InfoHub Logo

Biz áńgime etip otyrǵan Boranbaı baron óziniń bul pánıdegi eń alǵashqy alys saparyn aýyldaǵy segiz jyldyq mektepti óldim-taldym dep júrip bitirip shyqqan jyly bastaǵan eken. Iá, aıtpaqshy, onyń óldim-taldym deıtin sebebi, besinshi synypqa deıin ózge balalar sekildi birsydyrǵy táp-táýir oqyp kele jatqan da, altynshyǵa jete bere aıaq astynan nildeı buzylǵan. Al endi, nildeı buzylǵandyǵynyń sebebi — sonaý bir kezdiń ózinde-aq buıra shash, badyraq kóz qara bala Boranbaıdyń boıynan basqalarda joq bir qyzyq qasıetter baıqala bastaǵan.

Sonan keıin-aq onyń oqýy ońbapty. Óıtkeni mektep degen nárseni múlde umytyp, aptalap-aılap at izin salmaı ketetin bolǵan. Qazyǵurt taýyndaǵy jylqyshylarǵa, Qumsaıdaǵy qoıshylarǵa, Shoshqabulaqtaǵy taýyqshylarǵa ketip qala beretin ádet tapqan.

Qysqasy, Boranbaı bala qyp-qyzyl qańǵybas boldy da shyqty. Árıne, taýdaǵy jylqyshyǵa da, shóldegi qoıshyǵa da, sasyq bulaqtyń basynda otyratyn taýyqshylarǵa da qaı kezde bolmasyn kómekshi aýadaı qajet-aq. Ásirese shash-etek sharýa jaǵadan alyp, moıyn burýǵa shamań kelmeı qarbalasyp jatqan shaqta, qudaıdyń ózi járdemge jibere salǵandaı qyr jaqtan salpaqtap kele qalatyn qolqanat balaǵa olar qýanbasa, renjı qoımaıdy. Shala-sharpy shaı demdep berip, aýyl-aımaqtyń jańalyǵyn asyǵyp-aptyǵyp júrip surap alǵannan keıin onyń shamasyna shaqtap sharýa tapsyra salady. Bul jaqqa neǵyp keldiń, mektepteriń jabylyp qalǵan joq pa, sabaǵyńnan qalyp qoımaısyń ba dep ony eshkim de tergep jatpaıdy. Jol-jónekeı kezikken kólikke jarmasyp, ara-arasynda biraz jer jaıaý júrip, ájeptáýir mashaqat kórip jetken Boranbaıǵa da keregi sol — suramaǵany ǵoı. Tipti odan bireý sonyń bárin táptishtep suraı qalǵan kúnniń ózinde de taban astynan bere qoıar jaýaby da joq. Óıtkeni bul jaqqa neǵyp kelgenin, qandaı qudiret aıdap ákelgenin biz túgili, onyń ózi de bilmeıdi. Áıteýir, osylaı qaraı kóńili tartty da turdy, bar bolǵany sol ǵana...

Onyń esesine Boranbaı qonaq ekenmin ǵoı dep kúı tańdap jatatyn kisi emes, qoldy-aıaqqa turmaı kez kelgen istiń bir ushyna jarmasa ketetin elgezek bala. Al aýylda apasy: “Júgirmektiń ákesi de tap osyndaı jurttan ótken qańǵybas edi. Men alǵash kelin bop túsken jyly aıaq astynan eki aı joǵalyp ketip, ázer taýyp alǵanbyz. Bul da qanyna tartaıyn degen eken!” — dep kúıip-pisip otyrady.

Keıingi bir jyldary astyq tasymaldaý pýnktine esepshilik jumysqa aýysyp ketken synyp jetekshisi Baǵysbaı aǵaı da: “Áı, osy kóresini Áltaevtan-aq kórdim-aý!” dep júredi shyj-byj bolyp.

Árıne, mekteptegilerdiń sabaqtan kóp qalǵan balanyń basynan sıpaı qoımaıtyny beseneden belgili emes pe. Boranbaı Áltaev ta altynshy klasta bir jyl, jetinshi klasta eki jyl qalyp qoıyp, qaıta-qaıta oqyp segizinshige áreń ótti. Al sońǵy jyly odan muǵalimderdiń ózderi-aq qutylýǵa asyqqan bolar, áıteýir kóp bógeýge tyryspapty. Degenmen, pikir plúralızmi degenińiz mektepte de joq emes, qudaıǵa shúkir, barshylyq. Sondyqtan olardyń ishinde de: “Jalpy, Áltaev jaman bala emes. Mysaly, ádebıetke beıimi bar...” deýshiler tabylǵan kórinedi.

Biraq Boranbaıdyń ózi de budan ary qaraı bas qatyryp oqyp jatýdy múlde qajetsiz, qol arbaǵa qosymsha dońǵalaq ornatqandaı artyq tásh-pish dep eseptedi. Nesi bar! Segiz jyldyq bilim de qadirine jete bilgen kisige az dúnıe emes. Jáne oǵan klastan-klasqa kóshe almaı qalyp qoıyp, qaıta-qaıta qaıtalap oqyǵan qosymsha oqýdy qosyńyz!.. Jalpy, osy da jetedi. Segiz jyldyq bilimmen-aq áli talaı-talaı sergeldeńi mol serilik dáýrendi bastan ótkizýge shama keledi.

Boranbaı bala segizinshi synypty bitirgen jyly jazda bizdiń aýyldyń shetine sygandar tabory kelip qondy. Ústine shatyr tikken at-arbalaryn Kishi Keles ózeniniń jaǵasyna qaz-qatar tizip qoıyp, túnimen ot jaǵyp, án salyp, bı bıledi. Bergi bettegi qazaq aýlynyń uıqysy buzylyp, tań atqansha oqtyn-oqtyn jastyqtan bastaryn kóterip qarap, ár túrli oıǵa shomyp jatty. Kóp etekti qyzyl-jasyl kóılek kıgen sygan qyzdary qandaı sulý, qandaı erke, qandaı erkin deseńizshi...

Tabordy kórgen boıda qańǵybas Boranbaı, óz úıirin tapqan qus sıaqty, bergi jaǵada typyrshyp otyra almady. Tup-tunyq sýy tobyqtan ǵana kelip, syldyraı kúlip aǵyp jatqan Kishi Keles ózenin ıt sıaqty shalpyldatyp keship ótti de, sygandardyń janyna jetip bardy. Timiskilenip júrip olarmen ne dep túsiniskenin kim bilsin, áıteýir, qas pen kózdiń arasynda tez-aq til tabysyp ketti.

Al sol kúnniń erteńine bizdiń aýylda bir qoı, eki-úsh kúrke taýyq, bes-alty jaı taýyq jáne Boranbaı bala ushty-kúıli joq bolyp shyqty. Keshe keshkilik Kishi Kelestiń jaǵasyna kelip qonǵan sygan taborynyń ornynda búgin arbalardyń aıqysh-uıqysh izi men áli tolyq sónip bitpegen qolamta ǵana byqsyp jatty...

Sol ketkennen Boranbaı bala mol ketti.

* * *

Kelesi jyly bizdiń beıǵam aýyldy shyrt uıqyda jatqan jerinen tún jamylyp kelip tonap ketetin qaı-qaıdaǵy bir ury-qarylar paıda bola bastady. Alǵashqy kezde olar Qazyǵurttaǵy jylqyshylardy, Qumsaıdaǵy qoıshylardy qan qaqsatty. Sonan sońǵy kezek bizdiń aýylǵa jetti.

Urlyqtyń “bismillási” Baıqazaqtyń erteń Shora-bazarǵa aparyp sataıyn dep otyrǵan qyzyl taıynshasynan bastaldy. Shirkin, bylq-bylq etken semiz kúıinde bazarǵa aman-esen jetkeninde, bes júz myń teńgeni oılanbaı-aq sanap alýǵa bolatyn bitimi bólek mal edi. Buıyrmaǵan eken. Baıqazaqtyń ishi ýdaı ashyp, barmaǵyn tistep qala berdi. Bir-eki aptaǵa deıin bala-shaǵasyna aıqaılap, áıelimen shańqyldasyp ursyp, úı-ishiniń berekesin alyp júrdi.

Qyzyl taıynshanyń qoldy bolǵanyna kúmán joq edi. Óıtkeni bas jibin bireý muqıat orap, mańdaıshaǵa ilip ketipti. Soǵan qaraǵanda, tipti naǵashysyna jıendik jasaǵandaı, asyqpaı-aptyqpaı júrip alǵanǵa uqsaıdy.

Sodan keıin de aýyldyń ár tusynan qoramyzǵa túnde ury tústi degen áńgimeler jıi-jıi estilip qalyp jatty. Tipti bireýdiń dalada ilýli turǵan kóılek-dambalyna sheıin sypyryp alyp ketken kórinedi.

Budan soń bizdiń aýyl da qashanǵy beıǵam jata bersin, túnde jatarda qoralaryna qulyp salyp, esiginiń aldyna ıtterin baılap qoıatyn boldy. Biraq sonda da urlyq toqtalmady. Eń qyzyǵy, álgi urylardyń ábden ákkilenip alǵany sonsha, aýylda olardy kórip qaldym, bilip qaldym, tym qurysa sezip qaldym deýshiler de jýyq arada tabyla qoımady. Tipti olar qoraǵa túsetin túni aýyl ıtteriniń úrmeı qoıatynyn qaıtersiz...

Bir kúni aýylda mynandaı bir qyzyq oqıǵa boldy. Boranbaıdyń úıimen kórshi turatyn Balymsha jeńgeı keshki apaq-sapaqta mal jaıǵap júrip, qoranyń túkpirinen áldeqandaı bir tyqyrdy estıdi. Bul ne boldy eken dep úńilip qarasa, birazdan beri bordaqylap semirtip otyrǵan qara tusaqty bireý artqy aıaǵynan ustap alyp, dyryldatyp súırep shyǵyp kele jatyr eken.

— Kimsiń-áı? — depti sasyp qalǵan Balymsha.

— Esensiz be, jeńeshe! — deıdi bir tanys daýys jaıbaraqat.

— Qudaıǵa shúkir...

— Úıdegi inishekter qalaı, shaýyp-shapqylap júr me?

— Rahmet, qaınym... Júr ǵoı...

— Ábdiákim kókem úıde me?

— Kókeń monshaǵa ketken...

— Á-á, kelip qalar. Bylaı turyńyzshy, ótip keteıin.

Álgi jerde ańqaý Balymsha semiz tusaqty dyryldatyp súırep bara jatqan jigittiń bet-júzin apaq-sapaqta jóndi baıqaı da almaı, esik aýzynda yǵysyp jol berip qala beripti.

Ol ábden uzap ketken soń ǵana ishi birdeńeni sezip:

— Áı, sen ózi kimsiń?! — dep daýystaıdy.

Biraq oǵan endi eshkim jaýap qatpaıdy. Sálden soń terlep-tepship monshadan kelgen kúıeýine shaı quıyp berip otyryp Balymsha álgi oqıǵany bastan-aıaq jaıyp salmaı ma, sol kezde Ábdiákim kókemizdiń kózi alaıyp, túri ózgerip bara jatady...

Áne, urlyq dep osyny aıt! Keıin Balymsha jeńgeı qansha oılansa da, álgi tanys daýystyń ıesi kim ekenin esine túsire almaı-aq qoıdy. Iapyr-aı, qandaı tanys, qandaı jaqyn daýys deıdi. Biraq... ári oılaıdy, beri oılaıdy, báribir esine túspeıdi.

* * *

Osy oqıǵadan keıin be eken álde odan erterek pe, bizdiń Boranbaı qalada Mýhnısa degen bir ádemi sygan qyzymen kóńil qosypty. Eger, onyń ózi aıtqandaı, bul hıkaıa anaý-mynaý emes, naǵyz aqıyq aqyndardyń qulaǵyna tıe qalsa, urpaqtan urpaqqa mura bop qalatyn ǵashyqtyq jaıly bir tamasha qıssa bolǵaly-aq tur!

Temirjol boıyn jaǵalap biraz júrseńiz, úlken stansıanyń mańyndaǵy qosymsha joldarda qańtarylyp turǵan esik-terezesi ańǵal-sańǵal eski vagondardyń talaıyn baıqaısyz. Olar sizge áýelde kóńilsiz ári sýyq kórinýi múmkin. Múlde iske jaramsyz bolyp qalǵan eski nárselerdi ıin tirestirip nege qoıady eken osy? Kisi kózine túspeıtin aýlaqqa aparyp tastamaı ma. Ne bolmasa eski metal synyqtarymen qosyp zavodqa qaıta balqytýǵa ótkizip jibermeı me dep oılaýyńyz da múmkin.

Oǵan asyqpaı-aq qoıyńyz. Áıteýir, túbinde bir sol jaqqa baratyny, tipti bolmasa, osy turǵan oryndarynda-aq tozyp, tot basyp shirip bitetini anyq qoı. Ondaı-ondaı usaq-túıek sharýany bizdiń zamandastarymyz bolmasa, keler urpaq atqara salýy ábden múmkin.

Bizdiń aýyldyń Boranbaıy men sygan qyzy Mýhnısa sondaı eski vagondardyń biriniń ishinde ońasha kezdesipti. Ańǵal-sańǵal terezelerden esken jazǵy túnniń qońyr salqyn samalyna jalańash keýdelerin tosyp, temirjol boıynyń qara maı ańqyǵan tanys ıisin ekeýi qatar jutyp jatypty.

Olar bireýge qysqa, bireýge uzaq bolyp kórinetin ómir jaıly, bireýge baıandy, bireýge baıansyz bolyp jolyǵatyn mahabbat týraly, jalpy jaryq dúnıedegi tirshilik haqynda bir-birine uzaq syr shertipti.

Tańǵy saǵat toǵyzdan qalmaýǵa tyrysyp, asyǵyp-aptyǵyp jumysqa baryp, kúni boıy keńsede otyryp óziniń de, ózgeniń de júıkesin qajap, keshki saǵat altyny áreń boldyryp, avtobýsqa qysylyp-qymtyrylyp minip úıine qaıtatyn, sonan jeti-segiz saǵat uıqtap alyp, taǵy da tańǵy toǵyzdan qalyp qoımaýǵa tyrysyp, býdılnıktiń shyrylynan ounyp jatatyn adamdar jaıly da tolǵanypty. Olardy ózderimen salystyryp kúlipti, olardy ózderimen salystyryp jylapty da...

Sonyń bárin-bárin taýysqan soń Mýhnısa:

— Sen bizdiń baronǵa kúnnen-kúnge unap kelesiń, — depti qasynda jatqan Boranbaıǵa.

— Eger ekeýmiz úılenemiz desek, olar endi qarsy bolmaıdy. Kók jasyl ormannyń arasynda, kún sáýlesi quıylyp turatyn ashyq alańqaıda toıymyz ótedi. Túnimen ot jaǵamyz, án salamyz, bı bıleımiz...

— Joq, — deıdi Boranbaı. — Toıdy bizdiń aýylda ótkizemiz.

— Aýyly nesi?.. Ol qaı aýyl edi? Álgi óziń tonap júrgen be?

— Ia, sol aýyl. Biraq men...

— Qudaı saqtaı gór! Olar bizdi tirideı tútip jeıtin shyǵar.

— Joq. Bizge eshkim de tıispeıdi...

— Qalaısha?! Ha-ha-ha! Sen olardy tonaısyń, al olar sol úshin toı jasaı ma? Qyzyq halyqsyńdar qazaqtar! Ha-ha-ha! Onyń bola qoımas, bolashaq baron! Toı orman ishindegi alańqaıda ótedi.

Mýhnısanyń qazaqtar jaıynda aıtyp jatyp qarqyldap kúlgeni Boranbaıdyń yzasyn keltiredi.

— Toı aýylda ótetin bolady,— deıdi úzildi-kesildi.

— Biz erkindikti súıemiz. Asqar taýdyń bıigin, kók jasyl ormannyń qalyńyn unatamyz.

— Biz de erkindikti súıemiz, — deıdi Boranbaı. — Biraq toı aýylda ótetin bolady!

— Endeshe, ákireńdemeı óz jónińdi tap! — dep tez-tez kıine bastaıdy sygan qyz qarańǵyda aq táni jarqyrap.

— Tapsań tap! — dep atyp turypty Boranbaı da.

Sol ashýlanǵan kúıi azanǵy avtobýsqa minipti de, aýyl qaıdasyń dep tartyp otyrypty.

Ol ekeýiniń arasyndaǵy bul áńgimeni búge-shigesine deıin qaıdan bilesiń deýińiz múmkin. Sál sabyr etińiz. Kúmán ketirýge asyqpańyz. Basqa emes, Boranbaı baronnyń óz aýzynan talaı ret tyńdadyq. Jalpy, jetpisinshi jyldardyń orta sheninde jas shybyqty at qylyp minip oınap júrgen kez kelgen balany kóshede toqtatyp surasańyz, kózin jumyp, tańdaıyn qaǵyp turyp aıtyp berer edi. Óıtkeni Boranbaı baron óziniń osyndaı qyzyq áńgimelerimen bizdiń bala qıalymyzdy erte baıytyp ketken bolatyn.

* * *

Bizdiń aýyl qanshama beıǵam, qanshama ańǵal bolǵanymen, anaý aıtqandaı aqymaq emes. Qańǵybas Boranbaı qaıtyp kelgen kúnniń erteńine-aq barlyq báleniń sodan bolyp júrgenin árkimniń-aq ishi sezdi. Biraq óz qoldarynda bultartpaıtyn dáleldári bolmaǵandyqtan, qur ánsheıin ishteı oılap qana júre berdi. Eń áýeli ony Balymsha jeńgeı bildi. Ol Boranbaıdy kóre sala:

— Ólá, bizdiń semiz tusaqty urlaǵan osy eken ǵoı! — dedi joǵalǵan qoıy qaıta tabylǵandaı qýanyp. — Báse, bul kim edi dep júrsem basym qatyp. Daýsy júdá tanys-tuǵyn. Áı, qańǵybas qaınym, semiz tusaq qaıda?!

— Qaıdaǵy tusaq? — deıdi Boranbaı túkke túsinbegendeı keıip tanytyp. — Jeńeshe-aý, ne aıtyp tursyz ózi?! Men sizderdi kópten beri kórmeı, saǵynyp kelsem...

— O júgármek! Sózin qara munyń. Saǵyndym deıdi... Semiz tusaqty bizdi saǵynǵan soń áketip pe ediń?! So kúngi daýsyńdy aınytpaı tanyp turmyn.

— Iá, bizdiń qatyn seniń daýsyńdy tanyp tur! — deıdi esiginiń aldynda ketpen shyńdap otyrǵan Ábdiákim kókemiz de basyn kóterip. — Davaı, endi semiz tusaqty qaıtar, áıtpese soryńdy sorpadaı qaınatyp sotqa beremin, bildiń be?

— Ne dep beresiz sotqa?

— Semiz tusaqty syǵandarǵa qosylyp júrip urlaǵanyń úshin!

— Oǵan dálelińiz bar ma?

— Bar. Bizdiń qatyn seniń daýsyńdy tanyp tur ǵoı.

— Kóke, esińizde bolsyn, daýys dokazatelstvo emes!

— Ne-me-ne?! — deıdi mundaı kútpegen jaýapqa qarsy dáleldi sóz taba almaı qalǵan Ábdiákim kókemizdiń kózi shekesine shyǵa jazdap? — O syǵan... Syǵan-n..

— Kóke, men jaı sygan emespin, bildińiz be? Baronmyn!!! — deıdi Boranbaı ony odan árman tań qaldyra túsip. Sosyn kóńili kúrt jabyrqap, daýsy báseıip: — Áı, osy sizder de... — deıdi tunjyrap. — Alystan ańsap, aýylda meniń Ábdiákim kókem, Balymsha jeńgem bar ǵoı dep saǵynyp kelgende... Sondaǵy maǵan aıtqan sózderińiz osy ma?! Aý, kóke-aý, osy ma edi meniń sizderden kútkenim... Men baıǵus, ákemnen qalǵan jalǵyz tuıaq bolǵandyqtan, qaıda júrsem de myna sizderdi arqa tutamyn ǵoı. Áı, jeńeshe, kóńilimdi bosattyńyz-aý. Ishim kúıip barady tipti. Salqyn aıran quıyp ákep berińizshi... Ýh!

Taban astynda ózgere qalǵan Boranbaıdyń bul qylyǵyna túsine almaı, Balymsha jeńgeı balpıyp tura beredi.

— Áı, qatyn, aıran ákep ber myna balaǵa,— deıdi Ábdiákim kókemiz ketpeniniń sabymen kimge ekenin nusqap kórsetip. — Aıran surap tur ǵoı. Qystalaq, neǵyp syrtta tursyń, ishke kirseıshi. Áı, Balymsha, úıde álgi uzyn moıyn shıshadan qalyp pa edi? Boranbaı bala aýylǵa kelip qalǵan eken, sonyń qurmetine dep, kóp emes, júz-júzden ǵana... Júrseıshi, uıalma. Onysy nesi, qyz qusap syzylyp...

Osy oqıǵadan keıin ol Boranbaı baron atanyp ketti. Tap bir naǵashy jurtynda júrgendeı, ár úıge erkelep kirip, biraz kún alshańdaı basyp qydyrdy. Al sodan keıin ony aýylǵa ústi jabyq mashınamen izdep kelgen eki mılısıoner aýdan ortalyǵyna alyp ketti. Keıin bildik, áskerı boryshyn óteýden qashqany úshin Boranbaı baron eki jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylyp, alys Sibirge aǵash kesýge jiberilipti...

* * *

Qarashanyń jańbyrly kúnderi bastaldy. Aýyl arasyndaǵy qara jol aıaq alyp júre almastaı, mı batpaǵy shyǵyp ezilip jatyr. Kún de sýytyp ketti. Aspannan jańbyr bir tamsa, japyraǵyn jel tonaǵan sıdam terekterdiń butaǵynan eki tamshylaıdy. Aınalanyń bári de kóńilsiz. Kúz aspany qanyn ishine tartyp, surlana jylaıdy. Kók kúmbezi endi qaıtyp jadyrap ashylmaıtyndaı, budan bylaı kún de jarqyrap eshqashan shyqpaıtyndaı kórinedi.

Kúz aıynyń osyndaı kóńilsiz kúnderinde áli ot jaǵyla qoımaǵan qońyr salqyn úıde buıyǵyp otyryp; baıǵus sygandardyń kúni ne boldy eken? Qaıda baryp pana tapty? Jalpy, olar kúz ben qysta qalaı tirshilik etedi dep oılaýyńyz da múmkin. Árıne, biz ben siz sıaqty qarapaıym qazaqtarǵa ony bilý de ońaı sharýa emes. Al eger Boranbaı baron bolsa ǵoı, bárin de táptishtep aıtyp, túsindirip berer edi. Biraq ol qazir aýylda joq. Alys Sibirde aǵash kesip júr...

Aýdannan kúnine bir ret qatynaıtyn pushyq avtobýstyń eki búıiri satpaq-satpaq, mıy shyǵyp ezilip jatqan qara jolmen qıqalańdap áreń jetti. Búgin azanda bazarǵa ketken azyn-aýlaq adam sómkelerin, qapshyqtaryn kóterip túsip jatyr. Olardyń sońynan shoferge áldenelerdi asyǵys aıtyp, qyzyl qońyr plash kıgen qyz kórindi. Auq alysy bizdiń aýyldyń artynyp-tartynyp sómke kótergen adamdaryndaı emes, tipti shıraq basady. Tóbesine qyzyl ala qol shatyr kóterip alǵan.

Ol mıy shyǵyp jatqan laısań joldan sekektep tez-tez sekirip ótti de, Boranbaı baronnyń úıine qaraı júrdi. Basyna tartqan juqa aq gúldi oramalynan qoıý buıra shashy tolqyndana shyǵyp tur. Qol shatyr kótergen qolynyń jińishke bilegi tolǵan bilezik. Qasy-kózi qalammen syzǵandaı ádemi sygan qyzy edi. Bul bizdiń Boranbaı-barondy qaladan ádeıi izdep kelgen Mýhnısa bolatyn.

Ústine kúıeýinen qalǵan eski kúpáıkeni kıip alyp, mal jaıǵap júrgen Maldyqyz shesheı oǵan tańyrqaı qarap biraz turdy. Alǵashynda kórshiniń qalada oqıtyn qyzy eken dep oılap qalǵan bolýy kerek:

— Áı, Ánáfıasyń ba? Qashan keldiń? — dep surady.

— Zdrastvýıte!

— A-a?

— Dobryı den, apa!

— Kótek!

— Kak pojıvaete?

— Úıbaı, qazaq pa dep tursam, orys pa ózi, nemene?

— Býranbaı doma?

— A-a, burynǵydaı ma deı me?..

— Apa, Býranbaı bar? Jok?

— Á-á, Boranbaı ma? Meniń balam ba surap turǵanyń. Ol joq. Ol ana jaqta! Dáleke, túrme papal!

— V túrme?! Kak je tak?! — dep shoshyp ketti Mýhnısa. — Oh, bednenkıı! Vse-takı kakoı je vy jestokıı narod! Iz-za kakıh-to barashek svoego cheloveka posadılı da...

— Iá, ıá, — dedi Maldyqyz shesheı basyn ızep, belgisiz baǵytqa qaraı qolyn sermep. — Sol jaqta. Sonda... ketti...

Mýhnısa eki qolymen betin basyp keri buryldy da, aıaǵyndaǵy jep-jeńil ádemi týflıimen qara joldyń mı batpaǵyn tobyqtan keship jaıaý ketti. Bálkim, kúz aspany sekildi egilip jylaǵan bolar sygan qyz...

* * *

Boranbaı baron eki jyldan soń aýylǵa múlde basqa adam bolyp oraldy. Burynǵy seriligin Sibirde aǵash kesip júrgende umytyp qaldyryp ketkendeı, mojantompaı, qarapaıym qazaqqa aınaldy. Aýyldan uzap eshqaıda shyqpaı, aýlasyndaǵy aǵashtardy jas baladaı mápelep, kútip-baptap ósirýmen boldy.

Nege ekeni, Sibirden kelgennen keıin onyń aǵashtarǵa degen yqylas-peıili ózgeshe edi. Aýlasynda jaıqaltyp baý ósirdi. Maldyqyz shesheı endi kúzde samsap pisken almalaryn Jańabazarǵa aparyp satatyn boldy. El qatarly kelin jumsap, qolymdy jyly sýǵa malyp otyrsam-aý degen arman da kókeıine uıalaı bastady. Úı tirligine shyndap aralasqan soń, ózine bir aq jaýlyqty serik kerek ekenin Boranbaı baronnyń ózi de túsingen bolýy kerek. Sóıtip, qudaı bir sátin salǵan kúni ol Sozaq jaqtan maıǵa pisken toqashtaı top-tompaq sary qyzdy alyp qashyp keldi. Kádimgi osy zamandyq otyryqshy qazaqtardyń salty boıynsha “P” árpi sekildi ústel jasap, qalyńdyq pen kúıeý jigittiń tusyna qolkilem ilip, oǵan aq maqtamen “Boranbaı—Balaǵyz” dep jazyp, araq-sharapty úıip-tógip, tań atqansha dúrildetip toı ótkizdi. Kelin túsirgen Maldyqyz shesheıdiń tóbesi kókke jetkendeı qýandy. Toı ústinde abysyn-ajyndarynyń arasynda shalqyp otyryp: “Qudaı-aý, ózim jastaı jesir qalyp, óldim-taldym dep júrip áreń degende ádibulaqqa jetkizgen jalǵyz ulym qańǵybas bolyp kete me dep qorqýshy em. Onyń da el qatarly otaý tigetin kúni bar eken. Allaǵa myń da bir shúkir, ol kúnge de jettim, endi ólip ketsem armanym joq” dep aıtyp salypty.

Keıde osyndaı kól-kósir qýanysh ústinde oqysta aýyzdan shyǵyp ketken mundaı tilekterdiń nysanaǵa dóp tıip, artynsha-aq oryndalyp jatatyny bar emes pe. Maldyqyz shesheı de toı ótken soń, bir aptadan keıin dúnıe saldy.

Kún batarda kelini demdep bergen qoıý shaıdan bir-eki urttapty da: “Búgin basymnyń saqınasy ustap otyr. Sál jatyp, myzǵyp alaıynshy” dep jastyqqa bas qoıǵan eken, sodan qaıtyp oıanbapty. Osylaısha oıda-joqta, aýyrmaı-syrqamaı, ózi de qınalmaı, ózge jurtty da qınamaı, máńgilik saparyna ún-túnsiz attanyp kete beripti jazǵan. Ol kisi qaıtys bolǵan kún juma edi. Moldalardyń aıtýyna qaraǵanda, juma kúni jaratqan ıemiz tek óziniń súıgen quldaryn ǵana alyp ketedi eken...

Mine, sizderge aıtqan áńgimemiz osymen támam bolsa jarar edi. Biraq oǵan qazaq bolyp ómir súrýdiń ózi de basqalar oılaǵandaı op-ońaı sharýa emes...

Maıǵa pisken toqashtaı bylqyldap júretin Balaǵyz jeńgemiz ben Boranbaı baronnyń dám-tuzy jarasyp kete qoımady. Basqasyn bylaı qoıǵanda, tún jarymy sekildi beımezgil ýaqytta da olardyń úı jaǵynan urys-keris, shańqyldasqan daýystar estilip qalyp jatatyn. Onyń aqyry nemen bitkeni bizdiń aýylǵa tegis aıan.

Bir kúni Boranbaı baron erte oıanyp:

— Tur, báıbishe, kıin jyldam! — deıdi uıyqtap jatqan áıeline daýystap.

— Qulqyn sháriden qylqyldap ne kórindi, shorly-aý, — deıdi Balaǵyz jeńgeı jyly tósekti qımaı teris qarap aýnap túsip. Ol kisi únemi “s”-nyń ornyna “sh” dep sóıleıtin-di.

— Maza bershi kishige...

— Bol jyldam, qaıyn jurtqa baramyz!

— Qaı-da?..

— Sozaqqa.

— Ne-me-ne? Shojaqqa ma?

— Áı, yńyrsymaı tur deımin! Seniń tórkinińe baramyz.

— Túsh kórdiń be, shorly-aý?!

— Áı, “shorly-shorly” dep shaljıyp jata beresiń be?! Bolsaıshy, azanǵy aptaýyzdan qalatyn boldyq qoı!

Sóıtip, Boranbaı baron, qoıarda-qoımaı júrip, sol kúni Balaǵyz jeńgeıdi ertip, tańerteńgi avtobýsqa otyrady. Olar Shymkentke kelgen soń qyrǵy bazarǵa soǵady. Ony-muny saýda-sattyq jasap, jeńgeıdiń qolyndaǵy qara sómkeniń qos búıirin qampaıtyp toltyrady. Bazardan shyǵa beriste toqtap, úsh tıyndyq gazdy sý ishedi. Avtostansıaǵa kelip, Sozaqqa deıin eki bılet satyp alady.

Tórkinine qara sómkeniń qos búıirin qampaıtyp bara jatqan Balaǵyz jeńgeıdiń kóńili toq bolsa kerek:

— Balmuzdaq alyp jeıikshi, — deıdi kúıeýine erkelep.

Ánsheıinde burqyldap urysa jóneletin Boranbaı júgirip baryp balmuzdaq satyp ákeledi. Sosyn ekeýi gazet satatyn kıoskiniń janynda turyp jeıdi. Balaǵyz jeńgeıdiń qolyndaǵy balmuzdaǵy erip ketip, ústindegi jasyl barqyt kóılegin bylǵap alady.

— Sıyr sıaqty jalaıdy ekensiń, — deıdi oǵan baron.

— Oı, shorly, qańǵybash! — deıdi tili ashshy jeńgeı aqysyn jibermeı.

Sol kezde Sozaqqa baratyn avtobýs ta kele qalady. Balaǵyz jeńgeıdi ornyna aparyp jaıǵastyrǵan soń:

— Men qazir sý iship kele qoıaıyn, — deıdi Boranbaı baron. — Baram da, kelem!

— Men de shóldep otyrǵan shıaqtymyn, — deıdi jeńgeı.

— Ekeýmiz qosylyp sý izdep júrgende, qara sómkeden aıyrylyp qalarmyz. Otyr ornyńda shoshańdamaı!

— Oıbaı, qoıdym. Quryshyn ishpeımin!

— Sóıtip, Boranbaı baron avtostansıada óz áıelin ózi aldap soǵyp, belgisiz bir jaqqa qaraı taıyp otyrady. Artyna qaraı-qaraı qashady. “Ýh, qutyldym ba, qutylmadym ba?!” dep oılaıdy. Shamasy, qutylǵany osy bolar. Sońynan qýyp kele jatqan eshkim kórinbeıdi.

Sozaqqa qaraı júretin avtobýsqa minip alǵan Balaǵyz jeńgeı kúıeýin ary kútip, beri kútip, aqyry kelmegen soń burqyldap ursyp, qarǵap-silep kete beredi.

Sosyn ekeýi qaıtyp qosylǵan joq...

* * *

Mine, sodan beri de talaı jyl zymyrap óte shyqty. Jetpisinshi jyldardyń orta sheninde jas shybyqty at qyp minip júrgen balalar — biz de er jettik. Birde qamshynyń sabyndaı qysqa, al endi birde taýsylmastaı uzaq kórinetin mynaý ómirde árqaısymyz qal-qaderimiz jetkenshe óz ornymyzdy taýyp, tirshilik kóshin alǵa qaraı súırep kelemiz. Bauǵy bizdiń balalyq qıulymyzdy baıytqan qańǵybas Boranbaı baron bul jaryq dúnıede elý toǵyz jyl jasap, ótken kúzde kenetten dúnıe saldy. Ol da juma kúni, aıaq astynan aýyrmaı-syrqamaı júrip-aq máńgilik saparǵa attanyp ketti. Moldalardyń aıtýynsha, juma kúni... Iá aıtpaqshy, ony ózderińiz de biledi ekensizder ǵoı.

Sońynan iz qalmady baronnyń. Ómirden urpaqsyz ótti. Odan týǵan bala, árıne, basqalarǵa qaraǵanda ózgesheleý bolar edi. Erkindikti es-tússiz qulaı súıetin esil er bolar edi... Ókinishti-aq. Boranbaı baronnyń izin jalǵastyratyn ondaı balanyń óz kindiginen dúnıege kelmeı ótkeni ókinishti-aq. Bútindeı bir shańyraqtyń tútini sóndi, belgisi qalmady...

Iá, aıtqandaı, Boranbaı baronnan qalǵan bir belgi bar sekildi. Ol bizdiń aýyldyń shetindegi toǵaıda ósip turǵan Teris aǵash. Jurt ony kópten beri solaı ataıdy. Syrttaı qaraǵanda aınalasyndaǵy basqa aǵashtan eshqandaı aıyrmashylyǵy joq. Biraq siz onyń tarıhyn bilip alǵan soń baryp bajaılap qarasańyz, biraz ózgesheligi baryn baıqar edińiz.

Ol oqıǵa, qysqasha aıtqanda, bylaı bolyp edi. Bir kúni Erkebaı kókemniń bizden bir-eki jas kishi balasy — úrpek sary Ántaı solqyldaq jas shybyqty at qyp minip, toǵaıǵa qaraı “quıyndatyp” kele jatyp Boranbaı baronǵa qarsy kezdesip qalady. Baron ony saýsaǵymen ymdap ózine qaraı shaqyrady da, tapyraqtap jetip barǵan “batyrdyń” butynyń arasyndaǵy “atyn” julyp alady.

— Áı, aqymaq, — deıdi Ántaıǵa qarap. — Obal emes pe?! Bul da ózińdeı bala ǵoı...

Sosyn ol sazdaý jerge álgi shybyqty tik shanshyp qoıa salady. Ántaı qý onyń shybyqty ush jaǵynan teris qadaǵanyn baıqap qalyp:

— Baron kóke, bul báribir óspeıdi, — deıdi. — Óıtkeni siz ony durys shanshyǵan joqsyz!

Boranbaı baron artyna burylyp qarasa, shynynda da, jas shybyqty teris qadap qoıǵan eken. Biraq ol ózin mazaq etkisi kelip kózderi ushqyn atyp turǵan úrpek sary balaǵa qarap:

— Óse-di! — deıdi daýsyn sozyp. — Baron qadaǵan shybyq óspeýi múmkin emes!

Rasynda da, sol shybyq keıin jetilip, ósip ketti. Basqa aǵashtarǵa qaraǵanda bas jaǵy jýandaý, bıik qara aǵash boldy. Sol qara aǵash qazir japyraq jaıǵan kezde toǵaı jaqtan kele jatqan Boranbaı baronnyń buıra shashyndaı dóńgelenip kórinip turady. Jol jıeginde óskendikten, otyn kesýge barǵandar oǵan atyn, esegin baılap ketedi. Balalar da onyń butaǵyna órmelep shyǵyp júredi. Óıtkeni sol bir qara aǵashqa qustar kóp uıa salady.

Múmkin, Boranbaı baronnan qalǵan bir belgi sol shyǵar...

---