InfoHub Logo

Bir qadam jasaǵannyń ózinde 200 bulshyq et qımyl-qozǵalysta bolady. Aǵzadaǵy eń tózimdi bulshyq et – júrek. Ol únemi jumys istep turady. Bulshyq etti ósirýge, jattyqtyrýǵa bolady, ol týraly kóptegen ádebı kitaptar bar. Al biz eń qyzyqty derekter jaıly aıtamyz.

1. Jalpy qansha bulshyq et bar?
Adam aǵzasynda barlyǵy 640-tan bastap 850-ge deıin bulshyq et bar. Adam jaı júrgenniń ózinde 200 bulshyq et qımyldaıdy. Bulshyq et tini maıǵa qaraǵanda 15%-ǵa tyǵyz, sondyqtan jattyqqan adamnyń salmaǵy odan da tolyq, biraq jattyqpaǵan adamnan kóbirek bolady.  Deneniń ortasha eseppen 40% salmaǵy bulshyq etke túsedi.

2. Eń-eń bulshyq etter 
Adamnyń eń tózimdi bulshyq eti – júrek, eń qysqasy – úzeńgi (ol qulaqtaǵy dabyl jarǵaǵyn qataıtady). Onyń uzyndyǵy – 1,27 mıllımetr. Adam denesindegi eń uzyn bulshyq et – tigin. Eń jyldam bulshyq et – jypylyqtatqysh. Aǵzadaǵy eń myqty bulshyq et qaısy degenge túrli pikir estýge bolady. Kóbine eń myqty bulshyq et – til dep jatady, biraq til birneshe bulshyq etten turatyndyqtan bul pikir qate. Shaınaý bulshyq etteri óte myqty bolyp keledi (onyń kúsh qysymy 100 kılogrammǵa deıin jetetin kezder bolady), sonymen qatar baltyr men jambas bulshyq etteri de myqty bolady.

3. San túrli bulshyq et
Adamnyń bulshyq etteri birdeı bolmaıdy. Sondyqtan olardyń árqaısyn túrlishe jattyqtyrý qajet, jáne de bulshyq et toptarynyń árqaısynyń qaıta qalpyna kelýine ketetin ýaqyt ta ártúrli bolady. Úshbasty bulshyq et eń jyldam qaıta qalpyna keledi, al arqa bulshyq etteri eń baıaý. Jattyǵý kezinde osyny esepke alý kerek, júktememen qatar bulshyq etke demalys ta qajet, óıtkeni bulshyq et talshyqtarynyń ósýi ornyn basý áserinen bolady. Qarqyndy júktemeden keıin bulshyq etterdiń tolyqtaı qaıta qalpyna kelýi 48 saǵattan soń iske asa bastaıdy. 

4. Bulshyq etterdiń tózimdiligi 
Tózimdilik – bul bulshyq etterdiń birneshe saǵat boıy jumysqa qabilettiligin saqtap turýy. Aıtyp ótkenimizdeı, adam aǵzasynyń eń tózimdi bulshyq eti – júrek. Dárigerlerdiń esepteýi boıynsha, orta eseptegi júrektiń «tózimdilik qory» 100 jyldan kem emes. Bulshyq etter olardyń quramyndaǵy glıkogenniń shektelýine baılanysty sharshaı bastaıdy, sonymen qatar sharshaýdy bulshyq ettegi kálsı mólsheriniń arta bastaýymen túsindirýge bolady. Buryndary sharshaǵandyqqa sút qyshqyly kináli dep eseptegen. Kolýmbıa ýnıversıtetinde jasalǵan tájirıbede tyshqandar úsh apta boıy júzip, al shabandozdar úsh kún boıy jattyǵatyn bolǵan. Nátıjesinde, fızıkalyq jattyǵýlardan keıin bulshyq etterdiń jıyrylýyna jaýap beretin rıanodındik reseptordyń hımıalyq qurylymynda aıtýly ózgerister oryn alǵan – jasýsha qabyqshasynda sańylaý paıda bolyp, sol arqyly kálsı bulshyq etterge engen.

5. Bulshyq etter jáne emosıalar
Bet bulshyq etteriniń qımyl-qozǵalysy adamnyń emosıasymen tikeleı baılanysta ekeni belgili. Ótken ǵasyrdyń basynda-aq orys ǵalymy Ivan Sıkorskıı bet beınege jikteý jasaǵan: kóz aınalasyndaǵy bulshyq etter aqyldylyqqa jaýap berse, aýyz aınalasyndaǵy bulshyq etter – erik áreketin beıneleýge jaýap beredi, al sezimdi bettiń barlyq bulshyq etteri beıneleıdi. 2011 jyly ǵalymdar adamnyń bet qımyly ol týylǵanǵa deıin paıda bolatynyn dáleldegen. Bala qursaqta jatqan kezde de bet bulshyq etterin qımyldatyp, jymıyp, tańdanǵan keıip tanytqandaı qasyn kóterip nemese túıe alady. Bulshyq etterdiń jalpy sanynyń 25%-yn bet bulshyq etteri quraıdy, kúlgen kezde bulshyq etterdiń 17 toby jumys isteıdi, ashýlanǵan nemese jylaǵan kezde – 43. Bet terisi tegistigin saqtaýdyń birden-bir amaly – súıisý. Ol kezde 29-dan 34-ke deıin bulshyq et toby jumys isteıdi.

6. Bulshyq etter jáne tuqym qýalaý 
Tańqalarlyq jaǵdaı, biraq bulshyq etterdi jattyqtyrý adamǵa ǵana emes, onyń tuqymyna da áser etedi. Olarda jańa júkteme úshin bulshyq et talshyqtaryna kómektesetin modıfıkasıa júredi. Muny dáleldeý nemese joqqa shyǵarý úshin Orhýs Ýnıversıtetiniń ǵalymdary 20 eriktiden quralǵan topty jınaqtaıdy jáne olarǵa velojattyqtyrǵyshta 20 mınýttyq aerobtyq júkteme jasaý usynylady. Zertteýden keıin zerttelýshilerdiń tuqymyndaǵy jasýshalar qalaı ózgergenin baıqaý úshin olardyń tórt basty bulshyq etterinen bıopsıa alynady. Nátıjesinde, fızıkalyq júkteme bulshyq etke qatysty genderdi belsendi etetini anyqtalǵan. Bul jasýshalardyń DNQ-ny metıl toptarynyń kómegimen saqtap turatynymen túsindiriledi. Eger olardy alyp tastasa, kalorıalardy ketirýge, bulshyq et jınaýǵa jáne ottegin tutynýǵa qajetti tuqym aqparaty enzımder men proteınderge aınalady. Jasalǵan tájirıbeden keıin tájirıbege qatysqan qatysýshylardyń barlyǵynyń metıl toptarynyń sany kemigen – ıaǵnı bulshyq etter metabolızmniń joǵarylaýyna daǵdylanǵan.

7. Bulshyq etter jáne telepatıa 
Qarapaıym adam aǵzadaǵy barlyq bulshyq etti basqarýǵa qaýqary jetpeıdi, sondyqtan bulshyq etterdiń beısanaly jıyrylýy bilgen adamǵa jasyryn oı nemese oılanǵan áreketterdiń ındıkatory bola alady. Joǵary deńgeıli psıhologtar men «telepattar» bul prosester jaıly bilimdi paıdalana alady. Tanymal telepattardyń biri Volf Messıng óziniń tańǵalarlyq qabiletin sıqyr dep emes, adamnyń bulshyq etteriniń jumysyn jaqsy bilgendigimen túsindirgen. Ol: «Bul oıdy oqý emes, bylaısha aıtqanda «bulshyq etti oqý»... Adam birdeńeni qatty oılasa mı jasýshalary aǵzadaǵy barlyq bulshyq etterge ımpúls beredi» deıdi. 

8. Alaqannyń uzyn bulshyq eti 
Jer sharyndaǵy alty adamnyń bireýinde ǵana eki qolynyń alaqanynda uzyn bulshyq et saqtalǵan. Keıbireýiniń bir qolynda ǵana bar. Jan-janýarlarda bul bulshyq et tinderi tyrnaqtyń shyǵýyna jaýap beredi. Adamǵa bul atqarymnyń qajeti joq ekeni belgili. Osylaısha hırýrgtar bulshyq etterdi transplantasıalaý qajet bolǵan jaǵdaıda alaqannyń uzyn bulshyq etin rýdıment retinde paıdalanady.

9. Bulshyq etter jáne shokolad 
Bir qyzyǵy, júrek pen jalpy bulshyq etke paıdaly ónim ashshy shokolad eken. Detroıttaǵy Ýeın Ýnıversıtetinde jasalǵan zertteýler ashshy shokoladtyń quramynda bolatyn epıkatehın bulshyq et jasýshalaryndaǵy mıtohondrııdiń ósýine áser etetinin dáleldegen. Akvıl ýnıversıtetiniń ǵalymdary da zertteý jasap, qatysýshylarǵa 15 kún boıy júz gram berip otyrǵan jáne qan qysymyn ólshegen. Tájirıbe kezinde adamdardyń qan qysymy turaqtanyp, qan aınalymy jaqsarǵan. Demek, ashshy shokoladty oryndy ortasha tutyný júrek aýrýlary men arterosklerozdyń aldyn alý sharasy retinde paıdalanýǵa bolady.

10. Bulshyq etterden aırylý 
Bulshyq etter máńgilik emes. 40 jastan keıin olar belsendi túrde kete bastaıdy, bir jylda adam 2-den 3 paıyzǵa deıin bulshyq et tininen aırylady, 60 jastan keıin – 5%-ǵa deıin. Sondyqtan qartaıǵan shaqta da jattyǵýlardyń mańyzy óte zor. 

---