Bastaýysh synyp oqýshylarynyń ıntellektýaldyq jáne shyǵarmashylyq qabiletterin jetildirý joldary
Bókeı Ordasy aýdany, Han Ordasy aýyly,
Jáńgir han atyndaǵy JBBOM
I sanatty mektep psıhologi,
II sanatty bastaýysh synyp muǵalimi
Aksenova Alfıa Rınatovna
Baıandama
«Bastaýysh synyp oqýshylarynyń ıntellektýaldyq jáne shyǵarmashylyq qabiletterin jetildirý joldary»
«Bala damýynyń eń sharyqtaý shegi -
bul til men oıdyń shyǵarmashylyǵy»
L. S. Vygotskıı
Intellekt (lat. intellectus — tanym, uǵyný, tańdaý) — jeke tulǵanyń aqyl - oı qabileti. Aqyl - oı sezimi adamnyń tanym áreketimen baılanysty. Intellektýaldyq qabilet - aqyl - parasat, oılaý, rasıonaldy tanym qabiletteri; jeke tulǵanyń aqyl qabiletiniń turaqty qurylymy.
Alǵashynda bul termın adam psıhıkasynyń oryndy oılaý fýnksıalaryn belgilese, kazirgi kezde oǵan barlyq tanymdyq úrdister kiredi. Intellekt - adamnyń bolmysty tanýynyń negizgi nysany. Intellekt - aqparatty maqsatty baǵytta qaıta óńdeýge, retteýge, oqýǵa qabilettiliktiń kúrdeli júıeleriniń tanymdyq is - áreketi. Intellekt fýnksıalary:
• oqýǵa degen qabilettilik;
• qorshaǵan bolmysynyń zańdylyqtaryn belsendi meńgerýge qabilettilik.
Intellekt ózi logıka arqyly damıdy. Qazaqstan Respýblıkasynyń bilim berý standartynda bilim berýdiń basty mindeti logıkalyq oılaýdy damytý bolyp tabylatyndyǵy atap aıtylǵan.[2]
Bastaýysh synyp – oqýshylardyń logıkalyq oılaýyn damytýdyń negizgi kezeńi. Bastaýysh synypta balalardyń oılary naqty - beıneliden abstraktyly - logıkalyq oılaýǵa qaraı damıdy. Mekteptiń alǵashqy satysynyń mindeti – bala ıntellektisin sebep – saldarly baılanystardy túsiný deńgeıine deıin damytý.
Oı áreketi barysynda adam qorshaǵan dúnıeni tanyp, bilý úshin erekshe aqyn qyzmetin oryndaıdy. Bul naqty qyzmetine taldaý, biriktirý, salystyrý, dereksizdendirý naqtylaý jáne qorytyndylaý arqyly júzege asyrylady.[3]
Taldaý – bul oımen bútindi jikteý nemese bútinnen onyń qyrlaryn, áreket ne qatynas birlikterin bólip alý, qarapaıym formadaǵy taldaý árqandaı zatty praktıkalyq qajettilikke oraı qurama bólshekterge ajyratý.
Taldaý tájirıbelik jáne teorıalyq bolyp bólinedi. Eger taldaý joǵaryda aıtylǵan oı operasálaryna ushtaspasa, onda qate, mehanıkalyq sıpat alady. Mundaı taldaý elementteri jas balalarda kóptep kezdesedi.
Biriktirý – bul árqıly bólshekter, qasıettermen áreket qımyldardy tutas birlikke toptastyrý. Biriktirý operasıasy taldaý ádisterine qarama - qarsy. Bul qyzmet barysynda jeke zattar men qubylystar kúrdeli, bútin qubylysqa qatysy bar bólshek, elementter toby retinde qarastyrylady.
Oı prosesindegi taldaý men biriktirý áreketteri oqý jumysynda asa úlken mańyzǵa ıe. Bala jekelep taldaý men áripterdi tanýǵa qol jetkizedi, al keıin sol ıgergen áripterdiń basyn biriktirip býyn quraıdy, býynnan sóz, sózden - sóılem, sóılemderdi biriktirip mátin mazmunyn shyǵarady.
Salystyrý - árqandaı zattar men qubylystardyń, ne oılardyń bólikteri arasyndaǵy uqsastyqtar men aıyrmashylyqtardy bilýge baǵyshtalǵan oı áreketi. Kúndelikti turmystyq salystyrýlar.[1]
Ne sebepten bastaýysh synyp oqýshylarynyń logıkalyq oılaý deńgeıleri tómen bolady? Nege olar bir logıkalyq tapsyrmanyń jaýabyn birneshe kún júrip taba almaıdy? Sebebi olardyń ıntellektýaldy deńgeıleri tómen, nemese ilgeri damymaǵan. Eger biz bastaýysh synypta ıntellektýaldy jáne shyǵarmashylyq qabiletterin ushtastyra jetildirsek, oqý prosesindegi materıaldy bala óz ómirinde qoldanyp qana qoımaı, baǵdarlamany da tez ıgeredi. Mıdyń taldaý operasıasyn jetildirý maqsatynda myna ádisti paıdalanǵan tıimdi. Biz sandardyń: jup, taq, bútin, bólshek, ataýly, dóńgelek, birtańbaly, kóptańbaly ekenin meńgertý kerekpiz. Osyǵan oraı, oıyn ádisin paıdalana otyryp «- Ormanda San esimdi qoıan mekendeıdi. Ol óte dosshyl boldy. Onyń Jup, Taq atty qasqyr, Bútin, Bólshek – atty kirpi, Ataýly, Dóńgelek – atty meshin, Birtańbaly, Kóptańbaly – atty zebra dostary bolypty...» ári qaraı ol ustaz shyǵarmashylyǵyna baılanysty. Iaǵnı bala oımen bútindi jikteý nemese bútinnen onyń qyrlaryn, áreket ne qatynas birlikterin bólip alý, qarapaıym formadaǵy taldaý jasap úırenedi.
Balanyń mıyndaǵy biriktirý operasıasyn damytý maqsatynda qoldanatyn qarapaıym tásilim - ol matematıkalyq amaldardy toptastyryp biriktirý. Mysaly: matematıkalyq amaldardy terip tabý jolynda oqýshyǵa qosý, alý, bólý, kóbeıtý amaldaryn bir sózben qalaı ataýǵa bolady degen saýal qoıamyz. Qosý, alý, bólý, kóbeıtý - bul matematıka ǵana páninde qoldanatyn matematıkalyq amaldar ekenin aıtýǵa ıtermeleımiz.
Al mıdyń zattar men qubylystardyń arasyndaǵy uqsastyqtar men aıyrmashylyqtardy taba bilý operasıasyn jetildirý jolynda salystyrý tapsyrmalarynyń róli erekshe. Mysaly: 10 kg balyq pen 1000 gr balyq arasyndaǵy aıyrmashylyq pen uqsastyqty tabý. 1kg=1000 gr, 10 kg=10000gr, ıaǵnı 1kg>1000gr.
Endi mynadaı suraq týyndaıdy. Jalpy bastaýysh synyp oqýshylarynyń sabaq ústinde ıntellektýaldy jáne shyǵarmashylyq qabiletterin arttyrýǵa bola ma? Men óz tájirıbeme súıene otyryp, «Iá!» dep aıtar edim. Ol úshin men myna «sheberlik baspalaryn» usynamyn:
1. Sabaqtyń túrin, formasyn ózgertý
2. Oqýshylardyń synypta otyrý erejesin, partalardyń oryndaryn ózgertý kerek.
3. Sabaqqa jańa tehnologıalar men ádisterdi sheberlikpen, saýatty eńgize bilý kerek.
4. Úı tapsyrmasyn túrlendirý kerek, nemese múldem bermeý kerek.
Joǵaryda atalǵan «sheberlik baspalardy» saýatty ári sheber oryndaý úshin ustaz boıynda oqýshylardy ózine tartý pedagogıkalyq kúshi bolý kerek, pedagogıkalyq sheberlik degen ne ekenin uǵyný kerek, pedagogıkalyq etıka normalaryn saqtaý kerek, toleranttylyq bolý kerek.
1. Sabaqtyń túrin, formasyn ózgertý baspasy - ol ár sabaǵymyz, kúndelikti berip júrgen sabaǵymyzdy qarapaıym formasyn asyryp, ózgeshe ótkizýimiz kerek degenim. Ol sabaq tek synypta ǵana emes, syrtta, ormanda, murajaıda, mektep aýlasynda bolýy múmkin. Nege? Balanyń qabyldaý ortasy ózgergen saıyn onyń tek qyzyǵýshylyǵy ǵana artpaı, shyǵarmashylyq jáne ıntellektýaldy túrde ortany taný mı operasıalary jetiledi. Biz tek pedagogıkamen shektelip qana qoımaı, psıhologıany da óz qyzmetimizde sheber qoldana bilýimiz kerek. Ol zertteýler, ıntervú sabaqtar, mektep aýlasynda ana tili sabaǵy.
2. Oqýshylardyń synypta otyrý erejesin, partalardyń oryndaryn ózgertý. Biz sonaý Sovet zamanyndaǵy otyrý erejesine «pisip» qalǵan normadan shyqpaı júrmiz dep oılaımyn. Eger synyptaǵy partalar men oryndyqtardyń ornalasý erejesin jańartsaq, balanyń sabaqty qabyldaý strategıasynyń ózgergenin baıqaımyz. Taǵy da óz tájirıbemnen: «P», «G», «O», «N», «S» áripter formasynda ornalasqan partalarda otyrǵan oqýshy belsendiligi artqanyn baıqadym. Al belsendi otyrǵan balanyń mı jumysy jetiletinin psıhologıadan bilemiz.
Tolyq nusqasyn júkteý
Jáńgir han atyndaǵy JBBOM
I sanatty mektep psıhologi,
II sanatty bastaýysh synyp muǵalimi
Aksenova Alfıa Rınatovna
Baıandama
«Bastaýysh synyp oqýshylarynyń ıntellektýaldyq jáne shyǵarmashylyq qabiletterin jetildirý joldary»
«Bala damýynyń eń sharyqtaý shegi -
bul til men oıdyń shyǵarmashylyǵy»
L. S. Vygotskıı
Intellekt (lat. intellectus — tanym, uǵyný, tańdaý) — jeke tulǵanyń aqyl - oı qabileti. Aqyl - oı sezimi adamnyń tanym áreketimen baılanysty. Intellektýaldyq qabilet - aqyl - parasat, oılaý, rasıonaldy tanym qabiletteri; jeke tulǵanyń aqyl qabiletiniń turaqty qurylymy.
Alǵashynda bul termın adam psıhıkasynyń oryndy oılaý fýnksıalaryn belgilese, kazirgi kezde oǵan barlyq tanymdyq úrdister kiredi. Intellekt - adamnyń bolmysty tanýynyń negizgi nysany. Intellekt - aqparatty maqsatty baǵytta qaıta óńdeýge, retteýge, oqýǵa qabilettiliktiń kúrdeli júıeleriniń tanymdyq is - áreketi. Intellekt fýnksıalary:
• oqýǵa degen qabilettilik;
• qorshaǵan bolmysynyń zańdylyqtaryn belsendi meńgerýge qabilettilik.
Intellekt ózi logıka arqyly damıdy. Qazaqstan Respýblıkasynyń bilim berý standartynda bilim berýdiń basty mindeti logıkalyq oılaýdy damytý bolyp tabylatyndyǵy atap aıtylǵan.[2]
Bastaýysh synyp – oqýshylardyń logıkalyq oılaýyn damytýdyń negizgi kezeńi. Bastaýysh synypta balalardyń oılary naqty - beıneliden abstraktyly - logıkalyq oılaýǵa qaraı damıdy. Mekteptiń alǵashqy satysynyń mindeti – bala ıntellektisin sebep – saldarly baılanystardy túsiný deńgeıine deıin damytý.
Oı áreketi barysynda adam qorshaǵan dúnıeni tanyp, bilý úshin erekshe aqyn qyzmetin oryndaıdy. Bul naqty qyzmetine taldaý, biriktirý, salystyrý, dereksizdendirý naqtylaý jáne qorytyndylaý arqyly júzege asyrylady.[3]
Taldaý – bul oımen bútindi jikteý nemese bútinnen onyń qyrlaryn, áreket ne qatynas birlikterin bólip alý, qarapaıym formadaǵy taldaý árqandaı zatty praktıkalyq qajettilikke oraı qurama bólshekterge ajyratý.
Taldaý tájirıbelik jáne teorıalyq bolyp bólinedi. Eger taldaý joǵaryda aıtylǵan oı operasálaryna ushtaspasa, onda qate, mehanıkalyq sıpat alady. Mundaı taldaý elementteri jas balalarda kóptep kezdesedi.
Biriktirý – bul árqıly bólshekter, qasıettermen áreket qımyldardy tutas birlikke toptastyrý. Biriktirý operasıasy taldaý ádisterine qarama - qarsy. Bul qyzmet barysynda jeke zattar men qubylystar kúrdeli, bútin qubylysqa qatysy bar bólshek, elementter toby retinde qarastyrylady.
Oı prosesindegi taldaý men biriktirý áreketteri oqý jumysynda asa úlken mańyzǵa ıe. Bala jekelep taldaý men áripterdi tanýǵa qol jetkizedi, al keıin sol ıgergen áripterdiń basyn biriktirip býyn quraıdy, býynnan sóz, sózden - sóılem, sóılemderdi biriktirip mátin mazmunyn shyǵarady.
Salystyrý - árqandaı zattar men qubylystardyń, ne oılardyń bólikteri arasyndaǵy uqsastyqtar men aıyrmashylyqtardy bilýge baǵyshtalǵan oı áreketi. Kúndelikti turmystyq salystyrýlar.[1]
Ne sebepten bastaýysh synyp oqýshylarynyń logıkalyq oılaý deńgeıleri tómen bolady? Nege olar bir logıkalyq tapsyrmanyń jaýabyn birneshe kún júrip taba almaıdy? Sebebi olardyń ıntellektýaldy deńgeıleri tómen, nemese ilgeri damymaǵan. Eger biz bastaýysh synypta ıntellektýaldy jáne shyǵarmashylyq qabiletterin ushtastyra jetildirsek, oqý prosesindegi materıaldy bala óz ómirinde qoldanyp qana qoımaı, baǵdarlamany da tez ıgeredi. Mıdyń taldaý operasıasyn jetildirý maqsatynda myna ádisti paıdalanǵan tıimdi. Biz sandardyń: jup, taq, bútin, bólshek, ataýly, dóńgelek, birtańbaly, kóptańbaly ekenin meńgertý kerekpiz. Osyǵan oraı, oıyn ádisin paıdalana otyryp «- Ormanda San esimdi qoıan mekendeıdi. Ol óte dosshyl boldy. Onyń Jup, Taq atty qasqyr, Bútin, Bólshek – atty kirpi, Ataýly, Dóńgelek – atty meshin, Birtańbaly, Kóptańbaly – atty zebra dostary bolypty...» ári qaraı ol ustaz shyǵarmashylyǵyna baılanysty. Iaǵnı bala oımen bútindi jikteý nemese bútinnen onyń qyrlaryn, áreket ne qatynas birlikterin bólip alý, qarapaıym formadaǵy taldaý jasap úırenedi.
Balanyń mıyndaǵy biriktirý operasıasyn damytý maqsatynda qoldanatyn qarapaıym tásilim - ol matematıkalyq amaldardy toptastyryp biriktirý. Mysaly: matematıkalyq amaldardy terip tabý jolynda oqýshyǵa qosý, alý, bólý, kóbeıtý amaldaryn bir sózben qalaı ataýǵa bolady degen saýal qoıamyz. Qosý, alý, bólý, kóbeıtý - bul matematıka ǵana páninde qoldanatyn matematıkalyq amaldar ekenin aıtýǵa ıtermeleımiz.
Al mıdyń zattar men qubylystardyń arasyndaǵy uqsastyqtar men aıyrmashylyqtardy taba bilý operasıasyn jetildirý jolynda salystyrý tapsyrmalarynyń róli erekshe. Mysaly: 10 kg balyq pen 1000 gr balyq arasyndaǵy aıyrmashylyq pen uqsastyqty tabý. 1kg=1000 gr, 10 kg=10000gr, ıaǵnı 1kg>1000gr.
Endi mynadaı suraq týyndaıdy. Jalpy bastaýysh synyp oqýshylarynyń sabaq ústinde ıntellektýaldy jáne shyǵarmashylyq qabiletterin arttyrýǵa bola ma? Men óz tájirıbeme súıene otyryp, «Iá!» dep aıtar edim. Ol úshin men myna «sheberlik baspalaryn» usynamyn:
1. Sabaqtyń túrin, formasyn ózgertý
2. Oqýshylardyń synypta otyrý erejesin, partalardyń oryndaryn ózgertý kerek.
3. Sabaqqa jańa tehnologıalar men ádisterdi sheberlikpen, saýatty eńgize bilý kerek.
4. Úı tapsyrmasyn túrlendirý kerek, nemese múldem bermeý kerek.
Joǵaryda atalǵan «sheberlik baspalardy» saýatty ári sheber oryndaý úshin ustaz boıynda oqýshylardy ózine tartý pedagogıkalyq kúshi bolý kerek, pedagogıkalyq sheberlik degen ne ekenin uǵyný kerek, pedagogıkalyq etıka normalaryn saqtaý kerek, toleranttylyq bolý kerek.
1. Sabaqtyń túrin, formasyn ózgertý baspasy - ol ár sabaǵymyz, kúndelikti berip júrgen sabaǵymyzdy qarapaıym formasyn asyryp, ózgeshe ótkizýimiz kerek degenim. Ol sabaq tek synypta ǵana emes, syrtta, ormanda, murajaıda, mektep aýlasynda bolýy múmkin. Nege? Balanyń qabyldaý ortasy ózgergen saıyn onyń tek qyzyǵýshylyǵy ǵana artpaı, shyǵarmashylyq jáne ıntellektýaldy túrde ortany taný mı operasıalary jetiledi. Biz tek pedagogıkamen shektelip qana qoımaı, psıhologıany da óz qyzmetimizde sheber qoldana bilýimiz kerek. Ol zertteýler, ıntervú sabaqtar, mektep aýlasynda ana tili sabaǵy.
2. Oqýshylardyń synypta otyrý erejesin, partalardyń oryndaryn ózgertý. Biz sonaý Sovet zamanyndaǵy otyrý erejesine «pisip» qalǵan normadan shyqpaı júrmiz dep oılaımyn. Eger synyptaǵy partalar men oryndyqtardyń ornalasý erejesin jańartsaq, balanyń sabaqty qabyldaý strategıasynyń ózgergenin baıqaımyz. Taǵy da óz tájirıbemnen: «P», «G», «O», «N», «S» áripter formasynda ornalasqan partalarda otyrǵan oqýshy belsendiligi artqanyn baıqadym. Al belsendi otyrǵan balanyń mı jumysy jetiletinin psıhologıadan bilemiz.
Tolyq nusqasyn júkteý
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Bıologıa páni muǵalimi: Baqytqyzy Ásel
