InfoHub Logo

Qurt aýrýy adam aǵzasyna týberkýlez taıaqshalarynyń enýinen paıda bolatyn ınfeksıalyq juqpaly aýrý ekendigi ekiniń birine málim. Týberkýlezge tynys aǵzalary jıi shaldyǵady. Sonymen qatar bul dertke sırek te bolsa mı, mı qabyqshasy, súıek býyn, lımfa bezderi, búırek, jynys aǵzalary, kóz, ishek jáne basqa da aǵzalar men músheler de ushyraıdy.

Súıek-býyn týberkýlezi — óte aýyr, sozylmaly juqpaly aýrý. Aýrýǵa shaldyqqan adam kóp ýaqyt jumysqa jaramaı, jarymjan, tipti múgedek bolýy da múmkin. Súıek-býyn týberkýlezi adam organızmine týberkýlez aýrýynyń qozdyrǵyshy túskende bastalady. Aýrý týberkýlezben aýyratyn kisilerden, maldan, qustan juǵady. Týberkýlez mıkroby adam organızmine kóbine tamaq bezderi jáne ishek arqyly ártúrli joldarmen ótedi. Týberkýlez aýrýy shań-tozań arqyly jáne aýrýdyń ydys-aıaǵy, kıim-kesheginen de beriledi. Týberkýlez mıkroby tynys joldary jáne tamaq ishkende aýyz arqyly ishke kirip, qan tamyrlaryna túsedi de, tinderge, onyń ishinde súıek tinderine taraıdy. Organızmi onsha ósip jetilmegendikten qorǵanys qabileti nashar bolǵandyqtan, súıek-býyn týberkýlezimen ásirese balalar kóp aýyrady.
Aýrý súıekten bastalyp, birtindep jaqyn býynǵa jaıylady. Jańadan qozyp kele jatqan súıek týberkýlezi uıasy, kóp jaǵdaıda uzaq ýaqyt eziniń bastapqy jaǵdaıyn tez ózgerte qoımaıdy. Naýqastyń bilinýi jalpy organızmniń ýlaný belgilerinen bastalady. Aýyrǵan adam álsiz, ashýshań bolady, jumysqa qabileti tómendep, asqa tábeti tartpaı, keshke qaraı deneniń qyzýy 37,2-37,5 gradýsqa kóterilýi múmkin. Jalpy organızmniń ýlaný belgileri ásirese jas balalarda ete aıqyn kerinedi. Olar sylbyr, kóńilsiz, bozaryp, úlgerimi tómendep, oılaǵanda sharshaǵysh keledi. Keıde túnde uıyqtap jatyp aıqaılaıdy.

Týberkýlın taıaqshasy organızmge mıkrobtyń túsken belgisin bildiredi, qan taldaýynda da ózgerister bolady. Bul týberkýlez úderisi damyp, syrqat belgileri paıda boldy degen sóz.

Omyrtqa týberkýlezi súıek-býyn týberkýlezderiniń arasynda birinshi orynda. Aýyrǵan adam keıde aıaqtyń álsizdigin sezedi. Adam qımyldaǵanda kibirtiktegeni baıqalady: ıilip-búgilip, eńkeıgende, ásirese otyryp-turǵanda aýyrǵan jer aıqyndalyp, tipti qaı omyrtqa zaqymdalǵany belgili bolady. Kisi tez sharshap, jumys kúnin úlken qıyndyqpen aıaqtaıdy. Keıde aıaq ábden álsiregendikten júrý múmkinshiliginen aırylady. Asqynǵan kezdegi irkilmeli isikter omyrtqa týberkýleziniń aıqyn belgileri. Sonymen qatar omyrtqada anatomıalyq ózgerister paıda bolady, julyn zaqymdanady. Julynnyń zaqymdanýy aıaqtyń tolyq saldanýyna jáne qýyqtyń, ishektiń jetkiliksiz jumys jasaýyna alyp keledi. Omyrtqa ishindegi týberkýlez uıasyn óte jaqsy jetildirilgen pentınogrammada ǵana kórýge bolady.

Ortan jilik, jambas býyndar týberkýlezi

Ortan jiliktiń basy men moınynan, ıaǵnı jambastyń shuńqyrynan, bastalǵan týberkýlezdiń damý úderisiniń bastapqy satysynda aýrýdyń tynyshyn alarlyqtaı jaǵdaı onsha sezile qoımaıdy. Bara-bara, ásirese uzaq júristen keıin, aıaq azdap aýyryp, syltı bastaıdy. Jattyǵý jasaǵanda, sekirip oınaǵanda, aýrý aıaqqa kúsh túsip, kóbirek aýyratyn bolady. Jas balalardyń aıaǵy qısaıyp, súrinshek keledi jıi jyǵyla beredi. Adamnyń dene qyzýy 37-38°S-ge deıin kóteriletindigi baıqalady. Birsypyra ýaqyt ótken soń aýrý aıaq saý aıaqtan góri jińishkere bastaıdy. Syrqat damı kele aıaq, jambas jáne tize býyndary búgilip ketetin jaǵdaıǵa ushyraıdy. Ortan jiliktiń basy buzylyp, jiliktiń basy men moınynyń birsypyra jeri qysqarady. Aıaq qysqaryp, adam ómirlik aqsaq bolyp qalady. Jambas týberkýlezi asqynǵanda býyn irińdeıdi, isik paıda bolady, isik ishine iriń jınala-jınala, keıin ózdiginen jarylady da syrtqa shyǵady. Jilik basy men býyn shuńqyrynyń týberkýlezden buzylýy onyń basynyń býynynyń shyǵýyna ákep soqtyrady. Bundaı jaǵdaıda aýyrǵan adamǵa tek ota ǵana kómektese alady.

Tize-býyn týberkýlezi

Tize aýrýǵa shaldyqqanda basqa súıek býyn týberkýlezindeı aýrý belgisi óte jaı bastalady. Býyn týberkýleziniń bastapqy satysynda jaraqattaný aldymen býyn qaltasynda, onyń eń kishi qabatynda bastalady. Bul jaǵdaıda býynda sarysý jáne býyn aınalasyndaǵy tinderde shamaly isik paıda bolady. Jumys sońynda býynnyń shamaly aýyrǵany baıqalady. Tize býynynyń qozǵalys qabileti kóp ózgere qoımaıdy. Týberkýlez sarysýynyń basqa sarysýdan aıyrmashylyǵy — onyń uzaq ýaqyt birqalypta saqtalýynda. Keshkilik dene qyzýy 37-37,5°S-qa deıin kóteriledi. Birshama ýaqyttan soń sarysý tize ústindegi tobyqqa nemese tobyqtyń jan-jaǵyna jaıylǵanda ol jerdiń qatty aýyratyndyǵy seziledi. Barǵan saıyn aýrý asqynyp, aýyrǵan aıaq aqsańdap jińishkere bastaıdy. Býyndaǵy isik birtindep ulǵaıyp, aıaq urshyq tárizdenedi. Alǵash aýrý adam tizesin búge basyp júrip, keıin aıaǵyn qansha jazbaq bolsa da, jazylmaıtyn halge jetedi. Býyn irińdegende, iriń býyn qaltasyn jaryp, sannyń, tómengi sıraqtyń joǵarǵy bóligine jınalady, keıin juqaryp, qyzaryp ózinen-ózi jarylyp, kópke deıin bitpeıtin jaraǵa aınalady. Týberkýlez úrdisi ulǵaıyp, tize býynynyń qozǵalysy birte-birte buzylyp, býyn qaltasy jıyrylyp, jabysyp qalǵan jaǵdaıda býyn birjola qozǵalmaı, aıaq 5-10 sm qysqaryp qalady.

Iyq, baltyr, taban, shyntaq jáne bilezik býyndarynyń týberkýlezi

Bul býyndarda týberkýlezdiń bastalýy báseń, azdap aýyryp, býynnyń kólemi ulǵaıyp, qozǵalý qabileti nasharlaıdy. Týberkýlez aýrýynyń belgileri: býyndarda bulshyq etteri semip, aıaq-qol súıekteri jińishkerip, teri qyrtysy qalyńdaıdy. Emdelmeı, aýrý asqynǵan jaǵdaıda, býyn qozǵalmaı qalady, sýyq isik jáne jazylmaıtyn jara paıda bolady. Syrqat adamnyń dene qyzýy kóterilip, júdep, tamaqqa tábeti tartpaı, álsiregen jaǵdaıda, tezirek dárigerge kóringen durys.

G.M. Qojabaeva, joǵarǵy sanatty dáriger

---