InfoHub Logo

(Aýdarma. A.P. Chehovtan)

Ash qasqyr ańǵa barý úshin ornynan turdy. Úsh bóltirigi birdeı úıme-júıme bolyp, birin-biri jylytqan kúıi qatty uıyqtap jatyr. Ash qasqyr olardy bir-bir jalap alyp, júrip ketti.

Kóktemgi mart aıy, alaıda túnde, dekabrdegideı, aǵashtar shytynyp turatyn edi de, tilindi bolar-bolmas shyǵarsań-aq, qatty shymshyp áketetin-di. Qasqyrdyń densaýlyǵy nashar, ári ózi sýjúrek. Bolar-bolmas dybystan selk ete túsetin, únemi bireý-mireý kelip, bóltirikterimdi jábirlemese ıgi edi dep oılaıtyn. Adamdar men jylqylardyń izderiniń ıisinen, aǵashtyń túbirlerinen, úıilgen otyndardyń, maldyń qıy túsip qaraýytqan joldan qatty qorqatyn. Aǵashtardyń syrtynda qarakóleńkelerde adamdar turǵan syqyldanatyn, ormannyń bir shetinde ıtter úrip jatqan tárizdenetin.

Qasqyr qartaıyńqyrap kelgen-di, sondyqtan sezimi nashar tartqan edi. Jas kezinde aldanyp, joldan adasý degen ómiri bolmaıtyn ǵoı, mine, kazirgi kezde ara-tura joldan adasyp ta ketip otyrady, túlkiniń izin ıttiń izi deýi de bolyp qoıady. Densaýlyǵynyń nasharlyǵynan ol burynǵydaı buzaýlar men iri qoılardy ańdýdy qoıǵan, úıirli jylqyny kórse, anadaı alys jerden oraǵytyp ótetin, sodan tek ólekseni ǵana azyq qylatyn. Jas etti de sırek jeıtin, jas etti tek kóktemde ústinen túsip qalyp, qoıannyń jas kójekterin ustap alǵanda ǵana, bolmasa, qozylary turǵan mujyq qorasyna urlanyp túskende ǵana jeıtin.

Apannan tórt shaqyrym jerde, pochta jolynyń ústinde qystaý bar. Osynda únemi jótelip qoıyp, ózimen ózi sóılesip otyratyn, jetpis jasqa kelgen Ignat atty shal turatyn. Daǵdysy — túnde uıyqtaıtyn da, kúndiz bolsa qolyna myltyq alyp ormandy kezip, qoıan aýlaıtyn. Zaty, buryn mehanık bolyp qyzmet etýi kerek, óıtkeni qashanda bolsa, bógelip toqtalmas buryn ózine ózi: "Toqta, mashına!" — dep aıǵaılaıtyn da, júrer aldynan: — "Barynsha silte!" — deıtin. Qasynda tuqym zaty belgisiz Arapka deıtin taıynshadaı zor qara ıti bolatyn. Bul ıt júgirip ilgeri alystap ketken kezde shal oǵan: "Keıin silte!" — dep aıqaılaıtyn. Keıde shaıqalaqtaı teńselip turyp, án salatyn da, kóbine: "Relsterden shyǵyp kettim!" — dep aıǵaılaǵan kúıi baryp jyǵylatyn. Qasqyr muny jelden ǵoı dep oılaıtyn.

Ótken jaz ben kúzdigúni qystaýdyń janynda ylǵı bir qoshqar men eki qoıdyń jaıylyp júretini qasqyrdyń esinde edi, taǵy osy jaqyn arada janynan jortyp óte bergende, qoradan mańyraǵandaı da bolyp estildi. Qazir de endi qystaýǵa jaqyndap kele jatyp, ústimizdegi mart aıy ǵoı, ýaqytqa qaraǵanda qorada qozylar sózsiz bolýǵa tıisti, — dep tolǵady qasqyr. Óte ashyqqan, sodan ol qozyny bir meılinshe jesem dep oılady. Osy sekildi oılardan tisteri saqyldap ketti de, kózderi qarańǵyda jyltyraǵan eki ot sekildi janyp turdy.

Ignattyń úıi, saraıy, qorasy, qudyǵy aınala bıik jota-jota qarmen qorshaýly. Typ-tynysh. Arapka, zaty, saraı artynda uıyqtap jatsa kerek.

Qasqyr jota qarmen qora tóbesine shyqty da, tumsyqty salyp jiberip, aıaqtarymen saban shatyrdy boratyp talqandaı bastady. Qasqyr qulap kete jazdady, óıtkeni saban ári shirik, ári nashar, borpyldaq edi. Bir kezde qasqyrdyń murnyna jyly bý ańqyp qoıa berdi, qoıdyń qıynyń, sútiniń ıisi keldi. Sýyqty sezinip tómennen názik daýyspen qoshaqan mańyrap qoıa berdi. Tesikten yrǵyp ketip, aldyńǵy eki aıaǵy, keýdesimen baryp jyp-jyly birdemege tústi, zaty, qoı bolý kerek. Bul kezde qoradan tutqıyldan birdeme jińishke daýyspen úrip qoıa berdi, qoılar úrkip qabyrǵaǵa tyǵyldy. Sodan qasqyr shoshynyp ketip, shúý dep tistene túskendi ustaı aldy da, qasha jóneldi...

Qasqyr yshqyna-yshqyna qashty. Qasqyrdy sezgen Arapka bul kezde órshelene, shabalana úrdi, qystaýdaǵy shoshynǵan taýyqtar shaqyrýda boldy. Al Ignat basqyshqa shyǵa kelip:

— Barynsha tart! Ysqyrǵan jaqqa qaraı jónel! — dep aıǵaılap tur.

Mashına sekildi pysyldap ysqyrdy da, keıin "go-go-go- go!" dep jóneldi. Osy shý aıǵaıdyń bárin orman jańǵyryǵyp qaıtara aıtyp tur.

Osynyń bári birden-birge baryp basylǵan kezde, qasqyr azyraq tıyshtandy da, aýzyna tistep alyp, jerge salyp súırep kele jatqan oljasynyń osy kezdegi qozylardan góri aýyryraq, qatqyldaý ekenin baıqaı bastady, ıisi de ózgeshe edi, daýystary da jatty... Tynyǵyp alyp, jeýge kirisý úshin qasqyr toqtady da, oljasyn qarǵa qoıdy. Sol-aq eken, jıirkenip yrǵyp ketti. Bul qozy emes, súıekti zor tuqymnan shyqqan, uzyn aıaqty, úlken basty, qap-qara kelgen, Arapkanyń qasqasy sekildi aqqasqasy bar kúshik edi. Júris-turysyna qaraǵanda nadan jabaıy qora ıti. Óziniń ezilip jaralanyp qalǵan jonyn jalap-jalap qoıdy da, ol túk bolmaǵandaı quıryǵyn bulǵap-bulǵap jiberip, qasqyrǵa úrip qoıa berdi. It syqyldy qasqyr yr ete tústi de, jortyp jóneldi. Artynan kúshik jóneldi. Ol burylyp qarady da, yr ete tústi, kúshik ańyryp toqtaı qaldy, sonan soń, anaý menimen oınap tur dep bilse kerek, tumsyǵyn qystaý jaqqa qaraı sozyp kóterdi de, sheshesi — Arapkany qasqyr ekeýmizben kelip oına dep shaqyrǵandaı, qońyraýsha syldyraǵan kóńildi daýyspen úrip jiberdi.

Tań ata bastaǵan kez. Sodan qalyń ný terek arasymen qasqyr apanyna qaıtyp kele jatqan kezde árbir terekter aıqyn kórinetin edi. Qurlar oıanyp, kúshiktiń úrýi men oqys basqan sybyrdan tıyshsyzdanǵan ádemi qorazdar álsin-álsin dyr etip ushyp-qonýda edi.

Qasqyr keıip: "Ne úshin bul meniń sońymnan júrip keledi? — dep oılady. — Zaty, meni jesin deıtin shyǵar".

Bóltirikter men bul qasqyr taıyz shuqyrda turatyn. Osydan úsh jyl buryn úlken kúshti daýyl uzyn qart qaraǵaıdy tamyr-tamyrymen julyp áketken de, sodan, mine, osy shuqyr bolyp qalǵan edi. Túbinde onyń qazir de eski japyraqtar men múk jatyr, bóltirikter oıyn qylyp júretin sıyrdyń múıizderi men súıekteri de jatqandy. Bir-birine uqsas úsh bóltiriktiń úsheýi birdeı oıanyp alyp, shuqyrdyń jıeginde, qaıtyp kele jatqan sheshesine qarap, quıryqtaryn bulǵap tur. Kúshik kórdi de, anadaı jerde toqtalyp, uzaq ýaqyt olarǵa ańyra qarady. Kóz almaı olardyń da qarap turǵanyn kórip, kúshik bóten bireýge úrgendeı, ashýlanyp úre bastady.

Tań ábden atty, kún shyqty, aınalada qar jalt-jult etedi. Mine, osy ýaqytqa sheıin kúshik anadaı jerde úrip tur. Arsa-arsa bolǵan qarnyn aıaqtarymen tepkilep, ılep-ılep qoıyp, bóltirikter sheshesin soryp jatty. Al bul kezde sheshesi jylqynyń keýip qalǵan aq súıekterin kemirýde boldy. Óte qatty ashyqqan edi. Sodan úrýden basy aýyryp ketti, shaqyrýsyz kelgen qonaqty tarpa bas salyp, dal-dalyn shyǵarsam ba eken dep oılady.

Aqyry kúshik qaljyrady, daýsy qarlyqty. Odan qoryqpady. Kerek bolsa, eshkim nazaryn da salmady, mine, osylardy kórgen soń kúshik birese otyryp, birese yrǵyp, júreksingen kúıde bóltirikterge jaqyndaı bastady. Qazir, kúndizgi jaryqta kúshikti túgel kórip alý ońaı edi... Munyń aq mańdaıy úlkendi, óte aqymaq ıtterdikindeı mańdaıynda dóńesi bar bolatyn. Kózderi kúńgirt aqshyl, kók, kip-kishkene edi. Búkil keskini óte aqymaq keıipte edi. Bóltirikterge jaqyn kelip, ilgeri qarap jalpaq aıaqtaryn sozdy da, basyn salyp:

"Aý-aý-aý-aýý-ýaý!" — dep úre bastady.

Bóltirikter túk uqpady, alaıda quıryqtaryn bulǵap-bulǵap qoıdy. Sonan soń kúshik turyp, aıaǵymen bóltirikterdiń bireýin úlken maýbasynan salyp jiberdi. Kúshik bir búıirin berip janap keldi de, quıryǵyn bulǵaǵan kúıi bir murttap bóltirikke qarady. Sonan soń turǵan jerinen kenet yrǵyp ketti de, qatty qardyń ústimen birneshe ret aınalyp shyqty. Bóltirikter qýa jóneldi, kúshik shalqasynan jata qaldy da, tórt aıaǵyn joǵary tarbıta qoıdy, bóltirikter jabylyp, qýanǵannan yr-yr etip, tisteı bastady, biraq aýyrtpaı, oınap qana tisteıdi. Bıik qaraǵaıda otyrǵan qarǵalar bulardyń kúresine joǵarydan qarap otyryp óte tıyshsyzdandy. Ý-shý, bir túrli kóńildi-aq. Kún kóktemdegideı jylytyp tur. Daýyl soǵyp, qulap jatqan qaraǵaıdan álsin álsin ushyp ótip jatqan qur qorazdanyp kúnniń nuryna shaǵylysqannan jaýhar sekildi bolyp kórindi.

Qasqyr bóltirikterin ańǵa úıretkende qolǵa túsken nársemen oınatyp baryp úıretedi. Sondyqtan bóltirikteriniń qatty qalyń qarmen kúshikti qýalap, alysyp júrgenderine qarap otyryp: "Meıli, úırense úırensin" dep oılady qasqyr.

Oınap bolǵannan keıin bóltirikter shuqyrǵa qaıtyp baryp, uıyqtaýǵa jatty. Ashtyqtan biraz ulyp-ulyp qoıyp, keıin kúshik te kerilip kúneske jata ketti. Oıanǵannan keıin taǵy da oınaı bastady.

Qasqyr kúni boıy, kesh boıy ótken túni qoradaǵy qozynyń mańyraǵanyn esine alýmen boldy, qoı sútiniń ıisiniń ańqyp turǵanyn esine túsirdi. Shabyty óte órshelenedi, sodan tisterin sart-sart etkizip, eski súıekti aýzynyń sýy quryp, kemirýmen boldy. Oıynsha ony qozy dep kemirip jatty. Bóltirikter soryp emip qoıady, al tamaq jegisi kelgen kúshik aınala júrip, qardy ıiskeleıdi.

"Osy kúshiktiń ózin jep qoısam ba eken..." dep oılady qasqyr.

Qasqyr kúshikke keledi, sol-aq eken kúshik onyń tumsyǵyn jalap jiberdi de, ózimmen oınaıyn dep turǵan shyǵar degen oımen dúrdıip tura qaldy. Ótken ýaqyttarda ol ıtterdi jeıtindi, al kúshikten ıt ıisi qatty múńkip turǵan edi, sondyqtan densaýlyǵynyń nasharlyǵynan ol qazir de bul ıisti jaqtyrmaıtyn. Jırenip ketti de, syrt aınalyp júrip berdi.

Túnge qaraı sýyq boldy. Kesheden óziniń jyly ornyn saǵynǵan kúshik aýylǵa qaraı sapar shekti.

Bóltirikteri ábden uıqyǵa kirgen kezde, qasqyr taǵy da ańǵa jóneldi. Ótken túndegideı, ol bolar-bolmas dybystan tıyshsyzdanyp eleń qaqty, aǵash túbirlerinen, otyndardan qoryqty, alystan adam sekildi bolyp kórinetin, jeke-qara turǵan qara baran, arsha shoqtary da ony qorqytyp otyrdy. Joldan syrt, qatty qarmen jorytyp otyrdy. Kenet aldynan alysta jol ústinde birdeńe qarańdady.. Kózin tigip, qulaǵyn túrip tyńdaı qalady: shynynda da aldynda birdeńe ketip bara jatqan edi. Tipti bir qalyppen mań-mań basqan dybysy da estilip turdy. Borsyq emes pe eken? Qasqyr óte saqtandy, deminiń ózin áreń-máreń alǵan kúıi birden-birge syrttaı otyryp, ozyp aldyna tústi. Sodan soń qarap jiberip edi, tanı ketti. Bul — jaı-bázir aıańdap, qystaqqa qaıtyp kele jatqan Aqqasqa kúshik eken.

"Ol taǵy da maǵan kedergi bolyp, kesir qylmasa ıgi edi" dep qasqyr oılady da, tezdete basyp, ilgeri jorytyp jóneldi.

Qystaq jaqyn edi. Taǵy da ol jota qardy basyp, qoranyń tóbesine shyqty. Keshegi tesik sabanmen bitelgen edi de, tóbesine jańadan eki syrǵaýyl bastyrylǵandy.

Kúshik kele jatpady ma eken dep qarap qoıyp, qasqyr tumsyǵy men aıaqtaryn salyp, borata bastady. Sodan jyly bý men mal qıynyń ıisi jańa ǵana ańqı bastaǵan kezde, artynan órshelengen ıttiń qýanyshty úrýi estildi. Bul kelgen kúshik edi, tóbege qarǵyp qasqyrǵa keledi, sonan soń yrǵyp tesikten tústi de, óziniń úıine kelip jylynyp, qoılaryn tanyǵan soń burynǵydan da ári qatty úrip qoıa berdi. Saraı artynan Arapka oıandy da, qasqyrdy sezinip, qyńsylap qoıa berdi, taýyqtar shaqyrdy. Sodan qolynda myltyǵy bar Ignat basqyshtan kóringen kezde, shoshynyp qoryqqan qasqyr qystaqtan alystap ketken edi.

Jónel! — dep Ignat ysqyrdy. - Jónel! Pármendete qý!

Serippeni basyp jiberdi, biraq myltyq atylmady jáne basty — taǵy atylmady. Sonan soń úshinshi ret basty, sonan baryp myltyqtyń aýzynan úlken bir býdaq ot ushyp shyqty da, adamnyń qulaǵyn jaryp, "bý-bý!" degen daýys estildi. Iyǵyna óte qatty tepti. Sodan bir qolyna myltyq, ekinshi qolyna balta alyp, aıǵaı-shýdyń neden ekenin kórýge jóneldi...

Azdan keıin úıine qaıta oraldy.

Osy túni úıinde qonyp jatqan jolaýshy aıǵaıdan oıanyp ketken kúıi:

Nemene? — dep surady qarlyqqan daýyspen.

Túk emes... — dep Ignat jaýap berdi. — Eshnárse emes. Bizdiń Aqqasqa qoılarmen birge, jylyda uıyqtaıtyn bolyp aldy. Jalǵyz-aq, esikten júrýdiń ornyna, únemi tóbeden, shatyrdan shyǵýǵa ańsary aýyp turady. Ótken túni tóbeni buzyp shyǵyp, serýendep ketti, anturǵan qazir qaıtyp kelip, taǵy da tóbeni talqandap tastapty.

— Aqymaq.

— Iá, mıyndaǵy prýjına úzilip ketken aqymaqtardy ómiri súımeımin! — dep Ignat peshke shyǵa berip, kúrsindi de: — Áý, qudaıy meıman, turýǵa áli erte, kel myqtap turyp uıyqtaıyq... — dedi.

Tańerteń Aqqasqany shaqyryp alyp, eki qulaǵynan qatty julqyp-julqyp jiberdi de, keıin shybyqpen zekip otyryp:

— Esikten kirip júr! — dep úsh ret qaıtalap aıtty.

---