InfoHub Logo

Biz Maǵjandy uzaq kúttik.

Biz Maǵjandy zaryǵyp, sarǵaıyp kúttik.

Biz endi onymen kezdesýden úmit te úze bastaǵandaı edik...

Biz endi ómirdiń halqymyzdyń qasıeti men qasterine tamyr salǵan, halqymyzdyń qasiretinen qara jamylyp, soǵan qabyrǵasy qaqyrap sógilgen, óz ultynyń tumandaı qalyń muńyna tumshalanyp, balqyǵan qorǵasyndaı ári ystyq, ári aýyr kóz jasyna shomylǵan, mynaý taıqy mańdaı qý taǵdyrdyń zapyranyn iship, ýyn urttaǵan Maǵjan dep atalatyn jumbaq álemniń esigin ashyp, tabaldyryǵyn attamaı ótetin shyǵarmyz dep oılaǵanbyz.

Biraq Maǵjanǵa zapyranyn ishkizip, ýyn urttatqan bul qý taǵdyrdyń da keı-keıde yqylasy aýyp, nıeti túsip ketetin tusy bolsa kerek...

Quldyqtan teńdikke, ezgiden eńse kóterýge umtylǵan qubylystardan týyndaǵan saıası sapyrylys kezeńder men áleýmettik alasapyran tustar bizdi Maǵjanmen qaıta qaýyshtyrdy.

Azattyqqa qaraı alysyp-julysyp umtylǵan, táýbadan góri táýekelge kóbirek súıengen sol bir kezeń qozǵalysy bir kezde azattyq jolyna basyn tikken Maǵjandardy jeti qat jerdiń astyndaǵy jeti shoıyn esiktiń arǵy jaǵynan sýyryp aldy. Dálirek aıtsaq, halyqtyń qaharly joıqyn qozǵalysy ulttyń uranyn urlap, rýhyn tyǵyp ustaǵan sol bir jeti qat jerdiń astyndaǵy jeti shoıyn esikti tas-talqan etti. Ol shoıyn esikterdiń arǵy jaǵy qandy soryp, sanany kemirip jatqan jegiler men jebirler mekeni bolatyn. Maǵjandar rýhy uzaq jyldar boıy sol jegiler men jebirler talaýynda jatty...

Maǵjan jyr, Maǵjan sózdiń temir tor, tar qapastan bosap shyqqanyna qanshama jyl bolsa da, ol týraly bir aýyz sóz jaza almaǵanym sol prosestiń uzaqqa sozylǵanynan bolsa kerek. Onyń ústine, talant qashanda tosyn. Al tosyn álemmen, taǵy da Maǵjan sıaqty tosyn álemmen bilisip-uǵysý, onyń uńǵyl-shuńǵylyna úńilý, qalyńyna ený, tereńine súńgý, bir sózben aıtqanda, ol álemniń tabıǵatyn jan-júregińmen seziný ońaı sharýa bolmasa kerek. Ol da ýaqytty qajet etedi. Árıne, Maǵjan sıaqty alyp tulǵanyń búkil uńǵyl-shuńǵylyna úńilip, onyń tereńine túgel boılaý múmkin emes. Men bul jerde ol álemge óz bolmysyńmen, óz shama-sharqyńmen úńilý men boılaýdy aıtyp otyrmyn...

Kóp aqyn ádette, ádebıet esigin tek taza aqyn retinde ashady. Iaǵnı olardyń óleńderiniń tula boıynan qudaı bergen talant tabıǵaty qospasyz balaýsa qalpynda ǵana kórinedi. Sondyqtan da olardyń óleńderi alǵashqyda negizinen tabıǵat kórinisteri men sezim qubylystary jaıynda bolyp keledi. Bul kerek deseńiz, tabıǵı zańdylyq. Óıtkeni talant ta bir, balaýsa tal shybyq ta bir. Ol shybyq qýattaný úshin ómir men tirshiliktiń tereń qatparlarynda jatqan qubylystardan, kóz maıyn taýysar qunarly ilim-bilimnen, quıqaly dástúr topyraǵynan tamyr tartýy, ol shybyq qaırattanýy úshin zaman men ýaqyt jeliniń ótinde turyp, býyn qataıtý kerek. Sondaı tezden ótkennen keıin baryp, onyń azamattyq bıik tulǵaǵa kóterilýi múmkin.

Al Maǵjan osy bir balaýsa, balǵyn kezeńdi bastan keshirmeı ádebıet esigin aqyndyqpen birge, azamattyq irilikpen, úlken tulǵaǵa tán óreli minezben attady. Ol qyrshyndaı jas kezinde-aq ári aqyn, ári azamat bola bildi. Iaǵnı ol ózgelerdeı aqyn bolyp týyp, sonan keıin baryp azamattyq tulǵaǵa kóterilgen joq, ol o basta Aqyn Azamat bolyp týdy. Bul — óte sırek kezdesetin talant. Bul óte — sırek beriletin tabıǵat syıy. Uly tabıǵat onyń aqyndyǵyn azamattyǵymen qosa dúnıege keltirgen. Sondyqtan bolsa kerek, kóp-kóp aqyndardyń azamattyq bolmys-bitimin sóz etpeı-aq, olardyń taza aqyndyǵyna toqtala berýge bolady, al Maǵjanǵa olaı ete almaısyz. Maǵjannyń aqyndyǵynan azamattyǵyn, azamattyǵynan aqyndyǵyn ajyratyp sóıleý múmkin emes. Onyń, basqasyn bylaı qoıǵanda, búkil uıqas, úılesim, tynys belgilerine deıin osy uǵymmen tutasyp ketken. Maǵjandy bólshektep qarastyram deý — onyń tabıǵatyna qarsy shyǵý.

Keń jeri kúnnen kúnge quryp jatyr,
Sur jylan qanyn-sólin soryp jatyr.
Áýelde jurt bılegen adamdardy
Táńiri kúnnen-kúnge uryp jatyr.

Mine, áli jıyrmaǵa da jetpegen Maǵjan ádebıettiń aýyr esigin osylaı ashyp, bıik tabaldyryǵyn osylaı attaǵan. Taǵy da Maǵjan ádebıettiń esigin ashyp, tabaldyryǵyn attaǵan boıda, alǵa ozýdan ımenip, bozókpelik pen bóstekilik tanytyp, bosaǵada turyp qalmapty, birden tórine bet alypty. Men «tór» degende, bul jerde qurmet pen syı-sıapatty aıtyp otyrǵan joqpyn. Kóterer júgin aıtyp otyrmyn. Olaı deıtinim, álgi óleń joldaryn sol kezde bolsyn, onan keıingi sor kezeńde bolsyn, on segizdegi balań bozbala túgili, kúni kóterilip, aıy tolysqan degen aqynyńyz da dál osyndaı qýatpen, dál osyndaı kesektikpen aıta alǵan joq. Atan túıeniń terisindeı alyp dala balanyń ultaraǵyndaı bolyp, kún-kún saıyn tarylyp bara jatsa, ol da sólinen aırylyp, sory qaınap qalsa, ejelden tóbesine bıshik úıirip bógde jurt bılep kelgen sorly qazaqqa táńiriniń rahymy qulap, áýlıe-ámbıelerdiń shapaǵaty túspese, ne isteısiń?! Ashynasyń. Ózegiń órtenip, zyǵyryń qaınaıdy. Mine, osy bir ozbyrlyqty, zorlyq-zombylyqty, áli qazaq dalasyn endep jaılap ala qoımaǵan sonaý ǵasyr basynda túgili, búkil qazaqtyń bosaǵasyn butarlap, tabaldyryǵyn talqandap, óz jerinen múlde yǵystyryp tastaǵan ǵasyr aıaqtalýǵa jaqyn búginge deıin de talaıymyz kóre alǵan joqpyz ǵoı. Al ony Maǵjan bar bolǵany on segiz jasynda kórgen!

Maǵjan azamattyǵy — erekshe, múldem týmysy bólek azamattyq. Ol eshýaqytta da elim dep ekilenip, jerim dep jelpinip ketpeıdi. Onyń qaı sóz, qaı óleńi de elim dep egilip, jerim dep eminip turady. Oǵan qur dańǵyra, bos dabyl jat. Beıne bir ol ár sózin halyq kómeıine tas bop tyǵylǵan óksik, yzadan alatyn sekildi.

Maǵjan kúızeledi, kúıinedi, kúrsinedi, ýhileıdi. Ol beıne bir eki ıininen dem alyp turǵan qasiret kórigindeı...

Bul dúnıede dál Maǵjan sekildi halqynyń qamyn oılaı-oılaı tolarsaqtan qaıǵynyń qara sýyn keship, halqynyń erteńine zaryǵa-zaryǵa, muń men zardyń zárli ýyn ishken qazaq aqyny, bolǵannyń ózinde de, biren-saran shyǵar?! Ol qaıǵy sýynyń shegi — qıyrsyz bolǵany, ol muń men zar ýynyń tula boıdy meńdep alǵany sonsha, Maǵjan úshin dúnıede lázzat bolmaǵan sekildi. Ol, tipti, «denesin ysytyp, sýytyp jiberetin» saıraǵan bulbul ánine de raqat sezinip, lázzat tappaıdy. Quıqyljyǵan bulbul ánin tyńdap otyryp ta eńsesin basqan muńdy, janyn jegen kúıikti serpip tastaı almaıdy. Bulbulǵa muń shaǵady:

Bulbul qus! Kózimde jas, keýdemde ot
Tolyp, men saǵan keldim, ishimde shoq.
Dertime senen ǵana dármen bolar,
Basqadan, anyq bildim, esh paıda joq.

Sonda, shynynda da Maǵjan úshin lázzat múlde bolmaǵany ma? Ol bul suraqqa «Lázzat qaıda?» degen óleńinde ózi de jaýap izdestiredi. Sonymen, boıdy bılep, oıdy alatyn lázzat qaıda eken? Jalpy lázzat degen boıdy bılep, oıdy alatyn qubylys pa? Aqyndy tyńdaıyqshy:

Oıynda ma bos ótken?
Qaıǵyly aýyr oıda ma?
Júırik tazy salý men
Qyzoınaq ıá toıda ma?

Baıqap otyrsyz ba, óleńniń ekinshi joly «lázzat degen qaıǵyly aýyr oıda ma» dep tur ǵoı. Maǵjan lázzatty qaıǵynyń tap ózinen qarastyrady. Ol bul óleńin:

Jurttyń qamyn kóp oıla,
Ýaıym-qaıǵy jep oıla!
Artta qalǵan sorly jurt
Alǵa bassyn dep oıla, —

dep aıaqtaıdy. Aqyn eldiń qamyn jeýden ótken lázzat joq dep biledi. Mine aqyn bolmysy, mine onyń azamattyq tulǵasy!

Menińshe qudiretti tabıǵat — ana o basta Maǵjan talantyn dúnıege keltirerde ony aldymen halyqtyń kóz jasyna ılep alǵan sekildi. Al halyqtyń kóz jasy sińgen sózder qashanda yzaly, qashanda kekti. Halyqtyń kóz jasy sińgen sózder eshýaqytta da borkemik, ez bolmaıdy. Óıtkeni, qandaı bir halyq ta borkemik, ez emes! Halyqtyń qasireti kóz jasyna ılengen sózde qany qaınaǵan yza men namys janyǵan kek qana bolady:

Oılamaı otqa túsken netken janbyz,
Sóz uqpas mylqaý, meńireý, júrgen jalǵyz.
Kórinbes kózge túrtse qarańǵyda,
Iapyrym-aı, qaldyq pa, ras, tipti tańsyz?!
Taqaýly tamaǵyna ótkir pyshaq,
Tek jatyr tuıaq serippeı sonda da ańsyz.
Tyńdamas, sózge túspes, yryqqa kónbes,
Boldy ma qaıran qazaq tastaı jansyz?

Aqynnyń júregin shoqqa qaryp, janyn tabaǵa qýyryp jazǵan bul óleńdi siz, qanshama aýyr bolsa da, unjyrǵańyz túsip, bor borlyp ezilip, sý bolyp egilip oqymaısyz. Siz bul óleńdi búkil tula boıyńyzben judyryq bolyp túıilip, naızaǵaıly bult bolyp túnerip oqısyz.

Biz bárimiz de óz jerimizdiń patrıotymyz, óz elimizdiń perzentimiz deımiz. Biz bul sózderdi kez kelgen jerde dabystap shaqyryp, daýystap aıta alamyz. Qudaıǵa shúkir, kez kelgen jerde basshylyǵymyz da, qosshymyz da onyń aryn arlaýǵa, namysyn jyrtýǵa jarap qaldy. Biz bárimiz de, taǵy da qudaıǵa shúkir, eshkimniń aldynda ımenbesten jerimizdi de, elimizdi de maqtan tuta alamyz. Olardy ólip-óship súıemiz, qadirlep qasıet tutamyz. Solaı ekenine men óz basym ıneniń jasýyndaı kúmán keltire almaımyn. Biraq baıqaısyzdar ma, bizdiń kóbimizdiń elimiz ben jerimiz úshin maqtanyshymyz ben oǵan degen súıispenshiligimiz tym birjaqty sıaqty. Biz aıtsaq, aldymen aýzymyzǵa onyń kókoraı shalǵyny, aıdyn kólderi, aspan arqalap turǵan asqar taýlary, shýdalary jelkildegen orman-toǵaılary, sondaı-aq sol el men jerdiń sermese — semseri, qorǵansa — qalqany bolǵan batyr-sarbazdary, aspandaǵy aqqýlarmen qosylyp án shyǵarǵan sal-serileri, bereke-baılyǵy taıqazandardan tasyp-tógilgen astary men toılary, kóz ben qóńildi qatar arbaǵan úkili saltanattary men qońyraýlary kósh jerden kúmbirlep estiletin kerýen-kerýen kóshteri túsedi. Solardy maqtan tutamyz, solardy jan-júregimizben qulaı súıemiz. Sondyqtan da bizdiń bar sulý sazdarymyz solarǵa tógilip, bar asyl sózderimiz solarǵa shashylady. Durys-aq... Biraq jer-qonysyńdy, el-jurtyńdy súıseń, alalamaı súı. Onyń sholpylary syńǵyrlaǵan úkili arýyn qalaı súıseń, kóseý ustap, qul shyǵarǵan qara qempirin solaı súı. Ol el men jerdiń uran shaqyryp aıqaılasa — aıbary, belin býynyp, bes qarýyn taǵynsa — qalqany bolǵan batyryn qalaı súıseń, malaqaıy japyraıyp, qoı sońynda júrgen qoıshysyn solaı súı. Ol el men jerdiń tógilgen kúmisteı bolyp jaltyrap jatqan aıdyndy kólderin qalaı súıseń, qum sýyryp, quıyn ushyryp turǵan ańyzaqty shólderin solaı súı. Olaı ete almadyń ba, onda ol jartykesh súıý. Al jartykesh súıýden ótken opasyzdyq joq. Bul rette el men jerge degen Maǵjan súıispenshiligi — mańdaı tıgizip, táýep eterlikteı uly súıispenshilik. Sózimizdiń rastyǵyna kóz jetkizý úshin onyń «Súıemin» degen óleńin oqyp shyǵyńyzshy. Al ol óleńdi túgel oqymaý kúná:

Kúldeı kúńgirt shashy bar,
Toqsan beste jasy bar,
Kóz degeniń — sup-sur kór,
Tasbıyq sanap búgilip,
Jerge qarap úńilip,
Kórshe aýyr kúrsiner,
Meniń bir qart anam bar.
Nege ekenin bilmeımin,
Sol anamdy súıemin!
Kózinde kók nury joq,
Aýzynda jumaq jyry joq,
Jalynsyz, ýsyz qushaǵy,
Iirilmeıdi jylandaı,
Sózi de joq Qurandaı,
Bilgeni — qazan-oshaǵy,
Jabaıy ǵana jarym bar.
Nege ekenin bilmeımin,
Sol jarymdy súıemin!
Uıqy basqan qabaǵyn,
Bastyra kıgen tymaǵyn,
Jalqaýlyqty jar kórgen,
Júrgen eski zańymen,
Aldyndaǵy malymen
Birge jýsap, birge órgen
Alash degen elim bar.
Nege ekenin bilmeımin,
Sol elimdi súıemin!
Saǵymy saıran qurady,
Borany ulyp turady,
Qysy — aq kebin, jazy — sary,
Ormany joq, sýy joq,
Taýy da joq, sýy joq,
Máńgi ólik saharasy —
Saryarqa degen jerim bar.
Nege ekenin bilmeımin,
Sol Arqamdy súıemin!

Mine, el men jerimizdi dál osy Maǵjandaı, bar shyndyǵymyzben, eshteńeni japsyryp, jamamaı, eshnárseni jyltyratyp boıamaı, sol qalpynda alǵaýsyz súıe alamyz ba? Súıe alsaq onda biz baqyttymyz. Súıe alsaq, onda biz naǵyz qazaq erkeginiń kindiginen jaralǵan azamatpyz, naǵyz qazaq áıeliniń qursaǵynan shyqqan perzhentpiz.

El men jerge degen shyn súıispenshilikte kúpsip sóıleý de, kóterilip sóıleý de bolmaýǵa tıis. Qalaı degenmen de, kúpsip, kóterilip sóıleýde jasandylyq bolady. El men jer de — ákeń men anań. Ákeń men anańa degen súıispenshilikte jasandylyq bolsa, ne bolǵany?! Meniń bul jerde qazymyrlyq kórsetip, qadalyp sóılep otyrǵanym, keıingi kezde búkil jurt ózderiniń arǵy tekterin qalaı da batyr-bahadúrlerge, bı-bolystarǵa, árýaqty adamdar men jyrshy-jyraýlarǵa telip, solarǵa aparyp tirep qoıýǵa áýestenip ketti. Olardy tyńdap otyrsańyz, arǵy zamanda qoı baǵyp, kóten jegen qazaq erkegi, tezek terip, qurt qaınatqan qazaq urǵashysy bolmaǵandaı. Beıne bir arǵy atalarymyz túgelimen qalqandary qańǵyrlap, semserleri jarqyldap ótken batyr nemese jibek shatyr ishinde, qus tósektiń ústinde shalqaıyp jatyp tórelik aıtqan bı, sheshelerimiz shetinen tolǵan aıdaı tolyqsyp, tal shybyqtaı buralyp, batyr men bahadúrlerdiń jan jarlary nemese basyna qarqaradaı kımeshek kıip, bı men bolystardyń qasynda syrbaz syzylyp, kerbez kergip otyrǵan báıbishe bolyp ótkendeı.

Ásili, kúpsip sóıleý — kósege kógertpeıdi.

Siz Maǵjan tegine úńilip kórińizshi. Ol jeti atasynan beri órisi malǵa aınalasy janǵa toly búkil Aqmola atyrabyna aty málim Beken bolystyń bulańdaǵan balasy ǵoı. Sheshesi Gúlsimniń de kózi ashyq, kókiregi oıaý jan bolǵan. Bul jerde Maǵjan óz otbasynyń emes, halyq perzenti, bolyp sóılep otyr. Al halyq perzenti eger ol shyn halyq perzenti bolsa, jaýyrdy jaba toqı almaıdy, joqty bar etip kórsetpeıdi.

Osy jerde bir den qoıatyn másele, Maǵjan uǵymyndaǵy Saryarqa bizdiń uǵymymyzdaǵy Saryarqa emes, odan áldeqaıda keń. Olaı deıtinimiz, onyń «Ótken kún» óleńi bylaı bastalady:

Edil, Jaıyq, Syrdarıa —
Belgili jurtqa eski sý.
Tátti, dámdi, tarmaqty
Uzyn Ertis, Jetisý.
Osy bes sý arasy
Saryarqa degen jer edi.
Týyp-ósken balasyn
«Aıbyndy er Alash» — der edi.

Bizdińshe, bul sózge talasýdyń jóni joq. Endi biz bes sý­dyń — Edil, Jaıyq, Syrdarıa, Uzyn Ertis, Jetisýdyń ara­syn alyp jatqan Saryarqanyń uly maǵynasyna qaıta ora­lýymyz kerek. Ony qazirgideı áldekimderdiń ózimshilik ego­ızmi­nen dúnıege kelgen tar aýmaqta qarastyrýǵa bolmaıdy.

Endi biz qaıtadan Maǵjannyń «Súıemin» atty óleńinen týyndaǵan tegimiz ben tamyrymyz týraly áńgimemizge qaıta oralaıyqshy. Ras, Maǵjan da tegin, tamyryn qarastyrǵan. Sol tegi men tamyry úshin maqtanyp, aspan astyna syımaı, taý bolyp qozǵalyp, arnasyna syımaı, teńiz bolyp asyp-tógilgen. Biraq ol óziniń jeke basynyń emes, óz halqynyń tamyryn, óz ultynyń tegin qarastyrǵan. Sol úshin de oǵan ultshyl, túrikshil degen aıdar taǵylyp, onyń búkil ǵumyry qýǵyn-súrginniń qyl tuzaqty quryǵynyń astynda, bále-jala úshkirgen sýmańdaǵan syryǵynyń ushynda ótken. Sol qarǵys atqyr quryq ustap otyrǵan otarshyldyq óktemdik aqyrynda ony, qansha qutylam dep aıla-áreket jasasa da, qurtyp tyndy. Sol quryq pen syryqty qolyna ustap otyrǵan otarshyldyq óktemdik, ımperıalyq óktemdik ony «aqtap» otyryp ta sol «qateligin» betine talaı basty emes pe? 1989 jyly shyqqan kitabyna enbeı qalǵan ataqty «Oral» óleńine den qoısaq, osy jaıdy anyq ańǵaramyz.

Mádenıetti, ónerli, qarapaıym, dos qushaq Reseıdiń emes, ózge jurttyń elin tonap, jerin talaýǵa degende, sary ala oqasy jaltyldap, jez murty edireıip shyǵa keletin zorlyqshy Reseıdiń qanquıly saıasatyna qarsy jazylǵan osy jyry úshin aqyn árýaǵy ózi ólgennen soń da qysastyqtyń qandaı aýyr da azapty túrin kórmedi?! Aq patsha tusyndaǵy ımperıalyq pıǵyl óz jalǵasyn qyzyl keńestiń tusynda da aıamaı tanytty.

Túsi ózgergenmen, astamshyldyǵy, qulqyny ózgergen joq. Maǵjannyń jalpy otarshyldyqqa aıtqan mirdiń oǵyndaı ótkir sózin bólshevık ımperıasynyń «jandaıshaptary» da óz atyna aıtylǵan sóz dep uqty. Rasynda da solaı edi. Bul jerde Maǵjannyń tipti de qatelespegenin ýaqyt ózi dáleldedi.

Maǵjan túriktiń tegi men túrin aıtqanda, odan ol júz butaqty, toqsan torapty shejireli tin izdep jatpaıdy. Odan ol eli men jeriniń qanat-qaýyrsynyn bytyrlatyp julyp, omyrtqa-qabyrǵasyn kútirletip syndyratyn, apat pen opat ákeletin qanquıly otarshyldyqtan qutqarar tirek pen súıenish izdeıdi. Sol úshin kúresedi, sol úshin jantalasady. Alasurady. Jan-jaǵyna qolyn sozady.

Bir kezde ıeń seniń túrik edi,
Oryn ǵyp kóship-qonyp júrip edi.
Qoryqpaıtyn taýdan-tastan batyr túrik
Qoınyna jaıymenen kirip edi...
Er túrik en dalańa kórik edi...
Otyrsa, kóshse, qonsa — erik edi.
Turǵanda baqyt qusy bastarynda
Irgesi jel, kún tımeı, berik edi, —

dep halqyna arǵy teginiń kim ekenin tanystyryp alady da, búginde otarshyl ezgide qalǵan sol túrikterdiń múshkil halin, miskin keıpin aıtady:

Qarashy tóńirekke moıyn buryp,
Altaı, Oral boıynda turǵan túrik.
Aty da, zaty da joq, dybysy joq,
Joǵalǵan áldeqaıda irip-shirip...

Sumdy bir úreıli, qorqynyshty tústen shoshyp oıanǵandaı selt etip basyńdy kóterip alasyń. Basyńdy kóterip alasyń da, jan-jaǵyńa qaraısyń. Bir kezde búkil Oral, Altaı aımaǵyn «irgesine jel, kún tımeı», tutasqan muzdaı bop jaılap jatqan túrik eliniń endi ár jerde aralshyq-aralshyq bolyp qalǵanyn uǵyp, Maǵjan kóregendigine tań qalasyń. Maǵjan bul jerde qoldan keler amal, ister shara joq dep múlde túńilip, baz keshýden ada. Eki ókpeni syǵyp bara jatqan bul qursaý qaterden shyǵar jol izdestiredi. Ol jol bireý-aq dep uǵady. Túrik urpaǵy bas qosýy kerek dep biledi.

Anamyz bizdi ósirgen, qaıran Oral,
Moınyń bur, tuńǵyshyńa bermen oral!
Qosylyp batyr túrik balalary,
Toqtatpa, jolyn kesip, tizginge oral!

Osydan keıin Maǵjandy kóregen demeı kór! Osydan keıin Maǵjandy tek qazaq emes, búkil túrik qaýymynyń uly perzenti demeı kór! Shynynda da, qazir biz Maǵjannyń osy ósıetin oryndap jatqandaımyz. Osy joldy baıaǵyda nusqaǵan qaıran Maǵjan túrikshil bolyp túrmege túsip, ultshyl bolyp aqyry kózi joıyldy-aý...

Halqynyń búginin aıtqanda jany tútigip, súıegi úgitilip sóıleıtin, erteńin aıtqanda kúıreı ezilip, kúızelip ketetin Maǵjannyń ótkenin aıtqanda arýaqtanyp, arqasyna qaraǵaıdaı qara jal bitip shyǵa keledi:

Túrkistan — eki dúnıe esigi ǵoı,
Túrkistan — er túriktiń besigi ǵoı.
Tamasha Túrkistandaı jerde týǵan
Túriktiń táńiri bergen nesibi ǵoı.
Turannyń shetsiz-sheksiz shóli qandaı,
Teńizdeı kemeri joq kóli qandaı!
Turannyń darıa atalǵan ózenderi
Tasysa, shóldi basqan seli qandaı!
Turannyń Tán-SHandaı taýy qandaı!
Par kelmes Tán-SHanǵa taýlar talaı!
Eriksiz er túrikti oıǵa alarsyń,
Kókke asqan Hantáńirge qaraı-qaraı.

Osy joldardy oqyǵanda, naǵyz bir namyssyz naısap, baryp turǵan qulaqkesti qul bolmasań, qanyńda tegińniń lebi, janyńda ultyńnyń demi bolsa, onda seniń de kókiregiń ókinish aralas maqtanyshtan qaq aıyrylyp bara jatpaı ma? Osy joldardy oqyǵanda, eger sen naǵyz tarıhı kórbádik bolmasań, tomaǵasy sypyrylǵan qyrandaı dúr silkinip qalmaısyń ba?! Menińshe, búkil túrik áleminde keshe de, búgin de óziniń túriktik tegine maqtanǵan, ony sonshalyqty uly júrekpen dál Maǵjandaı jyrlaǵan aqyn joq bolsa kerek. Bul rette ol — biregeı. Maǵjandy búkil túrki jurty qazaq tilinde jyrlaǵan ortaq aqynymyz deýi kerek.

Qajet deseńiz, onyń boıyndaǵy rýh ta — sol ertedegi túrik zamanyndaǵy túriktik rýh. Bul tabıǵat qubylysynyń qudiretine shek bar ma, sol ertedegi, túrik zamanyndaǵy shaman dáýirindegi rýh Maǵjan boıynan jarqyrap kórinedi. Ol tabıǵatqa, otqa, kúnge tabynady. Musylmanshylyqqa, dinge qulaı jyǵyla qoımaıtyn, onysy birqatar óleńderinde /«Meshit pen abaqty», t.b./ aıqyn kózge uryp turatyn Maǵjannyń kóne túrik dúnıesiniń rýhyna kelgende qulaı jyǵylyp, olardy aýyzǵa alǵanda shatyrlap, shamyrqanyp ketýine tań qalmasqa bolmaıdy.

Kúnnen týǵan balamyn,
Jarqyraımyn, janamyn,
Kúnge ǵana baǵynam.
Ózim — kúnmin, ózim — ot,
Sózim, qysyq kózimde — ot,
Ózime ózim tabynam.
Jerde jalǵyz táńiri — ot,
Ottan basqa táńiri joq, —

deı kelip:

Keıde jylan arbaıtyn,
Keıde ajdaha jalmaıtyn,
Seskenbes, sirá, kim senen.
Shynynda, meniń ózim de — ot,
Qysylǵan qara kózim de — ot,
Men ottanmyn, ot menen.
Jalynmyn men, janamyn,
Ottan týǵan balamyn, — deıdi.

Bizdiń záýzat qorymyz qanshama ret tas talqany shyǵyp buzylyp, qanshama ret talan-tarajǵa tústi deseńizshi! Biraq ol qasıetti qor, halyq aman bolsa, qaıta jasaqtalyp, ult tiri qalsa qaıta túzeledi eken. Záýzat qor — eń aldymen halyq rýhy. Halyq barda — halyq rýhy ólmeıdi. Olaı bolsa, Kúnnen týyp, Otqa tabynyp, kósilip jatqan keń saharany emin-erkin jaılaǵan kókjal túrik baba­lardyń qanyna qyzý, janyna qýat bergen rýhtardyń, ǵasyrlar ótkennen keıin, búkil túrik qaýymynyń altyn dińgegi — ata jurtynda dúnıege kelgen qazaq aqynynyń boıynan bas kóterýi zańdy qubylys bolsa kerek. Ol endi Kúnnen týǵanmyn dep qana qoımaıdy. Odan da tereńirek sóıleı bastaıdy. Taǵy bir qyzyǵy, endi ol sózder nyshandyq beınelik mánnen shynaıy-naqty reńke ıe bola bastaıdy:

Keń dala kórseń ǵoı ana jaqtan,
Jibekteı jasyl shópter betin japqan.
Asqar taý, baldaı tátti sýlary bar,
Áne, sol anam edi meni tapqan.

Shynynda da, Maǵjandaı talantty búkil tabıǵat qosylyp týa alsa kerek.

Biz bul tusta da Maǵjan óleńderindegi «nyshandyq beıneleý» men «shynaıy reńk» týraly tekten tek aıtyp otyrǵan joqpyz. Óıtkeni Maǵjan bolmysy Turanǵa, Túrik qaǵanatyna tarıh arqyly ǵana emes, tabıǵat arqyly da astasyp, qosylyp jatyr. Qandaı bir halyq ta belgili bir tabıǵat aıasynda ósip-órkendep, damyp-jetilip, kúsh alyp, qýattanady ǵoı. Ol halyqtyń tarıhy sol tabıǵat aıasynda túziledi. Iaǵnı ol halyq óziniń rýhanı qýat-kúshin kórsetetin nyshandyq tańbalaryn aınalasyndaǵy tabıǵı qubylystardan izdestiredi. Ol rýhanı tańba-belgiler Maǵjan óleńderinde túgel kórinedi deýge bolady. Qarańyz:

Erte kezde otty Kúnnen Gýn týǵan,
Otty Gýnnen ot bop oınap men týǵam.
Júzimdi de, qysyq qara kózimdi
Týa sala jalynmenen men jýǵam.

Nemese:

Turmap pa ed bizdiń úshin móldir bulaq
Syldyrlap, sylq-sylq kúlip taýdan qulap?
Daıar bop ushqan qustaı soqqan quıyn,
Tilesek bir-bir tulpar beıne pyraq.

Taǵy da:

Qanatty, qajymaıtyn tulpar mindik,
Jibekpen jetpis qabat beldi býdyq.
Qursanyp qylysh ótpes muzdaı temir,
Qıadan qyran qussha jaýǵa umtyldyq.

Nemese:

Qyranymyn sary saıran dalanyń,
Qos qanatym — altyn Altaı, Oralym.

Nemese:

Turannyń teńiz derlik kólderi bar,
Shalqyǵan shegi-sheksiz Teńiz — Aral.
Bir kezde qasıetti Ystyq kóldiń
Baýyrynda dúnıe kórgen túrik kókjal.

Taǵy da:

Turanda túrik oınaǵan uqsap otqa,
Túrikten basqa ot bolyp jan týyp pa?
Kóp túrik enshi alysyp tarasqanda,
Qazaqta qara shańyraq qalǵan joq pa?

Mine, osy óleńderdegi «Otty Gýn», «Pyraq», «Qanatty tulpar», «Qos qanaty Altaı men Oralǵa aınalǵan qyran», «Kókjal» /«Kókbóri túrik»/, «Qara shańyraq» bir kezderi búkil túrik eliniń ózi ósken tabıǵat aıasynan enshilep tańdap alǵan, sóıtip, solarmen óziniń rýhtyq kúsh-qýatyn tańbalaǵan tól belgileri ǵoı.

Apyraı deseńizshi, záýzat qorda saqtalyp qalatyn tabıǵı-tarıhı rýhqa daýa joq. Túptiń túbinde tesip shyǵady eken. Biz kezde ózimizdiń tól týymyz tý-talaqaı bolyp, tól tańbalarymyzdy bilmeı júrgenimiz ótirik pe? Sonyń bári kúni keshe ǵana bolmap pa edi? Endi kúnimiz týyp, sáti kele qalǵanda, onyń bári jutylyp ketken joq pa? Al álgi aıtqan sonaý kóne zamannan beri kele jatqan «kókjal-kókbóriden» basqa nyshan-tańbalardyń bári kúni keshe ǵana qabyldanǵan Týymyz ben Eltańbamyzda kórinis tapty ǵoı. Qazir qanatty pyraqtar men shańyraq kótergen Eltańbamyz, qyran men kún kótergen Týymyz Maǵjan armanyndaı jarqyrap, Maǵjan armanyndaı jelbirep turǵan joq pa?!

Maǵjan, qaıtalap aıtamyz, ótken tarıhyn, ıaǵnı kóne Turan men ertedegi Túrik elin jyrlaǵanda ǵana arqalanyp, sonda ǵana asqaq maqtanysh sezimi bılep árýaqtanady. Basqa ýaqyttyń bárinde de ol — muńly, ol — qaıǵyly, ol — qasiretti.

Maǵjan tipti óleń arnaǵan adamdaryna da jalyndy sóz, jaqsy tilek aıta almaıdy. Olarǵa da ol muńyn shaǵady, jylaıdy, kúńirenedi, kúızeledi, ah urady, kúrsinedi, ýhileıdi, kókiregi qars aırylady, zarlaıdy, sarnaıdy, zaryǵady, sarǵaıady. Ol tipti:

Taýda túnde ún bergen
Táńiri me, álde baıǵyz ba?
Úndi estip janym kúńirengen.
Taýda túnde ún bergen
Táńiri bolsań, kel bermen,
Qolymdy kókke jaıǵyzba!
Táńiri me álde baıǵyz ba?

— dep te kókke qolyn jaıady. Eger ol ún bergen qubylys baıǵyz bolmaı, Táńiri bolsa, onda oǵan da muńyn shaqpaq, datyn aıtpaq! Maǵjan bul jerde de Alla, Qudaı demeı, Táńiri deıdi. Aıtqanynan qaıtpaıtyn netken kóne túriktik kókjal márttik deseńshi!

Maǵjan týraly sóz áli alda. Biz bul jerde onyń óleńderindegi tek ózimiz baıqaǵan basty-basty baǵyttardy ǵana áńgime ettik. Al poemalary jaıly múlde áńgime qozǵaǵan joqpyz. Maǵjan týraly sóz endi bastalady. Ol endi aıaqtalmaq emes.

Aıta keteıin meniń Maǵjannan alǵan eń úlken ulaǵat-taǵylymym bar. Ol taǵylym: eger sen óz halqyńnyń perzenti bolam deseń, onda sen onyń qasiretin, ýyn ish! Halqyńnyń sol qasiret ýy boıyńa jaıylǵanda ǵana sen ony shyn súıe alasyń!

Halqyńnyń qasiret ýyn búkil janymen, qanymen ishken Maǵjan — uly azamat, uly aqyn!

---