InfoHub Logo

Álsiz sham jaryǵy óleýsireı janyp turǵan, qara kóleńke jerasty ótkeline túskende jańa pisken samsa ısi murnyńa keledi. Burqyraǵan samsa ıisi jaıylǵan aýany kesip ótken saıyn oqýdaǵy shaǵym esime túsetin. Tirshilikten áldebir mán izdegen, barar jeri beımaǵlum men sekildi jolaýshy ómiriniń ár burylysy áldebir ıispen jadynda saqtalsa kerek. Samsa ıisi jastyq shaǵymdy sanamda bolymsyz jańǵyrtyp ótetini sodan ba eken... Esepteseń tym-tym alysta qalǵan, oılasań týra janyńda turǵandaı bir ómirdiń ıisi.

Samsaǵa baýyrsaq qosylypty. Ótkelge kireberiste kónetozdaý dastarhan ústinde úıme baýyrsaq tur. Jarty kılo baýyrsaq aldym. Selofan dorbadaǵy baýyrsaq ıisi tábetimdi ashyp, ótken shaqtyń enshisindegi ótkelderdiń birinde qalǵan bir oqıǵany oıyma saldy.

***

Aınalasy tutasqan toǵaıdyń ortasyndaǵy alańqaıda irgesin myqtap kómgen kıiz úıdiń jalǵyz múıizindeı murjasynan aqsur tútin bıleı kóterilip, qystyń aıazdy aspanyna kilkı jaıylyp jatyr. Kúnshyǵystaǵy Qarasý ózenine aparatyn sýyrtpaq jalǵyz jolda qolyna qý tal ustap, jer syzyp bir bala keledi.

Kıiz tutqan esik ashylyp, eńkeıe kirgen balaǵa tórtburysh temir peshtiń otyn qaǵystyryp otyrǵan orta jastaǵy qyzylshyraıly kelinshek júzin buryp:

— A, Mıaý, kele ǵoı — dep kúlimsireı qarady. Bosaǵada sostıyp turyp qalǵan balaǵa oń bosaǵadaǵy kishkentaı sary oryndyqty nusqańqyrap: — Otyra ǵoı, — degen kelinshek qaq tórde maldas quryp, appaq saqaly óńirin jaýyp, kózildirigi muryn ushyna ilinip, laýyqqa qoıylǵan Qurandy sybyrlaı oqyp múlgip otyrǵan úlken kisi jaqqa kóz saldy da oń qolyn júrek tusyna aparyp, ıildi. Iilgen qalpy sheginshektep syrtqa shyǵyp ketti. Bul kóriniske kerege arqasyn súıep otyrǵan Mıaý tańyrqaı qarady. Álden soń aqsaqal qolyn jaıyp, kózin jumyp, múlgı kúbirlep uzaq otyrdy. Bala da teri qolǵabyn sheship, alaqanyn jaıyp otyr edi, qoly tala bastady. Bir ýaqta kúbir-kúbir toqtap, ishki sybyrǵa aınalǵandaı bolyp bara jatqanda tórdegi adam betin sıpady. Mıaý da qolyn sylq etkizip tastap jiberdi. Uıyǵan qoly dyzyldaı jóneldi. Aq kúmisteı saqalyn salalaı sıpalap, aıaǵyn sozǵan aqsaqal álginde ǵana dorba kóterip kirgen kelinshekke qarap:

— Bu qaı bala? — dedi. Tórge kózin tiktep salmaǵan boıy basyndaǵy gúldi ormalaryn ımene jóndegen kelinshek:

— Sary apamnyń kenjesi ǵoı — dep edi aqsaqal jeńil kúrsinip, daýsyn soza:

— E-e-e, Qudaıdyń aldy keń ǵoı, áli-aq jetilip ketesińder, — dedi de eki dizesin ýqalaı bastady. Tórdegi beıtanys adamnyń sózinen esken jylylyq bosaǵada otyrǵan balanyń kózine mólt etken jas bolyp tuna qaldy. Keńsirigi ashyp, sharasyna tolǵan jas tógilip keter me dep qysylǵanynan qaıta-qaıta jutynyp otyrǵan Mıaý sol bosaǵa jaqta bıdaı salynǵan dorbanyń azýyn búrip baılap jatqan kelinshekke qarap edi, ol ornynan turyp, jarty dorba bıdaıdy balaǵa ustatyp, mańdaıyn sıpap, jumsaq jymıdy da kilt burylyp, teris qarap ketti. Oshaq basyna otyra ketken kelinshek peshtiń azýyn ashyp, otty qaǵystyrdy. Eki ıyǵy qybyrlaǵandaı boldy. Sol ıyǵynyń syrtynda jatqan oramalynyń ushyn lyp etkizip aldy da peshtiń shoıyn aýzynyń sańylaýynan qyzara jalyndap kórinip jatqan otqa qarap eńkeıe tústi. Kók barqyttan syryp tikken maqtaly tonynyń túımesin salyp, dorbasyn kóterip esikke bettegen Mıaýǵa — Má, ala ǵoı, jolda jeısiń — dep domalaq sap-sary eki baýyrsaq usynǵan kelinshek balanyń tymaǵyn nyǵyzdaı kıgizdi.

Jarty dorba bıdaıdy arqalaǵan bala dalaǵa shyǵa sala jeń ushymen eki kózin súrtip-súrtip, qors etkizip tanaýyn bir tartty.

Ol jolǵa shyqqanda qas qaraıyp, kóz baılandy. Aıaz býyp siresken qalyń toǵaıdy qaq jaryp ırelegeńdegen sıyr soqpaqta jarty dorba bıdaıdy qos ıyǵyna kezek salyp jalǵyz bala ketip barady. Jalǵyz aıaq joldyń kelte jıekterin japqan juqa qar barǵan saıyn qoıýlanǵan tún etegi — ymyrt qarańǵylynan júregi atqaqtaı soǵyp, qorqynysh uıalaı bastaǵan bala kóńilin jubatqysy kelgendeı aǵarańdaı kórinedi. Ár jerinde laq múıizindeı butaqtary bar jýandaı qý aǵashty ýystaı ustap, dorbasyn álsin-álsin ıyǵyna irke tastap jedeldete bassa da jer sozylyp ketkendeı jetkizer emes. Ámbesi bireý artynan únsiz erip kele jatqandaı. Burylyp qarasa boldy bassa salatyndaı kórinip, óne-boıyn úreı bılep, jylamsyraǵan kúıi áregidik júgire basady. Qara terge tústi. Qolǵabynyń syrtymen kózin japqan terdi súrtken bolady. Qorqynysh býǵan boıynan sorǵalaǵan ter shúmektep quıylady. Álde oń qaptalynan, álde sol qaptalynan bir nárse syrt etip synǵandaı boldy. Záre-quty qalmady. Júgire jóneldi. Biraz jer júgirip, ókpesi kúıip amalsyz toqtady. Moınyn aqyryn buryp, jan-jaǵyna qarady. Tastaı qarańǵylyq. Alqynǵan óz deminen basqa tyrs etken tirshilik belgisi joq. Dúrsildegen júregi men demin anyq sezip tur. Boıyn tiktep, dorbasyn bir irkip tastap, taıaǵyn tastaı ǵyp ustap ap aıańdap alǵa basty. Júrisin jyldamdataıyn dese, kúshi sarqylǵandaı, aıaǵy aýyr tartyp, tabandaǵan eski pımasyna tas baılaǵandaı áreń basady. Úreı bılep ilbip kele jatqanda «Qarańǵyda bar daýsyńmen án aıtsań, túnniń ózi adam daýsynan seskenedi» degen apasynyń sózi esine tústi. Tilin jutyp qoıǵandaı sezinip, daýsy shyqpaıtyndaı kóringen. Yńyldap kórip edi, daýsy dirildep shyqty. Qorqynysh býyp bara jatsa da bar kúshin jınap, án bastady. Sybyrlaǵandaı, dir-dir etip, týralǵan etteı bolyp bólinip, úzilip-úzilip shyqqan daýsyna birte-birte qulaǵy úırendi. Úreıi de jýasıyn degendeı me. Endi daýsyn sál kótere shyrqady. Túnniń qap-qarańǵy zildeı tynyshtyǵynan basqa qarańǵylyqtan qarsylyq joq sekildi. Osyny sezgen Mıaý daýsy jetkenshe ánge salyp barady. Balanyń ánin álqandaı beısaýat jolaýshy estise, túndi tilgilegen bul neǵylǵan aıǵaı der edi. Biraq záresin alǵan qorqynysh inine kirgendeı, úreıi bulttaı tarqaı bastaǵan Mıaýdyń ózine salǵan áni jaǵyp barady. Boıy jeńildep, qorqynyshyn jeńe bastaǵanyna sengen saıyn ándi údete túsedi.

Bir ándi aıaqtap, endi birin bastamaq bolyp sál tynys alǵan Mıaýdyń bul dúnıedegi ázirge jalǵyz tilegi «shirkin-aı, ıttiń úrgen daýsyn estilse ǵoı» degen oı edi. Qurǵaǵan tamaǵyn jibitpekke birer jutynyp, taǵy bir ándi bastaı bergende art jaqtan, adymdaǵan adam júrisin anyq estidi. Sol-aq eken jeńildeı bastaǵandaı kóringen qorqynysh pen úreı myń batpan bolyp basty da qaldy. Balany basqan qorqynyshtyń salmaǵy kórdiń qarańǵylyǵyn da aýyr edi. Ókshelep kele jatqan júristi estigende júregi aýzyna tyǵylǵan Mıaý qalaı aıaǵy aıaǵyna tımeı zýyldaı jónelgenin ózi bilmeı qaldy. «Toqta!» degen daýys týra jelkesinen shyqqandaı boldy. Álgi daýyspen birge júgirgen adamnyń darpyldaǵan aıaq dybysy da estilip keledi. Úreı qushaǵyndaǵy Mıaýǵa ózi atqan oqtaı bolyp bara jatqandaı, áne-mine qýǵynshydan qutylatyndaı kóringen. Túndeı aýyr dorbanyń býylǵan tusynan shap berip ustap, balany alǵa qaraı ıterip jiberip, jarty dorba bıdaıdy julqa tartyp qalǵanda Mıaý arqasynan ıtergen kúshtiń ekipimen birer attap baryp, eptetinen qulady. Taıaǵy anadaı jerge ushyp ketti. Qýǵynshy toqtaǵan joq. Júgire basyp jónele berdi. Qansha qashsa da qutylmaǵanyn qulaǵanda baryp bilgen bala jalma-jan atyp turdy. Tura sap qol sozym jerde jatqan taıaǵyn aldy da túnge sińip bara jatqan jarty dorbaı bıdaıynyń sońynan tura júgirdi. «Apam ursady-aý, apam ursady-aý» degen jalǵyz oı ony dedekdetip barady.

Dorbany ıyqtap alyp, asyqpaı aıańdap kele jatqan orta boıly, qalyń kıimdi adam áldeneni qulaǵy shalǵandaı bolyp, jalt burylyp, artyna qaraǵany sol edi oń aıaǵynyń qara sanyna sart etip taıaq tıgenin bir-aq bildi. Dyz ete tústi. Qara sannan taıaqtap jatqan balany bir tepkenshe ol taǵy salyp ótti. Shalqalaı qulaǵan balany taǵy teppekke umtyla bergende aǵash taıaq qara sanǵa taǵy tıdi. Bul joly biz suqqandaı áldene kirsh etip kirip ketkendeı boldy da aıaǵy solqyldap ketti. Bul da aıanyp qalmady. Tura bergen Mıaýda ishten yńq etkizip bir tepti. Ol búktetilip domalap tústi. Bıdaıdy tastaı berip, qara sanyn qos qoldap ustaǵan adam aqsańdap, sekire basyp, joldan jyrylyp, toǵaı ishine kirip ketti. Onyń adymyn bastyrǵysy kelmegendeı aıazǵa oranyp turǵan aǵash butaqtary kıiminen tartqylap, syrt-syrt etip, silkinip jatty.

İshke tıgen aýyr soqqydan ishegi úzilip ketkendeı áreń demalyp jatqan Mıaý domalap uzaq jatty. Bir zamanda ishiniń aýyrǵany basylaıyn dedi. Basyn kóterip taǵy birshama ýaqyt ozdyrdy. Denesi tońazı bastaǵanda baryp, túregelip, tymaǵyn taýyp kıdi, dorbasyn ıyǵyna salyp, taıaǵyn ustap jolǵa tústi. Boıynda qorqynysh, úreıdiń izi de qalmaǵan. Tipti qorqý degendi bilmeıtindeı. Ne oılap bara jatqany belgisiz. Soqpaq ıirlep jyljyp barady. Bir mezgilde ıt úrdi. Sonda baryp aýylyna jetkenin sezdi. «Úlken qudanyń tórt kóz ıti bosap júrip, qaýyp alar ma eken» dep oılap edi qorqynyshy qaıta oıandy. Taıaǵyn ońtaılap ustaı bergende aldynan arsalańdap óziniń ala aıaǵy shyǵa keldi. Qýanǵanynan shapshı erkelegen ala aıaqty sıpalap, qaltasyndaǵy eki baýyrsaqtyń birin ala aıaqqa berip, bireýin óz aýzyna saldy.

Qarasý ózeniniń uıyǵynda qystap otyrǵan bes-alty tútinniń biri — Mıaýdyń úıi edi. Úıge jaqyndaǵanda taldan qıyp salǵan qora ishinen kári qoıdyń kúrk-kúrki jótelgeni, sıyrdyń kúısegeni, taıynsha-torpaqtyń súıkengeni estildi. Mıaý úıge kirgende kese túbinde janǵan bilte shamnyń jińishke qara tútini buratyla kóterilip, úı ishi alakóleńke bolyp tur eken.

— Jer jutty ma seni, myna turǵan jerge sonsha joǵalyp. Balany qarsy alǵan apasynyń osy zilsiz sózi ǵana boldy. Mıaý úı ishin birden anyqtap kóre almady. Dorbasyn qazan-oshaqqa jaq irgege qoıdy da, oń bosaǵaǵa baryp, pımasyn sheshti. Sál otyryp jaryqqa kózi úırengende baryp, búrkenip jatqan aǵasyn, onyń basynda otyrǵan ápkesin kórdi. Apasy ústel basynda urshyq ıirip otyr eken. Tonyn sheship jatyp:

— Apa, Qadyrǵa ne boldy? — dep surady.

— Sýat basynda muzǵa taıyp jyǵylyp, qara sanyn ońdyrmaı jaralapty. Tańyp qoıdyq. Ystyǵy kóterilmese boldy endi. Apasynyń sózin estigen Mıaý selik etip, júkke súıenip otyrǵan arqasyn julyp aldy.

— Qane, kóreıinshi.

— Onyń nesin kóresiń, Qudaı-aý. Muzǵa jyǵylǵan adam kórmep pe ediń — dep apasy keıigen soń, tas búrkenip jatqan aǵasyna umtylyp baryp, keri qaıtty. Ólikteı qımylsyz kúıde sulq jatqan aǵasynan kóz almaǵan kúıi ishi alaı-dúleı bolyp biraz otyryp, bir kezde qystyǵyp jylap jiberdi. Umtylyp baryp, aǵasynan túıgishteı jóneldi. Eńirep jylap júr, túıgishtep uryp júr. Oshaq jaqtaǵy ápkesi, urshyǵyn tastap apasy umtyldy. Qadyr basyn búrkegen qalpy basyn qorǵashtap, búktetilip jıyryla tústi. Ápkesi muny julqa ıterip jiberip edi, apasy qushaqtaı aldy.

— Qulynym-aý, saǵan ne boldy? Túnde jalǵyz júrem dep shoshynyp qalǵan ǵoı, sý ákele qoıshy, ushyqtap jibereıin, — dep apasy Mıaýdyń shashyn qaıyra mańdaıynan sıpap, eki betinen kezek súıdi. Mıaý jylaýyn qoıar emes, qystyǵyp, solq-solq etedi. Ápkesi ákelgen sýdy apasy aýzyn toltyra urttap alyp, keýdesin ashyp búrkip-búrkip jiberdi. Sol ádispen jon arqasyna da, betin de sý búrikti. Aınalyp-tolǵanyp júrip, tósek salyp, jatqyzdy da apasy basynan sıpap mekirenip otyrdy. Mıaý jylap jatyp qalaı uıyqtap ketkenin de sezgen joq.

Arqalaǵan otynyn balta shanshylǵan shórkeniń qasyna tastaǵan Qadyr otyn ústine otyra ketti. Tymaǵyn sheship, terin súrtti. Demin basyp otyryp, ózen jaqqa qarap edi, myqshyńdap eki shelek sý kóterip kele jatqan Mıaý kórdi.

— Áı, Mıaý, beri kelshi — dep edi ol muny kórmegen adamdaı óte berdi. Sol boıy úıge kirip, qaıtyp shyqpady. Álden ýaqta Qadyr daýystap, Mıaýdy qaıta shaqyrdy. Apasy bar-bardyń astyna aldy ma, áıteýir úıden shyǵyp, Qadyrdyń qasyna keldi. Qabaǵy túıýli. Júz berer emes. Mıaýdyń júzine barlaı qaraǵan Qadyr tymaǵyn olaı-bylaı búktep, sodan kózin jazbaǵan qalpy:

— Dúrbi alyp bereıin, eki kózdi.

— Dúrbińniń keregi joq. Ortada aýyr únsizdik ornady.

— Sýmańdaǵan ósekshi qatyndar qusap jaıyp salmaqshymysyń bárin? Seni de jigit deıdi-aý, — dep Qadyrdy taǵy da sóz jalǵady. Mıaýda ún joq. Sazaryp tur.

— Jaraıdy, dúrbiniń kerek qylmaıdy ekensiń. Sonda ne kerek saǵan?

— Bes júz qyryq teńge.

— Nemene? — otyn býylǵan arqandy sheship jatqan Qadyr mundaıdy kútpegendeı burylyp inisine qarady.

— Ne estiseń sol.

— Sonsha aqshany ne isteısiń?

— Al, sen bıdaıdy ne istemekshi boldyń? Áldekim urlyǵynyń ústinen túsken adamdaı qýystanyp qalǵan Qadyr taban astynda ne derin bilmeı, sasqalaqtap, abdyrap az turdy da shórkege shanshylǵan baltany yrǵap julyp aldy. Mıaý selk etip keri attady. Tarqatylǵan otynnyń shetinen alyp butaı bastaǵan Qadyr:

— Jaraıdy, aıqanyń bolsyn! Qý aǵashty qulashtaı butarlaǵan Qadyr ashýyn otynnan alyp jatqandaı edi.

Bir-birine ese jibergisi kelmeı, eseptesken kún men tún kezek aýnap, taıtalasqan qystyń qysqa kúnderi ótip jatty. Otynnyń kezegi kelip, Qarasýdyń arǵy betine ketken Mıaý dóńgelete baılaǵan bir arqa otyndy ıyqtap, muz ústine túsirip, aýyl jaqqa qarady. Sýat basynda bireý muz oıyp júr. «Sýattyń aýzyn keńeıtip júrgen shyǵar» dep oılap, otynǵa atsha minip, kóz ushynda muz oıyp jatqan adamǵa qaraǵan boıy qos samaıy men mańdaıynnan shyqqan terden jeńil bý kóterilip dem alyp otyr edi, sýat basyndaǵy kisi taıyp jyǵylǵanyn kórdi. Turmaqshy bolyp edi, taǵy taıyp sýatqa túsip ketti. Muny kórgen Mıaý tura umtylamyn dep baryp, otynnan aýyp tústi. Taıǵanaqtap turǵan boıda sýatqa júgirdi. Aýyl jaqtan eshkimniń qarasy kórinbeıdi. «Qutqar!» degen jan aıqaıdy Mıaýdan basqa eshkim estigen joq. Jan daýsy shyǵyp, arasynda qolyn erbeńdetip jantalasyp jatqan adamǵa qaraı qustaı ushyp kele jatqan Mıaý sýatqa jete bere taıyp jyǵyldy. Denesiniń qulaǵan tusyn aýyrsynǵanyn sezse de jan dármen qaıta turyp, sýatqa umtyldy. Sýattyń erneýine qıyrshyqtana qatqan pyshaqtaı muzdardan ustap, qolyn qan josa qylsa da muz ústine umtylyp, ózen aǵyny aıaǵyn julqı tartyp, sýǵa shashalyp jatqan Qadyrdyń eki jeńinen shap berip kúshene tartqylaǵan Mıaý «Apa!» dep aıǵaı saldy. Qadyr da sýattyń erneýine keýdesin shyǵarmaqqa talpynyp jatyr. Qıyrshyq muzdan qolyn bosatsa, Mıaýdyń tartýǵa kúshi jetpeıtinin bilgen Qadyr:

— Bir jaq qoltyǵymnan kóter! — dedi tastaı sýǵa qaqalyp-shashalyp. Mıaý eki jeńdi jiberip, sýǵa qolyn saldy da qoltyqtan alyp tarta bastady. Mıaýdyń demeýine súıengen Qadyr bir jaq keýdesin sýattyń erneýine ilindirip artynsha denesin sýdan shyǵardy. Shylqyldaǵan kıiminen bý kóteriledi. Ábden álsiregen Qadyr birer shashaldy da sylq ete tústi. Sol beti qımylsyz qaldy. Apalap shyrqyraǵan Mıaý aǵasyn áreń aýdardy. Qadyr qımylsyz. Mıaý aǵasyn julqylaı tartyp jatyr. Jaýlyǵy aǵarańdap, apasy taǵy birneshe adam júgirip kele jatqanyn baıqady. «Óldi-aý, qulynym, óldi-aý» dep ańyraǵan apasynyń daýsyn qulaǵy shaldy.

Qadyrdyń muz tilgen qolynan aqqan qoıý qyp-qyzyl jyly qan kıimnen sorǵalaǵan sýmen aralasyp, muz ústinde býy burqyraı jaıylyp barady.

---