InfoHub Logo

Qytaıda ımperatordyń ózi de, onyń qaraýyndaǵy halyq ta qytaılyq bolatynyn óziń bilesiń ǵoı. Bul oqıǵa baıaǵyda bolǵan, sondyqtan da umytylmaı turyp, saǵan aıtyp bereıin!

Dúnıeniń tórt buryshynda ımperator saraıymen sulýlyqqa talasatyn eshbir saraı bolmasa kerek: ol óte juqa, asa baǵaly farfordan salynǵan, náziktigi sonsha, tipti saýsaǵyńmen túrtip qalsań byt-shyt bop synyp túse me – dep qorqasyń. Baq ishinde ǵajaıyp gúlder ósedi, olardyń eń ásemine kip-kishkentaı kúmis qońyraý baılap qoıady. Ol syńǵyr-syńǵyr etip ótken-ketkenniń nazaryn sol gúlge aýdarýǵa tıis. Kórdiń be, ımperator saraıynda bári aqylmen isteletinin! Sol baqtyń uzyndyǵy sonsha, onyń qaı araǵa deıin sozylatynyn baǵbannyń ózi de bilmeıdi. Al baqtyń ar jaǵynda záýlim bıik aǵashtary men tuńǵıyq tereń kólderi bar shetsiz-sheksiz ný orman tur. Ormannyń bir sheti kók teńizge baryp tireledi, kemeler sý betine tóngen jap-jasyl japyraqtardyń saıasymen ótip jatady. Dál sol aradaǵy jar basynda jalǵyz bulbul bolatyn, án salǵanda áýeziniń jan-dúnıeńdi baýrap alatyndyǵy sonsha, tipti tirshilik taýqymetinen ábden qaljyraǵan balyqshynyń ózi quryp qoıǵan aýyna deıin umytyp ketip, sony ǵana elite tyńdap otyratyn. «Táńirim-aı, qandaı ǵajap edi!» – dep tańdaıyn qaǵatyn da, sodan keıin ǵana esin jınap, óz jumysyna qaıta kirisetin: sodan keıin bulbul áni esinen shyǵyp ketip, aldaǵy túni ony taǵy da uıyp tyńdaıtyn da, taǵy da: «Táńirim-aı, qandaı ǵajap edi!» – dep tańdaıyn qaǵyp múlgip otyratyn.

Imperatordyń astanasyna dúnıeniń tórt buryshynan saıahatshylar keletin: bári de saltanatty saraı men máýeli baqty tamasha kóretin. Biraq bulbul ánin esitse boldy: «Al, bárinen ǵajaby osy eken!» – dep aýyzdarynyń sýy qurıtyn.

Elderine qaıtyp barǵannan keıin, saıahatshylar kórgen-bilgenin jyrdaı qyp aıtyp beretin. Oqymystylary óz kitaptarynda ımperatordyń astanasyn, saraıy men baǵyn túgel sýretteıtin, biraq bulbuldy esh ýaqytta da aýyzdarynan tastamaıtyn, qaıta ony bárinen de joǵary baǵalap, súısine madaqtaıtyn; al aqyndar ózderiniń tamasha óleńderine kók teńizdiń jaǵasyndaǵy ný ormanda saıraǵan ǵajaıyp bulbuldy jyrǵa qosatyn.

Olardyń kitaptary jer-dúnıege taralyp, keıbireýi ımperatordyń óz qolyna da tıgen edi. Altyn taǵyna otyryp alyp, álsin-álsin basyn shaıqap qoıyp oqı berdi, oqı berdi, óziniń astanasyn, saltanatty saraıy men mıýa baǵyn maqtaǵandary oǵan qatty unady.

«Degenmen eń ǵajaby bulbul!» deıdi kitaptar.

— Munysy ne bále? – dep tań qaldy ımperator sol arasyn oqyǵanda. Bulbul? Men nege bilmeımin ony? Bul qalaı? Meniń memleketimde, tipti meniń óz baǵymnyń ishinde sondaı qus bar ekenin men nege osy ýaqytqa deıin estimegem? Nege men ol týraly kitaptan ǵana oqyp bilem?

Sosyn ol bas ýázirin shaqyryp aldy da, al onyń ózi menmensigen tákappar edi, ózinen dárejesi tómen bireý onymen dıdarlaspaq bop birdeme jóninde suraı qalsa, «Tf!» – dep pysqyrynǵannan basqa túk te aıtpaıdy, sonan soń túsinip kór onyń mánisin!

— Bizde «bulbul» – dep atalatyn tamasha qus bar eken ǵoı. Ony meniń uly memleketimniń eń ǵalamat maqtanyshy deıdi jurt! – dedi ımperator. Ol týraly maǵan esh ýaqytta aıtpaǵandaryń ne?

— Ondaıdy estisem, qulaǵym kereń bolsyn! – dedi bas ýázir. Ony eshkim de saraıǵa ákep tanystyrǵan joq!

— Al men ol osynda bolsyn, kúnde keshke maǵan án salyp, kóńilimdi kótersin deımin, – dedi ımperator.

Mende qandaı ǵalamat bar ekenin búkil álem bilgende, men nege bilmeımin ony!

— Ondaı qus bar degendi esitsem, qulaǵym kereń bolsyn! – dedi taǵy da bas ýázir. – Biraq jerden qazsam da taýyp ákelem!

— Aıtýǵa ońaı ǵoı! Al sonda qaıdan tabasyń ony? Sonymen ımperatordyń bas ýáziri baspaldaqpen birese joǵary, birese tómen júgirip, zaldar men dálizderdi túgel aralap shyqty, biraq suraǵan jannyń bári de bulbul degendi estigen de, kórgen de joqpyz – dep azar da bezer boldy. Aqyry bas ýázir ımperatorǵa kelip bulbul degendi kitap jazǵyshtar oıdan shyǵaryp júrgen bolar, bizde ondaı qus atymen joq – dep baıan etti.

— Uly mártebelim, kitapta jazǵannyń bárine birdeı sene bermeńiz! Munyń bári sıqyr kitaby sıaqty oıdan shyǵarylǵan ótirik qoı!

— Biraq bul kitapty maǵan qudiretti japon ımperatory jiberip otyr, sondyqtan onda bir aýyz da jalǵan sóz bolýǵa tıisti emes! – dep qarsy boldy ımperator. – Meniń qaıtkende de bulbul ánin tyńdaǵym keledi! Eger aıtqan ýaqytyńda bulbul osy arada bolmasa, onda keshki asqa toıǵyzyp alyp, saraı qyzmetshileriniń bárin jýan taıaqpen qaryndaryna soqqyzam!

— Qup bolady, – dep kúmiljidi bas ýázir, sodan keıin basqyshtardyń boıymen birese joǵary, birese tómen júgirip, dálizder men zaldardy túgel tintip shyqty. Qasynda saraı qyzmetshileriniń teń jarymy topyrlap shubyryp júr, tamaqtan keıin taıaq jeýge kimniń tábeti shaba qoıady! Ár adamnyń aýzynda jalǵyz suraq! Bulbul degen qaıdan shyqqan báleket, búkil álem bilgende, saraıdaǵylar nege bilmeıdi ony?

Óldim-taldym degende, as úıde isteıtin kedeıdiń bir qyzy bylaı – dedi:

— Táńirim-aý! Bulbuldy men jaqsy bilemin, saıraǵanyn estiseńiz! Keshkilik maǵan aýyryp jatqan sorly shesheme tamaqtyń qalǵan-qutqanyn aparyp berip turýǵa ruqsat etilgen. Sheshem teńizdiń dál jaǵasynda turady, ylǵı qaıtar jolymda men orman ishinde otyryp alyp, bulbul ánin tyńdaımyn. Onyń saıraǵanyn estigende memiń jylaǵym kep ketedi, biraq týǵan sheshem betimnen súıip turǵandaı kóńilimdi shattyq kernep, boıym sergip qalady!

— Qaraǵym aspazshy! – dedi oǵan ýázir. Men seni as úıdegi úlken qyzmettiń birine joǵarylataıyn, ımperatordyń qalaı tamaq jegenin bir kórýge ruqsat alyp bereıin, sen tek qana bizdi bulbulmen jolyqtyra gór. Ol búgin keshke ımperator saraıyna qonaqqa shaqyrylady.

Sóıtip bári jıylyp ormannyń kúnde bulbul saıraıtyn jerine bardy. Saraı adamdarynyń teń jarymy bardy desek ótirik bolmas! Júrip keledi, júrip keledi, kenet aldarynan sıyr móńirep qoıa berdi.

— Oı-poı-poı! – dep tań qalysty saraıdyń jas qyzmetkerleri. Dál ústinen shyqtyq qoı! Daýsy qandaı zor edi! Ózi shynashaqtaı maqulyqtyń daýsynyń kúshtisin-aı! Áıtse de biz osy daýysty bir jerde estigen sıaqtymyz ǵoı!

— Ol móńirep turǵan sıyr, – dedi qyz. – Biz áli biraz jer júrýimiz kerek.

Kóp uzamaı kól jaqtan baqalardyń baqyldaǵany estildi.

— Ǵajap, ádemi! – dep, saraı ýaǵyzshysy tańdaıyn qaqty. – Jańa estidim ǵoı! Bizdiń ǵıbadathananyń qońyraýynan aýmaıdy eken ǵoı ózi!

— Joq bul kólbaqa ǵoı! – dedi qyz. – Alaıda biz jaqyndap qalǵan bolarmyz, onyń úni qazir estilip qalar.

Aqyry bulbul saırap qoıa berdi.

— Bulbul degen osy! – dedi qyz. – Tyńdańyzdar! Tyńdańyzdar! Áne, bulbuldyń ózi de kórindi. Qyz bir aǵashtyń ushar basyndaǵy bir butaqqa qonyp alyp saırap otyrǵan shynashaqtaı ǵana sursha qusty kórsetti.

— Shynymen, osy bolǵany ma? – dep qaıran qaldy bas ýázir. Tipti ony osyndaı ǵana bolar – dep eshqashan da oılaǵan joq edim! Qandaı usqynsyz! Osynshama zıaly bekzadalardy kórip, qoryqqannan boıaýy ońyp ketken bolar!

— Bulbulym, sandýǵashym! – dedi qyz. – Bizdiń meıirimdi ımperatorymyz seniń áýezińdi tyńdaǵysy keledi!

— Bárekelde, – dedi de bulbul saıraı jóneldi, jurttyń bári qaıran qaldy.

— Shyny qońyraýdaı syńǵyrlaıdy! – dedi bas ýázir. Bótegesi qalaı búlk-búlk etedi! Osy kúnge deıin bulbuldyń saıraǵanyn estimeı kelgenimizge qaıran qalam. Saraıda ol syı-qurmetke bólenetini sózsiz.

— Imperatordyń taǵy da tyńdaǵysy kele me? – dep surady bulbul; ol ımperator da ánin tyńdaý úshin birge kelgen shyǵar – dep oılaǵan edi.

— Álemde teńdesi joq, ánshi bulbul! – dedi bas ýázir. Maǵan sizdi búgin keshke bolatyn úlken merekege shaqyrý qurmeti tıip tur. Siz ǵajaıyp sazyńyzben jurttyń bárin baýrap alar degen senimdemin.

— Meniń ánimdi jasyl ormannyń ózinde tyńdaǵanǵa ne jetsin! – dedi bulbul, biraq saraıǵa ımperatordyń ózi shaqyryp otyrǵanyn esitip, onda barýǵa qýana kelisim berdi.

Saraıda merekege ázirlik júrip jatqan. Farfor qabyrǵalar men edender sansyz altyn shamdardyń sáýlesimen shaǵylysyp jalt-jult etedi; dálizde uzynnan-uzaq, qatar-qatar ǵajaıyp ásem gúlder qoıylǵan; olarǵa baılanǵan kishkentaı qońyraýlar ersili-qarsyly júgirgen adamdardyń lebimen, esik-terezeden esken jelmen syńǵyr-syńǵyr terbelip, qulaqty tundyrady, katar turǵan eki adamnyń sózin bir-birine estirtpeıdi.

Imperator otyrǵan orasan zor keń zalǵa bulbul qonaqtaıtyn altyn tuǵyr ornatylǵan. Saraı qyzmetshileriniń bári de jıyldy, aspazshy qyzdyń da bosaǵada turýyna ruqsat berildi, óıtkeni ol endi saraı aspazshysy degen ataq alǵan. Bári de úlde men búldege oranǵan, bári de qol basyndaı sursha qusqa qadala qalypty. Óıtkeni oǵan ımperator basyn ızep amandasty ǵoı.

Bulbul quıqyljyta saıraı jóneldi, tyńdap otyrǵan ımperatordyń kózinen jas ta shyǵyp ketti. Yrshyp túsken ystyq monshaq onyń betine qaraı domalady, al bulbul bolsa, odan da názik, odan da áýendi, odan da tartymdy ǵalamat bir ánderdi júz qubyltyp, tyńdaýshy qaýymnyń jan-júregin eljiretip jiberdi. Imperator esi kete qaıran bolyp, bulbuldyń moınyna zor qurmettiń belgisi retinde óziniń altyn kebisin ilip qoıatynyn aıtty. Biraq bulbul onsyz da kórgen syıy az emes ekenin aıtyp, ony qabyl alýdan bas tartty.

— Men ımperatordyń kózinen yrshyp shyqqan jas kórdim, maǵan odan artyq syı-qurmettiń keregi ne! Imperatordyń kóz jasynda qudiretti kúsh bar. Qudaı kýá, meniń syıym basymnan asyp jatpasa, az bop otyrǵan joq.

Bulbul qus taǵy da bal tatyǵan, sıqyrly syrly sazǵa basty.

— Súıkimdi bolýdyń syry osynda eken ǵoı! – dedi saraı bıkeshteri syńqyldasyp, sóıtti de bireýmen sóıleskende kómekeıleri búlkildep, daýystary dirildep, qońyraýlanyp shyǵýy úshin, aýyzdaryna sý urttap alyp júretin boldy. Olary bulbulǵa eliktegen túrleri edi. Tipti saraı qyzmetindegi erkek-áıeldiń bári keremet lázzat alyp qaldyq – dedi, bul da bolsa bir tabys, óıtkeni olarǵa jaǵý bárinen qıyn. Ia, bulbuldyń búgingi tabysy ǵalamat!

Oǵan saraıda qalýǵa ámir berildi, arnaıy shilter torǵa otyrǵyzylyp, jumsaýyna on eki qyzmetshi qosyp berdi, kúndiz eki ret, túnde bir ret syrtqa shyǵyp serýen qurýyna ruqsat berildi, biraq árbir qyzmetshi onyń sıraǵyna baılanǵan jibek baýdan myqtap ustap júretin boldy. Árıne, mundaı serýennen alatyn lázzat ta shamaly bolsa kerek!

Osynaý ǵajaıyp qus kúlli shahardyń aýzynan túspeıtin bolyp aldy, keshede eki tanys kezdese qalyp, bireýi «bul!» dese, ekinshisi «bul!» – dep qaǵyp áketip, biriniń oıyn biri aıtpaı uǵyp, tilsiz kúrsinetindi shyǵardy.

Ol ol ma, baqalshy saýdagerlerdiń on bir ulynyń aty, daýys jaǵynan máz bop turmasa da, ımperator bulbulynyń qurmetine «Bulbul» – dep qoıyldy.

Kúnderdiń bir kúninde ımperatorǵa syrtyna «Bulbul» – dep jazylǵan sálemdeme tústi.

— Bul bizdiń álemge áıgili qusymyz týraly taǵy bir jańa kitap bolar, – dedi ımperator.

Biraq bul kitap emes, bir qyzyq zat eken: kishkene qorapshada qoldan jasalǵan bulbul jatyr, tiri bulbuldan aýmaıdy, biraq ústi-basy jyltyraǵan laǵyl gaýhar, zúbárjat. Kiltin burap qalsań, bulbul salatyn ánderdiń birin quıqyljyta jóneledi, altyn men kúmis aralas ásem quıryǵy diril qaǵady. Kishkentaı jasandy qustyń moınyna jibek belbeý ilinip, oǵan: «Qytaı ımperatorynyń bulbulynyń qasynda, japon ımperatorynyń bulbuly beıshara bop kórinedi», – dep jazylǵan.

— Netken ásem! – dep tań qalysty saraı adamdary. Jasandy bulbuldy japon ımperatorynyń elshisi ákelgen edi, ol taban aýzynda ımperatordyń «bulbul daıyndaýshy tótenshe ókili» degen dáreje aldy.

— Al endi ekeýi qosylyp bir aıtsynshy. Dýet bolsyn! Biraq onyń jóni keletin emes: tiri bulbul ózinshe aıtsa, jasandy bulbul baıaǵy sol bir izinen taımaı qaıtalaı beredi.

— Ol úshin kináli emes! – dedi saraıdyń án-kúı jetekshisi, ol yrǵaǵy men ekpinin buljytpaı saqtap, meniń jasap bergen úlgimnen bir eli taımaı saırap tur.

Sonan soń jasandy bulbuldyń jalǵyz ózin saıratyp baıqady. Ol da ánshiligi jaǵynan tiri bulbuldan qalyspaıdy eken, biraq odan áldeqaıda sulý, saqına ıa bilezik sıaqty jarqyrap tur.

Baıaǵy bir ándi otyz úsh ret qaıtalap aıtsa da sharshaǵan joq. Jurt onyń áýenin taǵy bir tyńdaýǵa jalyqpas edi, biraq ımperator:

— Tiri bulbuldy da saırataıyq ta... – dedi. Apyraý, sonyń ózi qaıda ketken? Bulbul ashyq turǵan terezeden ushyp shyǵyp, jasyl ormanǵa qaraı zymyraı jónelgen-di.

— Bul ne degen masqara?! – dep ımperator ókpelep edi: saraı qyzmetshileri bulbuldy jaqsylyqty bilmeıtin jeksuryn – dep, jerlep tastady.

— Baqytymyzǵa qaraı, eki qustyń eń táýiri óz qolymyzda ǵoı, – dedi bireýler.

Jasandy bulbuldyń jattandy ánin otyz tórtinshi ret aıtýyna týra keldi. Biraq onyń áninen kókeıinde birdeme ustap qalǵan bir adam joq, án-kúı jetekshisi jasandy bulbuldyń jandy bulbulǵa ásemdigi men asyl áshekeıi úshin ǵana emes, ishki qasıetteri jóninen de shańyn kórsetpeıtindigin aıtyp ılandyrmaq boldy.

— Jandy bulbuldy alatyn bolsaq, meniń uly ámirshim jáne marhabbatty myrzalar, onyń aıtatynyn (mı ýaqytta aldyn ala bilýge bolmaıdy. Al jasandy bulbuldyń ne saıraıtyny beseneden belgili, onyń ónerpazdyq deńgeıin de aldy-artyn qamtı túgel anyqtap, pikirdi sarqa aıtýǵa bolady. Jasandy bulbuldyń ishki saraıyn túgel aqtaryp, jaıyp salýǵa bolady: óıtkeni ol adamnyń óz aqylynyń jemisi; onyń bilikteri men tetikteriniń qalaı ornalasyp, qalaı qozǵalatynyna deıin túp-túgel kórsetip berýge bolady!

— Men de osy pikirge qosylamyn! – dep málimdedi sol araǵa jıylǵandardyń bári de, sóıtip, án-kúı jetekshisine kelesi jeksenbide bul qusty halyqqa kórsetýine ruqsat berildi.

— Bulbul ánin halyq ta tyńdasynshy! – dedi ımperator. Halyq ta tyńdap kórdi, sóıtip, shaıǵa qanǵandaǵydaı áp-ádemi áser alyp, raqattanyp qaldy. Bári de máz-meıram bolyp «bárekelde» desip, bastaryn shulǵysyp, bas barmaqtaryn kóterip jatyr. Al tiri bulbuldyń saıraǵanyn talaı estigen balyqshylar:

— Mynaý da jaman emes, saıraýy kádimgi bulbuldyń saıraýyna uqsap tur, biraq áıtse de birdemesi jetpeı turǵan sekildi, al nemenesi jetpeıtinin ózimiz de bilmeımiz! desti jasandy bulbul jaıynda.

Tiri bulbul Otanynan, memleket kóleminen alastatyldy – dep jarıalandy.

Jasandy bulbul ımperator kereýetiniń janyndaǵy jibek jastyqta jatatyn boldy, onyń aınalasyna tartý-taralǵyǵa ákelingen altyn, kúmis, asyl tastar jaıylǵan. Ony jurt endi: «Imperatordyń túngi jıynda sol qol jaǵynda turatyn birinshi ánshi!» degen joǵary shenin qosa ataıtyn boldy: ımperator óz júregi sol jaǵynda bolǵandyqtan, sol jaqty mańyzdyraq – dep esepteıtin, ımperatordyń júregi de sol jaǵynda bolady eken ǵoı. Án-kúı jetekshisi jasandy bulbul jaıynda jıyrma bes tom ǵylymı eńbek jazdy: kitaptary óte qalyń jáne qytaıdyń adam túsinbeıtin sózderine toly, sonda da saraı aqsúıekteri onda jazylǵannyń bárin oqyp, bárin de túsindik – dep ótirik aıtty, áıtpese ımperator olardy aqymaqsyńdar, mılaýsyńdar – dep, jýan taıaqpen jýan qaryndaryna dúre soqqyzatyn edi.

Sodan beri attaı bir jyl ótti; ımperator da, kúlli saraı adamdary da, tipti búkil halyq bolyp jasandy bulbul ániniń ár dybysyn, ár býynyn, ár úzbesin jatqa aıtyp júrdi; sol úshin de qadirleıtin ony; endi ózderi de soǵan eliktep, soǵan qosylyp saıraı jóneletin ádet shyǵardy. Kóshedegi balalar: «Sı-sı-sı! Klúk-klúk-klúk!» – dep tańdaıyn qaqsa, ımperator da birge qosylyp taqyldaı jóneletin. Keremet emes pe, á?!

Biraq kúnderdiń bir kúninde, tóseginde shalqaıyp jatqan ımperatordyń aldynda jańa ǵana saırap turǵan jasandy qus oıda joqta shyr-pyr bop, qyryldap-syryldap, yzyńdap-dyzyldap, dóńgelekteri shyr aınalyp, sosyn ishindegi bir serippesi sart etip úzilip ketti de, úni óship qaldy.

Imperator kereýetinen ushyp tura kelip, saraı dárigerine kisi shaptyrdy. Biraq mundaıda dárigerdiń qolynan ne kelsin? Sosyn saǵat sheberin shaqyrtyp edi, ol o jer, bu jerin shuqylap júrip, qaıdaǵy joq áńgimelerdi biraz kóıitti de, qusty ázer degende bir shamaǵa keltirip jóndep berdi, biraq oǵan erekshe kútim kerek ekenin aıtty; ishindegi tistespe dóńgelekteri mújilip qalǵan, bulbuldyń burynǵydaı saıraýy úshin olardyń bárin sýdaı janasymen almastyrý kerek, al oǵan múmkindigimiz joq – dedi, qaıǵynyń ákesi endi týdy! Saǵatshy bulbuldy jylyna bir-aq ret buraýǵa ǵana ruqsat berdi. Jurttyń unjyrǵasy túsip ketti, biraq onyń esesine, án-kúı jetekshileri ári qysqa, ári asqan dana sóz sóılep, jasandy bulbuldyń burynǵy quny joǵalmaıtynyn dáleldep berdi. Bálkim, onysy da durys bolar.

Sodan taǵy bir bes jyl ótkende, el ústine aýyr qaıǵynyń bulty torlady: jurttyń bári ımperatoryn jaqsy kórýshi edi, ár túrli sybystarǵa qaraǵanda, sol ımperator ólim halinde jatqan kórinedi. Onyń izbasary da saılanyp qoıylǵan, biraq halyq áli de saraı aldynda dúmep, ımperatordyń bas ýázirinen kári ámirshisiniń densaýlyǵy jaıyn qaıta-qaıta suraıdy.

— Tf! – dep bas ýázir basyn shaıqap, ernin shyǵarady.

Imperator óziniń ǵajaıyp tóseginde sup-sur bop jatyr. Aıaq-qoly muzdap barady. Saraı qyzmetshileriniń bári de ony óldige eseptep, jańa ımperatorǵa qol bergenshe asyǵyp júr. Qyzmetshi erkekter kóshege júgirip shyǵyp, ósek-aıań aıtyssa, qyzmetshi áıelder shaılaryn soraptaı otyryp, áńgimeni soqty-aı kep. Aıaq tyqyry estilmes úshin, barlyq zaldar men dálizderge kilem tósep qoıyldy, saraıda óli tynyshtyq ornady. Biraq ımperator áli ólgen joq edi. Altyn shashaǵy edenge tógilgen, barqyt shymyldyqtyń ishinde óziniń jup-jumsaq qus tóseginde appaq shúberekteı bop sulyq jatqan. Imperatorǵa da, jasandy bulbulǵa da ashyq turǵan terezeden aı sáýlesi jarqyrap túsip tur.

Naýqas ımperatordyń dem alýy qıyndap ketti, keýdesinen bireý basyp otyrǵan sıaqty. Kózin ashyp qalsa, otyrǵan Ajaldyń ózi eken. Ajal ımperatordyń tájin óz basyna kıip, bir qolyna altyn qylyshyn, bir qolyna shashaqty jibek týyn ustap otyr. Barqyt shymyldyqtyń eteginen beıtanys bireýlerdiń bastary qyltıady: bireýleriniń júzi jyly, momaqan bolsa, ekinshileriniń túri jan shoshyrlyq. Bular ımperatordyń tiri kezde jasaǵan jaqsylyqtary men jamandyqtary edi, olar ımperatordyń keýdesine attaı minip alǵan Ajaldy kórmek bolyp jınalǵan edi.

— Mynaý esinde me? – dep suraıdy olar kezek-kezek. Al mynany umytqan joqsyń ba? – dep áldeqashanǵy kúnálaryn moınyna qoıyp bergende, mańdaıynan sýyq ter shyp-shyp shyǵady.

— Tipti esimde joq, bilmeımin ony! – dep kúbirleıdi ımperator. Mýzyka qaıda, mýzyka? Dáý daǵarany qaǵyńdar! Estirtpeńder mynalardyń sandyraǵyn!

Biraq analar qoıatyn emes, Ajal da basyn ızep, olardy quptap qoıady.

— Mýzyka oınańdar! Mýzyka! – dep jan daýsy shyǵady ımperatordyń. Altyn qusym, tym bolmasa sen saırasaıshy! Asyl tastar men altyn, kúmisimdi aıap pa em senen, moınyna altyn kebisimdi de ilmep pe em, saırasaıshy, bulbul qusym, saırasaıshy!

Biraq bulbul qusta ún joq, ony burap saıratatyn adam da joq, kiltin buramasa, ol oz betimen saıraı da almaıdy. Tymyrsyq tynyshtyqta Ajal túpsiz tereń úńgir kózderimen ımperatorǵa jutyna qadalyp otyr, meńireý, óli tynyshtyq adamnyń záresin ushyrady!

Kenet tereze aldynda ǵajaıyp ásem án estildi. Qol basyndaı ǵana kádimgi bulbul qus butaqqa qonyp alyp, án salyp otyr. Imperatordyń syrqat ekenin estip, onyń jabyqqan kóńilin jadyratyp, jasyǵan jigerin shıratý úshin ushyp kelgen eken. Ol án shyrqaı bastaǵannan-aq, ımperatordy qorshaǵan arýaqtar birte-birte kómeski tartyp, álsiregen ımperatordyń boıyna qan júgire bastady; Ajaldyń ózi de bulbul únin uıyp tyńdaı qalypty; «Saıraı ber, sandýǵashym, saıraı ber, bulbulym!» – dep álsin áli qoshemet jasap otyr.

— Al sen altyn qylysh pen asyl týdy qaıtyp beresiń be? Imperatordyń tájin qaıtyp beresiń be?

Ajal alyp qoıǵan asyl dúnıelerin birinen soń birin qaıtara bastady, bulbul ústi-ústine saırap tur. Endi ol appaq, raýshan gúlderi sheshek atyp, aıý badam jupar ıisin shashyp, ólgen-óshken jandarǵa aza tutyp, kók jasyl shópterdi kóz jasymen sýaryp turǵan zırat basynyń múlgigen qasıetti tynyshtyǵyn jyrǵa qosty... kenet Ajal óziniń múlgigen mıýa baǵyn saǵynyp ketip, bozamyq salqyn tumanǵa aınaldy da, terezeden usha jóneldi.

— Raqmet, myń da bir raqmet, súıikti bulbul qusym! – dep kúbirledi ımperator. Men seni umytqan joqpyn! Men seni memleketimnen qýyp shyǵyp edim, sen meniń tósegimdi qorshaǵan jeksuryn elesterdi, tipti Ajaldyń ózin de aıdap shyqtyń! Saǵan bul úshin qandaı syı laıyqty bolar eken?

— Sen maǵan baıaǵyda bir syı tartqansyń, sol syıyń qalǵan ómirime kámil jetedi! – dep jaýap berdi bulbul. Alǵashqy ret men saǵan án shyrqaǵanda, kózińnen tamǵan jasty kórdim, men ony esh ýaqytta da umytpaımyn! Tyńdaýshynyń kóz jasy ánshiniń júregin eljiretetin en asyl syı! Men saǵan taǵy da án salyp bereıin!

Sóıtti de, ol taǵy saıraı jóneldi, al ımperator jan raqatyna shomyp, tátti uıqyǵa endi.

Endi bir oıanǵanynda jany jadyrap, boıy sergip qalǵan eken, terezeden kún nury quıylyp tur. Endigi ólip qalǵan shyǵar – dep, qyzmetshileriniń birde-biri esiginen bas suqqan joq, bulbul ǵana tereze aldynda talmaı saırap tur.

— Sen endi menimen máńgi-baqı birge bol! – dedi ımperator. Ózińniń zaýqyń soqqanda ǵana saıraısyń, al jasandy qusty men jerge bir soǵyp, byt-shytyn shyǵaram!

— Óıtýdiń qajeti joq, – dedi bulbul. Ol da hal-qadarynsha saǵan qyzmet etti. Qasyńda qala bersin. Men seniń saraıyńda uıa sala almaımyn, sondyqtan zaýqym soqqanda anda-sanda kelip-ketip turýǵa ruqsat et. Sonda men kúnde ymyrtta kelip, terezeńniń aldyndaǵy butaqqa qonamyn da, saǵan án salyp turam; meniń ánim saǵan oı salyp, aqylyńa jetekshi bolady. Men saǵan baqytty, baqytsyz jandar týraly, jamandyq pen jaqsylyq týraly, izgilik pen zulymdyq týraly aınalańdy qorshaǵan, biraq sen úshin beımálim jaıttar týraly jyr shertemin. Shynashaqtaı ánshi qustyń barmaıtyn jeri, baspaıtyn taýy joq: senen, seniń altyn saraıyńnan aýlaqtaǵy kedeı balyqshymen de, ash-jalańash sharýamen de dıdarlasady. Men seni asyl tastarmen bezengen altyn tájiń úshin emes, aq júregiń úshin unatamyn, biraq tájdiń de óz qasıeti, qorshaǵan tylsym kúshi bar. Men anda-sanda ushyp kelip, saǵan án shyrqap turaıyn! Biraq maǵan eshqandaı ýádeńniń keregi joq!

— Ne surasań, sony bereıin! – dep, ımperator baıaǵy aıbyndy, tákappar qalpynda ornynan turdy da, ózinin ımperatorlyq kıimin kıip, salmaǵy zildeı altyn qylyshyn qushyp súıdi.

— Meniń senen bir ǵana ótinishim bar, – dedi bulbul. Dúnıede ne bop jatqanyn bir ózińe jetkizip turatyn shynashaqtaı qusyń bar ekenin jan balasyna aıtýshy bolma. Bárinen sol durys bolar!

Sóıtip bulbul ushyp ketti.

Ólip qalǵan ımperatordy kórmek bop tabaldyryqtan attaı bergen qyzmetshilerdiń esteri shyǵyp, melshıdi de qaldy.

— Qaıyrly tań! – dedi olarǵa ımperator.

Aýdarǵan Ǵ.Jumabaev

---