InfoHub Logo

Balamaly energıa — bolashaqtyń energıasy
Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdiginiń 25 jyldyǵyna arnalǵan dóńgelek ústel

Maqsaty: Ǵylym men tehnıkanyń jetistikterin baıandaı otyryp oqýshylardy Otan súıgishtikke baýlý. Fızıka pánine qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
«Júrekten shyqqan jyly sóz» Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdiginiń 25 - jyldyq mereksine baılanysty oqýshylardyń tilekteri.

Kirispe sóz
Energıa (gr. energeia – áser, áreket) – materıa qozǵalysynyń ártúrli formasynyń jalpy ólsheýishi. Materıa qozǵalysynyń ártúrli formalary bir - birine aınalyp (túrlenip) otyrady. 19 ǵasyrdyń orta sheninde osy qozǵalystyń barlyq formalary bir - birine belgili bir sandyq mólsherde ǵana aıtylatyndyǵy anyqtaldy; osy “energıa” uǵymyn engizýge, ıaǵnı qozǵalystyń ártúrli fızıkalyq formalaryn biryńǵaı ólsheýishpen ólsheýge múmkindik berdi. “ Energıa” uǵymy saqtalý zańyna baǵynady
Elektr energetıkasy — energetıkanyń basty qurastyrýshysy.
Bul sala kez kelgen eldiń áleýmettik jáne ekononomıkalyq damýynyń mańyzdy bóligi, elektr energıasynyń basqa tasymaldaýshylarynan kóri birqatar erekshelikteri bar: úlken qashyqtyqqa taratýdyń, tutynýshylar arasynda úlestirýdiń jáne energıanyń basqa túrlerine (mehanıkalyq, jylýlyq, hımıalyq, jaryqtyq jáne basqa da…) túrlendirýdiń salystyrmaly jeńildigi.
Elektrlik energıanyń mańyzdy ózgeshiligi — ony bir ýaqytta óndirip, sol ýaqytta tutynýǵa bolaty
Oqýshylarǵa berilgen taqyryptar:
1. Elektr energıasyn óndirý jetkizý joldary.
2. Kún sáýlesi - bolashaqtyń sarqylmas energıasy
3. Jel energıasy – qundylyǵy erekshe bizge tabıǵattyń
bergen syıy.
4. Bıogazenergıasy energıanyń eń arzan túri
5. Aqtóbe oblysy boıynsha balamalyq energıany qoldanýy týraly málimetter.
Búgingi tańda ne kórip júrmiz?

Biz neni qalaı?
Elbasy «Qazaqstan - 2050» Strategıasy – qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» atty Joldaýynda:
«Biz energıanyń balamaly túrlerin óndirýdi damytýǵa, Kún men jeldiń energıasyn paıdalanatyn tehnologıalardy belsendi engizýge tıispiz», edi.
«Kún sáýlesi - bolashaqtyń sarqylmas energıasy»
Kún batareıalary – kún energıasyn tikeleı elektr energıasyna aınaldyratyn jartylaı ótkizgish qurylǵy. Qazirgi ýaqytta kóbinese fotoelektrlik túrlendirgish keńinen qoldanylady. Fotoelektrlik túrlendirgishte energıanyń bir túrden ekinshi túrge aýysýy birtekti emes jartylaı ótkizgish qurylǵylarda kún sáýlesiniń áserinen paıda bolatyn fotovolttyq áserge negizdelgen. Túrlendirýdiń tıimdiligi jartylaı ótkizgish elementtiń elektrofızıkalyq sıpattamasyna, túrlendirgishtiń optıkalyq qasıetterine baılanysty. Kún batareıasy, fotoelektrlik generator — Kún sáýlesiniń energıasyn elektr energıasyna aınaldyratyn shala ótkizgishti fotoelektrlik túrlendirgishten (FET) turatyn tok kózi. Kóptegen tizbekteı - paralel qosylǵan FET - ter Kún batareıasyn qajetti kerneý jáne tok kúshimen qamtamasyz etedi. Jeke FET - tiń elektr qozǵaýshy kúshi 0. 5 — 0. 55 V jáne ol onyń aýdanyna táýeldi emes; 1 sm2 aýdanǵa keletin qysqa túıyqtalý togynyń shamasy 35 — 40 mA. Kún batareıasyndaǵy tok shamasy onyń jaryqtaný jaǵdaıyna baılanysty, kún sáýleleri Kún batareıasy betine perpendıkýlár túskende ol eń úlken mánine (maksımýmyna) jetedi. Qazirgi Kún batareıasynyń PÁK 8 - 10%, olaı bolsa 1 m2 aýdanǵa (ǵarysh apparatynyń Kúnnen qashyqtyǵy 150 mln. bolǵan kezde) keletin qýat ~130 Vt - qa teń. Temperatýra joǵarylaǵan saıyn (25oS - den joǵary) FET - tegi kerneýdiń tómendeýine baılanysty Kún batareıasynyń PÁK kemıdi. Kún batareıasynyń jıyntyq qýaty ondaǵan tipti júzdegen kVt - qa jetedi. Kún batareıasy ǵarysh kemeleri men apparattarynda energıamen jabdyqtaý júıesindegi negizgi elektr energıasynyń kózi retinde qoldanylady. Kún batareıasy sondaı - aq, turmys pen tehnıkada qoldanylatyn kóptegen buıymdardy (kálkýlátor, qol saǵaty, t. b.) tokpen qorektendirý kózi bolyp tabylady.
Jarty ǵasyrdan artyq ýaqytta ǵalymdar kún energıasyn alý jáne paıdalanýdyń túrli joldaryn izdestirdi. Kún tehnologıalaryn 4 topqa bólýge bolady: aktıvti, pasıvti, týra jáne týra emes(janama).
Aktıvti – túrlendirgishtermen birge elektromotorlar, ár túrli mehanızmder qoldanylady. Kún energıasy jaryqtandyrýda, ventılásıada, ystyq sýmen jabdyqtaýda qoldanylady.
Pasıvti – aktıvtiden júıe kontýrynda mehanızmderdiń bolmaýymen erekshelenedi.
Týra – kún energıasyn túrlendiretin bir deńgeılik júıeler.
Janama – qajetti energıa túrin alý úshin kóp deńgeılik túrlenýler men transformasıalaý júıeleri.