Astronomıalyq baqylaýlar jáne halyq danalyǵy
Taqyryby: Astronomıalyq baqylaýlar jáne halyq danalyǵy
Jospar:
1. Kirispe
2. Eń qarapaıym astronomıalyq baqylaý quraldary:
Teleskop
Burysh ólsheýish qural
Juldyz saǵaty
3. Aı qupıasy
4. Úrker juldyzdar shoǵyry
5. Bes saýsaq esebi halyq astronomıasynda
6. Qorytyndy
7. Paıdalanǵan ádebıetter
Kirispe.
Astronomıa – tabıǵat jónindegi eń bir qyzyqty jáne tamasha ǵylym, ol tek osy kúngini ǵana zerttep qoımaıdy, bizdi qorshaǵan mega dúnıeniń alys ótkenin de zertteıdi, sondaı - aq bolashaq Ǵalamnyń ǵylymı sýrettemesin jasaýǵa múmkindik beredi. Aspan deneleriniń temperatýrasy, hımıalyq quramy, magnıttik órisi, sondaı - aq olardyń qozǵalystary jónindegi málimetter spektrlik baqylaýlar arqyly alynady.
Astronomıa ejelgi ǵylymdardyń biri. Ol adam balasynyń ómirlik qajettilikterine qaraı, basqa ǵylymdardyń bárinen buryn paıda bolǵan.
Erte kezdiń ózinde - aq alys saparǵa saıahatqa shyqqan adamdar túnde juldyzdarǵa, kúndiz Kúnge qarap jol taba bilgen. Astronomıalyq baqylaýlar búginde halyq sharýashylyǵynyń qataryna: ýaqytty ólsheý, dál geografıalyq kartalardy jasaý, teńizde, áýede, ǵarysh keńistiginde aspan shyraqtary boıynsha baǵdar alý jatady. Degenmen de búginde astronomıanyń máni bularmen shektelip qala almaıdy. Aı men Kún júıesiniń ǵalamsharlaryn zertteý ózimizdiń Jerimizdi jaqsyraq bilýge týdyrady. Jer aınalasyndaǵy ǵarysh keńistigi men Jerge jaqyn mańdaǵy aspan deneleri qazirdiń ózinde - aq adam qyzmetiniń sheńberine enip otyr. Bolashaqta ǵaryshty ıgerý adam balasynyń ómir súrý ortasyn keńeıtedi, ekologıalyq kókeıtesti máselelerdi sheshýdi jeńildetedi.
Aspan deneleriniń kórinbeıtin sáýleleriniń negizgi bóligi Jer atmosferasyna jutylady jáne Jerdiń betine jetpeıdi. Sondyqtan da Jerden júrgizetin baqylaýdy atmosferadan tys keńistikten júrgizýmen tolyqtyrýǵa bolady. Ol búginde Jerdiń jasandy serikteri ( JJS ), ǵalamshararalyq avtomatty beketter ( ǴAB ) jáne orbıtalyq ǵylymı beketter arqyly júzege asyrylýda.
Borttaryndaǵy astronomıalyq quraldar tolqyn uzyndyǵynyń barlyq dıapazonynda aspan denelerin zertteýge qabiletti. Búgingi astronomıanyń damýy ǵylymı – tehnıkalyq progrespen tyǵyz baılanysty irgeli fızıka - matematıkalyq ǵylym. Qazir Jer betinde jáne atmosferadan tys keńistikte júrgiziletin baqylaýlar Jer tóńiregindegi ǵarysh keńistiginde jasalatyn tájirıbelermen, Aıdaǵy, Sholpan men Marstaǵy zertteýlermen toltyrylyp, alynǵan málimetter elektrondyq esepteýish mashınalarynda óńdelip, fızıka, matematıka jáne basqa ǵylymdar jetistikteri eskerilip, astrofızıka asa qarqyndy túrde damyp otyr.
Zertteý jumysynyń maqsaty: Halyq astronomıasy týraly uǵymdy, onyń qoldanylýyn, aspan deneleri týraly ańyzdardy, aspan denelerine qarap jyl mezgilderin, aspan qubylystaryn anyqtaýdy, urpaqtan - urpaqqa tarap kele jatqan ańyz, ertegi, jumbaq, halyqtyq uǵymdar, yrym, nanym t. b. materıaldardy jınaqtaý. Eń qarapaıym baqylaý quraldaryn qoldan jasap, aspan denelerin baqylaý.
Astronomıalyq baqylaý quraldary
Astronomıalyq baqylaý ári qyzyqty ári ǵajaıyp jumbaqtarǵa toly aspan deneleriniń syryn tanýdyń tamasha tásili bolyp tabylady.
Baqylaýdy arnaıy quralsyz jaı kózben – aq júrgizýge bolady. Sol sıaqty teleskop nemese dúrbi arqyly da júrgizýge bolady. Baqylaýshynyń negizgi quraly bolyp tabylatyn teleskop kózben kórip, tamashalaýǵa bolatyn ǵarysh keńistigin ulǵaıtyp kórsetedi. Teleskop arqyly kózge kórinetin tek Kún júıesiniń ǵana emes, sonymen qatar, Ǵalam deneleri – tumandyqtar men juldyz shoǵyrlary, tipti odan da tys jatqan basqa juldyzdar ǵalamy jáne olardyń júıeleri. Teleskoptyń negizgi mindeti – zertteletin obektiden múmkindiginshe kóp jaryq jınaý jáne onyń kórinetin buryshtyq mólsherin úlkeıtý.
Teleskop arnaıy shyny óńdep, kózildirik jasaıtyn dat sheberleri alystaǵyny jaqyndap kórsetetin dúrbi oılap tapqannan keıin baryp shyqty. Bul 17 - ǵasyrdyń bas kezi edi.
Mundaı ǵajap dúrbi jaıly habar Italıanyń Padýı dep atalatyn qalasyna da tez jetti. Padýıde jurtqa málim iri ýnıversıtet bar edi. Al bul ýnıversıtette áıgili fızık, matematık ári astronom Galıleo Galıleı jumys isteıtin. Galıleı mundaı dúrbiniń astronomdarǵa óte qajet ekenin birden baıqap, ondaı aspapty ózi jasap shyǵardy. Bul 1609 jyl bolatyn. Mundaı qurylǵy onsha kúrdeli bolmaı shyqty. Galıleı qurastyrǵan tuńǵysh teleskop keskindi nebary 3 ese ǵana ulǵaıtatyn. Sonyń ózinde ǵalymnyń kóz aldynda kók aspannyń perdesi túrilip júre bergendeı boldy. Aqyr sońynda Galıleı keskindi 32 ese ulǵaıtatyn teleskop qurastyrdy. Ǵalym onyń kómegimen Aıdan, Kúnnen jáne planetalardan tamasha jańalyqtar ashty.
Kepler, Núton, Lomonosov sıaqty ár eldiń áıgili oqymystylary jáne olardan keıin de kóptegen adamdar teleskopty jetildirýmen aınalysty. Kóp ýaqyt ótpeı - aq lınzaly teleskop – refraktordyń ornyna onyń básekelesi jáne serigi teleskop – reflektor paıda boldy. Munda obektıv lınzasy oıys aınamen almastyrylǵan. Teleskop – reflektordy aǵylshyn ǵalymy Núton oılap tapty.
Qazirgi kezde eń úlken amerıkan teleskop – refraktory trýbasynyń uzyndyǵy 21m, obektıviniń dıametri 102 sm. Ol keskindi 330 myń ese ulǵaıtady. Al eń úlken teleskop – reflektordyń aınasynyń kóldeneńi 6m. Bul teleskop Kavkaz taýynda 2100m bıiktikte ornalasqan.
Qoldan jasap alýǵa bolatyn qarapaıym astronomıalyq baqylaý quraldaryna toqtala keteıik
Eń qarapaıym teleskop.
Qajetti nárseler
• Eki úlkeıtetin shyny
• Dıametrleriniń sál ǵana aıyrmashylyǵy bar eki karton tútik
• Skoch
Tájirıbe keshke Aı jaqsy kóringen kezde júrgizildi
Tájirıbe barysy
1. Eki karton tútik jasap, biriniń ishine birin kirgizdik te skochtyń kómegimen bir ushyna úlkeıtetin shynyny bekittik
2. Aıǵa úlkeıtetin shyny jaǵynan qarap, al basqa shynyny qarama - qarsy ushynyń aldyna ustadyq. Tútikti ári, beri jyljyta otyryp sonymen birge ekinshi úlkeıtetin shynyny jaqyndatyp jáne alystatyp aıqyn keskin alǵansha teleskopty ıkemdep ustadyq
Nátıjesi
Aıdyń keri jáne úlkeıtilgen keskinin aldyq
Óıtkeni
Aldyńǵy shyny Aıdan shyǵatyn sáýlelerdi jınap, tútiktiń ishinde onyń keskinin beredi. Kózge jaqyn ornalasqan lınza bul keskindi úlkeıtedi jáne Aıdy jaqyndatady. Lınzaly teleskoptar osylaısha jumys isteıdi, biraqta shyn aspaptar keri emes, durys keskin kórsetedi.
Burysh ólsheýish qural.
Aspan sferasynda ornalasqan juldyzdardyń, sondaı - aq basqa shyraqtardyń araqashyqtyqtary tek buryshtyq ólshemdermen ǵana anyqtalady. Qarapaıym burysh ólsheýish quraldy qoldan da jasap alýǵa bolady. Juldyztaıaq gradýırlengen AV syzǵyshtan jáne onyń boıymen qozǵalatyn jyljymaly SD taıaqshadan turady. Taıaqshanyń ushyna qysqa taıaqsha - qaraýyl ornatylady. Ólshenetin burysh mánin anyqtaý úshin uzyn taqtaı boıyna burysh belgileri salynýy tıis. Bul belgiler tronsportır qoldanylyp anyqtalady. Juldyztaıaq kómegimen ólsheý úshin baqylaýshy A nysanany kózge taqap, taqtaıdy jyljyta otyryp, onda ornatylǵan qaraýyldardy buryshtyq buryshtyq araqashyqtyǵy ólshenetin eki juldyzǵa nemese aspan shyraqtaryna dál keltiredi. Ólshengen buryshtyń máni - jyljymaly taqtaıshanyń uzyn taıaq boıynda kórsetilgen buryshtyq belgimen anyqtalady.
Juldyz saǵaty
Juldyz saǵaty úsh bólikten quralǵan:
1. Jıegine aılar men kúnder jazylǵan jyljymaıtyn negizgi dóńgelek, onda kókjıek belgisi salynǵan
2. Saǵat belgileri bar jyljymaly dóńgelek saqına, onyń jıegine 5saǵ20mın - ty kórsetetin baǵyttaýysh salynǵan
3. Temirqazyq jáne Jetiqaraqshynyń eki juldyzy arqyly ótetin juldyzdyq saǵat tili bar dóńgelek. Saǵat dóńgelegin negizgi dóńgelekke, oǵan saǵat tili bar dóńgelekti bettestirip, ortalyq núktege shegeden istelgen oske qondyrý qajet.
Óte qarapaıym astronomıalyq quraldarmen jasalǵan baqylaýlar álemniń sheksiz ekendigine tabıǵat tanýdaǵy qazirgi ǵylymı ádisterdiń qudirettigine kóz jetkizedi.
Jospar:
1. Kirispe
2. Eń qarapaıym astronomıalyq baqylaý quraldary:
Teleskop
Burysh ólsheýish qural
Juldyz saǵaty
3. Aı qupıasy
4. Úrker juldyzdar shoǵyry
5. Bes saýsaq esebi halyq astronomıasynda
6. Qorytyndy
7. Paıdalanǵan ádebıetter
Kirispe.
Astronomıa – tabıǵat jónindegi eń bir qyzyqty jáne tamasha ǵylym, ol tek osy kúngini ǵana zerttep qoımaıdy, bizdi qorshaǵan mega dúnıeniń alys ótkenin de zertteıdi, sondaı - aq bolashaq Ǵalamnyń ǵylymı sýrettemesin jasaýǵa múmkindik beredi. Aspan deneleriniń temperatýrasy, hımıalyq quramy, magnıttik órisi, sondaı - aq olardyń qozǵalystary jónindegi málimetter spektrlik baqylaýlar arqyly alynady.
Astronomıa ejelgi ǵylymdardyń biri. Ol adam balasynyń ómirlik qajettilikterine qaraı, basqa ǵylymdardyń bárinen buryn paıda bolǵan.
Erte kezdiń ózinde - aq alys saparǵa saıahatqa shyqqan adamdar túnde juldyzdarǵa, kúndiz Kúnge qarap jol taba bilgen. Astronomıalyq baqylaýlar búginde halyq sharýashylyǵynyń qataryna: ýaqytty ólsheý, dál geografıalyq kartalardy jasaý, teńizde, áýede, ǵarysh keńistiginde aspan shyraqtary boıynsha baǵdar alý jatady. Degenmen de búginde astronomıanyń máni bularmen shektelip qala almaıdy. Aı men Kún júıesiniń ǵalamsharlaryn zertteý ózimizdiń Jerimizdi jaqsyraq bilýge týdyrady. Jer aınalasyndaǵy ǵarysh keńistigi men Jerge jaqyn mańdaǵy aspan deneleri qazirdiń ózinde - aq adam qyzmetiniń sheńberine enip otyr. Bolashaqta ǵaryshty ıgerý adam balasynyń ómir súrý ortasyn keńeıtedi, ekologıalyq kókeıtesti máselelerdi sheshýdi jeńildetedi.
Aspan deneleriniń kórinbeıtin sáýleleriniń negizgi bóligi Jer atmosferasyna jutylady jáne Jerdiń betine jetpeıdi. Sondyqtan da Jerden júrgizetin baqylaýdy atmosferadan tys keńistikten júrgizýmen tolyqtyrýǵa bolady. Ol búginde Jerdiń jasandy serikteri ( JJS ), ǵalamshararalyq avtomatty beketter ( ǴAB ) jáne orbıtalyq ǵylymı beketter arqyly júzege asyrylýda.
Borttaryndaǵy astronomıalyq quraldar tolqyn uzyndyǵynyń barlyq dıapazonynda aspan denelerin zertteýge qabiletti. Búgingi astronomıanyń damýy ǵylymı – tehnıkalyq progrespen tyǵyz baılanysty irgeli fızıka - matematıkalyq ǵylym. Qazir Jer betinde jáne atmosferadan tys keńistikte júrgiziletin baqylaýlar Jer tóńiregindegi ǵarysh keńistiginde jasalatyn tájirıbelermen, Aıdaǵy, Sholpan men Marstaǵy zertteýlermen toltyrylyp, alynǵan málimetter elektrondyq esepteýish mashınalarynda óńdelip, fızıka, matematıka jáne basqa ǵylymdar jetistikteri eskerilip, astrofızıka asa qarqyndy túrde damyp otyr.
Zertteý jumysynyń maqsaty: Halyq astronomıasy týraly uǵymdy, onyń qoldanylýyn, aspan deneleri týraly ańyzdardy, aspan denelerine qarap jyl mezgilderin, aspan qubylystaryn anyqtaýdy, urpaqtan - urpaqqa tarap kele jatqan ańyz, ertegi, jumbaq, halyqtyq uǵymdar, yrym, nanym t. b. materıaldardy jınaqtaý. Eń qarapaıym baqylaý quraldaryn qoldan jasap, aspan denelerin baqylaý.
Astronomıalyq baqylaý quraldary
Astronomıalyq baqylaý ári qyzyqty ári ǵajaıyp jumbaqtarǵa toly aspan deneleriniń syryn tanýdyń tamasha tásili bolyp tabylady.
Baqylaýdy arnaıy quralsyz jaı kózben – aq júrgizýge bolady. Sol sıaqty teleskop nemese dúrbi arqyly da júrgizýge bolady. Baqylaýshynyń negizgi quraly bolyp tabylatyn teleskop kózben kórip, tamashalaýǵa bolatyn ǵarysh keńistigin ulǵaıtyp kórsetedi. Teleskop arqyly kózge kórinetin tek Kún júıesiniń ǵana emes, sonymen qatar, Ǵalam deneleri – tumandyqtar men juldyz shoǵyrlary, tipti odan da tys jatqan basqa juldyzdar ǵalamy jáne olardyń júıeleri. Teleskoptyń negizgi mindeti – zertteletin obektiden múmkindiginshe kóp jaryq jınaý jáne onyń kórinetin buryshtyq mólsherin úlkeıtý.
Teleskop arnaıy shyny óńdep, kózildirik jasaıtyn dat sheberleri alystaǵyny jaqyndap kórsetetin dúrbi oılap tapqannan keıin baryp shyqty. Bul 17 - ǵasyrdyń bas kezi edi.
Mundaı ǵajap dúrbi jaıly habar Italıanyń Padýı dep atalatyn qalasyna da tez jetti. Padýıde jurtqa málim iri ýnıversıtet bar edi. Al bul ýnıversıtette áıgili fızık, matematık ári astronom Galıleo Galıleı jumys isteıtin. Galıleı mundaı dúrbiniń astronomdarǵa óte qajet ekenin birden baıqap, ondaı aspapty ózi jasap shyǵardy. Bul 1609 jyl bolatyn. Mundaı qurylǵy onsha kúrdeli bolmaı shyqty. Galıleı qurastyrǵan tuńǵysh teleskop keskindi nebary 3 ese ǵana ulǵaıtatyn. Sonyń ózinde ǵalymnyń kóz aldynda kók aspannyń perdesi túrilip júre bergendeı boldy. Aqyr sońynda Galıleı keskindi 32 ese ulǵaıtatyn teleskop qurastyrdy. Ǵalym onyń kómegimen Aıdan, Kúnnen jáne planetalardan tamasha jańalyqtar ashty.
Kepler, Núton, Lomonosov sıaqty ár eldiń áıgili oqymystylary jáne olardan keıin de kóptegen adamdar teleskopty jetildirýmen aınalysty. Kóp ýaqyt ótpeı - aq lınzaly teleskop – refraktordyń ornyna onyń básekelesi jáne serigi teleskop – reflektor paıda boldy. Munda obektıv lınzasy oıys aınamen almastyrylǵan. Teleskop – reflektordy aǵylshyn ǵalymy Núton oılap tapty.
Qazirgi kezde eń úlken amerıkan teleskop – refraktory trýbasynyń uzyndyǵy 21m, obektıviniń dıametri 102 sm. Ol keskindi 330 myń ese ulǵaıtady. Al eń úlken teleskop – reflektordyń aınasynyń kóldeneńi 6m. Bul teleskop Kavkaz taýynda 2100m bıiktikte ornalasqan.
Qoldan jasap alýǵa bolatyn qarapaıym astronomıalyq baqylaý quraldaryna toqtala keteıik
Eń qarapaıym teleskop.
Qajetti nárseler
• Eki úlkeıtetin shyny
• Dıametrleriniń sál ǵana aıyrmashylyǵy bar eki karton tútik
• Skoch
Tájirıbe keshke Aı jaqsy kóringen kezde júrgizildi
Tájirıbe barysy
1. Eki karton tútik jasap, biriniń ishine birin kirgizdik te skochtyń kómegimen bir ushyna úlkeıtetin shynyny bekittik
2. Aıǵa úlkeıtetin shyny jaǵynan qarap, al basqa shynyny qarama - qarsy ushynyń aldyna ustadyq. Tútikti ári, beri jyljyta otyryp sonymen birge ekinshi úlkeıtetin shynyny jaqyndatyp jáne alystatyp aıqyn keskin alǵansha teleskopty ıkemdep ustadyq
Nátıjesi
Aıdyń keri jáne úlkeıtilgen keskinin aldyq
Óıtkeni
Aldyńǵy shyny Aıdan shyǵatyn sáýlelerdi jınap, tútiktiń ishinde onyń keskinin beredi. Kózge jaqyn ornalasqan lınza bul keskindi úlkeıtedi jáne Aıdy jaqyndatady. Lınzaly teleskoptar osylaısha jumys isteıdi, biraqta shyn aspaptar keri emes, durys keskin kórsetedi.
Burysh ólsheýish qural.
Aspan sferasynda ornalasqan juldyzdardyń, sondaı - aq basqa shyraqtardyń araqashyqtyqtary tek buryshtyq ólshemdermen ǵana anyqtalady. Qarapaıym burysh ólsheýish quraldy qoldan da jasap alýǵa bolady. Juldyztaıaq gradýırlengen AV syzǵyshtan jáne onyń boıymen qozǵalatyn jyljymaly SD taıaqshadan turady. Taıaqshanyń ushyna qysqa taıaqsha - qaraýyl ornatylady. Ólshenetin burysh mánin anyqtaý úshin uzyn taqtaı boıyna burysh belgileri salynýy tıis. Bul belgiler tronsportır qoldanylyp anyqtalady. Juldyztaıaq kómegimen ólsheý úshin baqylaýshy A nysanany kózge taqap, taqtaıdy jyljyta otyryp, onda ornatylǵan qaraýyldardy buryshtyq buryshtyq araqashyqtyǵy ólshenetin eki juldyzǵa nemese aspan shyraqtaryna dál keltiredi. Ólshengen buryshtyń máni - jyljymaly taqtaıshanyń uzyn taıaq boıynda kórsetilgen buryshtyq belgimen anyqtalady.
Juldyz saǵaty
Juldyz saǵaty úsh bólikten quralǵan:
1. Jıegine aılar men kúnder jazylǵan jyljymaıtyn negizgi dóńgelek, onda kókjıek belgisi salynǵan
2. Saǵat belgileri bar jyljymaly dóńgelek saqına, onyń jıegine 5saǵ20mın - ty kórsetetin baǵyttaýysh salynǵan
3. Temirqazyq jáne Jetiqaraqshynyń eki juldyzy arqyly ótetin juldyzdyq saǵat tili bar dóńgelek. Saǵat dóńgelegin negizgi dóńgelekke, oǵan saǵat tili bar dóńgelekti bettestirip, ortalyq núktege shegeden istelgen oske qondyrý qajet.
Óte qarapaıym astronomıalyq quraldarmen jasalǵan baqylaýlar álemniń sheksiz ekendigine tabıǵat tanýdaǵy qazirgi ǵylymı ádisterdiń qudirettigine kóz jetkizedi.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
1. Balańyzdyń keıbir minezderin jazalaısyz, sońynan qaıta ókinesiz be?
