InfoHub Logo

Óz basym on toǵyzynshy ǵasyrda ómir súrgen, jota-jota bop jatqan rýhanı iri tulǵalardyń eshqaısysynyń básin túsirmeı, eshqaısysynyń bıigin alasartpaı-aq, Abaı men Mahambet esimderin aıryqsha atar edim.

Árıne, birden aıtaıyq, Abaıdy eshkimmen teńestirýge bolmaıdy. Óıtkeni Abaı ózine deıingilerdiń de, keıingilerdiń de qaı-qaısysynan da bıik, qaı-qaısysynan da tereń, qaı-qaısysynan da aýqymdy. Olaı deıtinimiz, qazaq halqynyń qara daýyldaı óksigen muń men zaryn dál Abaıdaı qozǵap, Qarataýdaı aýyr qaıǵy men qasiretin dál Abaıdaı kótergen aqyn joq. Kózinen jas, júreginen ý sorǵalaǵan Abaımen eshkim de teńese almaq emes. Biraq solaı bola tura, bizdiń búkil muńymyzdy muńdaıtyn da, joǵymyzdy joqtaıtyn da Abaı ǵana desek, onda odan keıingi keńistigimizde tuldyry joq typ-tıpyl naǵyz taıqymańdaıǵa aınalar ek. Myna qý taǵdyr bizdiń peshenemizge, basqa yrys pen qutty qaıyrshyǵa tastaǵan sadaqadaı qolynyń ushymen tam-tumdap qana berse de, muńymyzdy muńdap, joǵymyzdy joqtaıtyn sóz-yrysymyz ben jyr-qutymyzdy ýystap-ýystap shashqan-aq eken. Sol sóz yrysymyz ben sol jyr-qutymyzdy boıymyz ben oıymyzǵa barynsha molynan sińire bilsek, bizden ótken rýhanı oljaly, bizden ótken rýhanı baı el sırek-sırek bolar edi...

Abaı — qazaq halqynyń rýhanı keýdesinde bizdiń janymyzdaǵy otty sóndirmeı kórikteı ýhlep úrlep, kúrsinip turǵan «qyryq jamaý júrek».

Al Mahambet — qazaq halqynyń kegi, yzasy, namysy, jigeri, qaıtpas qaısarlyǵy. Iaǵnı, Mahambet — qazaq halqynyń kegi men yzasynan, namysy men jigerinen jaralǵan narkesken rýhanı qarý.

Mynany qarańyz, Abaı dúnıege Mahambettiń basy shabylǵannan keıin eki jyl ótpeı kelipti. Tarıh úshin eki jyl degen qas-qaǵym sát. Allataǵala qazaq halqynyń qutty qursaǵyn uly tulǵalarǵa qaı kezde de qurǵatpaǵan ǵoı. Oǵan da shúkir!

Iá, Mahambet — uly rýh. Kezinde de aıtqanbyz, qazir de qaıtalap aıtamyz, rýh — ot, rýh — jan, rýh — nerv. Ol — adam janynyń eń qaltarys túkpirine sáýle túsiretin nurly shapaq, adam janynyń eń bir názik qyl ishekterin qozǵalysqa keltiretin uly yrǵaq.

Eger óleńde rýh joq bolsa, onyń obrazy, oıy, teńeýi, metaforasy, epıteti, uıqasy... t.b. komponentteri sónip qalǵan shamdar ǵana. Jylytpaıdy, sáýlelendirmeıdi, tolqytpaıdy. Rýhty óleńde olardyń bári ystyq, bári sáýleli. Obraz, oı, teńeý, metaforańyz rýhsyz ómir súre almaıdy, al rýh, kerek kezinde, olarsyz ómir súre alady. Senbeseńiz, Mahambettiń «Jalǵyzdyq» óleńin oqyp kórińiz:

Bul dúnıeniń júzinde
Aıdan arý nárse joq,
Ol túnde bar da, kúndiz joq.
Kúnnen arý nárse joq,
Ol kúndiz bar da, túnde joq.
Musylmanshylyq kim de joq,
Tilde bar da, dinde joq.
Kóshpeli dáýlet kimde joq
Birde bar da, birde joq.
Azamat erler kimde joq,
Erikken kúni qolda joq.
Zamanyń meniń tar boldy,
Týra bılik bıde joq.
Bárin aıt ta, birin aıt,
Qaýmalaǵan qaryndas
Qazaqta bar da, men de joq...

Amaly quryp, tistengen sharasyzdyq. Yza. Kek. Namys. Endi siz osy óleńnen kózge túsip turǵan bir obraz, bir tapqyr teńeý, eń bolmaǵanda, tyń epıtet kórdińiz be? Joq. Sezimi sóngen, kóńili soqyr adam úshin bul óleń tipti atamzamannan belgili nárselerdi tizip (aıdyń túnde bar, kúndiz joq ekendigin, t.b.), óziniń jalǵyz ekenin aıtýǵa qurylǵan habarly sóılemder ǵana

Biraq siz óleńdi olaı oqı almaısyz. Ishki yrǵaqty rýh olaı oqýǵa múmkindik te bermeıdi. Óleńdi oqyp otyrǵanda túý tereńnen estiletin aınalyp soǵyp, úıirilip turyp alatyn ıirimdi gýilge qulaq túrińizshi. Ol ózimiz aıta beretin áýen de, áýez de emes. Ol — aqyn júreginiń yzaly qyjyly men ójet qyzýyn ózine sińirip alǵan Rýh.

Rýhsyz el — bar nársege de qulyqsyz el. Rýhynan aıyrylyp qalǵan el, ústinen bózi, aýzynan sózi túsip turǵan ynjyqqa, qarnynan basqa qamy, uıqydan basqa qyzyǵy joq maýbasqa, shoqaıynyń tesiginen shulǵaýy shubatylǵan kónbiske, tumsyǵynan sýy sorǵalaǵan súmelekke, jaǵasyn aıyryp jiberseń de, murnyn qolq etkizip bir tartyp júre beretin mojantopaıǵa, ústinen qustyń kóleńkesi ótse de buǵa qalatyn jasqanshaqqa, kóń men kúl arasynda qalǵan kúıkige, japadan jalǵyz aıdalada otyryp aldyndaǵy asyn jan-jaǵyna qaramaı ishe almaıtyn jaltaqqa, tirsegi tirsegine soǵylyp kelgenge de qaırat kórsete almaıtyn dármensizge, etin julyp jep jatqannyń betine tiktep qaraı almaıtyn ezge, kez kelgenniń tabanynyń astynda ılenip jata beretin sorly beısharaǵa, árkimge alaqan jaıǵan tilemsekke, tipti sý surap ishe almaıtyn súırtilgen sulbaǵa aınalady. Ondaı el, aqyrynda, ıt minip, ırek qamshylap ketpek. Rýhsyz elde qadir de, qasıet te qalmaıdy. Rýhsyz eldi eshkim de syılamaıdy. Qalaı syılaıdy? Eger onyń malaqaıy mılyǵyna túsip, samaıynan sirkesi men bıti aǵyp tursa!

Rýhty eldiń ǵana boıy tik, eńsesi bıik!

Rýhty el ǵana eshkimge keýdesin bastyrmaıdy, jaǵasynan aldyrmaıdy. Jaǵasynan alǵannyń jaǵyn aıyryp jiberedi. Kúshi jetpese jaǵalasyp óledi. Jaǵalasyp júrip, eń quryǵanda, jastyǵyn ala ketedi.

Rýhty el qaraǵaıǵa qarsy bitken butaqtaı qaıratty!

Rýhty el emenniń ıir butaǵyndaı berik!

Rýhty el naızaǵaı butaqtaryndaı shalt!

Rýhty el bórkin shyń basyndaǵy bulttaı oqshyraıtyp kıetin asqaq!

Búgingi tańda bizdiń Rýhymyz — Saryarqanyń quryshynan quıylyp, Aspan men Alataýdyń arasynda naızaǵaılarmen taptalyp, Atyraýda sýǵarylyp, Qarataýdyń qaıraq saýyryna qaıta-qaıta qaıralǵan semserdeı ótkir, aldaspandaı aıbarly, narkeskendeı qaıratty Rýh bolýǵa tıis. Ol tek sesti ǵana emes, esti de Rýh bolýy kerek. Óıtkeni essiz rýh — esersoqtyq rýh. Esersoqtyq — aýzyna ne kelse sony ottaıtyn áýlekti áýmeserlikpen, túbi túsken shelekteı dańǵyrlaǵan dańǵaza daraqylyqpen jatyrlas, kindiktes, qursaqtas.

Áýlekilik pen áýmeserlik, daraqylyq pen dańǵazalyq elge ses bolyp jarytpaıdy, qaıta elge sor bolyp jabysady. Ondaı rýh aınala qonǵan basqa jurtqa seniń elińdi kózge shyqqan súıeldeı jekkórinishti etedi. Áýlekilik pen áýmeserlikti, dańǵazalyq pen daraqylyqty boıyna kirgizip alǵan el, eń aldymen, ózin ózi jalmap, bútindi butarlap búldirip, túgeldi tý-talaqaı etip jiberedi. Azýy alty qarys alaýyzdyqqa, aýqymy alpys kez alakózdikke uryndyrady. Aqyrynda óz basyn ózi jutyp bitedi. Qaýipti rýh!

Sondyqtan da, bizdiń bireýlerdiń syrtynan turyp «qot-qottaǵanyna» erip isinip, ishke kirip «shoq-shoqtaǵanyna» erip kúpsinip júrgen keıbir qandastarymyzdyń «shań-shuńyna» qolymyzdan kelgenshe, shamamyz jetkenshe basý aıtyp «qoı-qoılaıtynymyz da», olardyń «dań-duńyna» basalqy aıtyp «oıbaılaıtynymyz» da sodan.

Sesti rýhty esti júrek bıleý kerek. Sonda ǵana ol naǵyz ulttyq rýhqa aınalady.

Sóz joq, aqar-shaqar taýlardyń tósinen sarqyrap tógilip, aıdynǵa burqyrap quıylǵan, jasyn oınatyp, jaı laqtyrǵan, kúndeı kúrkirep, jeldeı burqyrap jatqan Mahambettiń rýhanı álemi bizdiń sol ulttyq rýhymyzdy somdap soǵyp jatqan alyp Usta Dúkenimizdiń biri jáne biregeıi. Alapat qýatpen jumys istep turǵan ol Usta Dúkenniń jumysy máńgilik toqtamaq emes. Óıtkeni bul dúnıede sózden qýatty eshteńe joq. Onyń qýatynyń aldynda atom elektrostansıalaryńyzdyń qýaty da, muhıttyń tereń qabattarynda júrgen qurysh deneli súńgýir kemelerińizdiń qýaty da, jeti qat kókti dar etkizip jyrtyp ótetin zymyrandaryńyzdyń qýatty da dármensiz. Óıtkeni ol qýattardyń bári de dúnıege oı men sóz arqyly kelgen. Sondaı-aq adam qolymen dúnıege kelgen qandaı bir, meıli ol dúleı, qubyjyq qýat kúshi bolsa da, Sóz arqyly basqarylady. Dúnıede Sóz ústemdiginen ótken ústemdik joq.

Eńseligim eki eli,
Egiz qoıan shekeli,
Jaraǵan teke músheli,
Jaýyryny jazyq, moıny uzyn,
Oq tartarǵa qoly uzyn,
Dushpanyma kelgende
Tartynbaı sóıler asylymyn.
Qula bir sulý at mingen,
Quıryq, jalyn shart túıgen,
Qum saǵyzdaı sozylǵan,
Dýlyǵaly bas kesken,
Tý túbinen tý alǵan,
Jaýdy kórip qýanǵan
Men Ótemistiń balasy
Mahambet atty batyrmyn.

Jańa ǵana myna kúıki tirliktiń ǵumyry bitip bolmaıtyn kúıbeńin oılap, boıyńyzdaǵy búkil qýattan aıyrylyp qalǵandaı unjyrǵańyz túsip, sonshalyqty bákene, sonshalyqty pás bolyp otyr edińiz, myna óleńdi oqydyńyz da qyzyl kórgen qyrandaı dúr silkindińiz. Sizdiń de «eńseligińiz eki eli» bop shyǵa keldi. Aptap kezindegi aqyryn ǵana jylap aǵyp jatqan alpys eki tamyryńyzdyń ishine ot, ot emes-aý, órt kirgendeı boldy. Sol órtten janaryńyzǵa shoq túsip ketkendeı aınalańyzǵa jarq etkizip qaradyńyz. Kúıbeń tirliktiń kólkildep turǵan kúıbeń oılary aıaǵyńyzdyń astyna shirigen perdedeı bop sypyrylyp tústi. Jel úrlegen shoqtaı bop qozdanyp janyp turǵan janaryńyz aýla ishinen árirek qaraı bastady. Birin biri ala almaı, birin biri jyǵa almaı taıtalasyp, ıtjyǵys túsip jatqan myna alasapyran dúnıe-tirshilikti kórdińiz. Kórdińiz de, elińiz ben jerińizdiń taǵdyryn oılaı basta­dyńyz. Tek oılap qana qoımaı, elińniń eńsesin kótertkisi kelmeı, onyń etegine ıtteı jabysyp alǵan áldekimdermen alysyp-jaǵalasqyńyz, jerińniń quıqaly jerine qol salǵysy kep turǵan basqa bireýlermen tartysqa túskińiz kep ketti. Óıtkeni sizdiń tula boıyńyzda jeriniń bir pushpaǵyna dushpannyń ıti sarysa namysy qozyp shyǵa keletin ata-babańyzdyń qany oıandy!

Mine, rýh kúshi! Alaqandaı ǵana óleń esik pen tóriniń arasyndaǵy kúıbeń tirlikti ǵana oılap, rýhanı músápir bop qalǵan bir jandy qalaı túletip jiberdi.

Qoǵaly kólder, qom sýlar,
Kimderge qonys bolmaǵan?!
Sazdaýǵa bitken quba tal
Kimderge saıa bolmaǵan?!
Basyna jibek baılaǵan
Arýlar kimnen qalmaǵan?!
Tańdap mingen tulparlar
Iesin qaıda jaıaý salmaǵan?!
Qulandar ishpes burshaq qaq
Kimderge shárbat bolmaǵan?!
Sadaǵyna sary shirkeı uıalap,
Jaý izdegen erlerdiń
Qaıda basy qalmaǵan?!

Endi siz alys-julysqa túsip alqymnan alyp jatqan, jaǵalasqa kirip, jaǵa jyrtysqan, bir-birine kirsh etkizip tisin basyp, bir-birine tyrnaǵyn mytyp batyryp turǵan myna qatal da qatygez dúnıeden múlde kúder úzgendeı bop ońasha qaldyńyz. Kelisimi kúnde úzilip, bátýasy kúnde buzylyp jatqan bul berekesiz tirshilikten bezgendeı arǵy-bergi ómir jaıly tylsym tereń oıǵa battyńyz. Sol tereńdiktiń túkpir-túkpirinen eki keshtiń arasyndaǵy sátteı kúńgirt, qusy qaıtyp, qyzyǵynan aıyrylǵan kól ústin tumshalaǵan tumandaı aýyr qoıý ún kóterilip tula boıyńdy túgel jaılap aldy. Baıqasań, myna jalǵandy jalpaǵynan basyp ótken jalǵyz sen emes eken. Saǵan deıin de alshysynan turyp, alshaıyp júrgender bolypty. Biraq bul dúnıe olarǵa da opa bermepti. Saǵan da opa bermek emes. Bodaýsyz tirlik, baıansyz ómir bul...

Alaıda ishine kirip únsiz obyp, uıyǵyna túsip túbine tartyp bara jatqan osy bir opasyz oıdy aqyn shuǵyl serpip tastaıdy da, jańa ǵana ózin ózi kemirip, qabarjyp, qamyqpaǵandaı, tosqaýylǵa tirelgendeı bop jol taba almaı toryqpaǵandaı, aınalasyn túgel jańǵyryqtyryp, suńqardaı sańqyldap «ishelik te jelik, minelik te túselik, oınaıyq ta kúlelik, oılasańdar, jigitter, mynaý jalǵan dúnıe, kimderden keıin qalmaǵan» dep serippedeı serpilip, shymyr sóılep ketti. Óıtkeni bul ómirge keldiń eken, onda ol ómirge beretiniń de, ol ómirden alatynyń da bar. Jeıtin yryzdyq-nesibeń de, beretin kúsh-qýatyń da, kóretin qyzyq-qýanyshyń da, kónetin nala-muńyń da bar. Jaryq dúnıeni kórgeniń úshin de, sen jaryq dúnıege qaryzsyń. Sol qaryzyńdy óte, sony aqtap shyq...

Sonymen siz ısharamen ǵana aıtqan aqyn oıynyń ymyn úńgip, jymyna súńgip kete bardyńyz...

Mahambet óleńderinen siz kózińdi de, ózińdi de arbaıtyn sylańdap turǵan sulý sózdi de, jaınań qaǵyp jaırańdap turǵan qylyqty sózdi de, tamsanǵan saıyn talǵap sora bergiń keletin tańdaı úıirer tátti sózdi de, janyńdy jaı taptyratyn jaıdary sózdi de, júzikteı qubylyp jutynyp turǵan sózdi de, gúli ashylyp, máýesi tógilgen qulpyrǵan sózdi de, tipti salıqalyqqa shaqyrar sabyrly sózdi de kezdestirmeısiz. Onyń óleńderiniń bári derlik bes qarýyn beline túgel baılap alǵan, kekteı kúıinip, yzadaı órtenip turǵan óleńder. Bári de attyń ústine minip, ereýilge shyǵyp, joryqqa attanyp bara jatqandaı. Ár jol, ár sózinen qarý-jaraqtardyń shyńyly, taqyr jerdi tarsyldatyp bara jatqan tuıaqtar topyly, kúpshekteı-kúpshekteı bilekterimen ustasyp jaǵalasqan jandardyń birin-biri ala almaı yshqynyp, kijingen qyjyldy únderi, qylyshtasqan batyrdyń demi men lebi estiledi. Oqı bastaǵannan-aq seniń de ishki dúnıeń astań-kesteńi shyqqan alasapyranǵa tolyp, aınalań túgel oraı da boraı soqqan jeldeı alaǵaı da bulaǵaı bop ketedi.

Ereýildi jyrlar!
Egeýli naıza jyrlar!

Ol jyrlardy oqyǵanda basy keýdesine túsip salbyrap, qalǵyp-múlgigen de, beli búgilip, eńsesi túsip, ezilip otyrǵan da tiktelip keteri haq.
Ol jyrlardy oqyǵan jan qajyr-qaıratsyz qalǵyp qaljyrap jatqanda qaıtadan quryshtan quıylǵandaı bop shoqtyqtanyp, jotalanyp bara jatady.

Kermıyǵym, kerbezim!
Keriskedeı shandozym!
Qulandaı ashshy daýystym!
Quljadaı aıbar múıizdim!
Qyrmyzydaı ajarlym!
Hıýadaı bazarlym!
Teńizdeı tereń aqyldym!
Tebirenbes aýyr minezdim!
Atyna turman bolsam dep,
Jurtyna qurban bolsam dep,
Adyrnasyn ala ógizdeı móńiretken,
Atqan oǵy Edil, Jaıyq teń ótken,
Atqanyn qardaı boratqan,
Kók shybyǵyn qandy aýyzdan jalatqan,
Arystan edi-aý Isataı!
Bul fánıdiń júzinde
Arystan odan kim ótken?!

Oıpyr-aý, arnasyna syımaı arqyrap-sarqyraǵan, aqtarylyp tógilip, búktetilip jazylǵan, aspanǵa shapshyp, qaıtadan gúrs etip qulaǵan bul netken dúleıli tasqyn. Jer silkingen kezdegi alyp taýlardyń denesinen biri-birine soǵysyp, biri-birin laqtyryp, biri-birin uryp, satyrlap domalap jatqan tastardaı bul netken betpaq jóńkilis. Qara ormandaryńdy jerge basyn tıgizip japyryp jiberetin qara daýyldaı bul netken doly ýil men gýil. Qara bulttardaı kúrkirep, shatyrlap jatqan qyp-qyzyl naızaǵaılarmen taýlardy súzgilep jatqan bul netken soıqan dıýlyq. Aldyna teńiz óńgerip, sapyryp otyrǵan bul netken joıqyn perilik.

Osy bir arsy-gúrsi, alaı-dúleıli alaquıyn bop jatqan dúnıemen siz de aralastyńyz da kettińiz. Aqtarylyp tógilip, búktetilip jazylǵan dúleıli tasqynnyń bir tegeýrindi kúshine, taýlardyń denesinen satyrlap domalap jatqan betpaq jóńkilistiń bir tasyna, joldaǵysynyń bárin japyryp jiberetin qara daýyldyń bir gýiline, taýlardy súzgilep jatqan soıqan dúlyqtyń bir naızaǵaıyna, shalqar teńizdi sapyryp otyrǵan joıqyn periliktiń bir tolqynyna aınaldyńyz. Óıtkeni sizdiń ishki álemińizde de myna keń dúnıege syımaı bir-birine qysastyq jasap, bir-birin qıanatqa baılap berip jatqandarǵa degen yza, bir-birin janyshtap, bir-birin balshyqtaı ılep jatqandardy kórip ashý, eldiń yrysy men qutyn obyp asap, opyryp jep jatqandarǵa qarap óshtik, bir búıirińnen bir túrtip, ekinshi búıirińnen eki túrtip, etigińniń ókshesin basyp, etegińe shoq tastap júrgenderdi kórip óshpendilik, qaraptan-qarap júrseń de jerge tyǵyp jerleıtinderge qarap namys pen ójettik atqa minip shyǵa keldi. Endi siz de elińizdiń ketken esesin daýlaýǵa, elińizdiń ketken namysyn jyrtýǵa daıynsyz. Olaı bolsa, óleń de óz mindetin oryndady.

Áli de oryndaı bermek. Olaı deıtinimiz, keıingi kezde basqa-basqasyn bylaı qoıǵanda, Mahambet jyrlarynyń ózin tar túsinik, tar aıada qarastyrýǵa tym úıirsek bop bara jatqan sıaqtymyz. Árıne, Mahambet — tarıhı tulǵa. Sondyqtan oǵan arnalatyn tarıhı materıaldar men maqalalar barynsha mol bolǵany jón. Ol materıaldar men maqalalar naqty derekter men faktilerge negizdelýi kerek. Biraq Mahambet óleńderin únemi sol naqty derekter men faktilerge qyzmet etýshi ǵana etip kórsetip qoısaq, onda arnasyn kerip asyp-tógilip jatqan aǵysymyzdy tym taryltyp, kók tirep turǵan bıigimizdi múlde alasartyp alýymyz ábden múmkin. Sondyqtan Mahambet óleńderi týraly sóılegende — qashań qarasań da! — saqal-murty basýly, túımeleri túgel salýly, ne kúlmeıtin, ne jylamaıtyn, sup-sýyq qalpynda mup-muntazdaı bop oqtaý jutqandaı qalshıyp, ne búgilmeı, ne ıilmeı, aıtqanynan qaıtpaı qasarysyp turyp alatyn djentelmen Derekpen, rysar Faktimen ǵana sóıleý azdyq etedi. Árıne, derektiń aty derek, faktiniń aty fakti. Ol derekterge qulaq túrsek, Mahambet bir de bir ret jekpe-jekke shyqpapty, tipti qarsy kelgen dushpannan retin taýyp jylystap, yǵysyp ketken tustary da bolypty. Ol týraly Tilekqabyl Boranǵalıuly «Egemen Qazaqstan» gazetiniń betinde jazdy da. Men óz basym, eshteńeni búgip-búrkemelemeı, maılap-sylamaı, ashyǵyn aıtqany úshin Tilekqabylǵa dán rızamyn.

Sondaı-aq Tilekqabyldyń, odan basqa da kisilerdiń jazǵandaryna kóz salsaq, Mahambettiń sonshalyqty yzalanyp «Han emessiń, qasqyrsyń, qas albasty basqyrsyń» dep zári men kárin tókken Jáńgir hanyńyz da orman ekken, mektep ashqan jaqsy adam eken. Oǵan biz tipti de shúbá keltirmeımiz. Fakt faktisimen, biraq faktor qaıda? Óıtkeni Mahambet Jáńgir hanmen ǵana kúresken joq qoı. Tipti hanmen demeı-aq qoıaıyqshy (han desek qasıetti handarymyzǵa tilimiz tıgendeı bolar). Sol zamandaǵy halqynyń basyna áńgir taıaq oınatqan — Jáńgir han bolmaı-aı qoısyn! Júzdegen, myńdaǵan áńgirbaılar men áńgirbekterdi qaıda qoıasyz. Sarjaǵalar men oqaly ıyq, jez murt, jez túımelerdi qaı tesikke tyǵamyz?! Árıne, maqala avtorlary olar týraly da aıtady. Biraq tym kómeski, solǵyn aıtady. Ol maqalalardaǵy basty ekpin Jáńgir handy Mahambetten arashalaýǵa túsiriledi. Taǵy da qaıtalap aıtamyz, áńgime Jáńgir handa emes. Odan árirekte.

Mahambet kúresiniń altyn qazyǵy — «Edildiń boıy en toǵaı, el qondyrsam dep edim, jaǵalaı jatqan sol elge, mal toltyrsam dep edim» dep qazaq dalasyn qos ókpesinen syǵyp bara jatqan otarshyldyq qursaýyna qarsy qaırat kórsetýi men «qorlyqta júrgen halqyma Bostandyq alyp berem dep» degen azatshyl armanynda. Mahambetti izdesek dál osy joldar tóńireginen izdeıik.

Mahambet eshkimnen nan suraıtyn jaǵdaıda bolmaǵan. Eli de bolǵan, jeri de bolǵan. Qadyr men qasıeti kóp-kóp adamnan asyp ta turǵan. Biraq oǵan halqynyń bostandyǵy men azattyǵy bárinen artyq boldy. Onyń qareketi bul rette «altynmen soqsań da buǵaýdyń aty buǵaý» degen arab danalyǵymen sáıkes keldi. Ol bostandyq úshin óziniń qara basynyń qam-qareketin tárk etken.

Iaǵnı, Mahambet eliniń qanyn súlikteı soryp, jerine kúıe bop túsken otarshyldyq júıemen kúresti. Taǵy da onyń kúresi sol bir tarıhı kezeńmen birge bitip qaldy dep oılaısyz ba? Onyń óleńderi búgin de joryqta. Onyń óleńderi búgin de jan berisip, jan alysar urys ishinde. Óıtkeni kúni keshe eliniń ústine áńgir taıaq oınatqan áńgirbaılar maen áńgirbekter bolsa, endi búgin eldiń berekesi men qutyn qylǵytyp jutyp jatqan jemirbaılar men jebirbekter bar emes pe aramyzda...

Kerek deseńiz, Mahambet óleńderi, qaı kezde de zorlyq pen zombylyqqa qarsy, basqany bylaı qoıǵanda, súıegin zorǵa súıretip júrgen jannyń ózin qoltyǵynan demep, qolyna qarý ustatyp, atqa qondyryp jibererdeı qýatqa ıe.

Janyńdy qaı jerge qoıaryńdy bilmeı, keýdeńdegi júregiń atqaqtap aýzyńa tyǵylyp, qanyń basyńa shaýyp, namystan qaq aıyrylyp jarylardaı bop turǵan sátterinde de súıener tiregiń sol rýhanı pirler men áýlıeler bolmaq. Ondaı jaǵdaı, sóz joq, talaıymyzdyń basymyzdan ótti. Táýelsizdizdiktiń alǵashqy jyldaryndaǵy saıası arpalystar men sapyrylystardy esińizge alyńyzshy. Bireýler soıylyn kóterip Oralǵa, endi bireýler shoqparyn kóterip Altaıǵa júgirip jatqan joq pa edi?! Jurttyń báriniń janyn jegideı jep qınaǵan sol bir sátte men de Mahambet rýhyna jalbyranyp óleń jazdym:

O, Mahambet, batyrym,
Áýlıem, pirim, aqynym, —
Arýaq, jan men rýhym,
Qandasym, týys, jaqynym,
O, Mahambet, batyrym.
Jelep sen, jebep qoldashy,
Qoldashy meni, qorǵashy,
Shaıqalyp tur ǵoı, shaıqalyp,
Qazaqtyń qalyń ordasy.
Talyqsyp jatyr búginde
Dinim de, bilim, tilim de
Óship bir kete jazdap tur
Arystan daýys únim de.
Talqany shyqqan toıym-aı!
Oırany shyqqan oıym-aı!
Kerek bop tur ǵoı rýhyń
Keskekti erdeı soıym-aı.
Dúnıe, meıli, túnersin! —
Qaıratyń menen aıbatyń.
Jelep bir meni jibersin
Bilmegen muny paqyr ǵoı, —
Jarmasyp búgin jaǵaǵa
Alqymnan alyp jatyr ǵoı.
Kóńilim meniń ortaıdy
Janymnan nur men ár taıdy.
Bólip ap Ertis, Esildi
Ketpekshi alyp Altaıdy.
O, Mahambet, pirim-aı,
Qýat pen qaırat ber maǵan —
Atyraý bolyp doldanam,
Alataý bolyp tolǵanam.
Mańǵystaý bolam zarlaǵan,
Saryarqa bolam sarnaǵan.
Qýat pen qaırat ber maǵan!
O, Mahambet, pirim-aı,
Qoldashy, qane, búgin-aı!

Sol jyldary búkil el-jurt bolyp rýhanı tulǵalardyń bárine jalbarynyp qana qoımaı, solardan rýhtanyp ta jattyq.

Mahambet óziniń joryqtas serigi, súıener tiregi «arystan Isataıynan» aıyrylyp, «saǵaǵy bolat qylyshtyń baldaǵynan synǵannan» keıin «tar qoltyqtan oq tıgendeı», ortan jiligi opyrylyp túskendeı hal keshedi. Osy tustan bastap onyń óleńderi bult astynan shaqyraıyp shyǵa kelgen kúndeı ashshy, jalańash jota ústindegi borandaı burqaq. Beıne bir ár sóz, ár jolyna ashýdyń zári quıylyp, yzanyń ýy sebilgendeı. Biraq ol óleńderden siz qamyqsa da, taýany qaıtqan jigersizdikti, qajysa da, mańdaıy tasqa soǵylǵan qaıratsyzdyqty kezdestirmeısiz. Sózderi atan jilikti, arqa múıizdi minezinen taımaıdy.

Isataıdan aırylǵan kúnnen bastap Mahambet kóbine-kóp ótken kúnmen ómir súredi. Iaǵnı, ókinishpen... qandaı azapty ómir deseńshi?! Biraq Mahambet rýhynań myqtylyǵy sonda, ókine otyryp, órkeshtene alatyndyǵynda. Sondyqtan da ol ótken ómiriniń qaıǵysyn aıtsa taýǵa soǵylǵan qara bulttaı teńseledi, qýanyshyn aıtsa arqasyna qaraǵaıdaı qara jal bitip ketedi:

Munar da munar, munar kún,
Bulttan shyqqan shubar kún.
Býyrshyn muzǵa taıǵan kún,
Býra atanǵa shókken kún.
Bulyqsyp júrgen myrzadan
Burynǵy dáýlet taıǵan kún.
Qatarlanǵan qara nar
Arqanyn qıyp alǵan kún.
Alma moıyn arýdy
At kótine salǵan kún.
Bulandaı erdi kesken kún,
Býýly teńdi sheshken kún.
Sandyq toly sary altyn
Sapyryp sýdaı shashqan kún.

Mundaı qaıratty qaısar óleńdi tizeńe deıin jerge kirip, múıizińmen kók tirep turyp jazý kerek shyǵar. Tula boıyńa syımaı bulyqsyp turǵan bula kúsh. Eren áreket. «Bultqa jetip shart synar» doly minez.

Sondyqtan ol talma tusyna soqqy tıip talyqsyp jatsa da iri.

Taǵy da bul óleńdi, bul óleńdi emes-aý, jalpy Mahambet óleńderin aýzyń astaýdaı tolmaı, kómeıiń jel sorǵan kórikteı kerilmeı, alqymyń pisilgen sabadaı ispeı oqı almaısyń. Bul da sol Rýh degen surapyl qubylystyń qudiretti kúshi bolsa kerek.

Qazaqta jer daýy men jesir daýynan ótken daý joq. Ony bárimiz bilemiz. Óıtkeni jer degen — kári tekeniń ústinen sypyryp alyp, bókseńe basyp otyratyn bóstek emes, seniń yrys-nesibeń, bereke-molshylyǵyń, tarıhyńnyń taram-taram tamyry boılaǵan qasıetti topyraq, sol tamyrdan nár alyp, qýattanyp jatqan búginiń men erteńiń. Jerden aıyrylý degen tarıhyńnyń tamyryn múlde qıyp tastap, búginiń men erteńińdi birjola semdirip tastaýmen birdeı. Jesirden aıyrylý ar men namys úshin aýyr. Jesirinen aıyrylǵan el eshteńege qaýqary joq, sorly, ynjyq el. Adamynan aıyrylǵan elde ne qadir, ne qasıet qalmaq. Onyń ústine jesir degen seniń dúnıe salǵan ne aǵańnyń, ne inińniń oshaǵyn óshirmeı, tútinin tútetip, taǵy da sol ne aǵańnyń, ne inińniń baýyrynan órgen balalardy ósirip otyrǵan ana ǵoı. Eger onyń buryn balasy bolmasa, kúni erteń ámeńgerlik jolmen bala tabady. Iaǵnı, jesir degen seniń áýletińniń japyraq jaıǵan, nemese japyraq jaıatyn asyl bir butaǵy. Ol asyl butaqtan aıyrylý ólimmen birdeı...

«Edildi kórip emsegen, Jaıyqty kórip jemsegen» Mahambet úshin jerden aıyrylýdan ótken qorlyq joq. Ol taǵy da qandaı jer deısiń ǵoı!

Jatyp qalǵan taılaǵy
Jardaı atan bolǵan jer!
Jabaǵyly toqtysy
Qoı bolyp
Qora tolǵan jer!
Ash-aryǵym toıǵan jer,
Jylaǵan bala qoıǵan
Jer shortany qara baqandaı,
Baqasy sary atandaı,
Baldyrǵany bilekteı,
Batpaýyǵy júrekteı,
Qymyzdyǵy kúrekteı,
Sonasy qońyr úırekteı
Ondaı qonys maǵan joq,
Qudaı qyldy,
amal joq...

Týǵan jerdi osynalyqty emeshegiń úzilip, esiń ketip, etiń ezilip, súıegiń úgitilip súıý úshin taýdaı alyp júrek kerek shyǵar. Qudaı-aý, «qymyzdyǵynyń kúrekteı» ekendigin bylaı qoıǵanda, maldyń saýyryna qonsa qanjosa etetin barmaq basyndaı sodyr sonasynyń ózi «qońyr úırekteı» zor ol qandaı jer?! Ondaı jerge tóbesimen kók tiregen, adymdasa kól attap kete beretin, qolyn sozsa bult ustaıtyn kil Dáýler ómir súrý kerek qoı... Rýhty Dáýler. Tek Rýhty Dáýler ǵana týǵan jeriniń úlkendigi «qońyr úırekteı» sodyr sonasyna deıin ańsap, ony ólerdeı súıe almaq.

Ár sózin asaýdaı julqyntyp sóıleıtin Mahambet, sol ójet te órshil qalpynan bir de túspeı, keıde tutamdaı etip tuqyrtyp ta sóıleı alady.

Taýdaı bolǵan talaptyń
Nazary qaıtqan kún bolǵan.
Jibekten baýy kónerip,
Aqsuńqar ushqan kún bolǵan.
Baǵanaly boz orda
Eńkeıińki kún bolǵan.
Telegeı teńiz shalqyǵan
Qoǵaly kólder sý alyp,
Tizege jeter-jetpesteı kún bolǵan.
Jamanǵa bitken japyraq
Japyraǵynan aıyrylyp
Qý túbir bolǵan kún bolǵan.

Bul — «ahaqýlap jaý izdegen» joryqty kúnderinen de, qarýlas, úzeńgiles serikterinen de, qyzyqty kúnderi men qýanyshty sátterinen de jurdaı bolyp tonalǵan, kóringenge kóz túrtki bop oıdan oryn, saıdan saıa tappaı, birde qyrǵa shyǵyp, birde qumǵa kirip, óz eline ózi sıa almaı, óz jerine ózi qona almaı «qanaty qatty, moıny bos» qyzǵysh qustaı sharq urǵan Mahambettiń qapaly beınesi. «Japyraǵynan aırylyp qý túbirge» aınalǵan kezi!

Ásili, Aqynǵa jalǵyzdyqtan ótken dos ta, jalǵyzdyqtan ótken qas ta joq. Dos bolatyny: aqyn Jalǵyzdyqqa muńyn shaǵady. Zarlaıdy. Sher-shemenin aqtarady. Baıansyz ómirin, baılaýsyz tirligin aıtady. Kúıinedi. Kúızeledi. Sonyń, tek sonyń aldynda eńiregende etegi tolady. Óıtkeni ol ózimen ózi ońasha qalyp, sýmańdaǵan sózder men surqıa kózderdiń tabasyna kúımeıdi. Ol tek Jalǵyzdyqtyń aldynda ǵana aǵyl-tegil jylap otyryp aqtarylady. Óıtkeni jalǵyzdyq — aqynnyń ózi. Qas bolatyny: Jalǵyzdyq aqynnyń janyn talaıdy, júregin sheńgeldep syǵyp, qanyn sorǵalatady. Adymyn ashtyrmaıdy, aıaǵyn bastyrmaıdy. Tirsegine kisen, moınyna buǵaý bop túsedi. Mazaq pen azaptyń otyna shyjǵyrylady. Antalaǵan dushpannyń qaq ortasynda qarýsyz qaldyrady. Seniń jábir-japańdy, toryǵyp qamyqqanyńdy bólisetin bir jan joq. Aıdalada qalǵan qý túbir qorǵansyzsyń.

Bul óleń, ne bolǵanda da, ójettigin óshirmeı tutanyp tursa da, qamyǵyp-qabarjyǵan sátinde ózine ózi jasaǵan beınesi. Al alqalaǵan áleýmet, qalyń qaýymnyń kóz aldynda onyń beınesi —

Men, men edim, men edim
Men Narynda júrgende
Eńirep júrgen er edim.
Istaıdyń barynda
Eki tarlan bóri edim.
Eregisken dushpanǵa
Qyzyl syrly jebe edim.
Jaqsylarǵa ep edim,
Jamandarǵa kóp edim.
Eregisken dushpannyń
Ekitalaı bolǵanda
Azyqqa etin jep edim.
Han balasy aqsúıek,
Ejelden taban ańdysqan
Ata dushpan sen ediń,
Ata jaýyń men edim.
Ejelgi dushpan el bolmas,
Etekten kesip jeń bolmas
Han balasy aqsúıek,
Baıeke, sultan sen bolyp,
Sendeı narqospaqtyń balasy,
Maǵan ońasha jerde jolyqsań,
Qaırannan alǵan shabaqtaı
Qıa bir soǵyp as etsem
Tamaǵyma qylqanyń keter demes em, —

degen búkil zorlyq pen zombylyq ataýlyǵa, búkil aıarlyq pen qaskóılikke, búkil ázázildik pen surqıalyqqa maıdan ashyp, qara jartastaı qasqaıyp turǵan qalpynda qala bermek.

... Ejelgi grek mıfologıasyndaǵy qudaılardyń qudaıy Zevs áıeli Geramen ursysyp qalady da (Allataǵalanyń qudireti-aı, «qudaılar» da bir-birimen syıyspaǵan!), qatty ashýlanǵan ol áıeliniń qolyndaǵy balasy Gefesti julyp alyp laqtyryp jiberedi... Sodan da Gefest aqsaq bop ósedi. Ustalyqtyń qudaıy bolady. Ol óziniń dúkeninde kúni-túni tolassyz, bir-birimen basy pispeıtin qudaılarǵa qarý-jaraq soǵady.

Mahambet, árıne, qudaılardan týǵan joq. Halyqtan týdy. Sol halyqtyń qamyn oılaǵan ony qudaısynǵan áńgirbaılar men áńgirbekter, maımaǵambetter men jaımaǵambetter basyn shaýyp, denesin aıdalaǵa tastap ketse de, ol óziniń Usta Dúkeninde erkekteri altyn qutyly, urǵashylary kúmis qursaqty Ultyna, sol ultyn jalǵastyrar altyn aıdarly, aı mańdaıly uldar men kúmis tulymshaqty, juldyz júzikti qyzdaryna máńgi ólmeıtin Rýh soǵyp, somdady. Somdaı da bermek...

---