InfoHub Logo

Bıologıa 10 synyp
Sabaqtyń taqyryby: Bıologıa ǵylymy. Ǵylymdar júıesindegi bıologıanyń orny jáne mańyzy. Bıologıanyń basqa ǵylymdarmen baılanysy. Jaratylystaný ǵylymı pánder júıesindegi «Jalpy bıologıa» kýrsynyń alatyn orny, maqsaty men mindetteri.
Sabaqtyń maqsaty:

1. Bilimdilik – oqýshylarǵa bıologıa ǵylymy, ǵylymdar júıesindegi bıologıanyń orny jáne mańyzy, bıologıanyń basqa ǵylymdarmen baılanysy, Jaratylystaný ǵylymı pánder júıesindegi «Jalpy bıologıa» kýrsynyń alatyn orny, maqsaty men mindetteri jaıly jalpy bilim berý.
2. Damytýshylyq – oqýshylarǵa jalpy bilim bere otyryp olardyń oılaý, este saqtaý, salystyrý qabiletterin damytý.
3. Tárbıelik – oqýshylardyń ǵylymı kózqarasyn qalyptastyra otyryp, oqý prosesindegi uqyptylyqqa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: dástúrli
Sabaqtyń tıpi: aralas
Sabaqtyń ádis - tásili: aýyzsha, suraq – jaýap arqyly
Sabaqtyń kórnekiligi: sýretter, kesteler
Pán aralyq baılanys: ekologıamen, ádebıetpen

İ. Uıymdastyrý kezeńi: A) Sálemdesý
Á) Oqýshylardy túgeldeý
B) Oqýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý

İİ Jańa sabaq
Bıologıa (grekshe bios - "ómir"; jáne logos, "ǵylym") - jaratylystaný ǵylymdarynyń bir salasy. Tiri organızmderdi jáne olardyń qorshaǵan ortamen araqatynasyn zertteıtin ǵylym. Bıologıa jandy nárselerde tirshiliktiń barlyq kórinisterimen aınalysady. Bıologıa ǵylymy tiri organızmderdiń qurylysyn, fýnksıasyn, ósip - jetilýin, shyǵý - tegin, evolúsıasy men Jer betinde taralýyn qarastyrady. Bul ǵylym organızmderdiń klassıfıkasıasyn jasap olardy sýretteıdi, olardyń fýnksıalaryna úńiledi, túrlerdiń qalaı paıda bolatynyn sıpattaýmen qatar organızmderdiń bir - birimen qatynasyn jáne tabıǵı ortasymen araqatynasyn zertteıdi.

“Bıologıa” termınin ǵylymǵa alǵash 1797 j. nemis ǵalymy T. Rýz engizgen. Bıologıa Ońtústik - shyǵys Azıa elderinde (Qytaı, Japonıa, Úndistan) 6 — 1 ǵasyrlarda damı bastaǵanymen, tirshilik qubylystaryna júıeli túrde sıpattama bergen grek jáne rımfılosoftary men dárigerleri boldy. Sonyń ishinde Gıppokrat ( 460 — 370) alǵash adam men janýarlardyń anatomıalyq jáne morfologıalyq qurylysyna júıeli túrde sıpattama berip, olarda bolatyn túrli aýrýlardyń qalyptasýyndaǵy syrtqy orta men tuqym qýalaýshylyqtyń rólin atap kórsetken. Arıstotel ( 384 — 322) óz eńbekterinde janýarlardy qurylysy men tirshilik áreketterine qaraı 4 topqa bóldi. Sonymen qatar adamnyń anatomıalyq - morfologıalyq qurylys erekshelikterin, oı - órisiniń damýyn da zerttedi.
Anatomıalyq zertteýler júrgizý arqyly adamnyń ishki múshelerin, kózdiń tor qabyǵyn sıpattap jazǵan aleksandrıalyq ǵalymdar: Gerofıl (300 j. sh. t.) alǵash ret arterıa jáne vena qan tamyrlarynyń arasyndaǵy aıyrmashylyqty ajyratsa, al Erasıstrat ( 300 — 240) mıdyń qurylysyna sıpattama bergen. Rımdik Gaı Plınıı ( 24 — 79) qurastyrǵan “Tabıǵı tarıh” atty 37 tomdyq ensıklopedıa orta ǵasyrǵa deıin tabıǵat jaıly bilimderdiń negizgi qaınar kózi bolyp keldi. Kóne zamannyń taǵy bir uly zertteýshisi K. Galen sútqorektilerge kóptegen tájirıbeler júrgizip, olardyń ortalyq jáne shetki júıke júıesi jaıly qundy málimetter qaldyryp, anatomıa men fızıologıanyń damýyna úlken yqpalyn tıgizdi.
Qazirde bıologıanyń barlyq tarmaqtaryn biriktiretin bes prınsıp bar.

Jasýsha teorıasy. Jasýshaǵa qatysy bar nárseniń bárin zertteıtin ilim. Barsha tiri organızmder eń keminde bir jasýshadan, kúlli jandylardaǵy fýnksıalaýdyń birliginen, turady. Sonymen qatar barlyq tiri organızmderde jasýshanyń mańyzdy mehanızmderi men hımıasy uqsas keledi jáne jańa jasýshalar tek burynǵy jasýshalardyń bólinýinen paıda bolady. Jasýsha teorıasy jasýshalardyń qalaı paıda bolatynyn, qalaı kóbeıetinin, qorshaǵan ortasymen qalaı aralasatynyn, olardyń qandaı zattardan quralatynyn, jasýshanyń quramdas bólikteriniń qalaı jumys atqaratynyn jáne jasýshanyń basqa bólimderimen qalaı qatynasta bolatyny sıaqty máselelerdi qamtıdy.

Evolúsıa. Popýlásıalardyń tuqym qýalaıtyn qasıetteri urpaqtan - urpaqqa tabıǵı suryptalý men genetıkalyq drıft nátıjesinde ózgeriske ushyraıdy.

Gen teorıasy. Tiri organızmniń sıpattary men belgileri genniń túpki komponentinde - onyń DNQ - synda genetıkalyq kod túrinde jazylǵan. Jáne belgili bir organızmgetán sıpattar osy gender arqyly bir urpaqtan kelesi urpaqqa ótip otyrady. Barlyq málimet genotıpten organızmniń kózge baıqalatyn, ıaǵnı kórinetin fızıkalyq nemese hımıalyq erekshelikteri - fenotıpte kórinis tabady. Gen ekspressıasy arqyly paıda bolǵan fenotıp organızmniń qorshaǵan ortasyna qaraı beıimdelýi múmkin. Alaıda mundaı jaǵdaıda jańa málimet genderge qaraı keri barmaıdy. Gender qorshaǵan ortaǵa jaýap retinde tek evolúsıa prosesi arqyly ózgeredi.

Gomeostaz. Organızmniń qorshaǵan ortaǵa qaramastan óziniń ishki ortasyn qalypty jaǵdaıyn ustap turýǵa baǵyttalǵan fızıologıalyq proses.
Organızmniń ózin - ózi ustaýy. Barlyq jandy nárseler stımýl - jaýap qasıetine ıe.
Kóptegen bıologıalyq ǵylymdar ózderine tán erekshelikteri bar arnaıy ilimder. Ádettegideı olar zertteletin tiri organızmderge baılanysty botanıka - ósimdikter ǵylymy, zoologıa - janýarlar ǵylymy jáne mıkrobıologıa - mıkroorganızmder ǵylymy bolyp jikteledi.
Bıologıa salalary odan ári qaraı organızmderdiń zerttelý aýqymdylyǵy men zertteý ádisterine qaraı bólinedi.
Bıohımıa - tirshiliktiń hımıalyq negizi ilimi;
Molekýlár bıologıa - bıologıalyq molekýlalar júıeleriniń bir - birimen kúrdeli araqatynastaryn zertteıdi;
Jasýsha bıologıasy - barlyq jandy nárselerdiń qurýshy bóligi - jasýshany zertteıdi;
Fızıologıa - organızmniń ulpalary men músheleriniń hımıalyq jáne fızıkalyq fýnksıasyn qarastyrady;
Ekologıa - ártúrli organızmderdiń qorshaǵan ortalarymen baılanysyn saralaıtyn ilim.
Zoologıa - Janýarlar álemin zertteıtin ǵylym.
Ornıtologıa - zoologıa ǵylymynyń qustardy zertteıtin salasy.

İİİ Bekitý
1. Bıologıa qandaı ǵylym salasy?
2. Bıologıa termınin alǵash ǵylymǵa engizgen?
3. Bıologıa ózine qandaı ilimderdi biriktiredi?

IV Baǵalaý
V Úıge tapsyrma
Taqyrypty oqý

Bıologıa ǵylymy júkteý
Zamanaýı sıtologıa páni, mindetteri jáne zertteý ádisteri. Sıtologıalyq zertteýlerdiń basqa bıologıalyq ǵylymdar, medısına jáne aýyl sharýashylyǵy úshin mańyzy.
Jasýshanyń ashylýy jáne zertteý tarıhy. Jasýshalyq teorıanyń negizgi qaǵıdalary. Bıologıanyń damýy úshin jasýshalyq teorıanyń mańyzy
Jasýsha damýdyń birligi ekendigi, tiri organızmniń qurylymy men qyzmetiniń birligi
Jasýshanyń hımıalyq quramy. Sý jáne basqa beıorganıkalyq zattar, olardyń jasýsha tirshiliginiń áreketindegi róli
Organıkalyq zattar: kómirsýlar, olardyń qurylysy, qasıetteri jáne atqaratyn qyzmetteri
Organıkalyq zattar: nárýyzdar, olardyń qurylysy, qasıetteri jáne atqaratyn qyzmeti
Organıkalyq zattar: lıpıdter olardyń qurylysy, qasıetteri jáne atqaratyn qyzmetteri
Nýkleın qyshqyldary: DNQ, onyń qurylysy, jasýshadaǵy atqaratyn róli
Nýkleın qyshqyldary: a-RNQ, t-RNQ, r-RNQ jáne ATF, olardyń qurylysy jáne jasýshadaǵy róli
Fermentter, olardyń tirshilik áreketterin retteýdegi róli
Prokarıottyq jasýshanyń qurylysy. Bakterıalyq jasýsha, onyń qurylysy men qyzmetteriniń erekshelikteri
Bakterıalar tirshilik áreketteriniń alýantúrliligi
Jasýshanyń negizgi quram bólikteri: Túrli jasýshalyq qurylymdar membranasynyń qurylysy men fýnksıalyq erekshelikteri
Sıtoplazma organoıdtary: endoplazmalyq tor, Goldjı jıyntyǵy, lızasomalar
Sıtoplazma organoıdteri: plasıdter, mıtohondrıalar, olardyń jasýshadaǵy atqaratyn qyzmeti
Sıtoplazma organoıdteri: jasýsha ortalyǵy, rıbosomalar, olardyń jasýshadaǵy atqaratyn qyzmeti
Sıtoqańqa. Qozǵalys organoıdteri, jasýshalyq qosyndylar, olardyń qurylysy, jasýshadaǵy atqaratyn qyzmeti
Iadronyń qurylysy men qyzmeti. Hromasomalardyń hımıalyq quramy jáne qurylysy, jasýshadaǵy atqaratyn qyzmeti
Eýkarıottyq jasýshanyń qurylymdyq-fýnksıalyq qurylys erekshelikteri taqyryby boıynsha qorytyndylaý jáne júıeleý
Vırýstar jáne fagtar. JITS-tiń vırýsy. Onyń qurylysy men tirshiliginiń erekshelikteri
Vırýstyq aýrýlardyń aldyn alý
Jasýshadaǵy zat jáne energıa almasý. Zat almasý reaksıalarynyń katalızdik sıpaty
Plasıkalyq almasý
Energıalyq almasýdyń negizgi kezeńderi
Jasýshalyq tynys alý prosesiniń aıryqsha erekshelikteri
Organıkalyq zattardy túzý ádisteri: avtotroftar jáne geterotroftar
Fotosıntez, onyń satylary, bıosferadaǵy ǵaryshtyq róli, Hemosıntez onyń bıosferadaǵy mańyzy
Nárýyzdyń bıosıntezi. Genetıkalyq aqparattyń negizi – gen týraly túsinik. Genetıkalyq kod. Nárýyz bıosınteziniń matrısalyq prınsıpi
DNQ matrısasyna sáıkes aRNQ-nyń túzilýi. Bıosıntezdiń rettelýi
Gomeostaz týraly túsinik, jasýshadaǵy zat jáne energıa almasý prosesteriniń rettelýi
Ózin-ózi udaıy óndirý – tirige tán jalpylama qasıet. Mıtoz jynyssyz kóbeıýdiń jáne kópjasýshaly organızmder ósýiniń negizi, onyń fazalary jáne bıologıalyq mańyzy
Organızmderdiń jynyssyz kóbeıý formalary: jasýshalardyń mıtozdyq bólinýi, sporatúzý, búrshiktený, vegetatıvtik kóbeıý. Jynyssyz kóbeıýdiń evolúsıalyq mańyzy
Jynysty kóbeıý. Meıoz, onyń bıologıalyq mańyzy. Sprematogenez. Ovogenez
Uryqtaný. Gúldi ósimdikterdegi uryqtanýdyń erekshelikteri
Uryqtanýdyń bıologıalyq mańyzy
Organızmderdiń jeke damýy (ontogenez) túsinigi. Bóliný, ósý, jasýshalardyń jiktelýi, organogenez, kóbeıý, qartaıý, organızmniń ólýi
E. Múller jáne E. Gekkeldiń bıogenetıkalyq zańy. Ósimdikterdiń ontogenezi. Janýarlardyń ontogenezi
Organızmniń embrıondyq jáne postembrıondyq damýyndaǵy qorshaǵan orta faktorlarynyń róli. Toksındik zattardyń embrıondyq jáne postembrıondyq damý barysyna áseri (týa bitken kemtarlyqtar)
Genetıkanyń damý tarıhy. Belgilerdiń G.Mendel ashqan tuqym qýalaý zańdylyqtary. Gıbrıdologıalyq ádis. Monogıbrıdti shaǵylystyrý. Domınantylyq jáne ajyraý zańdary. Gametalar tazalyǵynyń zańy, onyń sıtologıalyq negizdemesi
Kóptik allelder. Taldaýshy shaǵylystyrý. Dıgıbrıdtik jáne polıgıbrıdtik shaǵylystyrý. Táýelsiz úılesimdilik zańy. Fenotıp jáne genotıp. Tuqym qýalaýdyń genetıkalyq zańdarynyń sıtologıalyq negizderi
Jynystyń genetıkalyq anyqtalýy. Jynys hromasomalarynyń genetıkalyq qurylymy. Gomogametaly jáne geterogametaly jynys. Jynyspen tirkes belgilerdiń tuqym qýalaýy
Tuqym qýalaýshylyqtyń hromosomalyq teorıasy. Genderdiń tirkesý toptary. Belgilerdiń tirkes tuqym qýalaýy. Morgan zańy
Genderdiń tolyq jáne tolyq emes tirkesýleri. Hromasomalardyń genetıkalyq kartasy
Genotıp – birtutas júıe. Hromasomalyq jáne Sıtoplazmalyq tuqymqýalaýshylyq
Belgilerdiń alleldi (domınanttylyq, tolyq emes domınanttylyq) jáne alleldi emes genderdiń ózara áreketesýleri (komplementarlyq, epıstaz, polımerıa)
Ózgergishtiktiń negizgi formalary. Genotıptik ózgergishtik. Mýtasıalar. Gendik, hromosomalyq jáne genomdyq mýtasıalar. Somalyq jáne generatıvtik mýtasıalar
Jartylaı letaldy jáne letaldy mýtasıalar. Mýtasıalardyń sebepteri men jıiligi, mýtagendik faktorlar. Mýtasıanyń evolúsıalyq róli
Úılesimdik ózgergishtik, onyń túrdiń sheginde genetıkalyq alýantúrlilikti qalyptastyrýdaǵy róli, jáne evolúsıalyq mańyzy. Tuqym qýalaıtyn ózgergishtiktegi gomologtyq qatarlar zańy
Fenotıptik jáne modıfıkasıalyq ózgergishtik. Belgiler men qasıetterdiń damýy jáne olardyń jaryqqa shyǵýynda syrtqy orta jaǵdaılarynyń róli
Modıfıkasıalyq ózgergishtiktiń statısıkalyq zańdylyqtary. Domınanttylyqty basqarý
Adamnyń tuqym qýalaýshylyǵyn zertteý ádisteri. Adamnyń genetıkalyq ártúrliligi
Adamnyń shyǵý tegi jáne adamnyń násilderi týraly genetıkalyq málimetter
Adamnyń belgileriniń tuqym qýalaý sıpaty. Densaýlyqtyń genetıkalyq negizderi
Adamnyń genetıkalyq densaýlyǵyna ortanyń áseri. Genetıkalyq aýrýlar. Genotıp jáne adamnyń densaýlyǵy. Popýlásıa genofondy
Seleksıanyń mindetteri jáne ádisteri
Genetıka – organızmder seleksıasynyń ǵylymyı negizi ekendigi. Seleksıa úshin bastapqy materıal
N.I.Vavılovtyń mádenı ósimdikterdiń shyǵý ortalyqtary týraly ilimi
Ósimdikter jáne janýarlar seleksıasy
Seleksıadaǵy qoldan suryptaý. Býdandastyrý – seleksıalyq ádis retinde
Shaǵylystyrý tıpteri. Ósimdikter seleksıasyndaǵy polıploıdıa. Zamanaýı seleksıanyń jetistikteri
Mıkroorganızmder, sańyraýqulaqtar, prokarıottar-bıotehnologıalyq nysandar. Mıkroorganızmder seleksıasy jáne onyń mıkrobıologıalyq ónerkásip úshin mańyzy
Tamaq ónimderin, dárýmenderdi, fermentter men dárilerdi mıkrobıologıalyq óndirý. Bıotehnologıanyń problemalary men balashaǵy
Gendik ınjenerıa, onyń jetistikteri jáne bolashaǵy