Qazymbet batyr

SHQO Semeı qalasy "№36 jalpy orta bilim beretin mektep" KMM

Taqyryby: Qazymbet batyr

Oryndaǵan: Ardaqqyzy Aıajan 10 A synyp oqýshysy

Jetekshisi: Eleýsızova Gýljanat Serikqyzy tarıh pániniń muǵalimi

Mazmuny

I. Kirispe

II. Negizgi bólim

1. Halqyna rýh bergen Er Qazymbet

2. Qazymbet batyr jaıly óleńder

III. Qorytyndy

Qazaqta ómir boıy bel sheshpeı at ústinde júrip eli men jerin qorǵaǵan batyrlar barshylyq bolǵan. Ony qazaq eli eldiginen aıyrylyp, ózge elderge bólinip-bólinip ketkenge deıin arystansha alysyp, júzdegen jyldarǵa sozylǵan surapyl soǵys erleri jónindegi aýyzsha, jazbasha derekterden jaqsy bilemiz. Ásirese, «qazaq-qalmaq soǵysy» atalyp ketken eki iri kóshpendi el talas-tartysy sanada saqtalyp, erlik úlgisi bolyp, rýhty óshirmeýge mol úles qosty. Al sonaý tý-tý alys zamandarda elin qorǵaǵan batyrlar erligi tipti ertegilerge aınalyp, qıal-ǵajaıyp úlgisindeı bolyp edi.

Degenmen, sol qıal-ǵajaıyp keıipkerleriniń kóbi ómirde bolǵan. Tek kele-kele adamdardyń qıal-armandary olardy asqaqtatyp jibergen. Sol keıipkerler qazaq balasynyń boıyna bala kezinen erlik pen batyrlyq qasıetin darytty. Sodan keıingi urpaqtan urpaqqa mura bolyp jetip otyrdy. Ult saqtaldy, ulys-ata meken retinde qorǵaldy. Qysqasy, erlik pen batyrlyq úlgisi qazaq balasynyń boıyna kıe bolyp qondy. Ol atadan balaǵa, batyrdan batyrǵa darydy.

Qazaq batyrlary tek qara kúsh ıesi ǵana emes, aqyldy, ári kemeńger de bolǵan. Sodan da «bilekti-birdi jyǵar, bilimdi-myńdy jyǵar» dep batyrdyń kúshin aqyl-oımen ushtastyryp otyrǵan.

Qazymbet batyr (XVIII ǵ.) Qabanbaı batyr men Boranbaı bıdiń úzeńgiles serigi. Jońǵarlarǵa qarsy soǵysta kózsiz erligimen aty shyqqan.

Shyǵý tegi: Naıman – Qarakereı – Muryn – Jolymbet – Raq – Quttymbet – Qazymbet.

Qazaq tarıhynda qazaq-jońǵar eliniń sońǵy soǵystarynda batyrlyǵymen orda buzyp, qamal alyp, aqyldylyǵymen elin qorǵaǵan, ultaraqtaı jerdi jat qolyna bermes úshin janyn pıda etken batyrlar barshylyq. Mine solardyń erlik isin nasıhattap urpaq boıyna sińirý táýelsiz elimiz úshin dál búgin aýadaı qajet.

Solardyń biri -Tý astynda týlap ólgen Qazymbet batyr

Qazaq tarıhynda «Tý astynda týlap ólgen Qazymbet» degen ańyzǵa aınalǵan erligimen óshpes aty qalǵan qazaq halqynyń asa iri batyrlarynyń biri Qazymbet Quttymbetuly. Ómir súrý kezeńi bala shaǵynan bastap jońǵar – qazaq arasyndaǵy ondaǵan jyldarǵa dóp kelgen. Onyń týǵan jyly naqty belgisiz bolsa da, shamamen 1685 – 90-shy jyldary dúnıege kelgen dep topshylaýǵa bolady. Óıtkeni, onyń jońǵar – qazaqtyń, qyrǵyz – qazaq pen qytaı – qazaq arasyndaǵy urystarǵa qatysqan kezinde 67 – 69 jasta bolǵan degen derekter bar. Ol osy jasynda da qazaq áskeriniń tý ustaýshysy bolǵan. Al týdy ustaý kez – kelgen batyrǵa senip tapsyrylmaǵan. Aıagóz – Aqsháýli boıyndaǵy jońǵarlardy yǵystyryp, artynsha Qytaı ımperıasy jońǵar qontaıshysy suranysyn syltaýlatyp jońǵar elin qyrǵynǵa ushyratqan kezderi, «Ámirsanany Abylaı han panalatty» degen jeleýmen qansyraǵan qazaqty jaýlamaq bolyp, tumsyqtary tasqa tıip, kelisimge kelgen kezi de Qazymbet batyrdyń sońǵy erligine dál keledi. Demek, Qazymbet batyr 1756 – 57 –shi jyldary Aqsháýli – Aıagóz urysynda týdy jyqpaı qaza bolǵan. Tarıhtaǵy teńdesi joq erlik úlgisin kórsetken batyrdy óz zamanynyń batyrlarynyń batyry dep baǵalaýǵa ábden laıyq.Qazymbet batyrdyń erligi ǵana emes aqyldylyǵy, márttigi, tipti jaýyna degen adaldyǵy da ǵasyrlar boıy halyqqa úlgi-ónege bolyp aýyzdan – aýyzǵa aıtylyp keledi. Batyrdyń ómir joly men erlik isteri burynǵy kezderden góri búgingi táýelsiz eldiń jastaryna rýh berip, patrıottyq tárbıeni sińdirý úshin de asa qajet.

Batyr babamyzdyń tek tý astynda týlap ólgen sońǵy erligi ǵana úlgi emes, onyń bala kezinen jasaǵan batyrlyqtary da ónege. Sol bir «aq taban shubyryndy, alqa kól sulama» atanǵan zarly zamandarda únemi jaý shabýylyna ushyrap, qyrǵyn taýyp, qan jutqan zamandardaǵy atalarymyz besikten beli shyqpaı jatyp at qulaǵynda oınap, bes jasynda jaı tartyp úırengen. Ystyq – sýyqqa birdeı tózimdi, barshylyq pen joqshylyqqa moıymaıtyn qaıratty bolyp ósken. Naǵyz dala bórileri sıaqty edi. Týǵan jerden qýylyp, qaryndastan aıyrylyp, toz – tozy shyqsa da, kósemderi men batyrlary elge qorǵan bolyp qana qoımaı, dalanyń erlikke toly zańyna úıretken urpaǵyn. Amaldap urpaq saqtap qalyp otyrǵan. Handar men bıleýshilerdiń baqtalas básekelerinen tek qara halyq zardap shekken. Ondaǵan myń jas bala opat bolyp, ondaǵan myń arý jar qushaǵynan aıyrylǵan qasiretti kezeńdi kóz aldyńa elestetýdiń ózi qaıǵyly. Almaǵaıyp zamandardaǵy jastar erligin «Jaý júrek myń bala» kıno fılmi barynsha somdaǵan. Jaýgershilik zamanda on úshtegi bozbala «otaý ıesi» atanyp, jeke jaýyngerlik jaraq pen atqa ıe bolǵan. Eli men jerin qorǵaý jolynda qanshama jas qyrshyn ketti. Bizdiń sanamyzda jaýdan jeńilis taýyp qaza bolǵandar kóp saqtalmaǵan. Áıtpese.... Al erlik isi úlgi bolarlyqtaı batyrlardyń, batyr balalardyń, jastardyń jeńisi halyq aýzynda jyrlanyp, urpaqtan urpaqqa jetti...

Qazaqtyń qaı batyry bolsa da bala kezin erlik jasaýmen bastaǵan. Aman qalǵandary ańyzǵa aınalǵan. Jas kezinde jaýdy bógep qyrshynynan qıylǵan bozdaqtardy bir sońǵy joryqta Qabanbaı, Boranbaı batyrlar eske alyp, aǵyl-tegil jylaǵan degen sóz bar:

-Eger Toqta Barlyq eteginde Buqa batyrdyń urpaqtary men sol tóńirektegi eldiń bes júzge jýyq jas batyrlary jońǵardyń alǵashqy legin toqtatpaǵanda, qamsyz jatqan qazaq aýyldary bas saýǵalap, kóship, tyǵylyp úlgermes edi. Kózsiz batyrlar Buqa atasymen birge eki kún boıy sany ózderinen birneshe ese kóp qalmaqtyń alǵashqy qolyn toqtatqan. Solardyń ishinde menen álde qaıda kúshti jas batyrlar bar edi, ataýsyz qaldy. Al ana naıman Buqanyń qos nemeresiniń súıegin artynan jaýdan tyǵylyp qalǵan aýyldyń qarıalary elý-alpys qalmaq máıitiniń astynan áreń alypty...

Iá, talaı bozdaq eli úshin mert boldy. Ol kezde qysyltaıańda jas ta bolsa jaýǵa shabýǵa ruqsat suraý ata salty bolǵan. Ataqty Ábilmansur-Abylaı da on bes jasynda jaýǵa shaýypty. Endi, Qazymbet atamyzdyń aýyzdan-aýyzǵa jetken alǵashqy iri jeńisi týraly ańyzdy aıta keteıik.

Jońǵarlardyń ońtústikten seldeı tasyp, qazaq jerine antalap engen kezi bolýy kerek. Orta júzge darynsyz handardyń biri Sámeke ıelik etse kerek.

Táýke hannan soń Bolat han darynsyz bolyp, tóbe han bıliginen aıyrylǵany, onyń ornyna ózge handardyń talasyp, qazaqty bólshektegeni, aqyry jońǵar shapqynshylyǵyna ushyraǵany, tek jońǵar emes, ózgeler de qazaq dalasyn talaýǵa kiriskeni tarıhtan belgili. Sol kezderde orta júzge qarasty eń irgeli el naıman da, kórshiles kereı de ata jurttarynan sheginip, arqaǵa, Syrdyń boıyna aýǵan kezi eken. Jetisýdyń shuraıly jeriniń kóbin, Altaı-Tarbaǵataıdy jońǵarlar basyp alypty. Keıingi ıtjyǵys urystarda naıman taıpasy bas bolyp, talaı-talaı urys salypty. Jońǵar qolyn álsiretip, birde jeńip, birde jeńilip, es jınaı bastaǵan eken. Osyndaı bir urysta Qazymbettiń ákesi Quttymbet batyr jaralanyp, qol bastaýǵa jaramaı qalady. Dál sol kezde naımandarǵa jońǵarlar (kóbine qalmaqtar delinedi) tutqıyldan shabýyl jasaıdy. Sámeke han tez-tez shabarman, habarshylaryn jiberip, qarsy ásker jınaıdy. Sol kezde buryn qansha soǵysqa qatysqanyn kim bilsin, 17 jasar Qazymbet tý ustap, óz atalastaryn ákesi Quttymbettiń ornyna jaýǵa qarsy soǵysqa ázirlegen eken. Alǵashynda Quttymbet batyr Qazymbetti balasynyp, ruqsat bermeıdi. Sonda Qazymbet: «Áke, el shetine jaý kelse, «jaspyn» dep jata kórme», ne kúshim kóp «baspyn» dep asa kórme» shaıqas, jeńemin dep alys, batyl bol, jeti atań jeńilip kórmegen jaýdan, bári de óz ajalynan ólgen. Qoryqqandy oqtyń ózi izdep tabady»-dep aıtatyn aqylyńyz qaıda? Men bala emespin. Batańyzdy berińiz tezdep, Sámeke hannyń qolyna ýaqyt ozdyrmaı qosylýymyz kerek,»-degen eken. Sonda qart batyr ornynan turyp:

Tapsyrdym bir ózińdi haq taǵala,
Attandy qan maıdanǵa bir jas bala.
Sol balama oń sapar bersin Alla,
Qoldasyn arýaǵy ata-baba.

El qorǵaý urpaǵyma bolǵan mura,
Atalar kóp aıqasqan jaýmen dara.
Solardyń jolyn bersin haq taǵala,
Qorǵasa ata arýaǵy jaý ala ma.

Ia, Alla, balama abyroı men qaırat ber,
Jeńimpaz atandyr da aıbat ber.
Ruqsat, aq batamdy berdim, balam!
Dushpandy malsha qýyp, aıdap kel,-degen eken.

Bes myńdaı qolǵa qarsy eki myńdaı jaýynger daıyndap úlgergen Sámeke hanǵa jas Qazymbet kelip qosylady. Erteńinde jaý jaǵy jekpe-jek suraıdy.

Sonda 17 jasar Qazymbet han aldyna baryp, jekege shyǵý úshin bata suraǵan eken.

Han:

-Áı, balam, sen tym jas ekensiń, anaý qalmaqtyń bas batyry Jolan talaıdy kórgen jyryndy, alapat kúsh ıesi, jasy da anaǵurlym úlken. Ózińe-óziń senbeseń shyqpaı-aq qoı. Jeńilip, opat bolarsyń,-depti.

-Joq, han ıem! Men ózime-ózim senemin. Jiberińiz, bata berińiz,-depti julqynyp.

-Tula boıyń tunǵan kúsh, júrekti jassyń márt minez. Jeńip, jaýyńnyń basyn qyrq. Opasyz dushpan tabanyńda bolsyn, bar, balam,-depti Sámeke han.

Jekege shyqqan qalmaqtyń bas batyry Jolan jas arystandaı kújireıgen jalyndy jas batyr Qazymbettiń kózine kózi túsip, ajaly kelgenin sezgendeı, birinshi bolyp kezek suraıdy. Qarsylasynyń mysy basyp, quty qashyp, jońǵar jebesi adasyp dalaǵa ketken eken.

Kezegin alǵan Qazymbet batyr qozy jaýyryn jebesin shireı tartqanda, oq qaq júrektiń tusynan ótip, Jolan jerge ókirip qulaıdy. Jas batyr qolma-qol qalmaq batyryna jetip baryp basyn kesip alypty. Muny kórip turǵan qalmaq hany Zeren Qazymbetti qorshap, qolǵa túsirýge buıyrypty. Arystansha alysqan jas batyrdy ózgeler kelip qutqarǵan eken. Jolannyń basyn Sámeke han aldyna tastaǵan batyrǵa barlyq sardarlar men sarbazdar rıza bolypty. Sany az bolsa da jas batyr erligimen jigerlengen qazaq qoly jońǵarlardy jeńgen eken. Osy jeńisten keıin 17 jasar Qazymbet Sámeke hannyń jasaǵyna bas qolbasshy bolady. (Shejireshi qarıa Dúısen Núrpeıisovtyń qol jazbasyndaǵy derekter boıynsha). Osydan keıin de jońǵar-qazaq arasyndaǵy qantógis ondaǵan jyldarǵa sozyldy. İrili-usaq sansyz urystar boldy.

Sonyń kóbi tarıhshylardyń aıtýyna qaraǵanda Aıagóz-Alakól mańynda bolǵan. 1723-27 jyldardaǵy iri soǵys Aıagóz ózeninen on shaqyrym Qaraýyl mańynda ótken. Onda qazaq handarynyń alaýyzdyǵynan qazaq áskeri jeńilis tabady. Onyń aldynda Balqash pen Alakól aralyǵynda Aıagóz ózeniniń Balqashqa quıar saǵasynda qandy qyrǵyn bolǵan. Alakólden Soltústikke qaraı Qaraqol tusynda, odan keıin úsh Aqsháýli tóńireginde (Tarbaǵataı taýynyń etegi), Eńirekeıde, Ashysýda, Tarbaǵataıdyń Ókpetisinde, Qabanbaı asýynda bolǵan jerdi qaıta azat etý jolyndaǵy ondaǵan jyldarǵa sozylǵan urystarǵa qolbasy, on myń basy tý ustaýshy bolyp qatysqan Qazymbet batyr 52 jyl boıy at ústinde júrip el qorǵapty. Qazaq jerin jaýdan azat etý jolyndaǵy sońǵy urysta 69 jasynda qazaq jasaǵynyń týyn shyqpaı, tý túbinde mert bolǵan. Qazymbet pen aty ańyzǵa aınalǵan Aıagóz óńirinen shyqqan batyrlar erligin tolyq zerttegen eshkim joq. Degenmen, Qabanbaıdan bastap, Aqtamberdi, Er Espembet (Jeke batyr), Orys batyr, Shyńqoja, Shanyshqyly Berdiqoja, Qasabaı, Bódes, Baraq, Kedeı batyrlar men sonaý Narynbaı, Quttybaı, Aqtaılaq, Aqqoja, Tóbet sıaqty batyr-bılerdi tizbeleı bersek, tom-tom kitap bolar edi...

Endi Qazymbet babamyzdyń ekinshi bir ómirinen ańyz bolyp jetken derekten úzindi keltire keteıik. Óıtkeni, ol týraly osy jýrnaldaǵy eńbekterde keńirek aıtylǵan. Men onyń tek úlgi bolarlyq jerinen ǵana mysal keltireıik.

Munyń ózi uzaq sonar dastanǵa bergisiz ańyz áńgime. Shejireshi qarıalar ǵasyrlar boıy aýyzdan-aýyzǵa aıtyp, san qubyltyp jibergen tustary da kóp. Solardyń ishindegi eń durysy, shyndyqqa jýyq keletini S.Ózbekovtyń «Mura» kitabyndaǵy nusqasy bolǵandyqtan sol nusqadan úzindi keltirýdi jón kórdim.

....Qazaq qoly bel alyp, Qazymbettiń áıgili batyrlar qataryna qosylǵan kezi. Bir shaıqasta júz qaraly qalmaq sarbazdaryn Qazymbet jigitteri qolǵa túsiredi. Qolǵa túsken jaýdyń bıligi sarbazdardyń qolynda emes pe? At-ábzeli, qarý-jaraq, saýyt-saımandary alynady. Sol tonalǵandardyń ishinde saýyt-saımany sheshilgennen keıin jalǵyz burym bolyp órilgen shashy tirsegine túsken, asa kelbetti sulý áıeldiń namysqa erler qatarynda shaýyp júrgeni áshkere bolady.

Mundaı erlik qaı kezde, qandaı ulttyń bolmasyn áıelderinen kezigip turǵan ǵoı.

Qazymbet babamyz áıeldiń jaıyn surastyryp bilgen. Sóıtse, shaıqastyń alǵashqy kezeńderinde qalyń qol aldynda Qaranaı degen qalmaq batyry áıgili qanjyǵaly Bógenbaımen jekpe-jekke shyǵyp, sol saıysta Qaranaı batyr Bógenbaı qolynan ólgen. Qaranaıdyń kegi úshin erler qatarynda jaýǵa shaýyp júrgen áıeli Tańsheber eken. Er qadirin asqaq tutqan, ári áıeldiń júrek juttysy bolǵan soń da «Budan týǵan urpaǵym kem, qor bolmas» degen oımen babamyz Tańshebermen neke qıdyrady.

Sonymen Tańsheber anamyz qyryqtan asqan jasynan keıin Keldibek, Jaýlybaı, Maılybaı atty úsh ul týady.

Ol kezde on úshte sadaq tartýǵa jaraǵan ul joryq atyn baptaı bastaıtyn bolǵan.

Keldibektiń on alty jasqa tolǵan kezinde qalmaqtyń myńnan astam qoly bir tynystap jatqan kezdi paıdalanyp, Qazymbet aýylyn qorshaıdy. Búkil qazaq aýylynan Qazymbet aýylyn tańdap alýynyń aıyryqsha sebebi bolǵan.

Bógenbaı qolynan ólgen Qaranaıdan Qabek degen ul bala qalady. Bala at jalyn tartyp minýge jaraǵanda, qalmaqtyń úlkenderi «Seniń shesheń jaý qolyna tústi. Biraq ólgen joq. Qazymbet degen batyrynda, báıbishe bolyp bala ósirip otyr» degendi aıta berse kerek.

Qaranaıdaı batyr, Tańsheberdeı júrek jutqan áıelden Qabek te osal týa ma? Jıyrmaǵa jeter-jetpes jasynda túmen basqaratyn qosbasshylardyń biri bolǵan. Mine, sol Qabek áke kegin qaıtaryp, sheshesin qazaq qolynan qutqaryp áketýge oraıly kezeńdi tapqan.

Qabek qoly Qazymbet aýylyna taıap qalǵan. Habaryn kesh bilgen, Qazymbet babamyz tus-tustaǵy qazaq qolbasshylaryna habarshy jibergen. Biraq olar kómekke kelgenshe jaý shabyndysynyń astynda qalaryna da kózi jetken. Myńǵa taıynbaı qylysh sýyratyn batyr balalarymen, nókerlerin qosqanda Qazymbet týynyń astyna júz qaraly adam jınalǵan.

Osyny baıqaǵan qalmaq qoly erkin, ári turalatyp jeńýdi kózdep, óktemdikpen jekpe-jekke shaqyrǵan.

Jekpe-jekke qalmaq qolynyń basshysy Qabektiń ózi shyǵady. Kimniń shyqqanyn qazaq jaǵy qaıdan bilsin? Jaýdan sasyp kórmegen babamyzdyń ózinen bastap, uldarynyń qaı-qaısysy shyǵýǵa ázir turady.

Osyny ańǵarǵan Tańsheber anamyz Qazymbettiń aldyna júginip:

-Sonaý jekpe-jekte turǵan meniń baýyrlarymnyń biri bolsa kerek. Kim ólerin táńirim biler. Biraq qazasy jetpeı turǵanda júzdesip, maýqymyn basyp qaıtaıyn,-dep zar tilegin aıtyp, ruqsatyn alǵan eken.

Arǵymaǵyna qonǵanda áıelshe kıinbeı, bes qarýy boıyndaǵy aıbyndy batyrsha kıinip, aqyryp jekpe-jekke qarsylasyna jetedi. Qandy aıqastyń bastalýyn kútip, eki jaq ta tyna qalǵan. Uzamaı eki jaǵy da jumbaqty kóriniske kýá bolyp, ne dep shesherin bilmeı, tań-tosyn kúıge túsken. At basyn kádimgi jekpe-jekshilershe túıistirgen eki batyr, endi qarý siltesedi dep kútisken kezde qarý siltespeıdi-eki jaq ta kórip turady.

Áńgime uzaqqa barmaı, qalmaq batyrynyń qazaq jekpe-jegine shyqqan Tańsheberdi qushaǵyna alyp, óksip jylaǵany maıdan dalasyn tundyryp jiberse kerek.

Jekpe-jekshilerdiń kórispen maýqy basylǵannan keıin, áldeqandaı baılamǵa kelip, ekeýi eki jaqqa tarasady.

Babamyz aldyna kelgen anamyzdan:

- Báıbishe, ne boldy? Álgi baýyryń ba eken? Balań ba eken?-deıdi.

- Quzyryńyzǵa quldyq! Qaranaı kindiginen týǵan jalǵyzym Qabek degen ulym eken. Men kek qýyp joryqqa attanǵanda, Qaranaıdyń ápkesiniń tárbıesinde qalyp edi. Osy qoldyń basshysy kórinedi. İzdep shyqqany meniń qara basym eken,-dep bir toqtaıdy.

Tańsheberdiń sózin tyńdaı turyp, Qazymbet babamyz jaý jaǵynyń qımylyn da qabaq astynan baǵady. Batyr qolyna jetip, keńesshi nókerlerin qasyna alyp, bastaryn shulǵysyp, birkelki iske maquldasqanyn alystan jazbaı tanıdy.

- Balań mańaıyndaǵylaryna bas shulǵytyp jatyr. Sen qandaı aqyl berdiń? Óziń qandaı toqtamdasyń?

Tańsheber anamyz da ıilgen basyn tiktep alady.

- Batyr! Er kegin qýyp kelip, otyz jasymda ózińe pende boldym. Jaýdan túsken olja dep qaramadyń. Óser órkenimniń uly anasy bolar dep álpeshtegenińdi ómiri umytarmyn ba? Taǵdyr qosqan qosaǵyń retinde men de aldyńnan kesip ótpedim. Joryqqa attansań qara tuıaǵyń mujylmasyn dep tileý tiledim. Úsh bala súıgizdim. Jasym bolsa elýge keldi. Syrly aıaqtan syr ketip, syny qaldy. Qyzyq dáýrenim ózińmen birge ótti. Endi elý jasymda menen ne qyzyq kóresiń, tuńǵyshymnyń qolyna qaıtar. Men úshin eki jaq ta qazir qyzyl qyrǵyn bolasyńdar. Aqylyńyzǵa sal. Balam osyǵan kelisti. Bir jolǵa bolsa da qan tógispeı tarańdar. Kek qaıtarysar kezderiń áli alda ǵoı,-degen eken.

Tańsheber anamyzdyń sóz salmaǵyn saralap, onyń ózine qosaq bolǵaly kórsetken izgiligin de ádil baǵalap, «Ózimnen týǵan uldarym ózimde qalsa, tula boıy tuńǵyshynan ajyratyp alyp qalǵanda maǵan degen ystyq yqylasy bolar ma»-degen túıinge kelgen Qazymbet babamyz Tańsheberdiń aqyldy isine erik beripti.

Shirkin, kimnen týsyn, qaı ulttyń qyzy bolsyn jaýlyqqa jaraǵan, eldiń eldigine dáneker bolǵan alyp analar az ba? Solardyń biri Tańsheber anamyz ǵoı.

Basta az qolymen shyqsa da, qatarlas otyrǵan qolbasshylarǵa jibergen shapqynshylarynyń habarymen eleńdep otyrǵan qazaq qolynyń qolbasshylary da tus-tustan Qazymbet aýylyna quıyla bergen. Osyny kórip turǵan Qazymbet dóń basynan túsip, óziniń serikterine bolǵan ýaqıǵany jetkizedi. Jaýǵa túıilip kelgen qol endi berekeniń uıtqysyna aınalady.

Tańsheber anamyzdyń qasyna arnaıy bilikti adamdar qosylyp, kelisimdi qalmaq qolyna estirtýge jiberiledi. Qazaq qoldary osy kelgen Qabek batyrdyń sarbazdaryna arnap arnaıy úıler tikkizip, atkópir etip soıys soıady. Maıdanda kezikse birin-biri tirideı jutyp jibererdeı tistengende jaqtary qarysatyn jaýlar Tańsheber anamyzdyń qasıetimen bir tún bolsa da bir dastarqannan as-sý ishisipti.

Úsh ul taýyp, ornyǵyp qalǵan báıbishe uzatylǵan qyz emes qoı.

- Tańsheberdi jónimen on qyzdyń uzatylýyndaı saltanatpen shyǵaryp salyńdar,- degen babamyzdyń bir aýyz sózi óz balalaryna ǵana emes, bastas bolǵan batyrlarǵa, qostas bolǵan nókerlerge han buıryǵyndaı bolypty. Qyrýar malmen basy toǵyzdan elý shaqty túıege jasaý artylyp, sý tógilmes boz jorǵany kúmis er-toqymdap, Tańsheber anamyzdy aýyldan razy-qoshtaryn aıtyp shyǵaryp salyp jatady.

Mine, osynyń ózi Qazymbet batyrdyń batyrlyǵymen qosa aqyldylyǵyn, márttigin kórsetip tur.

Qazymbet babamyzdyń qazaq áskeriniń týyn qulatpaı qaza bolǵan urysy týraly da ár túrli ańyz-áńgimeler barshylyq. Sonyń kóbi taǵy da qazaq-jońǵar arasyndaǵy (kóbine qalmaq dep aıtylady) sońǵy iri soǵystarǵa ákelip tireledi.

Aýyzsha aıtylǵan ańyz-áńgimelerdiń kóbinde Aqsháýliniń eteginde bolǵan urystarda jońǵar-qalmaq áskerleri qatty jeńilgen. Arǵy jaǵyn alyp Qytaı ımperıasy opyryp, bir kezde qazaqqa istegen qyrǵyndy óz bastaryna ákeledi. Bılik úshin talasqan Ámirsana Qytaı bıleýshilerinen kómek suraımyn dep óz eline abaısyzda apat ákeldi. Synyqqa syltaý izdep, eki kóshpendi iri eldiń ábden qansyrap álsireýin kútip otyrǵan Qytaı ımperıasynyń qataldyǵy Ámirsanany da shoshytyp, ol bılikti umytyp, qytaı áskerine qarsy bas kóterdi. Biraq, opasyz hontaıshyǵa qyrǵynnan aman qalǵan qandastary senbedi. Tarıhshylar jazyp qaldyrǵan derekter boıynsha osy joly mıllıonnan astam jońǵarlyqtar joıylyp, qalǵany jan-jaqqa bytyrady. Júz jyl dalany dúrildetken, alyp Qytaı ımperıasyna soltústikten qaýip tóndirgen kóshpendilerdiń bir ımperıasy jer betinen joq boldy. «Bulardyń urpaǵynyń ózi qaýipti, neǵurlym qurtý kerek, keshegi Shyńǵys handy umytpańdar» degen Qytaılyq bıleýshiler kóshpendilerge aıaýsyz qyrǵyn ákeldi.

Ámirsana qazaq dalasyna, ejelgi jaýyna pana izdep qashty...

Kim biledi 1 mıllıon ba, 2 mıllıon ba áıteýir monǵol tektesterdiń qatty qyrǵyn tapqany anyq...

Qytaı áskeri osy jalynmen Ámirsanany ustap berýdi syltaý etip qazaq dalasyna tógilgen. Muny ımperıa quldyǵynda bolǵandyqtan tarıhshylarymyz ashyp aıta almady. Áli de aıta almaı, jasqanady. «Jaý jaǵadan alǵanda, bóri etekten» degendeı jońǵardyń qaıqy qylyshynan qazaq qol astyna kirip, kóbine aman qalǵan qandas qyrǵyzdardyń sol kezdegi satqyndyq shabýyldary týraly da ashyp aıta almaı sorlap júrmiz. Osyndaıda aldaýǵa túsip Shý boıynda jappaı qyrylǵan qazaq batyrlary-aı! Ár qaısysy jarty ǵasyr at ústinde arystansha alysyp el qorǵaǵanda, odaqtas, qandas qyrǵyzdar qapyda qaldyryp, qalaı aıamaı qyrdy eken, esil erlerdi deısiń, kijinip...

Muny aıtyp otyrǵanym, kópshilik derekterde Qazymbet qazaq-jońǵar urysynda opat boldy delinedi.

Solaı da shyǵar. Biraq osy tusta jońǵardyń álsirep, qytaı, qyrǵyzdardyń shabýylynyń kúsheıgeni anyq. Abylaıhannyń aqyldylyǵynyń, Qabanbaı batyrdyń soǵys ónerin epti paıdalanǵanynyń arqasynda qazaqtardy qytaılar jappaı qyra almaı, Aıagóz ózenine Mamyrsýdyń quıatyn tusynda (Aıagóz qalasynan úsh shaqyrym burynǵy Sergıopol, búgingi Mamyrsý aýylynda) úsh júz úı tiktirip, qazaq-qytaı-jońǵar kelisim shartyna qol qoıatyny da osy kez (1757-58 jyldary).

Shynynda bul kelisim qazaq úshin biz oqyǵan «Podstam», «Brest», «Tegeran» dep kete beretin halyqaralyq kelisimderden de kem emes.

Osy kezderi qazaq jerine jappaı ene bastaǵan qytaı, oǵan baǵynǵan jońǵar áskeriniń qaldyǵy, qyrǵyz jasaqtary ábden álsiregen qazaq halqyna asa qaýipti edi. Ne jaýdy tosyp jappaı ólý kerek, ne jeńý kerek. Ólý jol emes, aıla-tásil qajet. Erlik úlgisi kerek. Endi sheginerge jol joq. Osyny han Abylaı da, Qabanbaı, Bógenbaı da, Qazymbet sıaqty has batyrlar da jaqsy túsingen. Abylaı qytaı áskerin aldap soǵyp toqtatsa, Qabanbaı Tarbaǵataı men Toqta Barlyqta áskerı ónerimen qytaı-jońǵar áskerin qapy qaldyrdy. Osydan keıin eriksiz toqtap, beıbit kelisimge qol jetti.

Endi Aqsháýli túbindegi urysqa toqtalaıyq. 1756-57 jyldary jońǵarlardyń kóbin baǵyndyryp, birazyn ózderine qosyp alǵan qytaı-jońǵar áskerleri qazaq jerine lap qoıǵan eken. Jaýǵa qarsy taǵy da naıman taıpasy qol bastap shyǵady. Bul týraly Á.Sadýaqasovtyń «Qabanbaı batyr» kitabynyń naıman shejiresi bóliginde.

Murynnan tize berseń mańǵazy kóp,
Baı, batyr, ıgi baǵlan, sarbazy kóp.
Boıynda Aqsháýliniń ólgen eken,
Qazaqtyń týyn jyqpaı er Qazymbet.

Qapysyz ajal kelse kim ólmegen,
Shyńqoja, Shóńkeıdi de shiderlegen.
Qos jebe óndirshekten qadalsa da,
Qazymbet týdyń sabyn jibermegen,-degen joldar bar.

Mundaı mysaldardy ózge de kóptegen shejireshiler, aqyndar, zertteýshiler keltiredi. Degenmen, sonyń ishinde búgingi zamanda qazaq batyrlarynyń azattyq jolynda arpalysqan sátterin shynaıy sýrettep júrgen arqaly da dańqty aqynymyz Nesipbek Aıtovtan artyq jazǵan eshkim joq.

Nesipbektiń «Tý» dep atalatyn shaǵyn dastanynyń ózi búgingi kók týymyzdyń qasıetin keremet dáripteı kele, keshegi Er Qazymbettiń jyqpaı, ustap qalǵan týymen ushtastyrady.

«Tóbeńnen eldik nuryn turǵan quıyp,

Ómirde esh nárse joq týdan bıik» degen epıgrafpen bastalatyn dastanda Qazymbettiń sońǵy erligi bylaısha jyrlanǵan:

Qazaqtyń shydaı almaı soqqysyna,
Qalmaqtar qaljyrady qatty, sirá.
Bólindi bas saýǵalap bet-betine,
Kelgende Mańyraqtyń dáp tusyna.

Jaý qashty, qazaq qoly tynystady,
Boıalǵan qanǵa naıza-qylyshtary.
Óligi qurbandardyń jaırap jatty,
Bitkendeı pánıdegi jumystary.

Jalǵyz tur tý ustaýshy dóń basynda,
Kórgender ań-tań qaldy alǵashynda.
Baıraǵy qolyndaǵy jelbireıdi,
Óziniń kórinbeıdi jan qasynda.

Bolmastan oılarynda eshbir qaýip,
Batyrlar satyrlatyp keldi shaýyp.
Kúıinde tý ustaǵan qatyp qapty,
Ólse de qulamaǵan attan aýyp.

Qos jebe qatar tıip óńdirshekten,
Aqqan qan omyraýyn ketken jaýyp.
Aty da astyndaǵy qozǵalmaıdy,
Tizginin tuqyrtypty ebin taýyp.

Qarýy jerde jatyr saýdyraǵan,
Eki kóz jumylmapty jaýdyraǵan.
Tóbede týyn jyqpaı qasqaıyp tur,
Degendeı «ne qylasyń endi maǵan?!».

Egilip jan qalmady jylamaǵan,
Kórgende Qazymbetti qulamaǵan.
Jyqpaqqa qazaq týyn kózdep atqan,
Qalmaqtyń sur mergeni syǵalaǵan.

Kúńirenip attan tústi er Qabekeń,
Siresip Qazymbet tur erde bekem.
Túbinen týdyń sabyn qatty qysyp,
Qarysyp saýsaqtary qalǵan eken.

Qolynan týyn alyp el ázirge,
Tapsyrdy qaıran erdi qara jerge.
Baıraqty jas jigitke berip turyp,
Daraboz bylaı dedi qarap elge.

Kún týar degen ras ul týǵanǵa,
Túsesiń ot pen sýǵa jurtyń barda.
Eshqashan ólmek emes er Qazymbet,
Artynda jelbiregen tý turǵanda!

Jalaýyn qatty soqqan jel ushyrǵan,
Tarıhta talaılardyń saǵy synǵan.
Jyǵylmaı týmen birge turyp qalǵan,
Qazaǵym, aınalsańshy arysyńnan!...

Mine, Qazymbet batyrdyń óshpes beınesin aqyn óleń tilimen osylaı somdaǵan.

Daraboz Qabanbaı týraly jyr-dastanda:
«…Tý astynda týlap ólgen Qazymbet…» dep kórsetilýi sonyń aıǵaǵy.

Surasań arǵy atamdy bes baıysty,
Bes baıys jınalǵanda jer qaıysty.
Qalmaqtyń alataıyn qoıdaı talap,
Kelgende Ókpetige olja alysty.
Atam aty Sarmyrza,Sheshen muryn,
Jeti ata Jolymbetke quıǵan nuryn.
Sherýbaı, Ertáýkebaı, Tana myrza
Qaı qazaq sóz sóılegen budan buryn.
Bergi atam er Qazymbet qaısar edi,
Dushpany qarsy kelgen taısap edi
Jiligin jaý syndyrǵan baılap alyp,
Qalmaqty qara qurttaı jaıpap edi.