InfoHub Logo

"...Qaraǵym, Raqıla! Sen tiri ekensiń ǵoı!

Tirligińdi, hal-jaıyńdy búgin estip bildim. Kórmegeli kóp boldy. Biz aırylǵaly bıyl dál jeti jyl eken. Sen onda on jasar ediń... Esińde me, kúzdi kúni sýǵa barǵanymyzda, bir shelek sýdy kótere almaı táltirektep, jardyń basynda otyryp jylap ediń: "Eki shelek kóterýge álim jetse, dúnıede armanym bolmas edi!"— dep ediń, onyń jastyq edi, sonyń artynan-aq arman kóbeıdi. İshýge tamaq bolmady, ákeń qaıyr tilep el kezip ketti, shesheńniń basy isti, saqyldaǵan sary aıazda jerden oıyp istegen úıshikterińdi máńgi qaldyryp, qol ustasyp ketpek boldyńdar. Sonda aqsha qardyń ústinde qaltyrap turyp, "birge ósken, oınap-kúlgen zamandaspen birge júrgen adamnyń armany bar ma eken" dep taǵy aıtyp ediń? Men seni qımaı aýyldyń artyndaǵy beleske sheıin shyǵaryp salyp edim. Jol óterdegi qyrannyń basynda turyp, yzǵyryq ótip, qaltyrap, qushaqtasyp jylap edik, ájeń ekeýiń táltirektep belesten asyp ketkenshe, men kóz aıyrmaı qaraýmen bolyp em. Úıge kelgende kóz jasymnan omyraýym saýys-saýys bolǵan eken.

...Qan jaýǵan qara kúnniń ol basy ǵana boldy. Qaıǵyly turmys sonan bylaı bastaldy. Biz de senderdiń kúnińe ushyradyq. Birneshe kúndeı nár tatpaı, ashtan ólýge jettik. Ákem neshe ret qaıyr suraıyn dese de, ashtan ólsek te, qaıyr surama dep ájem ekeýimiz kónbedik... Bizden beter Tańsyqtyń ashyqqany batty; sap-sary bolyp qatyp, qur súıegi qaldy.

...Óletin boldyq - Ólemiz ǵoı dedik. Ólim aýyzǵa jeńil bolǵanmen, ólý ońaı kórinbeıdi. Birer adam janyn qıyp ólip te keter-aý, biraq úı ormanymen ólý qıyn eken. Óz basym ólim tilesem de, áke-shesheme, jalǵyz inim Tańsyqqa ólim tileı almadym. Ólim tilemek túgil, solardyń ólimnen qutylǵanyn kórsem, armanym bolmas edi degenge keldim.

...Biraq men ólimge baılanǵanmen bir esep boldym. Men basymdy qurban etip, áke-sheshemdi ólimnen qutqardym. Tileýmaǵambetti bilesiń ǵoı, áı tuqymy qurǵyr ǵoı!.. Uıalmaı-qyzarmaı meni toqaldyqqa aldy-aý! Ne aıtaıyn, men baı izdep tıippin be? Kóndim, kóndim...

... Tileýmaǵambet ýádesin oryndamady. Tileýmaǵambet áke-sheshemdi qystan asyrap shyqpaqshy edi. Jaz bolsa, áke-sheshem óz betimen tyrbanyp, ólmes qamyn ister dep oılaýshy edim. Solaı et dep ákeme aıttym da. Biraq buǵan Tileýmaǵambet kórte boldy. "Qystaı tamaǵymdy jediń, endi osyny óte!" — dedi malǵun. Men óz betimmen tıgen boldym da qaldym! Ákem qoı baqty, sheshem otyn jaǵyp, kúlin shyǵardy. Tańsyqty buzaýdyń sońyna saldy. Qanyn báıbishe jylandaı ysqyryp, "tuqymy jarymaǵan, qańǵyrǵan!"— dep sókkende, adamnyń saı-súıegin syrqyratatyn boldy. Qarsy keler dármen joq, bar biletinimiz keshke jaqyn qara úıge bas qosyp, ún shyǵarmaı ǵana jylaımyz. Ystyq jas kóńildiń sherin iritip, jýyp, azyraq bosatqandaı bolady...

...Bul turmysty ózgeredi dep men oılaǵan joq edim, oılaýǵa múmkin de emes edi. Biraq talpynsa, umtylsa qandaı buǵaýdy da úzýge bolady eken. Men tájirıbemnen kórdim... Maıdyń ishi shyǵar deımin, kún shyǵyrmaq jyly edi. Úlken úıde áıelder jınalyp, qulynǵa noqta esip otyr edik, esikten bir-eki jigit kirip keldi. Aqquba kelgen, uzyn boıly jigit. Jańa tap berip shyǵyp kele jatqan murty bar. Ústindegi kıimi oryssha, shashy burqyrap samaıynan shyǵyp tur... Men bir kórgennen sol jigitten kóz ala almadym. Nege ekenin bilmeımin, qaraǵym keldi de turdy. Sodan bir nárse kútetin sıaqtandym. Aýyr jaraǵa sol jigitten em izdeıtin sıaqtandym...

...Úıge kisi kelse, ásirese tórelerdiń bireýi kelse, baı da, báıbishe de meni úlken úıge jolatpaıdy. Jumysym bolyp kire qalsam da, shyq-shyqtyń astyna alyp dekpirimdi jańyltady. Men munyń sebebin basta sezbesem de, art jaǵynan oılanaıyn dedim: "Apyrym-aý, nege meni qýady. Kelip otyrǵan tórege bir nárse aıtady dep oılaı ma? Oılana kele tórege aıtyp kórgen teris bolmas edi",— dep kóńilimdi bekitip te edim. Baı men báıbishe bul joly da burynǵysyn istedi, meni shyq-shyqtyń astyna aldy. Biraq men qarysyp otyryp aldym. "Tóre" birdeme aıtar ma eken. Báıbishe janymdy syǵyp bara jatqan soń, meni ashý kernep ketti. Aýzyma ne túskenin de bilmeımin:

— Siz "tóre" bolasyz ba?— deımin.

— Onda neń bar?— dep baı men báıbishe shap ete qaldy.

"Tóre" jigittiń qulaǵy eleńdeıin dedi, birese baıǵa, birese báıbishege, birese maǵan qarady.

— Tóre bolsańyz aıtatyn aryzym bar edi,— dep edim.

— Onsha úlken tóreligim joq, áıtse de aıtyp kórińiz dedi kúlimsiredi.

Meniń aryz aıtýǵa yńǵaılanǵanymdy sezdi bilem, baı ashýyna mindi.

— Shyq, ıttiń balasy, shyq degen soń!— dep taıaǵyna jarmasty.

— Aryzym bar, óltirseń de shyqpaımyn!— dep, qarysyp otyryp alyp em, aq taıaǵyn ala baı júgirdi. Taıaqqa úırengen et qoı, qaıqańdap arqamdy tosa berdim. Ashshy etime aq taıaq qashan tıgenshe janym shyǵyp boldy... Daýys tyna qalǵanda jalt qarasam, oıpyrym-aı, mundaı qýanbaspyn, álgi "tórem" suq qoldaı myltyǵyn baıdyń tósine taqap tur! Baı sup-sur. Óńi qashyp ketken, taıaǵy jerde jatyr. Aýzyn ashyp surlanyp báıbishe otyr...

— Aıt muńyńdy,— dedi "tóre". İshte jatqan sherdi tasyǵan sýdaı aǵyttym.

— Óz basym ne bolsa da kóndim. Áke-sheshemdi osy jaýyzdyń tyrnaǵynan qutqarsań eken!— dedim.

— Olar da qutylady, óziń de qutylasyń. Kedeı eńbegin tegin paıdalaný, áıeldi mal ornyna saýdaǵa júrgizý bul kúnde qalǵan. Keńes zańy ondaıdy túp-tamyrymen qyryp-joıady. Óziń súıgenińe qosylasyń. Áke-shesheń eki jylǵy eńbegin sot arqyly tolyq óndirip alady!— dedi.

..."Tóre" degenim ýezik oqý bóliminiń bastyǵy eken. Bizdi arbasyna salyp qalaǵa alyp keldi. Eki bólmeli páteri bar eken. Bir bólmesin bizge bosatyp berdi. Áýelgi qarqynda birer aıdyń ishinde áke-sheshemniń baıdaǵy eńbegin áperip, bizdi jaqyn jerdegi bir aýylǵa shyǵarmaqshy edi, biraq is sozylyp ketti. Sottyń shaqyrǵanyna baı kelmeıtin boldy. Tolyp jatqan kýá shyqty. Jurtta da bet joq qoı, báriniń oıy baıdy arashalaý, áke-sheshemniń, meniń eńbegimdi jelge ushyrý boldy...

..."Tóreniń" aty Qasen edi. Úsh aıdaı qolynda turdyq. Shyǵynnyń bári sonyń moınynda boldy. Qıyn boldy, aıadyq, biraq, qoldan keler eshnárse bolmady. Baıdan eńbekti óndirip alsaq Qasenniń shyǵynyn tolyǵymen qaıtaramyz dep, ózimizge sert berdik.

... Kesh edi, azyraq jańbyr sirkirep turǵan. Terezeden qarap, eldi, en dalany kóz aldyma elestetip, tereń oıǵa shomyp turǵan...

— Dámesh, beri kelip ketesiń be?—dedi bireý.

Bul kim dep burylsam, kórshi bólmeniń esigin ashyp, kúlimsirep turǵan Qasen eken, áldenege júregim alqynaıyn dedi...

Qasen kúlimsirep jaıymen ǵana sóıledi.

— Kúz boldy. Mektep ashylyp jatyr, balalar oqýǵa alynyp jatyr, Tańsyqty mektepke kirgizińder!— dedi.

Jaman qýandym, "rahmet!"—dep aıta berippin.

Qasen betime qarap kúlimsiredi de:

— Álde, óziń de oqısyń ba? Oqımyn deseń, mektepke kirgizýge bolady. Ózińdeı áıeldiń oqyp júrgenderi tolyp jatyr. Sen áli jassyń ǵoı. Meniń tilimdi alsań mektepke kir, oqy! Mektepke kirgizý mindetin ózim alaıyn,— dedi.

Qasen ne aıtsa da teris deıtin oıym joq. Óıtkeni Qasenniń teris sózdi aıtpaıtynyn bilem, bizge qastyq oılamaıtynyna senem.

— Bolady, oqıyn!— dep men de ýáde berdim. Erteńine mekteptiń tabaldyryǵyn attadym...

...Qys ortasy aýa ákem baıdan teńdik aldy. Burynǵy malyndaı eki ese boldy desem, ótirikshi bolmaspyn. Ákem qalaǵa on shaqyrym jerdegi bir aýylǵa ornalasyp, men oqyp júrgen soń, Qasenniń úıinde qala berdim, áke-sheshe degen qyzyq bolady ǵoı, óleıin dep júrse de balasynyń qamyn oılaıdy. Aýylǵa júretin kúni ákem meni ońasha shaqyryp alyp:

— Shyraǵym, jalǵyz qalyp barasyń, ózińdi kúte bil. Qasenniń qasy men qabaǵyna qara. Qasen adamnyń perishtesi. Qasen seni súıedi,— dedi.

"Qasen seni súıedi" degende júregim attaı týlady. Shynynda da solaı bolýy múmkin. Men ańqaýmyn ǵoı, sezbegen shyǵarmyn, "ata-ana — balaǵa synshy" degen ras qoı dep oıladym...

...Qystaı oqyp hat tanydym. Jazý jazarlyq boldym. Bul dáýir meniń ómirimniń ishindegi baqytty dáýir boldy. Bul dáýirdi kórem dep men oılaǵan joq edim, kórdim, armanym bitti... Jaıly jazdyń tamyljyǵan maı aıyn men gúldeı qulpyryp qarsy aldym!..

...Ákem at ákelip aýylǵa qaıtatyn boldym. Senen syr jasyrmaspyn deýshi edim, bárin tegis jazaıyn. Men erteńine qaıtatyn bolǵan soń, teatrǵa baraıyq dep, Qasen ertip alyp bardy. Qysty kúni de talaı erip baryp edim. Tún ortasy kezinde úıge qaıttyq. Maıdyń túni maýjyrap, boıdy balqytyp, mas qylarlyq. Dalada júrgiń keledi; dalany kezip, tátti aýasyn toıǵansha jutqyń keledi... Júrip kelemiz... Túsim be dep te oılaımyn. Qasen meni qoltyqtap keledi. Men ıyǵyna basymdy súıep, salmaǵymdy Qasenge salyp kele jatqan sıaqtanamyn. Bul qalaı boldy dep oılanam, biraq ersi kórip, boıdy aýlaq salǵym kelmeıdi. Osy kúıimmen tań atqansha, tań atqansha emes, ómir boıy júre bersem de, men sharshamaıtyn sekildimin. Men osy kúıdi jan-tánimen tileıtin sekildimin!..

Qasen qalqam minezi jaqsy ǵoı, betime kúlimsirep qarap turdy da:

— Ashýlanbaısyń ba?— dedi.

— Joq,— dedim.

...Qasenmen qosyldym, Qasenge ómirlik joldas boldym. Baqyt juldyzym kúle qarady. Bir ulymyz bar, Qasenniń aýzynan túskendeı. Atyn "Oktábr" dep qoıdyq... Aıtpaqshy saǵan osy hatty jazarda bir oılaǵanym, sen menen góri bilimdireksiń, seni iri mektepterde oqyp júrsiń, Oktábrdiń on jyldyq toıy bolǵaly jatqan kórinedi. Osy on jyldyqta baıaǵy kórgendi saǵan jaz deıin dep edim... Seniń jazýǵa ebiń bar, gazetke jazǵan bir habaryńdy oqyp kórdim. Jaz, on jyldyq toıǵa qutty bolsyn aıt! Ótken ómirdi sýrettep, kóptiń aldyna sal! Keńes úkimetiniń kómeginiń arqasynda jaryqqa shyqqanymyzdy, bilim alyp adam qataryna qosylǵanymyzdy qaldyrmaı jaz! Bizdi adam qataryna qosqan keńes úkimeti bolmaǵanda, endigi bizdiń súıegimiz jer astynda qýraıtyn edi...

...Bizden aırylyp ketken soń seniń basyńnan qandaı kúnderdi ótkizgenińdi bilmeımin. Biraq ońaılyqpen maqsatqa jetpegen shyǵarsyń. Jaz, gazetke jaz, kóp te oqysyn, men de birge oqıyn.

Baqytyńdy, alǵan baqytyńdy quttyqtaımyn! Qosh, betińnen súıdim.

Dámesh.

---