InfoHub Logo

Sizdegi japyraqtyń eń úlkeni, árıne, túıejapyraq: aldyńa baılap alsań beldemshe, jańbyrda basyńa jamylsań qolshatyr. Túıe japyraqtyń aty zatyna saı, sondaı úlken! Ol jalǵanda jalǵyz-jarym ósken emes. Udaıy bireýi bar jerde kóp kezdesedi, tipti aıtyp jetkizgisiz mol mólsherde. Jáne osy molshylyq túgelimen ulýlardyń tamaǵy. Al endi ol aq, úlken ulýlardyń ózin erterekte mártebeli myrzalar jeıtin; ulýdan taǵam ázirlenip, ony jep otyrǵan ıgi jaqsylar: «Shirkin, qandaı tátti», deýdi umytpaıtyn. Olar, shynynda da, ony óte tátti eken dep oılasa kerek. Sóıtip osynaý úlken aq ulýlar túıejapyraqty jep, sodan soń ǵana túıejapyraq tuqymyn shashatyn.

Baıaǵydan beri ulý jemegen, sol sebepti olardyń bári tegis qyrylyp qalǵan bir eski shonjardyń meken-jaıy bolatyn. Al túıejapyraq quryp ketken joq; ol jaıqalyp óse berdi, óse berdi onyń ósip-ónýine eshteńe de tosqaýyl bola alǵan joq. Kúlli aleıalar, kúlli júıekter túıejapyraqqa tolyp ketti de, baqtyń ózi, shyndyǵynda, baq emes túıejapyraqty orman sıaqty bolyp ketti; aragidik alma ne qara órik aǵashy kezdesip qalmasa, bul jerde buryndary baq bolǵanyn eshkim sezbes te edi. Mine, naq osy túıejapyraqty ormanda asaryn asap, jasaryn jasap úlgergen erli-zaıypty sońǵy ulý mekendeıtin.

Jas shamalary olardyń ózderine de beımálim bolatyn, alaıda ilgerirekte ózderiniń qısapsyz kóp bolǵandaryn, tikeleı ejelgi shetel tuqymynan taraıtyndaryn, osynaý orman tegisimen solarǵa jáne solardyń týys-týǵandaryna arnalyp otyrǵyzylǵandyǵyn myqtap esinde saqtapty. Qartaıǵan ulýlar óz ormandarynan tysqary jerge birde-bir márte shyqpapty, áıtse de «shonjardyń meken-jaıy» dep atalatyn bir nárseniń bar ekendigin bilýshi edi; onda ulýdy qaraıyp ketkenshe pisiredi, sodan keıin kúmis tabaqqa salady eken. Odan keıin ne bolatynyn olar bilmeıtin. Olar pisýdiń jáne kúmis tabaqqa jatýdyń mánisi nede ekendigin bilmeıtin jáne tipti kóz aldaryna elestete de almaıtyn; tek munyń tamasha, eń bastysy aqsúıektikke tán ekendigin ǵana biletin! Saratan qońyz da, qurbaqa da, jaýyn qurty da olar saýal bergenderdiń bireýi de bul týraly jarytymdy eshteńe aıta almaǵan: óıtkeni olardyń eshqaısysy da qýyrylyp kúmis tabaqqa jatýdyń jaǵdaıynan beıhabar-tyn!

Al olardyń ózderine keler bolsaq, onda ulýlar ózderiniń qartaıǵan aq ulý ekenderin, jaryq dúnıedegi eń asyl aqsúıekter ekenderin, búkil orman solar úshin ǵana ósip jatqandyǵyn, al meken-jaı bolsa tek qana olardyń pisirilip, kúmis tabaqqa salynýy úshin turǵandyǵyn ulýlar óte jaqsy bilýshi edi.

Ulýlar ý-shýsyz, typ-tynysh jáne baqytty ǵumyr keship jatty. Óz perzentteri bolmaǵan soń olar qarapaıym ulýdyń balasyn asyrap alǵan edi. Asyrandy bala tipti de er jetip, eseıýge asyǵar emes ol óıtkeni qarapaıym, qatardaǵy tuqymnan týǵan-tyn, degenmen qarıalarǵa, ásirese ana ulýǵa ol kún sanap er jetip kele jatqandaı bop kórinetin. Ol áke ulýdan eger muny baıqamasa ulýdyń qabaǵyn saýytyn sıpap kórýdi ótindi! Papasy sıpap kórgen soń, mamasynyń pikirine qosyldy.

Birde jańbyr seldete kuıyp turǵan.

— Túıejapyraqty daǵara tartqandaı tómpeshteýin qaraı gór! – dedi áke ulý.

— Tamshylary qalaı iri edi! – dedi ana sulý. Áne, sabaǵyn boılap tómen qaraı aǵyp barady! Bul jerdiń dymqyl bolatynyn óz kózińmen kórersiń áli! Bizdiń de, balamyzdyń da baspanasynyń myqtylyǵy qandaı qýanyshty deseńizshi! Jo-joq, ne deseń, o de, bul jaryq dúnıede basqalarǵa qaraǵanda bizge tıgen úles molyraq.

Bul jóninen álemde bizben teńeser eshteńe joqtyǵyn qazir bilip otyrmyz. Dúnıe esigin ashqan kúnnen beri basybaıly baspanamyz bar. Bizge arnalyp tutas bir túıejapyraq ormany ósip tur. Al endi onyń o sheti men bul shetiniń ara qashyqtyǵy qansha, odan keıin ne bar ekendigin bilsek dep edik.

— Dym joq! – dedi áke ulý. Basqa jerde bul jerden artyq dáneme de joq, basqany qaıdam óz basym osydan artyqty izdep áýrelenbeımin.

— Al meniń, – dedi ana ulý, meken-jaıǵa tap bolyp, pisirilip, kúmis tabaqta jatqym-aq keledi. Bizdiń búkil úrim-butaǵymyz osyndaı qurmetke bólenip kelgen jáne munyń ózinde zor mán barlyǵyna kúmániń bolmasyn.

— Sirá, meken-jaı baıaǵyda buzylǵan bolar, – dedi áke ulý, ıá bolmasa ony túgeldeı túıejapyraq basyp ketken shyǵar. Olaı bolǵan jaǵdaıda adamdardyń odan sytylyp syrtqa shyǵa almaı qalýy kádik. Al, tegi, osy asyǵystyqtyń qajeti qansha? Osy sen ǵumyr baqı asyǵasyń da júresiń. Ulymyzdyń sońynan qalmaı ileserin de elemeısiń, en bolmasa. Onyń ósimdik sabaǵymen joǵary órmelegenine de, mine, úshinshi kún; kóz qyryńdy salsań boldy, basyn aınala jóneledi.

— Oǵan uryspaı-aq qoıshy! – dedi ana ulý. Ol jyljyǵanda sondaı saq. Ol bizge, bálkim, aldanysh bolar. Al biz sekildi qarttarǵa odan ózge ómirdiń mánisi de joq qoı. Tek sen oǵan qalyńdyqty qaıdan taýyp beretinimizdi oılastyrdyń ba? Senińshe árirekten, túıejapyraq arasynan, bizben týystas bireý-mireý jolyqpas pa eken?

— Árıne, úı-kúıi joq qara ulýlar bar, – dedi áke ulý, alaıda ol qara halyq qoı! Onyń ústine olardy kóbirek oılandyratyn óz jaılary ǵana. Degenmen bul isti qumyrsqalarǵa tapsyrsa da bolady: olar sharýa jaıymen árdaıym ári-beri josylady da júredi, bizdiń ulymyzdy úılendiretin áıeldi qaıdan izdeýge bolatynyn aıtyp bereri aqıqat.

— Bárinen asqan bir sulýdy bilemiz, bilemiz! – dep qumyrsqalar jamyraı jóneldi. Biraq onyń sizdiń bosaǵany attaı qoıýy ekitalaı, óıtkeni ol hansha ǵoı!

— Odan keletin bále joq! – dedi qarıalar. Al ózi onyń úıi bar ma eken?

— Anaý-mynaý emes, keń saraıy bar! – dedi qumyrsqalar. Jetpis esikti tańǵajaıyp ıleý ol!

— Bas ıip alǵysymyzdy aıtamyz! – dedi ana ulý. Ulymyzdyń kiriptar bop ıleýge kirýi uıat shyǵar! Eger senderdiń nazarlaryńa ilikken durys bireý bolmasa, onda biz bul isti masalarǵa tapsyramyz: olar jańbyrda da, kún ashyqta da usha beredi jáne túıejapyraqty ormandy qos qanatyndaı biledi.

— Bizde sizdiń ulyńyzǵa laıyq qalyńdyq bar! – dedi masalar masaırap. Osy tustan júz qadamdaı jerde qarlyǵash butasyndaǵy óz úıinde bir kishkentaı ulý otyr. Ol japadan-jalǵyz turady jáne ózi de týra turmysqa shyǵatyn jasta. Bar bolǵany osy jerden júz qadamdaı qashyqtyqta ǵana.

— Olaı bolsa ol ulymyzǵa jedel jetsin! – dedi qarıalar. Ulymyzdyń turaq-mekeni tutas bir túıejapyraq orman, al onyń menshigi nebári jalǵyz túp buta eken!

Qalyńdyq ulýǵa kisi jiberildi. Sodan ol jolǵa shyǵyp, túıejapyraqqa aman-saý kúıde saıahattyń segizinshi kúni jetti. Tuqym tazalyǵynyń mánisi, mine, osynda jatyr.

Úılený toıy tamasha ótti. Alty jaryq qońyz kúshteri jetkenshe shamyn jaǵyp baqty. Jalpy úılený toıy tynysh ótti, óıtkeni qarıalar ý-shýdy jaqtyrmaıtyn. Onyń esesine ana ulý ulaǵatty sóz sóıledi. Ákesiniń tolqyǵany sondaı, tipti jumǵan aýzyn ashqan joq! Mine, sóıtip qarıalar kúlli túıejapyraq ormandy jastardyń enshisine bersin. Berip turyp, ózderi ǵumyr boıy aıtyp kele jatqandaı, jaryq dúnıede bul ormannan artyq esh nárseniń joqtyǵyn jáne eger jas jubaılar adal, izgi ómir keshse, tuqym jaısa, onda erte me, kesh pe, áıteýir, ózderiniń ne bolmasa balalarynyń meken-jaıǵa joldary túsetinin aıtty: onda olar qaraıǵansha qýyrylyp, kúmis tabaqqa salynyp alǵa tartylmaq!

Sonyń artynsha qarıalar óz úılerine enip, odan keıin kórinbeı-aq qoıdy, uıyqtap ketse kerek.

Jas ulýlar ormanda patshalyq quryp, arttaryna qısapsyz kóp urpaq qaldyrǵan. Meken-jaıǵa tap bolyp, kúmis tabaqqa túsýdi olardyń da taǵdyryna jazbapty. Osy sebepten de olar meken-jaı múlde qırap, al álemdegi adam bitken tegis qyrylyp qalǵan eken degen uǵymdarǵa toqtady. Olarǵa kóldeneń kelgen bireý joq, endeshe, onyń solaı bolǵany da. Ulýlardyń kóńilderin kótermek nıetpen jańbyr túıejapyraqty tyrsyldatyp jatty, al olardyń japyraqtary kógere túsýin tilep kún de nuryn tóge tústi. Olar baqytty, sondaı baqytty edi. Iá, tap solaı, olar kúlli áýletimen baqytty edi.

Aýdarǵan Q.Qurmanǵalıev

---