InfoHub Logo

Qudaıǵa shúkir, qazaqtyń bar-bar jeri ónerge de, óleńge de baı. Ony tek tyńdaı biletin esti qulaq, kóre biletin jiti kóz bolsa bizdiń qaı jerimiz de kókiregine shemen bop qatqan sherin, janyn jegideı jegen muńyn alǵaýsyz aıtyp, aqtara syr sherteri sózsiz. Biraq amal ne, kileń solaı bola bermeıdi. Máselen, Mańǵystaýdyń óleń-jyryna, ónerine degende, nege ekeni belgisiz, Respýblıkalyq teledıdar men radıosynyń túńlikteı-túńlikteı lokator qulaqtary da tosań tartyp, elimizdiń qaı túkpirine qarasa da janarynyń qýaty jetetin jarqyraǵan kamera kózderi sheldenip qalady. Biraq biz túptiń túbinde Mańǵystaý degende ol lokator qulaqtardyń ashylyp, ol kamera-kózderiniń jarqyrap ketetinine senemiz. Mańǵystaý óneriniń qýaty men tegeýrini solaı etkizdi de!

Árıne, qandaı bir bolmasyn ónerli ólkeniń san qyrly, san túrli talantty tulǵalary bolatyny haq. Biraq solardyń ishinen atan jilikti, arqar múıizdi basty-basty tulǵalary oqshaý kórineri sózsiz. Máselen, Mańǵystaýdyń eń Basty Rýhy — Beket bolsa, eń Basty Sózi — Qashaǵan.

Bizdiń búgingi sózimiz, ózi aıtqandaı, «aǵyny tasty aýdarǵan» eren qýattyń ıesi Qashaǵan týraly bolmaq.

Asyly, shyn talant ózi ósken jerdiń topyraǵynan jaralatyn bolsa kerek. Olaı bolsa, onyń boıynda sol jerge tán tabıǵı minez sińeri sózsiz. Qashaǵan da solaı. Onyń jyrlaryn oqyǵanda, Mańǵystaýdyń mań dalasyn, sol mań dalany toltyryp soqqan qýatty qara daýylynyń ýilin, aptap-ańyzaǵynyń ystyǵyn, yzǵyryǵy myń-mıllıon ıne bop tula boıyńdy shabaqtap ketetin borasyn únin jan-júregińmen sezinip otyrasyń. Beıne bir onyń sózderi sol qatań tabıǵı qubylystardyń qundaǵynda jatyp, omyraýyn emip alǵandaı. Sondyqtan da onyń sózderi sol qaıratty qara daýyl, aptapty ańyzaq, borasyn sıaqty tabıǵı. Onyń óleńderiniń áp dep bastalǵannan-aq eshqandaı kedergi-múdirýdi bilmeı, jóńkilip ala jóneletindigi de, qaıyrý bermeı ala qashatyny da, aıtaryn búgip, irikpeı, eshkimniń aldynda yqpastan aqtara salatyny da sol tabıǵılyǵynan.

Qashaǵan qalqan qaǵystyryp, qylysh sermesip, naıza siltespese de, búkil ǵumyry kúrespen ótken aqyn. Ol kórgensiz ádepsizdikpen, qaskóı qıanatpen, daraqy dańǵoılyqpen, qarańǵy nadandyqpen, tańqy dúmshelikpen, qomaǵaı toǵysharlyqpen, alakóz alaýyzdyqpen, betimen ketken júgensizdikpen kúresken. Olarmen jan bererdeı jaǵalasyp, jan alardaı shaıqasqa túsken. Ol álgindeı adam janyn búldirip, tozdyratyn jat pıǵyldardy joıyp, onyń ornyna izgilik, ınabattylyq, aýyzbirshilik sıaqty qasıetterdi ornyqtyrý úshin jan salǵan. Qashaǵannyń Dombyraǵa tili tıgen Esqalı supyǵa aıtqanynyń ózi ne turady?! Osy óleńnen solqyldap turǵan bir sóz taba almaısyz. Ár jol, ár sózi shatyrlap synyp, shart ketip jatyr. Netken ashý?! Kerek deseńiz netken dolylyq?! Biraq sonymen birge netken bilimdilik, netken parasat jatyr deseńizshi!

Qolymdaǵy qý aǵash,
Saırap otyr bul aǵash.
Asyly emen, qaraǵaı,
Shyqqan jeri sý aǵash.
Árýaqty erlerdiń
Qolyndaǵy tý aǵash.
Janyń saıa tabatyn
Orman bolǵan bul aǵash.
Qoryqqanda jalǵyzǵa
Qorǵan bolǵan bul aǵash.
Butaqtary búgilip,
Kókten tómen úńilip,
Qarnyń ashyp kelgende
Júregińdi jalǵaýǵa
Nesip bolǵan bul aǵash.
Paıǵambarlar týǵanda
Besik bolǵan bul aǵash.
Munaraly ár jerde
Meshit bolǵan bul aǵash.
Sheberlerdiń qolynda
Kásip bolǵan bul aǵash.
Ózińdi halyq supy deıdi,
Boqtaǵanyń qaı aǵash?!

Siz de endi, mine, tulparlardyń tuıaǵynan ushqan topyraqtaı túıdek-túıdek sózderdiń ishine endińiz. Aǵashtyń qadirin asyryp, qasıetin kórsetetin shýmaqtar birinen soń biri quıylyp kelip: «Ózińdi halyq supy deıdi, boqtaǵanyń qaı aǵash?», dep qaıyryp, qaıta-qaıta silkip ketetin tustary sizdi de birge ala jóneledi. Qashaǵanmen qosylyp Sizde aıtyp jatqandaı qanyńyz qyzyp, delebeńiz qozady. Sizge sol dombyranyń namysyn jyrtyp, sol úshin shaıqasqa kiresiz.

Bul óleń — máńgilik ólmeıtin óleń. Átteń, nasıhıat joq, qoldaýshysy kem bop, shetqaqpaı qalyp júr. Áıtpese, bizdiń dombyrany shyn qurmettep, shyn qudiret tutatynymyz ras bolatyn bolsa, dombyrany ǵaıbat tilden qorǵaǵan osyndaı qýatty sózdi aldymen úkilep, aldymen sahnaǵa shyǵarmas pa ek?! Al qazaqtyń qara dombyrasy ǵaıbat sózderden qanshama qabarjyp, qanshama japa shekkenin bárimiz jaqsy bilemiz. Bul óleń — jalǵyz bir supyǵa emes, arǵy-bergi barlyq dıplomy joq, dıplomy bar túrlishe supylarǵa berilgen soqqy ǵoı. Sol arǵy-bergide aıtylǵan ǵaıbat sózderden dombyrany dál osy Qashaǵandaı kim qorǵap, kim kóterip sóıleı alypty?! Biraq amal ne, osyndaı qaıratty, osyndaı parasatty óleńdi búkil qazaq jurtynda bireý bilip, bireý bilmeıdi. Basqany bylaı qoıǵanda, bul óleńdi dombyra ustaıtyn, jyr aıtatyn qazaqtyń bári bilý kerek qoı. Oǵan da kúmánim bar.

Onyń ústine, bul óleń tek dombyrany ǵana qorǵaıtyn óleń emes qoı. Ol ánsheıinde aq júrip, adal turǵandaı bop, jeme-jemge kelgende ózińe qyryn qarap, syrt beretin sumpaıylyqqa qarsy aıtylǵan óleń.

Qashaǵan halyqtyń ǵasyrlar qoınaýynan azbaı-tozbaı kele jatqan asyl muralaryn, saltyn, ǵurpyn, ádetin bar qýat, bar daýsymen qorǵaǵan. Óıtkeni ol salt, ǵuryp, ádetten aırylý, olardan qol úzý — halyqtyq qasıetten aırylý, ulttyq bolmystan qol úzý dep bilgen. Babalardyń batasynan kóktegen ol rýhanı muralardy mansuqtaǵan halyq bolyp qatarǵa qosylmaıtynyn, ult bolyp órken jaımaıtynyn sezgen. Sol úshin de ol shamyrqanyp shaıqasqa túsken.

«Qashaǵannyń Saqypqa aıtqany» da sondaı óredegi óleń. Bul óleń — úlken bir toıdy Qashaǵannyń saqalyn syılamaı bastap ketken Saqyp degen jigitke aıtylǵan óleń. Saqyptyń ol qylyǵyn Qashaǵan ádepsizdik, úlkendi hanym, kishini janym dep syılap qurmetteıtin halyq saltyna túsken tańba kórgen. Al ondaı kezde Qashaǵan shart synady. Ádepsizdikti qaıtyp kóterile almaıtyn etip betin múlde qaıtaryp, qaıtyp kóktemeıtindeı etip tamyryn birjola otap tastaıtyn kileń bir azý tis, aqberen sózderdi quıyp kep jiberedi. Sonyń Saqypty sonshalyqty qaıtyp turmastaı etip jerlep,jer jastandyrýyn sol ádepsizdikti jer jastandyrýy dep túsingen jón. Óıtkeni Qashaǵan ádepsizdikti aramshóp sıaqty, ony múlde otap tastamasa, ólmeıdi dep uǵady.

E, shyraǵym, Saqypjan,
Sóz bastalmaıtyn ba edi aǵadan,
Jaýapqa kámil danadan?!
Aǵasyn ini qor tutqan,
Óz kóńilin zor tutqan
Shyǵyp pa ed tártip jańadan? —

dep bastalyp, neshe bir shendestirýler men salǵastyrýlardan turatyn bul óleń óz jolyn, óz álin bilmeý túptiń túbinde opyq jegizetinin aıta kelip:

Men — sendeı jabynyń
Talaıynan ozǵan tulparmyn.
Sendeı japalaqtardyń
Talaıyn alǵan suńqarmyn.
Sen — aýylda úrgen kópek ıt,
Men — azýly arlan bóri edim.
Ashýlansam, shyraǵym,
Jas ta bolsań jelkeńnen
Jalǵyz-aq tistep julqarmyn.
Mine, Qashaǵan ádepsizdikpen osylaı aıqasady.

Bul bárimizge, sondaı-aq búginimizge de, erteńimizge de dáris, taǵlym. Óıtkeni ol salt buzylyp, ǵuryp qırap, ádep búlinip jatqan jerde qadir de, qasıet te bolmaıdy dep biledi. Salt-dástúrge, ádet-ǵurypqa salǵyrt qarap, oǵan mán bermeý — erteńińnen qol úzý dep uǵady. Qashaǵannyń ondaı tustarda shıryǵyp, shamyrqanyp ketetini sondyqtan.

Qashaǵan — qaratty aıbattyń aqyny. Ásirese, onyń namysyna shoq túskende, onyń qaıraty burynǵydan da jotalanyp, onyń abyroıy burynǵydan da aıbarlanyp ketedi.Ásirese, onyń bul minezi Izbas degen jas aqynnyń bir toıda Qashaǵan atyn meńzep, oǵan:

Qashaǵan bolsań, taıama
Baryń bolsa, aıama.
Ońtaıly jigit, júırik at
Qashqanmen seni qoıa ma?! —

dep urynǵanyna qarsy aıtqan sózinde bar oıyn, bar bolmysyn kórsete túsedi.

Mine, osy óleńde Qashaǵan sózderdi birinen birin ozdyryp, birinen birin tutatyp, ushqyndy otqa, otty órtke aınaldyryp, óleńdi uly dúbilis, uly qubylys etip jiberedi. Onyń alapat aǵyny taǵy da sol ádepsizdik pen kórgensizdiktiń dóńkıgen dińgegin túbirimen qoparyp, aǵyzyp alyp bara jatady.

Ne dep aıttyń bul sózdi,
Aldy-artyńdy oılamaı.
Men — bir jatqan muhıtpyn
Ketersiń, baıǵus, boılamaı.
Ózińe malyń buıyrmaı,
Tasydyń baıǵa otyndy.
Túkirigim sóndirer
Seniń jaqqan otyńdy.

Asyly, Qashaǵan kórgensizdik pen júgensizdikke, jalpy qandaı bir bolmasyn qasıetsiz ádetterge kishkentaı bir salǵyrttyq tanytyp, olardyń aldynda jalǵyz-aq ret tómenshiktep, buǵyp qalýdy keshirmes kúná dep uqsa kerek. Olarǵa shamaly salǵyrttyq tanytý — ádepsizdik pen kórgensizdiktiń órken jaıyp, órisin keńeıtýine jol berý dep biledi. Endeshe, onyń ondaı tustarda burshaqsha jaýǵan sózdermen tópep jiberetini sondyqtan.

Qashaǵan — bir teńeýinen bir teńeýin ozdyryp, bir obrazynan bir obrazyn kúsheıtip sóıleıtin aqyn. Sondyqtan da onyń sózderi qar kóshkinindegideı nemese daýyl men teńizdiń arpalysyndaı surapyl kúshke aınalyp ketedi.

Ol — jalpy teńeýin nemese obrazyn qaıtalaı bermeıtin aqyn. Al qaıtalaǵan kezinde ol teńeý, obrazdy múlde jańartyp, qýattandyryp jiberedi. Iaǵnı bul onyń boıynda qaıralý, jetilý, damý sıaqty tvorchestvolyq prosestiń úzdiksiz júretinin kórsetedi. Máselen, álgi óleńde aýyz ádebıeti ókilderiniń shyǵarmalarynyń eshqaısysynda kezdespeıtin, qazaq topyraǵynda múlde tosyn, múlde jańa mynadaı joldar bar:

Sen — ózekte júrgen bóldirke,
Men — teńizdegi kememin.
Basarmyn da ketermin,
Batarsyń da ketersiń, —

deıdi. Osy qalpynda-aq oqyǵan adamnyń kóz aldynda ólmesteı, óshpesteı sýret bolyp qalatyn jandy obraz sálden keıin aqyn aýzynan basqasha qubylyp, basqasha túrlenip, burynǵysynan da damyp, burynǵysynan da jetilip ketedi. Eńsesin kótertpeı ezip, qaıta turmastaı etip turalatyp sóıleıdi:

Men — joǵaryda júrgen kememin,
Sen — ózektegi jyrtyq qaıyqsyń.
Belińnen bassam — batarsyń,
Túbine baryp jatarsyń...

Ne degen sýret! Ne degen tarpań, dúleı kúsh! Kóz aldyńyzǵa keme men jyrtyq qaıyqty elestetińizshi. Taǵy da, olar qımyldy naqty qareketke túsirip tur ǵoı. Alyp keme qaıyqty belinen basyp taptap ketken. Qashaǵannyń mundaı qýatty ekpinmen qaı zamannyń da kórgensiz izbasynyń beti qaıtyp qalmaq.

Sonymen, birge Qashaǵan — ýly mysqyl, ashshy kekesinniń de aqyny. Halyq janyna jara bop jabysqan álgindeı indetti soraqylyqtardyń aýzyn keıde ol sol ýytty tilimen jaryp jiberedi.

Dúnıege qunyǵyp, mal dese, janyn berýge bar, aınalamen isi joq, sóıtip, ózi de malǵa aınalyp bara jatqan jan týraly aıtqany qandaı? Ol jannyń anyqtamasyn qalaı dál tapqan deseńizshi Ol jan

Úlken qoıdy anam dep,
Kishi qoıdy balam dep —

ómir súrgen jan. Osydan keıin sen ol jannan jırenbeı kór! Osydan keıin sen toǵysharlyqtan boıyńdy tartyp, tiksinbeı qara! Shyn aqyn saǵan, ádette, aqyl aıtpaıdy. Shyn aqyn seniń boıyńda jaılap bara jatqan qoqystardyń lap etkeniniń tamyryn qıyp tastaıdy ne izgilik uryǵyn sebedi. Ekiniń biri: álgi eki joldy ǵana oqyǵan adam, eger onyń esi durys, eńsesi tik adam bolsa, dúnıe qyzyǵy tek mal emes ekenin, olaı oılasa, ózi de mal bop ketetinin sezinbeı me?! Selk etip shoshynbaı ma? Eger sol sózderden eń bolmasa bir adam dáris alyp, taǵlym alsa, onda aqyn mindetiniń aqtalǵany.

Mundaı óleńderiniń sanyna «Qara shubar, ala eshki», «Mustahqa», «Qýńdaǵan qý Bısen», «Orazalyǵa» degen óleńderin qosar edim. Sonyń bárinde de ol aılakerlikti, kózboıaýshylyqty, qýlyq-sumdyqty adymyn ashtyrmaı búrip, jyqpylǵa jetkizbeı ilip túsedi. Eki-aq shýmaqtan turatyn «Qýtyńdaǵan qý Bısendi» oqyp kórińizshi:

Qýtyńdaǵan qý Bısen,
Ótirikshi sý Bısen.
Maǵan satty bir atty
Shártik qaryn sur atty,
Qazanattaı qampıtyp,
Túrimenen toq qyldy.
On bes kúnniń ishinde
Úsh qamshymdy joq qyldy.

Menińshe, bul joldardy túsindirip, taldap jatýdyń qajeti joq.

Qashaǵan tek álgindeı qasıetsizdiktermen ǵana kúresip ótpegen, sonymen birge ol — jylaǵandy jubatqan, jaqsylyqqa tilek aıtqan, eline bata bergen úlken júrek ıesi. Onyń óziniń zamandasy Aralbaıǵa aıtqan jubatýyn tebirenbeı oqý múmkin emes:

Zamandasym Aralbaı,
Tuıaǵy bútin suńqar joq,
Qanaty bútin suńqar joq.
Keń pendede ini joq,
Inisiz jannyń kúni joq.
Keıbireýde aǵa joq,
Aǵasyz janda jaǵa joq.
Keıbireýde bala joq,
Bolmasa perzent shara joq.

Bul jalǵyzynan aırylyp, zar jylap otyrǵan Aralbaıdy ǵana emes, bir balasyn jerge berip, tuıaqsyz ótip bara jatqan onyń ózine de aıtqan jubatýy. Aralbaı qasireti — Qashaǵannyń óz basynyń da qasireti.

Al «Toıbastary» — keler urpaqqa jaqsy tilek, bata. Biraq nege ekeni belgisiz, Qashaǵannyń osy jaqsy tilek, aq batasy toılarda kóp oryndala bermeıdi. Muny úrkerdeı bop kórinip kele jatqan jas jyrshylar eskergeni jón.

Qashaǵannyń meniń óz basymdy keremet tańqaldyratyn taǵy bir qyry — onyń óleńderiniń tereń fılosofıalylyǵy. «Bul dúnıede ne jetim» degen óleńiniń tek bas jaǵyndaǵy tórt jolyn ǵana oqyp kórińizshi:

— Bul dúnıede ne jetim?
— Kim qajetsiz bolsa sol jetim.
Hakimi ádil bolmasa,
Buqara baıtaq el jetim.

Osy joldardy zer salyp, oı toqtatyp taǵy bir oqyp shyǵyńyzshy. Bul sózder dúnıe júzi oı alyptarynyń sózderimen ıyq tirestirip tura alatyn sózder emes pe! Túk te asyryp aıtyp otyrǵam joq. Taǵy da oqyńyz. Ne jeshim degen suraqqa: «Kim qajetsiz bolsa sol jetim», — dep tur ǵoı. Shynynda da, odan ótken jetimdik bar ma? Ákesi joq ta, sheshesi joq ta jetim eken. Netken aıanyshty. Osy bir joldy ǵana oqyǵannan keıin, sóz joq jan-jaǵyńa qaraısyń, qaraısyń da ne qoǵamda, ne ómirde isi joq, qaraqan basyn ǵana kúıttep, toıǵanyna kúpti, kıgenine máz jandardy kórip, aıaısyń. Onan keıingi: «Hakimi ádil bolmasa, buqara baıtaq el jetim», — degen joldary she? Basqa basqa, talaı-talaı hakimderderdiń ádiletsizdiginen súıegimiz qan qaqsap, janymyz qan jylaǵan biz bul sózderdiń parqyn jaqsy sezinemiz. Onyń parqyn ǵumyr boıy sol ádiletsizdikterdiń zardabyn tartyp, sonyń soqqysyna jetim qusap jasyp, jetim qusap jaýtańdap kele jatqan biz bilmegende, kim biledi?!

Qashaǵan aqynnyń taǵy bir «Jáne bir jaıdy aıtaıyn» dep atalatyn óleńi óziniń sonylyǵymen, tosyndylyǵymen erekshelenedi. Jalpy, Qashaǵan tosyn sóz, tosyn oıdyń aqyny. Ol eshkimdi de qaıtalamaıdy, sonan keıin ózin eshkimge qaıtalatqyzbaıdy. Jaratylysy ózge, bitimi bólek aqyn. Ony tek talmaı zertteý kerek. Álgi óleńge qaıta oralaıyq. bir torǵaı aǵashtyń boıynan qutyrǵan qurt taýyp jeıdi. Qutyrǵan qurt jegen torǵaı da, árıne, qutyrady. Qutyrǵan torǵaı neni tyńdasyn. Ol endi búrkitke shabady. Búrkit ony bir-aq qylǵytady. Biraq ol qutyrǵan torǵaı ǵoı. Endi búrkit qutyrady. Búrkit nán balyqqa túsedi. Balyq ta áp-sátte qutyryp shyǵa keledi. Qutyrǵan balyq sýǵa syısyn ba?! Ol móńkip, týlap júrip, syrtqa shyǵyp qalady. Syrtqa shyqqan oljany búkil el bop jeıdi. Endi búkil el qutyrady. Birin biri tonap, birin biri talap, birin biri jep, búkil el quryp ketedi.

Balyqty jedi eli alyp,
Jegen elder qutyrdy.
Bireýlerdi bireý jep,
Azaıǵan sóıtip qaı halyq?

Bul — kim-kimdi de úlken oıǵa qaldyratyn óleń. Bále sál nárseden bastalatynynan habar beretin óleń. Shynynda da solaı emes pe?! Qazir kishkentaı ǵana qutyrǵan qurt-sózden el búlinip jatqan joq pa? Bul óleń sál nársege de sergek bolýǵa, sál nársege de jiti qaraýǵa úıretedi.

Qashaǵan aqynnyń mereıli toıyn, bıyl arysy Respýblıka, berisi óz jeri bolyp, ulan-asyr toı qylyp ótkizýge daıyndalyp jatyr. Onyń jatqan jerine kózdiń jaýyn alatyndaı qazirgi salynyp jatqan eskertkishterdiń ishindegi mańdaı aldysy bop sanalyp, kúmbezdi kesene kóterildi.

Mańǵystaýdyń qaı túkpirinen de Qashaǵan esimi jıi-jıi aýyzǵa túsip, Qashaǵan sózderi jıi-jıi estile bastady. Bul — Qashaǵan áli de tiri, onyń rýhanı ǵumyry sala-sala bop jalǵasyp, órkeshtenip, jotalanyp kele jatyr degen sóz. Iaǵnı bul — qatepti qara nardaı qaıratty Qashaǵan aqyn, Mańǵystaýdyń eń Basty Sózin qomyna teńdep, erteńine qaraı mań-mań basyp ketip bara jatyr degen sóz.

---