InfoHub Logo

Ulttyq qundylyqtardyń árbir halyqtyń ómirinde alatyn orny ózgeshe. Jastaımyzdan jattap ósken til, mádenıet, otanshyldyq sıaqty birqatar ulttyq qundylyqtarymyz bar. Alaıda, men biletin qazaqy minez  - bıazylyq ta bizdiń ulttyq qundylyǵymyz. Ia, ıa. Bıazylyqty da mańyzy joǵary qundylyqqa jatqyzýǵa bolady dep oılaımyn. Tipten, bıazylyq zıalylyqpen  úndes qubylys. Zıaly qaýymnyń biz jaqsy biletin ókilderin eske túsirip kóreıikshi. Bıazylyq - ol qasyndaǵylardyń, jora-joldastarynyń kóńilinen oń oryn alý, qorshaǵan adamdardy, búkil qaýymdy osy minezimen baýrap alý. Qazaq aıtady ǵoı, “minezge baı” dep. Qazaqta ata-babamyzdan kele jatqan jaqsy minezdiń túri de kóp: ór minezdilik, jigerlilik, namysqoılyq jáne taǵysyn taǵylar. Ókinishke oraı, keıingi kezde osy bir qasıet kózge kórinbeı, baıqalmaı eleýsiz qalyp bara jatqan sıaqty.

Bıazylyq - qoǵam úshin de qundy, qasıetti. Ol tipten, adamdy túrli jaman ádetterden saqtaıdy. Órekpip turǵan, minezi ur da jyq adam ózin de, kópshilikti de jarǵa uryndyrary haq. Ult qaıratkeri Mustafa Shoqaı: «Ulttyq qundylyqtardan jurdaı rýhta tárbıelengen urpaqtan halqymyzdyń qajeti men múddesin joqtaıtyn paıdaly azamat shyqpaıdy» - degen joq pa edi? Al uly aqyn Abaı “Júrekten qozǵaıtyn, ádepten ozbaıtyn" dep, bıazylyqtyń normasyn saqtaýdy adamdyq paryz sanaǵan. Bıazylyq – mádenıettiliktiń belgisi. Igi ádet, onyń ádet-ǵurypqa aınalýy bıazylyqty qalyptastyrady. Bıazylyq áleýmettik ortanyń talabyna beıimdelýge jeteleıtin tulǵanyń qasıeti.

Bıazylyqtyń qoǵamnyń damýynda, jastardyń jaman ádetterden arylýynda, tárbıelik baǵytynda da róli basym. Kózi qaraqty, bilimdi adam ǵana bıazylyqqa boı urady. Ómir tájirıbesi mol adamdar bıazy, sypaıy keledi. Kópti kórgen dana da, el bastaǵan kósem de, aqylymen topty jarǵan sheshen de bıazy. 

Vıkıpedıada “bıazylyq - adamnyń syrtqy ortamen baılanys jasaıtyn qarym-qatynastarynyń ishindegi sypaıygershilik, ádeptilik jıyntyǵy. Jaǵymdy minez bitisteriniń bir sıpaty” depti. Bul qundylyqtyń jáne ekinshi bir qyry bar. Ol – qarapaıymdylyq, sypaıylyq. Ol – adamdy sabyrmen tyńdaı bilý, kópshilikke oryndy jón sóz aıta bilý, tyńdata bilý, uıyta bilý. Ásirese, qazirgi zamanda qazaqqa osy bir minez kerek-aq.

Bıazylyq ol tomaǵa-tuıyq bolý emes. Bıazylyqty buıyǵylyqpen áste shatastyrýǵa bolmaıdy.  Kórgen túıgeni mol adam ǵana bıazy. Ókinishke oraı, meniń zamandastarymnyń, tipten synyptastarymnyń ishinde de osy minezden ada jastardyń sany kóp-aq. Olar ózine de, ata-anasyna da, qoǵamǵa da kóp  opyq jegizip jatady. Jyltyraǵanǵa qumartady, qymbat kıim kıýdi toqtaýsyz ańsaıdy, jyltyraǵan dúnıege umtylady, nátıjesinde ózin ózgelerden joǵary qoıa bastaıdy. Mysaly, men oqyp jatqan “Daryn” mektep-ınternatynyń ózinde tańdaýly, úzdikter qatarynda júrgen qurdastarymnyń  arasynda osy bıazylyqqa múldem kereǵar minezimen kózge túsip, ata-anasyna aýyr salmaq salyp júrgenderi barshylyq. Adamdyqtyń negizgi sharttarynyń biri – ar-uıatqa kir keltirmeý. Halyq danalyǵy “jarly bolsań da, arly bol” deıdi. Ar-uıaty bar kisi ǵana bıazy, aqjarqyn, ımanjúzdi, ınabatty keledi.

Qazaq tarıhynan, qazaq ádebıeti tarıhynan talaı  eren tulǵalardy oqyp óstik qoı. Mysaldy alystan izdemeı-aq qoıaıyqshy. Alash zıalylarynyń árqaısysy qandaı bıazy edi! Odan qala berdi, Uly Otan soǵysy jyldary erekshe erligimen kózge túsken batyr ápkelerimiz, shyǵystyń qos juldyzy Álıa men Mánshúk qandaı bıazy!

Ult danyshpany Abaıdy aspanǵa áýeletken, Abaı sıaqty asyldy álemge tanytqan kemeńger jazýshymyz Muhtar aǵa qandaı zıaly, qandaı bıazy!

Keńes dáýirinde elimizdi minsiz basqaryp, sol kezdiń ózinde Qazaqstanda qyryq qala saldyrǵan Dinmuhammed Qonaev qandaı zıaly!

Jaqynda ǵana 90 jasqa tolǵan  mereıtoı ıegeri, halqymyzdyń  qurmettisi, eńbek eri Bıbigiul Tólegenova anamyz qandaı ıbaly, bıazy deseńshi!

Eldi tanytqan, qazaqty álemge jaqsy qyrynan tanytyp, súısindirgen ánshi Dımash Qudaıbergenniń ózi de, minezi de qandaı bıazy!

Jas bolsam da baıqap júremin, kópshiliktiń kóńilinen shyqqan, el alǵysyna bólengen arda azamattardyń árqaısysynyń minezi sonshalyq bıazy.

Batystan kelip jetken jahandaný áseri qazir osy bir qundylyǵymyzǵa, qazaqy minezimizge, bıazylyǵymyzǵa kóp soqqy ákelýde. Eń qasterli, eń qymbatty ulttyq qundylyǵymyzdy saqtap qalýymyz, damytýymyz, kúsheıtýimiz - biz úshin óte qajettilik. Bolashaq bolmysymyzdy, keskin-kelbetimizdi, ulttyq qundylyǵymyzdy osy  bıazylyq negizinde  saqtasaq jaraspaı ma?!

 Bıazylyqty ár qazaqtyń boıynan, minez-qulqynan kórýge umtylamyn. Qazirgi jastardyń boıynan osy jarasymdy minezdiń, bıazylyqtyń bolýyn óte qatty quptaımyn. Árbir bilimdi jas, ár patrıottyń boıynan bıazylyq tabylǵany qandaı jarasymdy. Bıazylyq - qutymyz. Bıazylyq - elimizdiń erteńi. Bıazylyq kóshet sekildi  kógerip, kóbeıip, ormanǵa aınalatyn, qoǵamymyzdy árlendiretin, túrlendiretin, Alashymyzǵa aýadaı qajet qasıet!

  Ahmet Iasaýı ýnıversıtetinde uzaq jyldar boıy jumys istep, kópshiliktiń qurmetine bólenip kele jatqan, ádildigimen, qarapaıymdylyǵymen kózge túsken ákemnen osy jóninde bir suraǵanym bar.  Osydan jarty jyl buryn, jazdyń bir qarapaıym keshinde emen-jarqyn otyrǵanda,  kenet oıymdy túlen túrtip, qýlanyp:

-  Kóke, bıazylyq degen ne? (ákemdi Kóke dep ataımyn) Siz ómirde qansha qurmetti, syıly bolsańyz da, qarapaıymsyz. Qansha qıyndyq kórip, qarjydan qansha qysylsaq ta, osy qarapaıym qalpyńyzdan tanǵan emessiz. Osy, keıbireýler aıtady ǵoı,  menmendik – ekinshi baqyt dep (naglost– vtoroe schaste). Nege jurt sıaqty sál menmendeý bolyp, joǵarylaý turmaısyz? Álde qolyńyzdan kelmeı me?  Bıazy bolǵan adam, álde basqasha bola almaı ma?  Ári menmendeý, biraq bıazy bolǵan da jaqsy emes pe? Siz qalaı oılaısyz? Menmendeý bolsańyz, bıazylyqtan aırylyp qalamyn dep qorqasyz ba? - dep qyrshyńqylaý suraq qoıdym. Ákem áldene ýaqyt únsizdikten keıin, “eee” dep basymnan sıpap:

-  Qyzym, sen aıtqan bıazylyq  - qarapaıymdylyqtan týyndaıdy. Al qarapaıymdylyq pen menmendiktiń ekeýiniń úsh qaınasa da sorpasy qosylǵan emes. Ekeýi eki kereǵar dúnıe. Bıazylyq - qol jete bermeıtin asyl qasıet, ol tipten atadan balaǵa qanmen, genmen keletin qasıet. Menmen bolý bálkim áldekimder úshin qajet shyǵar. Múmkin, zamanynyń qıyndyǵynan qaraqan basynyń qamyn ǵana oılaıtyn keıbir paqyrlar úshin týyndaǵan kembaǵal qasıet shyǵar. Abaı aıtqan joq pa edi, “óziń úshin eńbek qylsań, ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń; adamdyqtyń qaryzy úshin eńbek qylsań, Allanyń súıgen qulynyń biri bolasyń” - dep. Menmendik pen bıazylyqty bir adamnyń basyna birden sıǵyza salý múmkin emes shyǵar. Bıazylyqtyń týy joǵary, óte bıik. Qarapaıymdylyqtan bezip, menmendik arqyly baqytty bolǵannyń kúni qursyn! “Menmendik  - ekinshi baqyt” dep júrgender osy zamandaǵy qaraqan basynyń kúıin kúıttep júrgender. Saǵan da bıazy bolýǵa keńes beremin, -  dep qatqyldaý jaýap qatqany esimde. Eki betim dý ete qaldy. Qoıǵan suraǵyma ózim yńǵaısyzdanyp, jaı ǵana “keshirińiz, keshirińiz” deı berippin...

Sodan beri bul qasıet, bul qundylyq týraly kóp oıda júrmin. Oılaǵan saıyn, ákem aıtqan qundylyqtyń naǵyz ult qundylyǵy ekendigine shúbam qalmady.  

 

Jaına Darıbaeva,  Kentaý qalasy, “Daryn”  mektebi

---