InfoHub Logo

Muǵalimmin mazasyz bilim dese,
Kóz maıymdy taýysty kúnim neshe.
Rahat taýyp qalar em bul shaqta da,
Túni boıy dápter qarap, kirpigim ilinbese.

Mekteptiń tárbıe jumysynyń maqsaty:
Oı - órisi keń, estetıkalyq talǵamy joǵary, óz tarıhyn, mádenıetin qasterleıtin, rýhanı adamgershilik qarym - qatynasqa daıyn, ómirlik belsendiligi qalyptasqan tulǵa tárbıeleý.

Tárbıe jumysymdaǵy ózekti máselem:
«Óz eliniń patrıoty bolý - mindetimiz».

Maqsatym:
Jas urpaqty ulttyq birlikke, Otanyn, elin, jerin súıýge, táýelsiz memleketti nyǵaıtýǵa óz úlesterin qosýǵa tárbıeleý.

Balaqaı, atyń kim?
Baǵyty.
Qorshaǵan ortamen baılanys ornatý, kóshbasshylyq qabiletke tárbıeleý.

Muhtar Shahanov.
Meni nege Muhtar qoıǵan?
Aıqara ashyp aspanyn,
Jınap barlyq dostary men qastaryn
Nıetimdi quptar dep,
Bul esimde erekshe bir qut bar dep,
Myna mendeı perzentine sol kúni
At qoıypty Muhtar dep.

Bala – adamnyń baýyr eti. Qaı ata - ana da óz shańyraǵynda shyr etip sábı dúnıege kelgeninde oǵan eń jaqsy esimdi qoıýǵa tyrysady. Negizinen, jańa týǵan sábıge esim tańdaýǵa qazaqtan dana, qazaqtan sheber halyq joq. Alaıda, árbir ata - ana balasyna at qoıarda ózine júkteler jaýapkershilikti jete sezinip, oǵan saqtyqpen qaraǵany, on oılanyp, on tolǵanyp baryp qana júregi qalaǵan esimdi sábıine qoıǵany abzal.
Óıtkeni, esimderdiń adam ómirine, yqpaly óte aıryqsha.

Qazaqtyń salty boıynsha, jas náreste týǵan kezde ata - anasy eń syıly, qatty qurmet tutatyn adamyna óz sábıiniń esimin qoıǵyzady. Keıde olar kelise otyryp, bala esimin ózderi tańdaıdy.
Egerde áke - sheshesi, ata - ájesi tiri bolsa, óz nemere, shóbereleriniń esimderin solar qoıady. Mundaıda úlken kisilerdiń aıtqany – zań. Olar aıtqan esimdi ata - anasynyń azan shaqyrtyp, sábıine qoıýy – buljytpaı oryndalatyn mindet.

Sábıge at qoıýdaǵy salt - dástúr negizinen, qazaq halqynda balaǵa at qoıǵanda ata - analardyń arqa súıeıtin eń basty 15 salt - dástúri bar.

1. Balaǵa artyq saýsaǵyna qaraı at qoıý.
Esimderi: Artyq, Artyqáli, Artyq - baı, Qoseken.
2. Balaǵa til - kóz tımeıdi degen nıetpen at qoıý.
Esimderi: Jamanbaı, Qoıshybaı, Oshaqbaı, Tezekbaı.
3. Balanyń deni saý, jany berik bolýy úshin at qoıý.
Esimderi: Tasbolat, Tastemir, Shymyrbaı.
4. Balasy shetineı bergen úıde jas sábıge at qoıý.
Esimderi: Aman, Amankúl, Esen, Júrsin, Toqtar, Tursyn, Tursynkúl t. b.
5. Bala - shaǵalarynyń ómiri uzaq bolsyn, kóp jasasyn degen nıetpen at qoıý.
Esimderi: Januzaq, Júzbaı, Myńjasar, Ómirbek, Seksenbaı, Uzaqbaı.
6. Buryn - sońdy bolǵan qarý - jaraq attaryna baılanysty at qoıý.
Esimderi: Qylyshbaı, Myltyqbaı, Naızabek, Sadaqbaı, Shoqparbaı t. b.
7. Eldiń ardaqty azamattarynyń atyn solardaı batyr, dana, ónerli bolsyn degen nıetpen jańa týylǵan balaǵa at qoıý.
Esimderi: Abaı, Abylaı, Sáken, Tólebı, Ybyraı t. b.
8. Erekshe kózge túsken belgilerine qaraı at qoıý.
Esimderi: Qaldygúl, Qaldybaı, Qudiret, Meńdibaı, Meńdigúl.
9. Islam dininiń áserine baılanysty at qoıý.
Esimderi: Ǵalı, Jamal, Zylıha, Isa, Muhammed, Omar, Súleımen.
10. Qyz attaryna aspan áleminiń, ańdardyń, asyl tastardyń, qymbat matalardyń, názik ósimdikterdiń atyn qoıý.
Esimderi: Aıman, Altyn, Eńlik, Jibek, Juldyz, Kúmis, Quralaı, Maqpal,
Merýert, Raýshan, Sholpan, Shynar t. b
11. Merziminen buryn dúnıege kelgen balaǵa at qoıý.
Esimderi: Leker, Shalabaı, Shalabek.
12. Murat - maqsatyma jettim - aý degen nıetpen at qoıý.
Esimderi: Arman, Baqyt, Maqsat, Murat.
13. Sońǵy balaǵa at qoıý.
Esimderi: Kenjebaı, Kenjegúl, Kenjetaı.
14. Tórt túlik mal, ań men qustarǵa baılanysty at qoıý.
Esimderi: Arystan, Bota, Botagóz, Búrkit, Qoıshybaı, Sandýǵash t. b.
15. Uly joq úıde qyz týǵanda at qoıý.
Esimderi: Bolǵan, Ulbala, Ultýǵan, Ulmeken, Ulbosyn, Ultýar, t. b.

Yrymdap at qoıý – qazaqtyń qanyna sińgen dástúri.
Eset Kótibaruly

Respýblıkalyq «Jas Alash» gazetinde jarıalanǵan bir maqalaǵa arqa súıesek, 24 jylda 20 balany dúnıege ákelgen Qamash apaı qyz bala toqtap, ornyna ul kelsin degen yrymmen
8 qyzynyń esimin Toqtar dep atapty.
Máselen, álemdegi eń uzyn esim Úndistan azamatynyń enshisinde. Onyń aty 1478 áripten turady. Esimin tolyq aıtyp shyǵý úshin 10 mınýt ýaqyt kerek eken.
Al eń qyzyq famılıa 19 ǵasyrda ómir súrgen fransýz azamatynda bolǵan. Qyzyqtyǵy sol, onyń famılıasy – 1792, ıaǵnı tek sandardan quralǵan. 1792 tekti sol adam óziniń tórt balasyna jyldyń alǵashqy tórt aıynyń atyn qoıǵan.
Nátıjesinde, balalarynyń tolyq aty – jónderi (ıaǵnı aty men famılıasy) – Qańtar 1792, Aqpan 1792, Naýryz 1792 jáne Sáýir 1792 bolyp tirkelgen.
Sondaı - aq, Ispanıada ótetin qyzyqty esim ıeleriniń sıezine qatysýshylar arasynda «Eki keli kúrish», «Men kartopty jaqsy kóremin» esimdi adamdar da kezdesken. Olar Úndistannyń Kandmahal aýdanynyń turǵyndary eken.
Adamnyń týǵan kezeńiniń, maýsymnyń taǵdyrǵa tıgizer áseri mol.

Áripter qupıasy
A - Á - kúsh, saltanat, bılik.
B - bıik sezimge bıimdilik, turaqtylyq.
V - turaqsyzdyq, júıeliktiń joqtyǵy.
G - qupıalyq, bolmashyǵa mán berýshilik, tıanaqtylyq.
D - kópshildik, aqjarqyndyq, kinámshildik.
E - ómir súrýge beıimdilik, sózge qumarlyq.
J - ózine degen senimsizdik, mańyzdylyq, ishki syryna beriktik.
Z - materıaldyq turǵydan qanaǵattanbaýshylyq, joǵary sezimtaldyq.
I - názik rýhanılyq, áserlengish, beıbitshil.
K - Q - tózimdilik, kúıgelektik.
L - ártistik, usaqshyldyq, qısyn, ár nárseni oılap tabýshylyq.
M - qamqorshyldyq, uıalshaqtyq, eńbeksúıgishtik.
N - shyǵarmashylyq ambısıa, densaýlyqqa mán berýshilik, alǵyr oı.
O - erekshe sezimtaldyq, qupıa tolǵanys.
P - qarapaıymdylyq, jalǵyzdyq, ıdeıanyń moldyǵy, syrtqy túrine mán berý.
R - ózine degen senimdilik, únemi shıyrshyq atý.
S - bılikke qumartýshylyq, kinámshildik.
T - ıdeal izdeýshilik, sezimtal shyǵarmashylyq tulǵa.
Ý - jaralanǵysh, úrkektik.
F - jumsaqtyq.
H - zańǵa baǵynyshtyq, sezimniń ekiudaılyǵy.
Sh - qyzǵanshaqtyq, ázilqoılyq.
Y - ispen kórinýshilik.
Ia - óz ornyn baǵalaı bilýshilik, zıalylyq, shyǵarmashylyq beıimdilik.