InfoHub Logo

Ámireniń týǵan eli Taraqty burynǵy Qarqaraly ýezi Degeleń bolysynyń «Atan» aýylyna qarasty «Alakóz Sháký» degen atanyń urpaǵynan bolady. Ol kezdegi qonystary osy kúngi «Qaınar» seleninen jıyrma shaqyrymdaı jerdegi Taraqty adyrynyń bir alqabynda bolǵan.

Ámireniń ákesi Qashaýbaı, Tergeýbaı eki aǵaıyndy Baıdaly degen kisiniń balalary eken. Qashaýbaıdyń úılenbegen kezinde jaqyn aǵaıyndary Orazaly, Tóstik deıtin eki jigit urlyqqa áýestengen adamdar bolady. Qashaýbaı da solarmen úıirlesip, keıde ilesip te ketken kózderi bolsa kerek. Orazaly, Tóstiktiń soıqandy qylyǵyna kúıip, qýǵynshy, daýshylardyń erteli-kesh joryǵynan mezi bolǵan aǵaıyn, el adamdary tyıym salmaq bolady. Olardyń aıtqanyna kónip, bet alǵanynan qaıta almaǵan eki jigit el ishinen Qarqaralynyń syrtqy Aqmola jaq shettegi Sarym elin Janǵutty bıdiń aýlyn panalaıdy. Olar ketkenmen, olardyń urlyǵyna kúıgen aǵaıyn Qashaýbaıǵa da tisin qaırap qyr kórsetedi. Kózge túrtki bolǵan Qashaýbaı Orazaly, Tóstiktiń barǵan elinen izdep solarǵa qosylady. Bul da Janǵutty balalaryna malshy bolyp sińedi. Qashaýbaı esin jıyp, mal qurap, úılenedi. Ámireniń sheshesi Toıǵandy alyp, odan Ámire týady. Ámire eseıip kele jatqanda Orazaly, Tóstikti eti tiri aǵaıyny Musa izdep barady. Ótken-ketkenniń bárin jattyqtyryp Orazaly, Tóstikti eliniń shaqyrýy dep kóndirip alyp qaıtady. Olardan qalmaı Qashaýbaı da bala-shaǵasymen kóship keledi.

Kóship kelgenine kóńil jylýyn kórsetkenmen aǵaıynnyń bólip berer enshisi joq, kileń kedeı. Qashaýbaı jaqyn baı aǵaıyny Dónenbaı degenniń jylqysyn baǵady.

Dónenbaı aǵaıyn bolǵanymen kózi tar, daýkes, zorlyqshyl bolypty. Birde Dónenbaıdyń bir jabaǵysyn qasqyr jeıdi. «Sen jylqyny durystap baqpadyń, jabaǵymdy qasqyrǵa jegizdiń», — dep, Dónenbaı Qashaýbaıdyń bir jylǵy aqysyn bermeı qoıady. Óz aǵaıyny, ózi mańaıyna ozbyrlyǵymen aty áıgili Dónenbaıǵa qarsy turar shama joq. Biraq ishinen kek tutyp, bir esebin tapsam dep kijinedi. Osyǵan ish qusa bolyp júrgen kezinde el kúzekke keledi. Dónenbaı qoıynyń jazǵy jabaǵy júnin, teri-tersegin tıep, Semeıge qala shyǵa ketedi. Osy bir kez yńǵaıyna tıedi degendeı Qashaýbaı Dónenbaıdyń bir qultuǵyr dónenin eki aıaq arbaǵa jegip, bir ińirde Semeıge tartady. Sátsiz bolǵanda, Dónenbaı qaladan sýyt qaıtyp, Muqyr ózeninde Qashaýbaıǵa qarsy kezdesip, ustaıdy. Dónenbaı qara júrektiktiń sheginen shyǵady. Bala-shaǵasymen Qashaýbaıdy jaıaý tastap, dónenin alyp ketedi. Bir jolshylarǵa ilesip Qashaýbaı Semeıge jetedi. Týysy Taraqty Árende degen nasybaıshynyń úıiniń bir pushpaǵyn panalaıdy.

Kún kóris kásibin izdep Shaǵyl buıratynyń betkeıindegi Qarajan Úkibaevtyń teri jıatyn, mal soıǵyzatyn qasap saraıyna teri keptirý, sheldeý jumysyna kiredi. Eńbekaqy enimdi bolmaǵanymen kún kóriske teriniń sheli, qasaptyń kesindisi durys bolyp erli-zaıypty eki adam tirshilikterin durystap, shashtakýden úı toqyp, baspana jasap alady. Bul Ámireniń jasy onnan asqan, eseıip, qolǵanat bolyp qalǵan kezi edi.

Kásipke tuıaǵy ilinip, óz otynyń basynan oraza ashyp, ómir keship júrgen Qashaýbaıdyń Ámiresi de qol-teri jaıysyp, teri shendep serik bolady. Ámireniń qyrda óz aýyldarynda bolǵan kezinde qumarta áýestengen bir óneri boldy. Ol azdap dombyra tartyp, án aıtý. Ámireni oǵan baýlyp, baýyryna tartqan nemere aǵasy Serik Tergeýbaıuly oıynan óleń shyǵaryp aıtatyn, dombyra, garmondy birdeı tarta, oınaı biletin jigit edi. Sol Serik Ámireniń qarshadaı kúninen ánge, dombyra sazyna qumarlyǵyna qyzyǵyp, ádemilep án, dombyra tartý ónerine baýlyǵan. Qashaýbaı Semeıge qaraı kóshkende Serik qolyna ustatqan kishkene qara dombyra Ámireniń erteli-kesh qolynan túspeıtin. Ol keı kózderi:

— Serik aǵamnyń ánin aıtamyn, — dep, «Shubartaýdyń basynda qos baraban» dep bastaıtyn. Ámireniń ánge degen talabyna sheshesi Toıǵan erekshe qýanatyn. «Ámirejan aǵasy erke jigit sıaqty ánshi, aqyn bolady», — dep balasyn kótermelep qoıatyn.

Ámire ákesimen Qarajan baıdyń qambasyna baryp júrgen kezinde baıdyń qasap basqaratyn adamy teri jaıyp júrgen Qashaýbaıdyń qasyna kelip: — Qasheke, myna qasyńdaǵy bala óz balańyz ba? Ózińe serik bolyp qalypty ǵoı. Nemene, oqı ma? — dep surady. Qashaýbaı ádettegi ázilqoı minezin istep:

— Bala ózimdiki dep júrmin. Álde tanyp tursyń ba? — dep kúle jaýap beredi.

— Oıbaı, Qasheke, aıta kórmeńiz. Ánsheıin bileıin dep suraǵanym ǵoı. Eger oqýda joq bolsa, bizdiń osy qasap qorǵanyna túnde qaraýyl bolatyn kúzetshi kerek. Kópten kúzetshi bolyp kelgen shal syrqattanyp qalypty. Endi alystan kisi izdegenshe, myna balańyz qolyna taqyldaq, alyp kúzetshi bolmaı ma? — dep jyly ushyraı sóılesti.

— Oıbaı-aý, kishkene ǵoı. Túnde myna qambada jalǵyz qorqady ǵoı.

— Qasheke, qorqatyn ondaı qaýipti eshnárse joq. Myna qamba qaqpasynyń qasyndaǵy kishkene úıde otyrady. İshinde temir peshi bar. Káresin sham qoıamyz. Tek kúzet baryn bildirip taqyldaqty soǵyp, qambanyń ishin ara-tura aralap qoısa bolǵany. Ásirese, osy qambanyń qan-jynyna uıalap alǵan ıtter bar. Solarǵa abaı bolsa, bolǵany. Ol ıtter kúzet joq ekenin bilse, qambanyń irgesin qazyp kirip ketedi. Al toqyldaqtyń dabyly shyǵyp tursa, mańaılamaıdy. Alǵashqyda bir-eki kúndeı ózińiz birge bolyp, boıyn úıretińiz, — dep bárin ózi aıtyp beredi. — Siz aqshadan kúlip otyrǵan adam emessiz ǵoı. Eger kúzetke kelissek, balańyzdyń aılyǵy 8 som bolady. Sonda ózderińe jap-jaqsy tabys bolmaı ma, — dep móldiretedi.

Aqshanyń aty atalǵanda Ámire qýanyp ketti. Joqtyqtyń, jetpegendiktiń taqsiretin úzdiksiz kórip kele jatqan ol ákesine jaýtańdaı qarap:

— Áke, men kúzetem, — dedi.

— Qoryqpaısyń ba?

— Qoryqpaımyn, taqyldaǵym bolady. Qaqpany bekitem, dombyrany alam, án salamyn. Ana Shakimannyń garmonyn surap alam, — dep ákesin múlde kóńildendirip qoıdy.

— Al onda kelistik. Erteńnen bastap kúzet sizderdiki. Aılyq júredi. Baımen ózim keliskem, — dep qamba bastyǵy júrip ketti. Aıtqanyndaı erteńine kúzetti tapsyryp, taqyldaqty, kúzetshi úıshiginiń kiltin, ishindegi aspaptaryn kórsetip qoldaryna berdi. Ámire sol kúnnen bastap «kúzetshi bala» atandy. Alǵashqyda Qashaýbaı ózi qasynda bolyp, balasynyń boıyn úıretti. Ózi kúndiz teri keptirip, keshke qaıtady.

Serik aǵasy bergen kishkene dombyrasyn bezildetip, óziniń únemi yńyldap aıtatyn ánin barynsha shyrqaı aıtyp, únin jattyqtyryp, ánge jan-tánimen berildi.

Birde Shakiman Ámireni úıine ertip keldi. Úıde qyrdan kelgen qonaq bar eken. Shakimannyń sheshesi Ámireniń ánin salyp, Shakimannyń kishkene garmonyn oınap, ánge keltirip júrgenin jaqsy kórip, qyzyqtaıtyn.

— Oı, Ámire, jaqsy keldiń. Sen ánge qumar talabyń bar. Bizdiń Shakiman sıaqty emes, garmonda oınaısyń. Bizdiń myna otyrǵan qonarǵymyz el ishine aty shyqqan ánshi. Meniń qaınym, atyn atamaımyn. Sen ana úıińdegi kishkene dombyrańdy alyp kel. Myna kisige án saldyramyz. Sen án úırenesiń, — dedi.

— Apataı, qazir ákelem, — dep tura jóneldi.

Ámire úıge kelgende ákesi teri saraıynan kelgen boıy eken.

— Áke, men búgin kúzetke jaıyraq baram. Myna Shakimannyń úıine bir ánshi kelipti. Meniń dombyramdy surady. Sodan án úırenem, — dedi. Ámire ákesine erkeleı qarap. Qashaýbaı kúni boıy teri shendep, ony kerip, keptirip sharshap kelse de balasynyń betin qaıtarmady.

— Bara ǵoı, shaı-puı iship, ózim baryp otyrarmyn. Biraq, tań atqansha otyryp qalma, — dedi.

— Jaraıdy áke, jaraıdy, — dep, Ámire kishkene qońyr dombyrasyn alyp Shakimannyń úıine jóneldi. Ámire kelgende Shakiman úıiniń qonaǵy shaıdy iship, shyntaqtap jaılanyp otyr eken. Ámire alyp kelgen dombyrany qolyna alyp, azyraq qulaq kúıine keltire burap, qolyn jattyqtyrdy. Shakiman men Ámire ekeýi aýyzdaryn asha dombyra isheginen shyqqan án yrǵaǵyna uıyp otyr. Birazdan soń aýyz úıindegi as-sýyn jóndep, Shakimannyń sheshesi kelip:

— Al, ánshi qaınym, ánińdi estimegeli ne zaman. Únińdi saǵyndyq qoı. Aǵań qaıtqaly kelgeniń de osy. Myna balalar da tyńdasyn, án salshy, — dedi.

— Á, jeńgesi, qalaǵanyńyz án bolsa, aıtaıyn, — dóp-dóńgelek saqalyn bir sıpap qoıyp, aryqtaý súr kisi tamaǵyn kernep, án shyrqady. A degende daýsyn bir kóterip alyp:

— Oı, ardaq, sen aq qoıan sekektegen,
Qolymda bir tazym bar jetektegen.
Oıymda úsh uıyqtasam bar ma meniń
Aırylyp senen sáýlem ketem degen, —

dep «Ardaqty» quıqyljyta toqtap edi. Osy kezde balasynyń Shakimannyń úıine ánshi kelipti degenine án tyńdaýǵa Ámireniń sheshesi Toıǵan da keldi. Ol kisimen aman-esen aıtysyp tanysty. Toıǵannyń suraǵyna:

— Meniń atym Nurta, myna kórshińizdiń qyrdaǵy aǵaıyny bolamyz. Aqbota bolysyna qaraımyz. Qoıankóz turym degen elden bolamyn, — dedi.

— Onda bóten emes ekensiz. Biz de Degeleń eliniń Taraqty degen atadan bolamyz. Balalardy qýantyp án aıtqanyńyzǵa rahmet. Myna bir aldyńyzda otyrǵan bala bizdiń bala edi, án degende janyn úzedi. Táýir ánińizden bir-eki án úıretip ketińiz, — dep Nurta «Gaýhar tas» ánin shyrqady. Ámire aýzyn asha tyńdap uıyp otyr. Biraz dem alyp Nurta ózi jaqsy kórip aıtatyn Jaıaý Musanyń «Aqsısa» ánin, onan keıin «Qulybaı baı» degen kúldirgi ánin aıtty. Ánniń bárin birden uǵyp almaǵanymen Ámire bir-eki ánniń jobasyn kókiregine toqyp qaldy. Ol kúni Nurta ánin tyńdaý osymen toqtap, Ámire ákesine keshirek bardy.

Nurta Shakiman úıinde birneshe kún boldy. Ámireniń án qumarlyǵyna qyzyǵyp, ózi aıtqyzyp úıretip Ámirege eki án úıretti. Biri — «Ardaq», ekinshisi — «Aqsısa». Bul ánderdi ózi kimnen úırengenin de aıtty. Biraq balań ánshi ánniń aıtýyn uqqanymen kimniń áni ekenin uǵyna qoıǵan joq. Nurtadan-úırenip alǵan ánderin Ámire túrlendire aıtyp, sol aınaladaǵy shildehanalarda shyrqap, ánshilik atqa ıe bola bastady.

Shakimannan surap alǵan garmonyna qosylyp Qarajannyń qasap saraıynyń qaqpasyn tatar, qazaq ánderine uıa qylyp aldy. Birde qyrdan Serik aǵasy kelip, ózi dombyra berip, án tilasharyn jasaǵan Ámireniń kelistire aıtqan ánderin estip, qýanyp, orasan yqylas kórsetti. Serik qyrdan kelgende Baıdaly balasy Isabek saýdagerdiń úıine túsken-di. Ol bir kúni Qashaýbaıǵa aıtyp Ámireni Isabektiń úıine ertip kelip ánin aıtqyzdy. Seriktiń óziniń án aıtyp, óleń shyǵaryp júretinin maquldamaı, «jaıaý seri» dep kekete tyńdaıtyn Isabek Ámireniń ánin a degende onsha elemegen-di. Ámire «Aqsısany» tógilte aıtqanda: «Myna Qashaýbaıdyń jaıyn aýyz ulynyń kómeıi búlkildeıdi ǵoı. Taǵy, qaıta aıtshy», — dep súısine tyńdady.

— Iseke, siz baılyq amalynyń aqylyn tapqan kisisiz. Ándi qoshametteı qoımaýshy edińiz. Myna Jaıaý Musanyń kúıine aıtqan ánin Ámire saırandatqanda, tańdaı qaqtyńyz. Osy ánshi balańyzdy Qarajannyń qorasyn kúzettirgenshe atyńyzdyń delbesin ustatyp, ánin aıtqyzyp otyrmaısyz ba?-dedi.

— Ózi sen sıaqty áý-áýmen júrip, at jegýdi, delbesin ustaýdy bile me eken? — dedi Isabek nyǵyrlana sóılep.

— Iseke, áý-áý at jegip, delbe ustaýǵa bóget bolmaıdy, qaıta at delbesin kerbezdep ustap Isekeńniń ánshi delbeshisi degen atyńyzdy shyǵarady, — dedi Serik.

— Onda ana Qashaýbaı aǵańa aıt. Erteńnen bastap balasyn ózi ertip ákelsin, — dedi.

Sol aıtqan kúnnen bastap Ámire Isabek atynyń delbesin ustady. Bul úıdegi bir Ámirege unaǵan nárse, Isabektiń balalaryna sán úshin alyp bergen 18 baspaly garmony boldy. Sulyǵa semirip, jeńil tarantasqa jegilip, delbeniń aýyzdyǵymen alysqan at, erkindeı jortar júris Ámire ánine qanat baılaǵandaı, at delbesin qolyna alǵanda án tolqynyna. bólenedi.

Isabek sıaqty baı saýdagerdiń úıinen qonaq úzilmeıdi. Keıde qyr qazaqtary, keıde qala saýdagerleri, tatar jastary da bolyp qalady. Solardyń kóńil kóterer ánshi, garmonshysy Ámire. Birazdan Isabek úıine qatynasy bar Semeı qalasynyń jastaryna Ámireniń ánshilik óneri tanylyp, keıde qymyzshy, syrashy úılerine baryp, án shyrqap júrdi. Osyndaı bir bas qosýda Ámire Aqymnyń Nurlan deıtin balasymen tanysty. Onyń qasynda birge bolǵan Jaqyp deıtin jigit Ámireni sol kórgennen bastap múlde ózine tartyp aldy. Ol ózi bir jaǵy qalaǵa baılanysty, negizgi turaǵy qyrda eken. Ózderiniń elderinen qyz alyp, qyz berip otyrǵan Abraly bolysyna qaraıtyn «Jalyqpas» taıpasynan eken. Tipti surasa kele bir jyly týǵan, tól qurdas bolyp shyqty. 1888 jyly týǵan eki jas úılesip ketti.

Osy kúnnen bastap Ámire Nurlan, Jaqyp arqyly qalanyń jigit-jeleńiniń kóbimen tanysty. Ámireniń oıyn-toıǵa salyna bastaýy aǵaıyn tartyp qolyna ustaǵan Isabekke unaı qoımady. Óıtkeni attyń kútimin, óziniń aýyr denesine súıeý bolyp, kóleńkesindeı qasynda erbıip júrgen qalaıtyn Isabek bir kúni:

— Qashaýbaıdyń jaıyn aýyzy, sen qonys tappaıtyn áýeıi bolyp barasyń-aý. Men seni Serik aıtqan soń jattyń esiginde bolǵansha, jaqynym ǵoı, óz mańymda bolsyn dep oılap edim. Olaı bolatyn túriń joq qoı, — dep jazǵyra, kinálaı sóıledi. Oǵan Ámire eshqandaı qarsylasqan joq. Tek ishinen «teginde meni quldanbaq oıy bar ma óziniń. Ol bola qoımas», — dep túıdi.

Osy kezde kópten syrqattanyp júrgen Qashaýbaı qaıtys boldy. Ol kisini jóneltý jaǵdaıynda da Isabek ondaı aǵaıyndyq kórsete qoımady. Endigi jesir shesheniń, boıjetpegen úrpe-júrpe qaryndastyń tirshiligi Ámireniń moınyna júkteldi. Isabektiń tam – tumdap bergen aılyǵy kún kóriske dáneker bola almady. Arqa súıeri sonaý tanysqan er kóńildi zamandastary boldy.

Ámireni eń alǵash 1918 jyldyń jazynda kórdim. Sol jazda «qazaqtyń ataqty alyby Qajymuqan Semeıge keledi eken, oıyn kórsetedi eken!» — degen laqap tarap, Semeı halqy yntyǵa kútýde boldy. Men bul kezde osy kúngi Jańa Semeı qalasynyń Turǵyny Ábdikárim Nurabaev degen jıen aǵaıdyń úıinde turatyn edim. Bul jıen aǵaı jany seri, el ishinde jaýyryny jerge tımegen balýan adamdy. Ózi sodan bir jyl buryn ǵana Sháýeshekten kóship kelgen bolatyn. Jańa Semeıdiń Turǵyndarynyń saýyqshyl, belgili birneshe ánshi, garmonshy jigitteri bolatyn. Solardyń biri — Ámire bizdiń jıen aǵaımen tanys eken. Olardyń kóbinese bas qosar jeri — qymyzshy úıleri. Demalys kúnderinde aralǵa shyǵyp ketedi. Jel qaıyqpen Ertisti órleı quldılap, saıahat jasaıdy.

Bir kúni jıen aǵaı úıge kóńildene kelip:

— Álgi Qajymuqan degen qazaqtyń alyby kelipti. Ózi aıtsa, aıtqandaı-aq eken, — dep súısine sóıledi. — Myna Beısekeńniń balalarymen Ombyda kezdesip, tanysqan dos kórinedi. Solar ana qymyzshy Mákettiń úıine apardy. Biz de sonda otyr edik. Olar Ámireni shaqyrtyp alǵan eken, bir tamasha bolǵany. Qajymuqan ózi osy bir jaqta oıyn kórsetetin kórinedi. Otan deıin ana dostarynyń úıinde bolmaq. «Erteń aralǵa shyǵamyz, balýanǵa qalamyzdyń tamashaly jerlerin kórsetemiz», — dep múlde kóterilip alypty. Sóıtip, erteń aralǵa meni de shaqyrdy. Eger barǵyń kelse, alyp baramyn, — dep jıen aǵaı maǵan usynys jasady.

Men oǵan qýanyp kettim. Óıtkeni sonaý 1913 jylǵy «Aıqap» jýrnalynan Qajymuqan balýannyń alyp kúshi týraly oqyp, ózin kórýge yntyq edim. Tipti oılamaǵan jerden sáti tústi. Kelesi kúni asyǵa kútip, jıen aǵaımen ilesip aralǵa keldik. Biz kelgende araldyń saıaly aǵash, sazdy kógaly qaınaǵan adam bazary. Osy dýmandy kópshiliktiń orta jerine ákelip tóselgen kilem, jaıylǵan dastarqan, sary tegeneniń saǵasyna jete móltildete toltyrylǵan qymyz. Dastarqan basynda nar túıedeı alyp tulǵaly Qajekeń otyr eken. Onyń aınalasy ózimiz kórip júrgen slabodkeniń seri-sylqym jigitteri. Sary kersendegi sary qymyzdyń ıisin burqyrata qulashtaı sapyryp otyrǵan symbatty sylqym boıjetken Máket qyz. Bizdiń jıen aǵaıdy jergilikti jigitter qurmetteı qarsy aldy. Ol kisiniń arqasynda maǵan da oryn tıdi.

Osy májilistegi bedeliniń bederi artyp, erkin sóılep otyrǵan Jaqyp:

— Ánsiz mán bola ma, Qashekemniń dalbaýysy shyrqap jiber, — dep, qasynda otyrǵan alasa boıly sary súr jigitke ámir ete sóıledi.

Álgi jigit qasyndaǵy bir jáshiktiń syrtynda súıeýli turǵan dombyrany alyp, qulaq kúıin bezildetip shyrqaı jóneldi. A degende onyń shyrqap jónelgeni «Qarǵa» boldy. Sol ánniń qaıyrmasyn quıqyljytqan kezindegi onyń janary qymyz sapyryp syzylyp otyrǵan ana qyzdy jep qoıa jazdady. Qyzdyń da aqquba betinde qyzyl ireń oınap, qabaǵynda qan tolqyny oınatqan súısiný syzyqtary kerindi. Sodan keıin Qajekeńniń suraýymen «Ǵalıany» da óz mánerimen quıqyljyta, qubylta soqty. Endi birazda Nurlan óziniń sypaıy da syzylyp shyǵatyn únimen: «Qajekeńe buryn estimegen ánin shyrqap jiberersiń. Álgi bir jylap aıtatyn ániń bar edi ǵoı», — dep qulaqqaǵys etti.

— E, ony aıtpasa Ámireniń án qumary basyla ma. Shyrqaıdy, — dep Jaqyp kıip ala jóneldi. Ámire azyraq tynystap, tańdaıyn jibitip, dombyrasyn serpe-serpe qaǵyp jiberip, «Aǵash aıaqqa» jóneldi. Bul ándi aıta bastaǵannan Ámire múlde ózgerip, bir qulpyrǵan sıpat tapty. Ásirese «Alsań al, almasań ǵoı. Men daǵy óler deımisiń», — degen jerine kelgende Máket qyzdy jylamsyraǵan kózimen jep, kúızelip ketti.

Bul kúngi májilis men úshin erekshe jańalyq, jan tebirenter jaqsy áser úıirdi. Óıtkeni sonaý «Aıqap» jýrnalynan oqyǵan alyp kúsh ıesi Qajymuqan balýandy kórdim, ánimen búkil Slabodke jurtshylyǵyn aýzyna qaratqan Ámireniń ásem de aspandaǵan ánin qatar otyryp tyńdadym. Osy sıaqty ýaqyt óneriniń ozyqtarymen dıdarlasyp, júz tanystym. Májilis aıaqtalyp, úıge oralǵannan keıin jıen aǵaıyma bar yqylasymmen alǵys aıttym.

Men osy kezdesýdi ómir sátiniń erekshe biri dep júrgen kezimde Ámiremen atústi taǵy bir kezdestim. Bul 1922 jyly jaz aıynda boldy.

Bizdiń Degeleń bolysyna qaraǵan el Semeı ýeziniń Shaǵan, Buǵyly bolystaryna qaraıtyn Tobyqty rýlarymen qonystas bolatyn. Qystaýlary irgeles, kúzekte de, jaılaýda da qanattas kóship qonady. Osy kórshiles elderdiń arasynda at saıysy, balýan básekesi, ańshylyq básekesi bolyp otyrady. Osy bir jyldarda halqymyz erkindep, Oktábr nurynyń sáýleti qyr elderiniń de mereıin shalqytqan jyldar edi. Meniń sol jyldarda Degeleń bolystyq atqarý komıtetiniń bastyǵy bolyp saılanyp, qyzmet istep júrgen kezim.

El jaılaýǵa kóship, úılerin tigip, úıirile óris kernep otyrǵan. Bizdiń kóshpeli keńse de jaılaýdaǵy el ortalyǵyna kelip ornyqqan bolatyn. Bir jaýapty naýqandy atqaryp, demalys tárizdi májilis jasap jatqanymyzda meniń hatshy serigim Shashym Jaılybaev basqa bir aýylda edi, sol keldi. Ol kóńildi, sóılep turǵan, jany serileý, ári oqyǵany bar jigit bolatyn.

— Bolystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy, men bir jańa habar ákelip otyrmyn. Kishkene boı sergitip, at báıgesin kórýge qalaı qaraısyz? — dedi ol. Qaıdaǵy at báıgesi degen bizdiń suraǵymyzǵa:

— Ana bizdiń Syldyrbaı aǵaıdyń Shımaıqara atanǵan báıgi aty bar ǵoı. Sol qara atpen myna Tobyqty at bazary sondaı báseke bolatyn. Solar kóktemnen beri sóz baılap, osy jaılaýda at jarystyrmaq eken. Soǵan habar aıtyp, «Kókseńgir» degen jerde bas qosyp, at shappaq kórinedi. Sol jıynǵa ana Syldyrbaı aǵaı sizdi de shaqyrady. Kótermeshi emes, myna atyn alyp, topty bastap barsyn, — deıdi. Soǵan baryp, qyzyq kórsek, dep oılap turmyn, — dedi.

At báıgisin estigende jelikpeıtin, elegizip eleýremeı-aq qazaq bola qoımaǵan shyǵar. Bizge de osyndaı kóńil teris bolyp otyrǵandaı edi. Tamyljyǵan shildeniń aıy, samal jeli esken jasyl jaılaý, aıdyny shalqyp, aspanǵa tósin kergen Borlyqaqtyń aına kóli. Osy kóldiń saǵasynda otyrǵan Syldyrbaı aýlyna biz kelgende, Syldyrbaı aǵaı ázildi ásem kúlkisimen qarsy aldy.

— Ýa, azamattaryń báıgili, abyroılaryń áıgili bolsyn, — dep taqpaqtaı sóıledi. Sol jerden báıgi básekesine baratyn top attandyq. At máresiniń sóresi shanshylǵan Kókseńgir shoqysynyń basy tolǵan halyq eken. El ishiniń ejelgi dástúri boıynsha, toptyń bir jaǵynan biz de dóńgelene túsip otyrdyq. Básekeles báıgi attar iriktelip, aıdaýshylardyń aldyna tústi. Balýandar baltyry jarqyrap maıdanǵa shyqty.

Eki jaryla otyrǵan at básekesiniń jurtshylyǵy attar báıgi órisine ketkende, balýandar kezektesip aıqasqan kezde ǵana til qatysqany bolmasa, aralasa, sóılese, bireýge bireý tanysa, aralastyq bolǵan joq. Bizdiń shaǵyn tobymyz ózimen-ózi. Tobyqty jaǵy asa kóp kelipti. Qyzyladyrdan da, Kóksheden de, Shyńǵystan da er azamaty túgelge jaqyn desip jatty.

Bir kezde alystan jiberilgen attardyń da qarasy buldyrap, býdaqtaǵan at tuıaǵynyń shańy burqyldap, úzdik-sozdyq kómbege jaqyndaǵan kezde óńge attan qara úze uıtqı oınaqtap Syldyrbaıdyń Shımaıqarasy shyǵa keldi. At tartýsyz. Tek otyrǵan jurt uran shaqyryp, aıqaı salýda boldy. Onan keıingi attar da óz retimen kelip jatty. Bir-eki jyldan beri kezene de, kijine de básekege bel baılap, barynsha babymen baryn qamdaǵan Shaǵan, Buǵyly bolystarynyń jelókpe baılarynyń lebi basylyp, ústemdik bizdiń jaqqa aýysyp, qyrlana kúlisip turǵanymyzda: «Assalaýmaǵalaıkým, aǵalar, ardaqty, arýaqty aýylym», — dep astynda jupyny qulabestisi bar, basynda jeńil noǵaı bórki bar Ámire atynan yrǵyp túsip, Syldyrbaıdyń qolyn aldy. Sonan keıin bizben amandasty. Biz Ámireniń ol topta otyrǵanyn bilgenimiz de joq-ty. Qýanysa amandasyp, qaıdan, qashan kelgenin surasyp jatyrmyz. Aqkóńil, sózge olaq Ámire kúlip: «Meniń júris-turysym qyzyq qoı. Myna Shaǵannyń Jańa-Semeıde turatyndary bar emes pe, solar osy jaılaýda úlken at shabys bolady, jaılaýǵa baramyz, el qyzyǵyn kóremiz degen soń solarmen birge myna Ámireniń aýlyna kelgem. Onyń Smaǵuly oqyǵan jigit qoı. Qyzmetten demalysqa shyǵyp edi. Solarmen birge otyrǵanda jańa qara attyń ústindegi bala eliniń uranyn aıtqanda tula boıym shymyrlap, ornymda otyra almadym. Sonan týra sizderge sálemdese keldim. El arýaǵyn shaqyrǵan qıyn eken», — dep biraz oıǵa kelip turǵandaı boldy.

Oıda-joqta qolymyzǵa túsken Ámireni bosatpadyq. Al súıegińe qyzyp bizdiń topqa kelgen ekensiń, bizben júr, — dep qolqaladyq.

— Týysqandyq qurmetterińizge qýanam, tóbem kókke kóterilgendeı maqtanyp qaldym ǵoı. Al búgin sendermen erip ketpeımin, áli de olardyń tobyna baraıyn. Búgin Semeıden kelgen dosymmen birge bolyp, erteń myna Syldyrbaı aǵaıdyń aýlyna keleıin. Sol jerden jolyǵalyq, — dep, bizden ruqsat alyp, Ámire baryp Semeıden birge kelgen tobyna qosyldy. Bas báıgini alyp, Shaǵan men Buǵyly bolystarynyń alqynyp kelgen atbegileriniń sáıgúlikteriniń urshyǵyn sylqyldatyp tilersegine soqtyryp, biz de aýylǵa oraldyq.

Biz sol kúni qaıta oralyp Syldyrbaı aýlyna kelip, ózimizshe saýyq quryp, qara at pen Ismaq balýannyń beldesken jerde meıirimizdi ústem etken ónerlerin madaqtap, dýmandadyq. Erteńine kútken ýaqytta aıtqan ýádesi boıynsha Ámire de keldi. Ámze aýlynan ertip kelgen atqosshy jigit Ámirege:

— Ánshi aǵa, aýylyńyzǵa keldińiz, baıqaýymsha ázirge osynda bolatyn túrińiz bar. Eger ruqsat etseńiz, men qaıtaıyn, — dedi.

— Iá, men biraz osy elde bolam. Smaǵulǵa aıtqamyn. Sálem aıt, — dep joldasyn qaıtarýǵa kiristi. Qonaqtaryn kútkizip únsiz otyrǵan Syldyrbaı:

— Ámire, sen el saǵynyp, jer saǵynyp, aǵaıyn ortasyna keldiń. Ana minip júrgen atyń ózińdiki emes shyǵar. Ony da qaıtar. Taraqty degen bir qaýym elmiz ǵoı, sen minetin taı tabylar, — dep kúldi.

— Siz qaıtar deseńiz, qaıtaraıyn. Serik degen aǵamnyń bir aýyz óleńin estigenim bar edi. Sol esime túsip, jaıaý qalam ba dep senbeı otyr edim, — dep kúldi. Mundaı jerde ázil-qaljyń aıaqsyz qala ma, biz ol qandaı óleń dep jabysa kettik.

— Oı, ol Serik ıt menimen qurdas bolatyn. At qońaısyn degenge shydaı almaı júrgeni ǵoı, — dep, Syldyrbaı ádettegi sózsheńdigine salyp, ol óleńniń aıtylmaǵanyn unatty. Oǵan biz bolamyz ba, Ámirege qoımaı aıtqyzdyq.

Assalaýmaǵaleıkúm, myrza Syldyr,
Kózime kórinesiń aldyr-buldyr.
Búgin kelsem, erteń kel dep jyljytpaı,
Qurbyńnyń at suraǵan kóńilin tyndyr, —

degenin ózinen estip edim. Meni ánge baýlyǵan, garmonyn úıretken sol kisi edi. Ári aqyn, ári ánshi jany seri adam edi, — dep Ámire ánshi aǵasyn esine alyp muńaıdy. Biz ázildes aǵaı Syldyrbaıǵa:

— Ámirege Ámzeniń aýlynan minip kelgen taıdy qaıtar, Taraqtydan sen miner taı tabylar degenge myrza kisi eken dep qalyp ek, myna Seriktiń óleńine qaraǵanda sarań ekensiz, — dep janyna tıdik.

— Olaı bolsa, men senderge sarańdyqty kórseteıin.

— dep sol jerde Ámirege qoıandaı bir boz bestini erttetip berdi.

Arqa jazynyń ásem bir kózderdi, aınadaı jarqyraǵan Bóriliqaqtyń aıdyny aqqýyn júzdirip, aspan meńzep shalqalaıdy. Kók shalǵyndy alqapqa alqalaı qonǵan aýyldar, qoıyn órgizip, jylqysyn úıirleı óristetip, ár sharýa óz álinshe sándenýde. Biz osy bir ásemýaqytty qoshtaǵandaı jaqynda ǵana atqarǵan naýqan dańǵazasynan demalyp, ataqty ánshiniń týǵan elin ańsap kelgen yqylasyna qurmet kórsettik. Ózimizdiń ishimizdegi saýatty jas jigit Qadaý sıaqty ánshini de Ámire aǵasynyń qasyna qosyp, birneshe aýyldy arasan saýyq qurdyq. Jas ánshi Qadaýdyń «Ǵazızdiń ánin», «Qyzyl bıdaı», «Gaýhar tasty» qubylta soqqanyn Ámire de súısine tyńdap, oǵan óziniń án óńdeý ádisterin de aıtyp, ustazdyq korsetti.

Tek keshegi at báıgesi tobynda baltyryn túrip, maıdanǵa shyǵyp, ekinshi báıgeni ápergen kúresin kórgenimiz bolmasa, syrlastyǵy joq Ismaqtyń án ónerinen de qara jaıaý emes ekenin Súleımen aýlyna kelgende bildik. Onyń ánshi ekenin ásirese Iman Júsiptiń «Saryarqasyn», «Altybasar» ánderin ásem oryndaıtynyn Súleımenniń Haseni aıtyp, oǵan da án shyrqattyq.

Saryarqa saıran jerim-aı,
Saǵyndym ǵoı, elim-aı,
It júgirtip, qus salǵan,
Aıdyndy shalqar kólim-aı, —

degen qaıyrmasy men shalqyta shyrqaıtyn ándi sondaı jaqsy oryndaıdy eken. Ismaqqa Ámire de razylanyp, «Altybasar» ániniń keıbir yrǵaqtaryn ózi aıtyp, óńdep berdi.

Ata-babasynyń týǵan jerin, sol atasynyń juraǵattarynan ósip-óngen birneshe aýyldardy aralatyp, Ámireni qaıtadan Semeıge shyǵaryp saldyq.

Ámireniń álemge áıgili án qanatyn Evropanyń tórinde Parıj sahnasynda, sermegeni gazet-jýrnaldarda san ret jazylyp, jeke kitaptarda da erekshe madaqtalyp aıtylǵan ǵoı. Ámireniń onan basqa da erekshe kózge túsken sátteri bolǵan eken. Ámire 1919 jyly Irkýtsk qalasynda bir saýyq keshine qatynasyp, búkil býrát halqyn tańdandyrǵan. Osy bir erekshe estelikti sol kúni Ámireniń qasynda bolǵan Aqysh balasy Qabı aıtqan edi.

Ol kezdesý, ıakı saýyq keshine qatynasý mynadaı jaǵdaıda bolypty. Irkýtsk qalasynda turatyn Idaıatolla degen tatardyń oqymysty azamaty Qabımenen tanys eken. Sol tanysy arqyly Irkýtsk qalasynan kezdeme, shaı, sol sıaqty saýdalyq zattar alyp qaıtýǵa Qabı baratyn bolyp, Ámireni serik joldas etip ertedi. Olar Irkýtsk qalasyna kelip, ózderiniń saýda-sattyǵyna kirispes buryn Idaıatollaǵa jolyǵady. Idaıatolla Qabıdyń úıinde qonaqta bolǵanda, Ámireniń ánin tyńdap, súısine tanysqany bar eken, ol Ámirege erekshe iltıpatpen amandasyp:

— Ámireniń kelgeni bek ıahshy bolǵan, — dep Qabıǵa bir tosyn habar aıta bastady:

— Qabı, sen bile bermessiń, bul Irkýtsk qalasynda san alýan Ulttar turady ǵoı. Osynda turatyn halyqtyń kópshiligi dep aıtýǵa bolarlyq býrát-monǵol taıpalary. Sol eldiń oqyǵan ǵalym azamaty Týrbasheev deıtin kisi bar. Sol erteń keshke Irkýtsk sahnasyna óz eliniń saýyq keshin qoıýǵa ázirlenip, bizdi shaqyryp edi. Ol kisiniń maǵan aıryqsha bir tilegi bolǵan edi. Ol bizdiń tatar jyrshysyn jyrlatsaq dep edi. Men soǵan jaqsylap jyr aıtar adamdy tappaı sasýda edim. Biz jaqsylap jyr aıtar adamdy tappaı sasýda edim. Biz endi Týrbasheevke Ámireniń ánin aıtqyzýdy usynamyz. Eger sizder rýqsat etseńizder, men oǵan keshte habarlaımyn, — dep ótingeni. Men Ámireni ózin bılegen kisi bolmaı, ánshi osynda otyr. Saýyq keshine baralyq, án salalyq dese, ózi aıtar, — dedim. Ámire ádettegi elgezek minezine salyp:

— Ándi men aıtarmyn-aý. Olar túsinbeı júrmese. «Men bas dedim, ol qulaq dedi» dep ertede bir sańyraý aıtqan, solaı bolyp júrmese, — dedi. Idaıatolla qýana sóılep:

— Ámire abzı, sizdiń ándi uqpas qulaq, sezbes júrek bolmas. Tek aıtýǵa ýáde berseńiz, men qalǵan jaǵyn ózim bilem,-dedi.

Bizdi erteńine ertesimen Idaıatolla Týrbasheevke aparyp tanystyrdy. Týrbasheev qýana qarsy alyp Ámireniń aty-jónin jazyp alyp, qazaq halqynyń qysqasha tarıhyn, Ámireniń qaıdan kelgenin surap jazyp otyryp:

— Ermekovti bilesiń be? — dep surady. Biz biletinimizdi aıttyq. Sonan sóz qozǵap:

— Men Tomsk qalasynda Ermekovpen tanysqan edim. Ol sonda oqydy ǵoı. Men de sonda oqyǵam, — dep túsindirdi. Ýáde boıynsha keshkilikte oıyn qoıylatyn klýbqa kelsek, Idaıatolla bizdi qarsy alyp, bir jańa habar aıtty:

— Sizderden Týrbasheev Ermekovti bilesińder me dep surap edi ǵoı. Sol Ermekovtiń jubaıy bizdiń Rahıla degen apaı bolatyn. Ol kiside sol Tomskide oqyǵan edi. Sol kisiler búgin bizge qonaqqa kelipti. Kelisimen ol kisi Týrbasheevti surap, dıdarlasqysy keldi. Men Týrbasheevtiń saýyq keshin uıymdastyrý jumysymen shuǵyldanyp júrgenin aıttym. Ol keshke sizderdi shaqyrǵanyn da aıttym. Álekeń oǵan tipti kóńildenip ketti. Rahıla apaı ekeýi oıyn keshine keledi, — dep bir jańalyq aıtty. Birli-jarym bolsa da qazaq azamatynyń sol keshte bolýy bizge de kóńildi boldy.

Keshte Týrbasheevtiń áıelimen tanystyq. Aty Marıa eken, óńi de, aty da bizdiń elimizben úılesip turǵan ózi de bir ashyq minezdi, saýatty adam eken. Endi birazdan soń Idaıatolla bastap Álekeńdi áıelimen ertip keldi. Sol jerde bas qosylyp, Týrbasheev mekteptes dosyn qýana qarsy alyp, bizdi saýyq keshine shaqyrǵanyn aıtyp edi. Álekeń erekshe quptaı sóılep, Ámireniń asqaq ánshiligin jetkize sóılep ketti. Týrbasheev onan saıyn qýandy.

Sonan, qysqartyp aıtqanda, saýyq keshi bastaldy. Býrát halqynyń mýzyka aspaptary ánshi, kúıshileriniń qolynda, sybyzǵysyn tartyp óner kórsetti. Bir kishkene úzilis kezinde Týrbasheev sahnaǵa shyǵyp:

— Týysqan qazaq halqynyń ataqty ánshi azamaty bizdiń osy saýyq keshimizde qonaq bolyp otyr. Sol kisiniń aıtýynan týysqan halqymyz — qazaqtyń ánin tyńdasaq, oǵan qalaı qaraısyzdar, — dep usynys jasady. Klýbta otyrǵan jurt dýyldaı qol soǵyp, sahnaǵa shaqyrdy. Dombyrasy joq, garmonǵa jatyq oınaıtyn Ámire 18 baspaly garmondy ala shyǵyp án shyrqady. Aldymen kúldirgi de kóńildi «Aǵashaıaq» ánin aıtty. Otyrǵan halyq dýyldaı qol soǵyp, ózderinshe taǵy da aıtyńyz, suraımyz dep klýbty basyna kóterdi. Halyq tilegi qabyldandy. Ámire «Eki jırendi» aıtty, otyrǵan tyńdaýshy jurt onan saıyn dýyldap qol soǵyp otyryp aldy. Sonan Ámire «Jıyrma bes» ánine basty. Ánniń quıqyljı tóńkerilgen áýeninen tolqyǵandaı klýbtyń ishinen úzdiksiz «bıs-bıs» degen, «oı chýer» degen únder shyǵyp, jibermeı qoıdy. Endi Ámire Maıranyń ánin shyrqady. Ánniń aıaǵyn tospaı dýyldap aıtylǵan qoshamet, soǵylǵan alaqandar toqtalmady.

Bul Ámireniń ózine tili tanys emes, tirshilik, óner salasy beıtanys bógde Ulttyń sahnasynda túńǵysh án shyrqaýy edi. Óziniń ana tilinde shyrqaǵan ánine tili, áýeni basqa eldiń adamynan estigen túńǵysh qurmeti edi. Ámireniń osyndaı bir kezdeısoq án shyrqaýy halqymyzdyń ásem yrǵaqty asyl ánimen bógde qaýymnyń jan júıesin tebirentken bir kórinis edi. Árıne, Ámireniń osy saýyq keshine qatynasyp, halqymyzdyń ásem ánin baýyrlas býrát halqyna tanystyrǵany eshbir baspasóz betinde jazylǵan emes. Biraq, kózimen kórip, sol keshte bolǵan adamnyń súısine aıtqany meniń qoıyn dápterimde jazýly edi. Býrát halqynyń ataqty perzenti Týrbasheev Ámireniń ánin erekshe baǵalap, ózine tanys qazaq azamattarynan Ámireniń amandyq-saýlyǵyn surap, sahna sańlaǵy bolǵanyn, Parıjge baryp dúnıe júzine aty áıgilengenin estigende sondaı qýanǵan eken.

1925 jyly jaz ortasy aýa Semeı gýbernıalyq sotyna qyzmetke keldim. Osy kelgen betimde ýchılıshede birge oqyǵan mekteptesim ári dos adamym Ǵumar Júnisovtyń úıine tústim. Ǵúmar sol jyldary aýdandyq halyq soty qyzmetinde istep, Jańa Semeıde turýshy edi. Men kelgende Ámire sol úıde otyr eken. Saǵynysa amandastyq, onyń uly joldan jańa oralyp, óte kóńildi júrgen ýaqyty edi. Biz de óz qýanyshymyzdy aıtyp, májilis jasadyq. Ǵúmar jany óte bir seri, ózi dombyra tartyp, án de shyrqap jiberetin jigit edi. Ámiremen dos eken. Ámireniń Parıjde bolǵan, Moskvadaǵy konsertke qatysqan áńgimelerin tyńdadyq. Óner ıesi adamdarynyń kópshiligi ózi týraly áńgimeleýge olaq bolady ǵoı. Ámire de dál sondaı. Tek án shyrqaǵanyn, qandaı ánderdi aıtqanyn sóz etti. Parıjde, Moskvada alǵan syılyqtaryn, ózimen birge júrip, tanysqan keıbir ónerpazdar týraly súısine aıtty. Ásirese bizge kótere aıtqany Tamara hanýmnyń myń burala bılegeni boldy. Ol kezde bı óneri bizdiń óte tańdana qaraıtyn ónerimiz ǵoı.

Ámireniń atyn dúnıe júzine áıgilegen Parıjde shyrqaǵan áni jaıly, Moskvaǵa arnaıy shaqyrýmen barǵan saparlary jaıynda sol kózderde jazylǵan, keıinnen jazylǵan myna tómendegi habarlardy keltirip, taǵy da tanystyryp ótsem artyq bola qoımas.

1925 jyldyń maýsym aıynda Semeıdiń gýbernıalyq oqý bólimine Moskvadan mynadaı telegramma kelgen: «Semeı qalasy, Shyǵys kóshesi № 78 kvartalda turatyn qyrǵyz (qazaq) ánshi Ámire Qashaýbaev Parıjdaǵy jer júzilik kórmeniń etnografıalyq konsertine qatysýǵa kelisim berer me eken? Osyny tez habarlaýyńyzdy suraımyn. RSFSR Halyq aǵartý komısary Lýnacharskıı».

SSSR halyqtarynyń án-kúıinen Parıjda beriletin konsert programmasy Moskvanyń talǵampaz kórermenderi synynan eki ret ótti. Birinshi konsert 22 maýsymda Úlken teatrdyń Bethoven zalynda, ekinshi konsert 24 maýsymda Kishi teatrda berildi. Ult respýblıkalarynyń dúldúl ánshi, bıshileri, mýzykanttary astana jurtshylyǵynan joǵary baǵa aldy. 24 maýsymda bolǵan konsert jóninde «Pravda» gazeti sol kúnderi bylaı dep jazdy: «Tamasha konsert. Bıylǵy maýsymnyń eń aýyz toltyryp aıtarlyq konserti. Tipti bashqurt quraıshysy Isenbaev, qyrǵyz (qazaq) ánshisi Ámire Qashaýbaev, ózbek ánshisi ári bıshisi Tamara haným, armán halyq aspaptarynyń trıosy ulty respýblıkalarynyń shyn maǵynasyndaǵy halyq artıseri ekenin, bul ataqty jaı qurmet úshin almaǵandaryn tanytty. Olardyń qarapaıym ánderi, bıleri, kúıleri kórkemdik jaǵynan bolsyn, oryndaýshylyq sheberlik jaǵynan bolsyn, Evropa vırvı juldyzdarynan áldeqaıda ozyp, sondaı qarapaıym aspaptarymen-aq tyńdaýshylarǵa jan tebirenterlik estetıkalyq áser bere alatyndaryna tań-tamasha qalasyz».

Astana kórermenderi, óner qaıratkerleri Ámireniń ánshiligin erekshe maqtady. Ol jóninde sol kezdegi bir resenzıada bylaı dep jazyldy: «Halyq ánshisi Ámire sahnaǵa shyqty... ıin tiresken jurt. Ámireniń asqaq daýsy keń zaldy kernep ketti. Uıyp tyńdaǵan halyqtyń zalda otyrǵandary da esterinen shyǵyp ketkendeı. Ámire olardy zaldan jetelep kıiz úıdiń ishine, jaıylǵan maldyń arasyna aparǵandaı áser etti. Daýsy keıde kókke órlep, keıde baıaýlap, tyńdaýshynyń qıalyn terbedi. Ámireniń daýsy birese kúrkiregen kúndeı jańǵyryp, birese dalanyń qońyr jeliniń lebindeı baıaý esildi».

Sóıtip, Rossıa fılarmonıasynyń uıǵarýymen Parıjdegi dekoratıvtik óner kórmesine SSSR halyqtarynyń án, kúıinen beriletin konsertke Ámire Qashaýbaev, RSFSR-diń eńbek sińirgen artısi profesor R. P. Lúbımov basqarǵan orys halyq aspaptarynyń memlekettik kvartetiniń ánshileri, bashqurt quraıshysy Jumabaı Isenbaev, ózbektiń ánshi, bıshileri Tamara haným, Mamedova, t.b. baratyn boldy.

1925 jyly 9 shildede sovet artıseri Parıjge bardy. Fransıa astanasynyń halqy sovet ónerpazdarynyń konsertin asyǵa kútýde edi. Óıtkeni kep Ultty sovet halqynyń án-kúıin shetel halyqtaryna tanystyrýdyń betashary osy konsert bolatyn.

Bizdiń artıser Parıj teatrlarynda 11 konsert berdi. Ámire bulardyń barlyǵynda da qatynasty. «Aǵashaıaq», «Dýdaraı», «Jalǵyz arsha», «Syrǵaqty», «Smet», «Qara torǵaı», «Qyzyl bıdaı», «Úsh dos», «Balqadısha» ánderin oryndap júrdi.

«Parıj aptalyǵy» gazeti 1925 jyldyń 31 shilde kúngi sanynda SSSR halyq án-kúılerinen berilgen konsertter týraly bylaı dep jazdy: «Komedıa» zalynda júrip jatqan orys etnografıa óneriniń aptasy bizde ánsheıinde bolyp júrgen konsertterden múlde erekshe.

Bizder asa qyzyqty oıyn-saýyq kórdik. Túrkistannyń, Ýkraınanyń, Oraldyń, Kavkazdyń adamdary eriksiz baýrap alatyn, óziniń týasy qalpynda saqtalǵan án-kúıin tyńdadyq. Munda mýzykanyń erekshelik sıpatyn buzatyn garmonıkalyq, melodıkalyq burmalaý da, dybystardy bylyqtyrý da joq. Qyrǵyz (qazaq), bashqurt, orys áýenderin ánshiler shynaıy daýyspen náshine keltire oryndady. Mýzykalyq pesalar qoldan istelgen baıyrǵy aspaptarda oınaldy.

Ǵajaıyp daýys ıesi — qyrǵyz Ámire Qashaýbaev óz eliniń jan júıeni balqytqan ánderin Ult aspaby — dombyranyń súıemeldeýimen oryndap berdi.

Munyń barlyǵynan ózderiniń halyqtyq ónerin kórsetýge Parıjge kelgen bul artıserdiń árqaısysy týǵan elin jan-tánimen súıetindigine qanyǵasyz. Ult kıimderine bezengen bul ónerpazdardy kóre otyryp biz olardyń týǵan jerlerin aralaǵandaı áser aldyq...»

Sonda fransýzdyń áıgili jazýshysy, úlken mýzyka synshysy Romen Rollan Ámire ónerine súısinip: «Men shyǵysta ánshini bulbul qusqa nege teńeıtinin endi túsindim», — degen.

Sóıtip, Parıjden dańqy aspandap oralǵan Ámire elge kelgen soń Qazaqtyń memlekettik drama teatrynyń tuńǵysh shymyldyǵyn ashýǵa attandy. Qazaq ult óneriniń qarashańyraǵy — M.Áýezov atyndaǵy Akademıalyq Eńbek Qyzyl Tý ordendi qazaq drama teatry — sahnasyn saılap, óner sańlaqtaryn jınap, irgesin qalaǵanda túńǵysh ýyǵyn kóterisken Ámire ómiriniń sońyna deıin osynda qyzmet jasaǵan.

1926 jyly jazda Rossıa fılarmonıasy Ámireni Germanıa, Fransıa, Anglıaǵa baryp, konsert berýge shaqyrdy, biraq oǵan Ámire bara almady, jańa uıymdasqan teatrdyń sahnasyn elge tanystyrý jolyna attanyp, birneshe oblysqa shyǵyp, oıyn kórsetti.

Qazaq án-kúılerin jınaýshy A.V.Zataevıch sol jyly Ámireden«Jalǵyz arsha», «Úsh dos», «Shubartaý», «Aǵashaıaq», «Mańmańker», «Smet», «Gaýhartas», «Balqadısha», «Dýdaraı», «Besqarager», «Kók kóbelek» ánderin jazyp alǵany málim. Ámireniń ánshilik sheberligin baǵalarda A.V.Zataevıch ony Qarqaralynyń ataqty ánshi-aqyny Aıtbaev Ǵabbas jáne «turmys ánshisi» Baıjanov Qalımen salystyra kelip, Ámirege birinshi oryn bere otyryp, Ámire repertýarynda lırıkalyq ánder de, turmys ánderi de bar ekenin aıtady. Joǵaryda aty atalǵan eki ánshiden Ámire daýsynyń áldeqaıda zor, tynysy keń ekenin atap ótedi.

1927 jyly sáýirdiń ekinshi jartysynda Moskva Memlekettik konservatorıasynyń Kishi zalynda Keńesterdiń búkilodaqtyq IV seziniń delegattary úshin berilgen konsertke Ámire de qatysyp, «Jalǵyz arsha», «Smet», «Aǵashaıaq», «Dýdaraı» ánderin shyrqaıdy.

1927 jyldyń jaz aılarynda Maındaǵy Frank-fýrtte (Germanıa) búkil dúnıe júzilik mýzykalyq kórme uıymdastyrylǵan. Osy kórmede 22 shildeden 31 shildege deıin Keńes Odaǵynyń mýzykalyq aptasy ótkizilgen. Aptaǵa RSFSR-diń eńbek sińirgen artısi profesor R. P. Lúbımov basqarǵan SSSR-diń etnografıalyq ansambli barǵan. Ansámbl quramynda basqa ult respýblıkalar ónerpazdarymen birge Ámire de bolǵan. Ámire bul joly da úlken abyroıǵa ıe bolyp qaıtqan.

Ámire osy bir eki-úsh jyldyń ishinde dúnıe júzilik án-kúı óner jastarynyń uly dýmandaryna qatynasyp, halqymyzdyń ánshilik ereksheligin zor qurmetke bóledi.

Ámire 1925 jyly Parıjde bolyp, ánimen fransýz halqyn tańdandyrǵan jolynda onyń birneshe ánin Sorbonna ýnıversıtetiniń profesory Perno fonografqa jazyp aldy. Ámireniń sol ánderi kúni búgin Parıjde saqtaýly.

Ámire qazaqtyń án ónerin álemge tanytqan, asqaq únimen jańadan irge jaıǵan teatr sahnasynda, el aldyna baratyn konsertinde órge súıregen áýen asqary edi. Ol 1934 jyly ashylǵan qazaqtyń túńǵysh opera teatrynyń irge tasyn qalasqandardyń biri boldy. Biraq ol opera teatrynyń sahnasynda án shyrqaı almady. Sol Ámire 1934 jyly 46 jasynda qaıtys boldy. Osy jerde bir eskertip aıta keterlik anyqtama, Ámireniń týǵan jyly jaıly. Ámireniń týǵan jylyn «Aǵashaıaq» degen atpen shaǵyn kitap etip jazǵan N. Anov pen Qaınekeı Jarmaǵambetov 1896 jyly dep jazady. Al túzetip arhıvtegi jazbalarǵa súıengen Habıev 1898 jyly týǵan dep jazady. Osy kórsetilgen eki jylnamanyń ekeýi de jańsaq. Ámire 1888 jyldyń ishinde týǵan adam ekenine myna sıaqty dálelderdi aıta ketken jón bolar. Ámireniń óner jolynan kóptegen dálelderdi Ámireni óz kózimen kórip, tipti so l Ámireniń balasyndaı bolǵan Toqjigitov

Muqataı «Án atasy Ámire» degen kitapta jazyp bastyryp shyǵardy. Osy Muqataıdyń ákesi Jaqyp Toqjigitovpen Ámire ári dos, ári bir jyly týǵan qurdas, ómiri birge jasap, úı ishimen aralasqan adam. Ámire ózi eki sóziniń birinde Muqataıdy «meniń balam, aýzyna tili sımaıtyn Jaqypqa mundaı bala qaıda», dep kúldiretin. Sol Jaqyptyń týǵan jyly 1888 eken. Sondyqtan Ámireniń týǵan jyly 1888 jyldan eseptelingeni dáldilik bolady.

Ámireniń ánshildik aq kóńil, adamgershilik ereksheligi jaıly az jazylyp júrgen joq. Osy rette Ámiremen óte dos bolyp, ánin qyzyqtap súısine madaqtaǵan zamandas inisiniń biri uly jazýshy Muhtar Áýezovtiń myna tómendegi sózin keltirý artyq bolmas dep oıladym.

«Isadan soń, óz jolynda jaıynnan, jabaıydan shyqqan sulý ónerdiń ıesi — Ámire.

Ámireniń áninde aqyndyq tazalyqtyń shamshyraǵy janǵandaı, júrekti terbetip, qýantatyn aspandaǵan qýanysh belgisi, balalyq jarastyǵy bar. Ámire ánshiliktiń aqyny. Árbir yrǵaǵynan janyn salǵan shynshyldyǵy kórinedi. Júreginiń túkpirinde jyltyldap janǵan óner oty seziledi.

Sondyqtan qazaq eliniń qaı túkpirindegi qaı adamy bolsa da, kári-jasy, áıel-erkegine qaramaı, túgelimen Ámireniń ánin qýana, súısine tyńdaıdy. Ámire men Isany kúnde tyńdap, kúnde kórip, birde sógip, minep, birde bolymsyz sózben jubatqan bolyp, árli-berli qaqpaılap júrgen biz sıaqty qala adamy olar týraly sońǵy sózdi aıtýdan buryn qalyń qazaq tyńdaýshysy ne aıtatynyn eske alýy kerek. Eger olardyń artynda qoshametshisi bolyp, ıin tiresken qalyń eldi kórseń, sol bizge toqtaý berý kerek. Ony kere tura ónerli, synshy kisimsip, qyńyr keýdege salyp, órge súıreý uıat. Ol — nadandyqtyń belgisi.

Qalyń qazaq maqtaǵan ónershi — synnan ótken ónershi. Zamanynyń qaýymy ónerin tanyǵan, qabyldaǵan ónershi. Ras, bir túrmen ǵana, eldiń maqtaýymen toıyp turyp qalýǵa bolmaıdy. Túrine túr qosý, ilgeri bastyrý, naǵyz mádenıetti ónerge uqsatý jaǵynan kómek isteýimiz kerek. Biraq osynyń bárin mynalardyń qadir-qasıetin tanyp, baǵalaı otyryp isteý kerek»

Ámireniń 1925 jyly Parıjde profesor Perno jazyp alǵan ánderin qolǵa túsire almaı, ardaqty asqan ánshiniń daýysyna zar bolyp júrgende, 1974 jyly bir qýanyshty jaǵdaı boldy. Ol qýanyshty halqymyzǵa syılaǵan jas ǵalym Shákárimov Jarqyn boldy. Osy bir jolyń bolǵyr jas talmaı Ámireniń 1925-1927 jyly fonograf valıgine jazylyp, oraýly kúıi óner qoımasynda saqtaýly jatqan ánderin taýyp, qazir plasınkaǵa túsirdi. Bul ólgen tirilip, óshken janǵandaı óte qundy tabys boldy. Sóıtip, Ámire áni qazaq dalasyna qaıtadan oraldy, týǵan aspanynda qaıtadan qanat qaqty.

Ámireniń asqaq ániniń jan júıeni balqytar lebin urpaqtan urpaq altyn mura etip áli de súısine tyńdaı berer. Án asqary atalaryn keler urpaq maqtana madaqtar, jyr eter. Óner óshpeıdi. Talantty tat jasyra almaıdy. Ámire áni aspan áleminde sharyqtaı bermek.

---