InfoHub Logo

Ertede Altaı taýyn mekendegen ataqty qusbegi Tileı degen adam ótken. Ózine áýelde jalǵyz keri bıesinen basqa mal bitpegen kedeı adam bolypty. Ministen qulyndamaı júrgen sol bıesi bir jyly ishti kórinipti. Iesi janýardyn aman-esen qulyndatyp alaıyn dep jelini jetile bastaǵanda, jylýatty shóptesin jerge qaıyryp qarap júripti. Bir kúni aýa raıy aıaq astynan buzylyp, keri bıeden kóz jazyp qalypty. Taba almaı daǵdarǵan ıesi tańerteń izimen qýalap kele jatsa, bıesi qalyń tobylǵy arasynda qulyndap, erkek kúreń qulyndy emizip turypty. Qýanyshy qoınyna syımaǵan Tilekeń bıesin jetelep endi qaıtaıyn deı bergende, bir qustyń záý terektiń basynan pyshaqtaǵan daýysy estilipti. Qarasa, bir búrkit otyrady. Terektiń túbine baryp keri bıeniń shýyn bereıin dep aǵash basyna ilip kóterse, búrkit qımaldamapty, tas laqtyrsa da, qozmalmapty. Anyqtap qarasa, qanatyna qalyń muz qatyp usha almaǵandaı kórinipti. Bul táńirdiń maǵan bergen kıeli qusy bolmasyn, ala ketip, kúreń qulynmen birge mápelep baǵaıyn dep, búrkitti ustap alyp, tonyna orap, úıine ákelip baǵady. Qusty úsh jyl udaıy baǵyp, kúzde qaıyryp, túlkige salsa, úsh jyl boıy túlki almaı qoıypty. Qusbegi sonda da qoıa berýge qımapty. Kúreń qulynmen birge baǵyp, birge kárteıteıin, túlki almasa da, baǵyp qaǵaıyn dep baǵa beredi.

Bir kúni Tileıdiń úıine alystan jolaýshylap kele jatqan aq saqaldy bir adam kelip qonaq bolady. Áńgime ústinde álgi adamǵa búrkittiń jaǵdaıyn baıandaǵan eken, jolaýshy búrkittiń kúmis quımaly tomaǵasyn tartyp, jemsaýyn, tegeýrinin, san etin ustap kórip:

— Seniń bul qusyń Narynnyń sary shegiri eken. Munyń aldyna qus ótpeıdi. Asqan qyran. Biraq qazir qustyń áli eki túleýi kem eken. Endi úsh túletip, qar bir jaýǵanda ańǵa shyq, kózine ne kórinse, sony alar. Qystaı qynadaı qyryp alady da, el jaılaýǵa shyǵa qusty óz betine qoıa ber. Kúzde ózi qaıtyp keledi. Qusyń naǵyz jaý júrektiń ózi eken. Bul túspeıtin jan ıesi bolmaıdy. Saq bolmasań, ashýy qaıtpaǵanda adamǵa túser. Qusty ólgenińshe qolyńnan shyǵarma. Kúreń atty osy qusty alyp júrýge minseń bolady. Bul seniń shańyraǵyńa qonǵan «baqyt qusy», — deıdi eken.

Jolaýshynyń aıtýy boıynsha Tileı sary shegirdiń basyna kúmis quımaly tomaǵa kıdirip, úsh qaıyryp, túlkige salǵan eken. Kózine kóringenin qutqarmaıdy. Jazda qusyn sýyrdyń eti men baǵyp semirtip, túletip, kúreń atyna minip, ańǵa shyqqanda qasqyr, túlki, arqar, qulja degenderdi qyryp salypty. Sonymen Tileı tez baıyp, qorasyna qoı, órisine jylqy salypty. Keler jyly el jaılaýǵa shyqqanda, qusyn qoıa berse, kúzde qaıtyp keledi eken. Sóıtip, Tileıdiń sary qusy shańyraǵyna qonyp ketken úıge yryzdyq enip, dáýlet bitipti.

Bir kúni Tileı qusyn qolyna qondyryp, kúreń atyna minip, qaǵýshysyn oıǵa tastap ózi bir bıikke shyqqan eken. Saryshegi ri «qoıa ber» dep tilepti. Tomaǵasyn tartqan búrkit laqtyrǵan zaqpynyń tasyndaı zymyrap kókke shyǵyp, bir ýaqytta bir qyrattyń astyna qaraı túıilip oqsha jónelipti. Artynan shaýyp jetse, Saryshegir bir taıynshadaı qasqyrdyń arlanyna túsken eken. Buryn talaı qasqyrdy aldyryp júrse de, dál mynadaı joıqyn kókjaldy Tileı kórmepti. Saryshegir bir aıaǵymen tańnan alyp, endi bir aıaǵymen keýiljirin noqtalaı ustap, búktep astyna basqanda, qasqyrdyń ezýinen túırep kirgen bir tegeýrinin qasqyr shaınap jibergen eken. Sonda doly qasqyrdy onan ary búre túsip, Tileıge de bermeı, keýdesin tesip jiberip shyńǵyrta tartyp qasqyrdyń ókpesin julyp alady. Sonan soń búrkit tik kóterilip aspanǵa shyǵyp kórinbeı ketedi. Ádette, ıesi kelgende oljasyn tastap, bir shette otyratyn Saryshegirdiń myna minezine qaıran qalǵan Tileı, eki kózin aspannan almaı qarap turady. Tańyrqaıdy. Bir zamanda qus zeńgir kókten Tileıdiń ózine tike qaraı zymyraıdy. Buryn qapysyz qyrannyń aıaǵyn shaınatyp alǵanyna ashýynyń basylmaı kele jatqanyn kórgen Tileı álgi jolaýshynyń «ashýy qaıtpasa, adam alar» degen sózin esine alyp, qatty qaýiptenedi. Zymyraǵan búrkitke qulaq túrip, kóz tige kúreń aty kisinep, jer tarpyp shıyrshyq atady. Sonda:

— Áı! áı! Kári joldasym, qyranym, qıly qusym, káká! — dep eki qolyn búrkitine sozǵanda, qyran sál taıyp baryp bir tóbege qonady. Tileı búrkitin úıine ákelip, aıaǵyn emdep sylap-sıpap, ashýyn basyp, ábden saýyqtyryp, arada birneshe aıdy ótkizip, arqar aldyraıyn dep ańǵa taǵy da shyǵypty. Bir tóbege shyqqanda búrkit tilenip ushyp bir qyratty asyp zymyrap ketken eken. Tileı artynan shaýyp jotaǵa shyqsa, saıdyń basynan aýzyna deıin alty arqardy, taqyr shaptan bir-bir esip tastap, bireýiniń tamaǵynan syǵyp, basyna qonyp otyrypty. Qyrany- na bir kesek qyzyl jutqyzyp, tomaǵasyn kıgizip otyrǵyzyp qoıyp, ózi arqarlaryn baýyzdap soıýǵa kiriskende qyran taǵy da ushamyn dep tilenipti. Kókte bir aınalyp topshysyn jazyp, shabyttanyp jadyrap qaıtsyn dep tomaǵasyn tartyp qoıa berip, ózi arqarlardy soıýǵa kirisip ketken eken. Alty arqardy soıý az jumys pa, kesh batyp, kóz baılanypty, biraq qyrany qaıta oralmapty. Keıde, Saryshegirdiń Tileıden buryn úıge baryp alatyn ádeti de bolady eken. Úıge tóte tartqan bolýy kerek dep qaıtyp kelse, qusy kelmepti. Qaıta atyna mine shapqan Tileı, bir jotaǵa shyǵyp, «ká-kálasa» eshteme kórinbepti. Bir zamanda tómengi bir adam baspaıtyn shatqaldan jaryq-juryq etken saǵym, býdaqtalǵan shań shyǵypty. Búrkiti kelmegenine alań bolyp, túnimen kóz ilmegen Tileı, ertesi erte turyp, álgi jerge kelse, qalyń búrgendi japyryp, quldap ketken izge jolyǵady. İzben taǵy da júrse, anadaı da jarqyraǵan bir úlken nárse jatady. Qarasa aıdahar eken. Saryshegir aıdahardy basynan ustaǵan eken. A degende onyń kózin shoqyp shyǵaryp jiberipti de, sodan dáý aıdahar, dúnıeni talqan qylyp osy jerge kelgende, tóbesin tesip jibergendikten mıy shashylyp, ólgen eken, Qustyń tula boıy jaraqattanypty. Osydan soń, Tileı qatty aýyryp jatyp qalypty. Aýrýynyń aýjáıin túıgen Tileı týys-týǵan, kórshi-qolańdaryn shaqyryp alyp:

— Bul aýrýdan jazylmaspyn. Men ólgennen keıin Saryshegirimdi qoıa berińder. Endi onyń babyn eshkim bilmeıdi. Ózimdi aýyldyń batys jaǵyndaǵy jazyqqa qoıyp, aınala qorǵan jasańdar, kúreń atymdy da qoıa berip, jylyma soıyp, as berińder. Kúreń at soıylǵan kúni, Saryshegir de kelip qalar. Kúreń attyń bir jaq qazysyn soǵan berińder! — dep ósıet qaldyrypty.

— Aıtyp aıtpaı, Tileı qaıtys bolypty. Jyl ýaǵy tolǵanda, Tileıdiń kúreń atyn asyna soıyp jatqanda, Saryshegir aspanda paıda bolyp, Tileıdiń shańyraǵyn úsh aınalyp, onan soń Tileıdiń beıitine kelip qonǵan eken. «Kúreń attyń qazysyn ózimiz jemeı, aljyǵan búrkitke beremiz be» dep eser bireýler attyń jarym ókpesin laqtyryp bergen eken, Búrkit ókpeni ilip alyp, aýyldy bir aınalyp ushyp, qıan kókke samǵap shyǵyp ketipti, bir ýaqytta, ysyldaǵan daýys shyǵyp, búrkit oqtaı zaýlaǵan beti ózin Tileıdiń beıitine bir-aq uryp, kúl-talqan bolǵan eken. Sóıtip, Tileıdiń Sary qusy ózimen bir qorǵanda qalypty. Mine, osy osy hıkmet oqıǵa el arasynda ańyz bolyp taralyp, kúni búginge deıin sybyzǵydan ańyrap, dombyradan tógilip, «Búrkit kúıi» atalyp keledi.

---