InfoHub Logo

Shybyn jany shyrqyrap, syrqaty tándi syzdatqan saıyn Bıbisara ájeı jaryq dúnıeden kúder úze bastaǵan. Qyldaı óńeshten qyltanaqtaı as ótpeıdi. Erni kebersip, tańdaıy qańsyp, tek bir jutym suıyqty ǵana ańsaıdy da turady. Jutynǵan kezde silekeıi qoıýlanyp, kómeı tusynda kilkip qalatyn da kezi kóp. Dál osyndaı kezde aldamshy sáýle men qylańytyp turǵan shaıtan úmitten ábden jerinedi. Qazir de, mine, shól qysyp áketip barady. Shyt-shyt bop tilinip ketken erinderi bir-birine ázer tıip:

— Aı-bú-bi... — dep qınala daýys shyǵardy.

Aıbúbi — jalǵyz uldan kórgen jalqy nemeresi edi. Uly Bekmıras erte ketedi, kesh keledi. Kúni boıy jumysta. Erte kelgen kelinnen qaıyr joq. Osyndaıda shyqpaı jatqan shybyn janyna nalıdy da. Bólmesine sekire basyp Aıbúbi kirdi.

— Meni shaqyrdyńyz ba, apa?

Qarshadaı qyz apasynyń ańsaryn aıtqyzbaı-aq sezip, sút shalaptaǵan aq sý ala kirgen eken.

Kempir orta shyny sýsyndy basyna bir-aq kóterdi de, sulyq otyryp qaldy. Mańdaıynan shyp-shyp ter shyqty. «Jasaǵan-aı, kimniń qarǵysyna qaldy ekenmin?!»

Jańaǵydaı emes, boı azdap jeńildep qalǵandaı boldy. Aıbúbi onyń tyrtıǵan aryq keýdesin kórpesimen qymtap, mańdaıynyń terin súrtti. Sonsoń janary jaýdyrap, ájesine aıaýshylyqpen qarap, muńaıyp otyra berip edi, sheshesiniń «Aıbúbi» degen yzǵarly daýysy ornynan eriksiz julyp aldy.

— Tastaı batyp, sýdaı sińip qaıda kettiń? Sen de ólmeli kempirmen birge óleıin dep otyrmysyń?!

Tórgi bólmeden sháńkildeı shyqqan bul sóz bir aıaǵy jerde, bir aıaǵy kórde jatqan shúıkedeı kempirdi qasqa mańdaıdan qaq salyp ótkendeı boldy da, artynsha qystyǵyp jylap jiberdi.

— Apyrym-aı, ıt ólim-aı! Janymdy qınamaı ala salsańshy! — dep shyn peıilmen jalyna, jalbaryna kúbirledi. Kelinine degen ókpesi qara qazandaı bolyp, Táńirge jalbaryndy. Sosyn bir mezet qalaǵa kelgenine ókindi. Jas shylaǵan kózin ashyp edi, qabyrǵada ilýli turǵan shalynyń sýretin kórdi. Qabaǵy qatyńqy, betin beri burmastan kóziniń qıyǵymen nemquraıly ǵana qarap turǵandaı.

Bekmırasy elge baryp, qalaǵa kóshirip áketetin kúni marqum shaly túsine kirip: «Óz otyńdy óshirip qaıda barasyń? Basqanyń altyn taǵy óz oshaǵyńdaı bola ma?» — dep tym qajı sóılegeni áli esinde. Bul joly da solaı dep kinalap turǵandaı boldy.

Beıshara kempir munda qaıbir jyrǵaǵannan keldi deısiń. Shaly ótken soń bir úıde segiz jyl boıy jalǵyz otyrdy. Onda da kúndiz-túni jalǵyz uldyń tileýin tilep, sony dátke qýat qyp, qara shańyraqty kúzetip qala bergen. El ishi altyn besik emes pe, aýyldyń qara sıraqtary «Bı-ana» dep quraq ushyp, biri otynyn ákep, biri sýyn tasyp degendeı jalǵyzsyratpap edi. Amal ne, Bekmırasy túıe botalaǵandaı aýylǵa kelgen saıyn qalaǵa kósh dep qolqa salýyn qoımady. Biraq bul áýelde kir jýyp, kindik kesken jerin qıyp kete almady. Jáne aýyldyń syrtynda bir ýys topyraq bop jatqan shalynyń arýaǵynan da attap ótkisi kelmegen. Jaman aıtpaı jaqsy joq, eger qara jer tartyp, kóz jumǵandaı kún  týsa, sol qara shalynyń qasyna tompaıa ketýdi oılaǵany ras.

Sóıtip, úkimet bergen pensıasy men shal ekeýiniń tirnektep jınaǵan azǵantaı dáýletin talǵajaý etip otyra beretin edi, quryp ketkir, osy qý  kesel aıaqasty jabysty da, kún ótken saıyn qyńqyl-syńqyly kóbeıe bastady. Uly kóshirýge barǵan joly:

— Oıpyrym-aı, apa, neǵyp júdep ketkensiz?! — dep shoshyna sóılegeni bar. Aqyry mine jazymyshtan ozymysh joq degen osy boldy.

Kempir bir sát qarsy aldyndaǵy qabyrǵada ilýli turǵan kelini Marıanyń sýretine kózi botalaı qarady. Qandaı ádemi. Tolqyndy qara shashy keń mańdaıyn jıekteı tógilip, jup-jumyr moıyndy qytyqtaı tómen qulapty. Ushy sál súıirleý qyr murynnyń astynan qaımyjyqtaı  uqa  erinderi shalqasynan týǵan jańa aıdaı qıylyp tur. Bári de kózge súıkimdi-aq. Tek anaý quıryǵy qıyla bitken sileýsin kózderinen ǵana bir belgisiz salqyndyq baıqalatyn sekildi... Nege ekeni belgisiz, kempirdiń kári júregi kenet dir ete qalǵandaı boldy. Sosyn kózin jumǵan kúıi taǵy da ótken kúnderin eske aldy. Ol kezde osy kelini men uly ekeýi de jalań aıaq stýdent bolatyn. İsher as, kıer kıimge qazirgideı molshylyq qaıdan bolsyn. Shaly ekeýi jyldar boıy tirnektep jınaǵan on shaqty domalaqty kelinniń qolyna salǵanda:

— Qudaı-aý, óz qajetterińizge jaratsańyzdarshy. Buny biz qaıtpekpiz? — dep tartynǵanda, bul:

— Al, qaraǵym, al, bul senderdiń nesibeleriń ǵoı, — degen.

— Dúnıe jınaǵansha, bilim jına degen sóz bar, apa. Ekeýmiz el qatarly júrip jatyrmyz, — degen sonda taǵy. Buǵan shaly ekeýi qatty  qýanyp, ishteı shúkirshilik etken. Keıin... osydan úsh jyl buryn qalaǵa kelgende kıim-kesheginiń arasyna oraǵan jáne bir dorba aqshany  shyǵaryp kelininiń alaqanyna salǵanda, ol sál ıilip kelip bunyń betinen shóp-shóp súıip:

— Apa-aý, munshama dúnıeni men qaıtemin, biraq Mıras jaıaý salpaqtap júr edi. Jaraıdy, aıaq artar birdeme alar, — dep emen jarqyn  ashyla kúlip edi. Onyń bul kúlkisi  kempirdiń búkil júıe-júıesine qan júgirtkendeı bolǵan. Endi oılap otyrsa, sol kelinniń sondaı ádemi  kúlkisin bul jazǵan nebári eki-aq ret kórgen eken. Eki retinde de tek aqshamen ǵana kúldirgen eken.

Álbette, adamnyń búkil minezi kózinde tura ma, kalaı? Baıaǵyda... osy kelini alǵash tabaldyryǵyn attap kirip kelgende, qarashyǵy jalt-jult  etken sál shegirleý kóz óńmeninen ótkendeı, bunyń júregin dir etkizip edi. Iá, sonda, oǵan tura umtylǵanda, kenet qalt turyp qalǵan. Nege  óıtkenin ózi de túsinbeıdi, áıteýir aldynda adam emes ajdaha turǵandaı tula boıy qaradaı qaltyrap ketkeni bar. Uly men kelini toıyn  ótkizip, qalaǵa qaıtqannan keıin osy jaıdy shalyna aıtyp edi:

— Saǵan da qaıdaǵy kórinedi eken. Kim bolsyn meıli, aldymen jalǵyzyńa janserik bolsa bopty da, — dep teris aınalyp ketken-di. Sodan beri kelinimen ashyq- jarqyn bir áńgimelesip kórmepti. Qansha eljirep sózge tartaıyn dese de, ortalarynda álde bir bóget turǵandaı bola  beredi.

...Jaratylysynda bul adamdarmen tez til tabysyp, shúıirkelesip ketýshi edi, osy bir janǵa kelgende kóńil shirkin tutqyrlanyp, túrtpekke kónbeı-aq qoıdy goı. Kelinimin dep ol da kóńildegisin jaıyp salmaıdy. Áıteýir sýyq qabaq tanytyp, tomaǵa tuıyq júre beredi. Jaratqannyń buǵan bergen minezi sol ma deıin deseń, basqalarmen ol jaǵy-jaǵyna tımeı, súıreń qaǵyp sóılesip jatady.

Al buǵan... basqa ýaqyt bylaı tursyn, syrqattanǵannan beri «Apa» dep bir ret te basyn súıep kórgen joq.

Ájeı taǵy shóldeı bastady. Bireýdi shaqyrmaqqa oqtalyp edi, daýysy shyqpady. Tańdaıy qańsyp, tamaǵy qurǵap qalypty. «Átteń, — dedi ishteı. — Bir jutym birdeme bolsa ǵoı». Álde neni ańqasy keýip ańsaıdy, biraq dál ne ekenin ózi de bilmeıdi. Eger tabylsa, sol ǵana bunyń qatalaǵan shólin basatyn sekildi. Óstip jatqan kezde syrttan bóten de bolsa bireý kirip kelse eken dep tileıdi. Marıamen qyzmettes bir ádemi kelinshek buryn jıi kelip, bunyń jaıyn bilip turýshy edi. Jýyqta Marıa: «Ekeýmizdiń qaısymyz osy úıdiń qatyny ekenimizdi bilýden qaldym» degennen keıin ol da bul úıdiń esigin ashqandy qoıǵan.

Ájeı kenet basyn kóterip turyp ketpekshi boldy. Biraq ondaı kúsh qaıda-a. At arysa — týlaq, adam arysa — arýaq. Bul da qazir súıegi saýdyraǵan arýaq boldy emes pe... Ne kerek, bar kesel osy qalaǵa kelgen soń jabysty ǵoı. Jalǵyz uldyń jaıyn oılaımyn dep aqyry mundaı kúıge tap bolaryn kim bilgen. Endi mine, elden qalaı ketti, solaı óresi qysqaryp, órisi tarylyp, torǵa túsken torǵaıdaı bolyp jatqan syıqy mynaý. Baılyq, bereke, yrys el ishinde, úırenisken, qatynasqan, eńbek etken ortańda eken ǵoı.

Qazir eger shańyraǵynda qalqaıyp otyrsa, birge ósip bite qaınasqan aýyldastary men týǵan-týysqandary kún qurǵatpaı kelip, kóńilin surap turmas pa edi. Iapyr-aı, kóńil suraý degen de adamǵa úlken qýat eken ǵoı. Ótkende  bir-eki ret kelinniń áke-sheshesi kelip: «Qudaǵı, jaǵdaıyńyz qalaı?», — dep janynda birer saǵat otyryp ketkende, baıqus kempir qandaı qýandy deseńizshi!  Amal joq, sodan keıin kisi betin kórgen emes. Kisi betin kórer edi-aý, tek bári de bireýdiń tóbesin kórse, tóbe shashy tik turatyn tikbaqaı kelinniń kesiri de.

Kóktemde elden kelgen aýyldastary birinen soń biri kep, juma boıy úıden qonaq úzilmep edi, bir kúni kelini Bekmırasqa:

— Biz osy qashan el sıaqty ómir súremiz. Qashan myna kón etikti qalyń tobyrdan qutylamyz. Bir shyny shaıdy erkin otyryp ishetin kún bola ma, joq pa?! — dep zirkildep jatqanyn bul aýyzǵy bólmeden ap-anyq estigen. Ólmeli kempir ne desin, kózinen jasy yrshyp-yrshyp ketken. Bárinen janyna batqany, uly sonda myńq-myńq etip bir aýyz sóz aıta alsashy. Osy jalǵyz kishkentaı kezinde mynandaı emes sıaqty edi. Tym ózgerip ketken. Ol qıyla suranyp qalaǵa keteıik degende, bul:

— Qaraǵym-aý, mektebińdi bitirdiń, endi elge kelip al. Munda da eki qolǵa bir jumys tabylar, — dedi. Uly myrs etip mıyǵynan kúldi de:

— Munda kelsek, óspeı qalamyz ǵoı, apa, — dedi.

Kempirdiń júregi shym etti. «Oıpyrym-aı, bul ózi ne bolyp ketken», — dedi ishteı shoshyna.

— Mundaǵy azamattar óspegennen ólip qalǵan joq qoı. Ózińdeı balalar da elge sebin tıgizip, jurt qatarly ómir súrip jatyr. Bulardan artylyp qaıda barasyń, qarashyǵym? — degen tek qınalyp.

— Joq, apa, bundaǵy jigitter bir aýyldyń qamyn oılasa, biz bir eldiń jaıyn oılaıtyn bolýymyz kerek, — dep ol oılana, ózin sonshama asqaq ustaı sóıledi.

Kempirdiń kózi sharasynan shyǵa, ımanyn úıirgen adamdaı kúbirlep: «Astamshylyq-aı!» — dedi. Jalǵyzy múlde bóten bireýdeı kórindi.  Degenmen bul ulyn jamandyqqa qıǵysy kelmegen. Jan júıesin jaılaǵan «astamshylyq» atty aýrýdan jalǵyzyn arashalap alyp qalýdyń jolyn tappaı, júregi shyrqyrap tur.

— Qulynym-aý, — dedi teris aınala bere kóz jasyn ilip tastap: — Otan otbasynan bastalady emes pe? Iektegen astamshylyǵyń ne bul?!

— Apa, siz qyzyqsyz. Úlken postyǵa kóterilý úshin úlken júrek kerek. Men óz kúshime senbesem, bylaı demes edim, — dep ol ese bermedi.

— Ý, balam, tek adal jolmen júrseń boldy da, — dedi ájeı, kúrsúnip. — Adal bolsań, adamdar saǵan qorǵan bolar. Ómirde aramdyq, qaraquıryqtyq, qýlyq-sumdyq etken adamnyń isi ońyp kórgen joq.

Sonda ol arqasyna er batqan attaı beli bylq ete tústi de, janarynda álde bir jasandy jalyn oınap:

— Kóleńkesiz kisi kórgem joq, ádil bolǵan ákem bir aýyldan asty ma? — degen beti búlk etpeı.

  *******

Bul úıdiń esigin ashatyndar álgi bir joǵarǵy jumystaǵy úsh azamat. Araq iship, birin-biri qolpashtap, kólgirsı maqtaıdy-aı kep. Sonsoń  arqalarynan qaǵysyp, qarq-qarq kúlip shyǵyp ketedi. Sonyń kúshi me eken, Bekmıras qarapaıym ınjenerlikten, bastyqqa, odan jyl óte bere álgibir bastaý organynyń bastyǵyna kóterilipti. Bir joly joldastary oınap-kúlip ketkennen keıin, Bekmıras: «Mınıstrliktiń tóbesi jaqyn qaldy», dep daýysyn shyǵara óz-ózine kúbirledi. Sonda bul ulynyń ishki oıyn uqqan-dy.

...Bıbisara ájeı ómirdiń qarań-qurań qaltarysyn oılaı-oılaı kúndi batyrǵan. Qorjyn bólmede Bekmırastyń daýsy shyqty. Ájeı dereý qulaǵyn túrdi.

— Marıa, sen beri qara. Meniń ákem ómir boıy bastyq degen aıdar taqqanymen birlestiktiń orynbasarynan órlep kórgen joq. Seniń ákeń otyz jyl dárigerlik qyzymet atqarǵanda sektor meńgerýshisinen ary aıaq basty ma? Al endi Bekmırasyńa bir qarap qoı! Búginnen bastap sen endi jaman mástekteı «Moskvıchte» emes, esik pen tórdeı «Volgada» shaıqaqtaısyń, — degen sózi estildi.

— Mırasjan, quttyqtaýǵa joldastaryń kep qalsa uıat bolar, ekeýmiz áýeli dúkenge júgireıik — dedi, kelini sasqalaqtap. Sonsoń sóziniń arasynda:

— Apań «qymyz-aı» dep sandyraqtap jatty baǵana.

— Iapyr-aı, á! Qymyz ańsap jatyr deısiń be? Jaqyn mańaıǵa júrip ketse tabylar ma eken? — dedi uly.

«Qymyz! Ne degen ádemi nárse?!».... Bıbisara ájeıdiń tańdaıy onan ármen kebersip, tutqyrlandy. Qulaǵy shýyldap, kóziniń aldy tumandanyp ketti. Sol tumannyń arasynan úlken meıiz sabada asyp tógile jazdap turǵan qymyz ǵana kórinedi. Onyń muryn jarar ıisi bólme  ishinde ańqyp ketkendeı me, qalaı?

Dál osy kezde qorjyn bólmedegi Marıanyń:

— Bul neniń ıisi. Neseptiń ıisi me? — degen daýysyn estip jatty. Jer jybyrlap júretin ýaqyty bitkenin kempir sezdi.  Demi jıilep, jany  shyqpaı shyrqyrap turdy. Tilinip, kógerip ketken erni shól basar birdeme ishýdi oılady. Janyndaǵy jataǵan stólge etinen aırylǵan halsiz  qolyn sozyp kórip edi, esh nárse ilinbedi. Júreginiń soǵysy jıilep, dem ala almaı eki tanaýynyń etegi qýsyrylyp ketse de, esinen aırylǵan  joq.

Óz qýanyshtary ózderinde bolyp jatqan áke-sheshesinen sytylyp, ájesi jatqan bólmeniń esigin aqyryn ashyp kirip kelgen Aıbúbi shoshyp ketti. Ájesiniń kózine nemere qyzy uzaqta-a-an buldyrlana kórindi. Ol qolyn kótermekshi bolyp edi, shydamady. Tilinip ketken erinderi zorǵa  bir-birine janasa «Bir ju-t-y-m q-y-m-y-z» degende, jaǵy bos qalyp, kóziniń qarasy joǵalyp ketti.

Kishkentaı Aıbúbi ájesiniń kóz jumǵanyn bilgen joq. Onyń adam shoshyrlyq túrine qarap baj etti.

— Bir jutym qymyz! Ájeme bir jutym qymyz bershi, kóke?! — dep eńirep jiberdi.

Onyń daýsyn estip sasqalaqtap kelini men uly keldi.

Bıbisara ájeıdiń betindegi ájim men shóldep tilinip ketken erinde ańsary aýyp, máńgi-baqı shóli qanbaı ketken belgi tur...

---