz ony maqtap aldasańyz, bárin isteıdi. Zekiseńiz, eregisip ketedi, — dep Shyńǵys moldaǵa ádis aıtty. Biraq Jaqyp sol kúnnen bastap oqýǵa barmaı qoıdy. Bul kúzde qaǵaz betine qaramaı ketti. Sol bir áredikte Kazachıı stavkeden habar kelip, Shyńǵys sondaǵy bir jumys jónine júrip ketti. Álgi Jámpeıiske úırettirip alǵan shubar taı, ol aıtqandaı sý tógilmeıtin jorǵa da, jel jetpes júırik te bolyp shyqpady. Qıtyńdaǵan jol jorǵasy ári jaısyz, ári buzylmaly boldy. Al shapsa, kóringen taıdan qalyp qoıady. Sonymen Jaqyptyń Shoqanmen básekelese minbek shubar taıy oıdaǵydaı bolmaı shyqty.

Aýyl kúzekten kósher aldynda Shoqan Mysyqty erkine qoımaı úıine ertip keldi. Onysynyń eki túrli sebebi bar edi. Biri — kúzekke kelgeli úıir bolyp ónerine súısingen sheber bala, bólinip óziniń úıinde qalady. Ekinshisi — kúzdiń salqyn kúninde aıaǵynda etigi joq, ústindegi shapany dalbalanǵan Mysyq jaǵynan bozdaǵy shyǵyp tońyp júr eken. Jany ashyp ketti. Apasyna erkelene:

— Myna Mysyqqa meniń ana qońyr shapanymdy, jeńil etigimdi berińizshi, kısin, — dedi.

— Á, Shoqanjan, osy balany ózińe dos qylyp aldyń ǵoı. Jaraıdy, kóńiliń túsken eken, alsyn, — dep sary báıbishe jumysker áıelge aıtyp, Mysyqqa Shoqan aıtqan kıimderin alǵyzyp, sol jerde ústine kıgizdi. Kıerin kıse de, óziniń eski kıimin qaıterin bilmeı, Mysyq qypylyqtap biraz turdy. Shoqan bergizgen qymyzdy iship, baýyrsaqty jedi.

— Qaǵyndy, Shoqanjan seni múlde jarylqady-aý, — dep, qyzmetker kelinshek te Mysyqty ıyǵynan nuqyp qoıdy.

— Kısin, Shoqanjannyń sadaqasy ǵoı. Ózi osy balany tipti jaqsy kórip ketti. Qoly sheber bala kórinedi. Kórdiń be, ana balshyqtan jasaǵan oıynshyqtaryn, — dep sary báıbishe bala ónerin eleýsizdeý aýzyna aldy. Záresi usha qorqatyn sary báıbisheniń myna sózi Mysyqqa at mingizgennen kem bolǵan joq. Ol aqyryn ǵana kóziniń astymen ózi jasaǵan balshyq oıynshyqtarǵa qarap qoıdy. Mysyqtyń otyrysyna, óne boıyna qaıtadan kózi túsken sary báıbishe, onyń ishki kóıleginiń jaǵasy dal-dal bolyp jyrtylyp turǵanyn kórdi, álgi jumysker áıelge:

— Qanıpa, myna balaǵa ana ábdiredegi kezdemeden kóılektik shyt jyrtyp bershi, sheshesi bar shyǵar, tiktirip kısin, — dedi. Kóılektik kezdemeni qoınyna tyǵyp, eski kıimderin búktep qolyna alǵan Mysyqty Shoqan ertip úıden alyp shyqty. Qotan shetinde jatqan ıtterden qorǵap, biraz jerge uzatyp saldy.

— Bizdiń aýyl qystaýǵa kóshedi. Sen osynda qalasyń ǵoı, endi aman bol, — dep Shoqan Mysyqqa úlken kisishe qosh aıtty. Mysyq tómen qarap jylap jiberdi.

— Jolyń bolsyn, kóp jasa, Shoqan, qosh, — dedi Mysyq kemseńdep, Shoqan burylyp úıine qaraı júrip ketti.

---