Defektologıa prınsıpteri
Pedagogıkalyq ǵylym retinde defektologıa pedagogıkanyń negizgi kategorıalarymen qarýlanǵan.
Kemistigi bar balalardy tárbıeleý – defektologıanyń negizgi túsinikteriniń biri.
Kemistigi bar balany tárbıeleýdiń maqsaty men múddeleri pedagogıkanyń negizgi prınsıpterimen aıqyndalady: belsendi, qoǵamdyq paıdaly ómirge daıyndaý, azamattyq qasıetterdi qalyptastyrý. Bul maqsattar kemistiktiń qurylymy jáne dárejesine sáıkes ádister men quraldar arqyly júzege asyrylady. Kemistiktiń sıpatyna qaraı onyń saldaryn túzeýge arnaıy sharttar jasalynady.
Balany tárbıeleý jumysy onyń jeke basynyń jáne jas mólsheriniń erekshelikterine qaraı, derbestigin, ózine - ózi qyzmet etý mashyqtaryn, minez - qulqyn, kópshilikpen ómir súrip, eńbek ete bilý qasıetterin qalyptastyrýǵa baǵyshtalady.
Kemistigi bar balalardy oqytý jáne damytý - bul berýdiń, sheberlik, daǵdy, áreket mashyqtaryn úıretýdiń maqsatty prosesi, ómirge eńbekke daıyndaýdyń negizgi quraly.
Oqytý barysynda bilim berý men tárbıeleýdiń maqsaty júzege asyrylady. Defektologıa kemistigi bar balalarǵa bilim berý jáne oqytýdyń arnaıy ádistemelik máselelerimen aınalysady.
Oqý prosesiniń maqsaty, mazmuny prınsıpteri uıymdastyrylýy kemistiktiń sıpaty men aýyrlyǵyna qaraı árbir arnaıy oqý ornynyń naqty tıpine sáıkestendirilip jasalady. Osyǵan baılanysty oqytý ádisteri, kórneki jáne tehnıkalyq jabdyqtar tańdalyp alynady, iriktep oqytýdyń máseleleri sheshiledi. Bul másele defektologıada eń negizgi bolyp tabylady, T. A. Vlasovanyń uǵymynsha, aıtylǵan ǵylymnyń barlyq bólikteriniń maqsaty – kemistigi bar balanyń damý erekshelikterin eskere oqytyp tárbıelemeıtin jáne onyń aýytqýshylyqtaryn jeńin shyǵýǵa dármeninshe múmkindik jasaıtyn jaıttardy anyqtaý.
Oqytý jáne tárbıeleý, damýdyń ońtaıly aýqymyn eskere otyryp, damytý sıpatynda bolýy kerek. Damýdyń ońtaıly aýqymy – kemistigi bar balanyń ózdiginen paıdalana almaıtyn ustazdyń kómegimen júzege asyra alatyn múmkindikteri men qalyptasyp kele jatqan áreketteri. L. S. Vygotskııdiń aıtýy boıynsha damýdyń ońtaıly aýqymy, kemistigi bar balanyń kek qazirgi múmkindigin ǵana emes, sonymen qatar onyń keleshektegi psıhıkalyq damýyn da qamtıdy. Oqytý damýdyń ońtaıly aýqymynan naqty damý satysyna ótýge septigin tıgizýi kerek, ıaǵnı birtindep muǵalimniń jetekshiliginsiz bala ózdiginen áreketke kóshýi kerek. Bul oqytý men damýdyń arasyndaǵy ishki baılanysty quraıdy. Qalyptasyp kele jatqan psıhıkalyq qyzmetterge súıene otyryp, durys uıymdastyrylǵan oqytý damýǵa ákelip tireledi.
Korreksıa (lat. Carrectio - túzetý) balalardyń psıhıkalyq dene kemistikterin túzetýge nemese azaıtýǵa baǵyttalǵan pedagogıkalyq sharalardyń júıesi. Korreksıa túsinigine jeke kemistikterdi túzetý men qatar (mysaly, kórý jáne til múkisin jóndeý) kemistigi bar balany oqytý, tárbıeleý, damytý barysynda qajetti nátıjege jetý maqsatyndaǵy túpkilikti áser etý de enedi. Balanyń tanymdyq áreketindegi jáne denesindegi damý kemshilikterin joıý men túzetý «korreksıalyq tárbıeleý jumysy» uǵymyna belgilenedi.
Balalarǵa jalpy bilim berý jáne eńbek mashyqtaryn qalyptastyrý barysynda negizgi jáne qosymsha sabaqtardyń barlyq formasy men túrleri korreksıalyq - tárbıelik maqsatqa baǵyndyrylǵan.
Kompensasıa (lat. Comensatio – qalpyna keltirý, teńestirý) – organızmniń damymaı qalǵan nemese buzylǵan qyzmetterin aýystyrý nemese qaıta qurý. Bul týa bitken nemese keıinnen paıda bolǵan kemistikterge organızmniń beıimdelgishtigine baılanysty qúrdeli de alýan proses.
Kórmeıtin bolyp týylǵan balanyń kórý taldaýyshtarynyń qyzmetin qalpyna keltirý, kóbinese, túsinýshilikti arttyrý arqyly, ıaǵnı teriniń seziný júıesi men kınestatıkalyq taldaýyshtardy damytý arqyly júzege asyrýǵa bolady.
Kompensasıa (qalpyna keltirý) prosesi joǵarǵy nerv júıesi qyzmetiniń edáýir qosymsha múmkinshilikterine súıenedi. Bul proses organızmniń qaısybir qyzmetin joǵaltyp alǵan janýarlarǵa da tán. Bul organızmniń bıologıalyq beıimdelgishtiginiń belgisi.
Balanyń jan - jaqty damýy kompensasıa prosesiniń sharyqtaý shyńy. Alaıda kemistiktiń keıbir formalary úshin kompensasıanyń (qalpyna kelýdiń) sheńberi shekteýli. Aqyl damýynyń tereń kemistikteri kezinde kemshilikterdi ishinara ǵana túzetýge bolady, óıtkeni aqyl - estiń tereń formadaǵy kemshilikteri joǵarǵy tehnıkalyq prosesterdiń damýyna keltiredi. Biraq bundaı jaǵdaıdy aqyl - esi kem balalardyń damýy túpkilikti shektelip qalady dep túsinbeý kerek.
Kemistigi bar balalardaǵy qalpyna kelý prosesteriniń ótýi ár túrli jaǵdaılarǵa baılanysty. Kelesi jaǵdaılar olardyń damýy úshin qolaıly bolyp tabylady:
a) arnaıy mekemeler tarabyn qurýdy qarastyratyn oqytý men tárbıeleý júıesin durys uıymdastyrý, oqý prosesin korreksıalyq - tárbıeleý jumysynyń arnaıy ádister paıdalanatyndaı etip qurý;
b) oqý men eńbekti balalardyń dene jáne aqyl qabiletteri qalyptastyrýda negizgi qural retinde biriktire paıdalaný prınsıpti.
v) balalar ujymyńda, sondaı - aq ustazdar men oqýshylar arasyndaǵy durys qarym - qatynastar;
g) oqý jumysy men balalardyń demalys kestesin artyq salma túspeıtindeı etip durys uıymdastyrý;
d) olardyń belsendiligin, erkindigin kóteretin oqytýdyn ár túrli ádisterin almastyryp otyrý;
e) balalardyń múmkindikterin tıimdi paıdalaný úshin arnaıy jabdyqtar men oqý quraldar júıesin, túrli tehnıkalyq quraldardy keńinen paıdalaný;
Kemistigi bar balalardyń ár túrli toptarynyń erekshelikteri eskere, sonymen qatar ár balanyń erekshelikterine tirek qurastyrylǵan korreksıalyq - tárbıelik jumys qalpyna keltirýdiń túzetýdiń jáne fýnksıalardyń qyzmetin ornyna keltirýdi mańyzdy sharty bolyp tabylady.
Áleýmettik adaptasıa (lat. adaptation - beıimdeımin) kemistigi bar balalardyń jekeleı jáne toptyq áreketteri qoǵamdyq normalar men túsinikter júıesiniń deńgeıine jeteleý. Kemistigi bar balalarda áleýmettik ortamen qarym - qatynasty damýdyń kemshilikterine baılanysty qıynǵa túsedi. Ózgeristerge kúrdelenip kele jatqan toptarǵa beıimdiligi shektelge. Qalyptasqan ortada olardyń óz aldyna qoıǵan maqsattaryna jet úshin olar erekshe qınalýshylyk sezinedi, sondyqtan olar ózgesh jol izdep, áreketterinde óreskeldikke jol berýi múmkin.
Kemistigi bar balalardy oqytý men tárbıeleý maqsatyna olardyń qoǵammeń, kollektıvpen qalypty qarym - qatynasqa áleýmettik (sonyń ishinde quqyqtyq ta) normalar men qaǵıdalardy sanaly túrde oryndaı bilýge úıretý kiredi. Áleýmettik beıimdelý kemistigi bar balalarǵa qoǵamdyq paıdaly ómirge belsene órnalasýyna múmkindik beredi. Arnaıy mekteptiń oqýshylary bizdiń qoǵamdaǵy normalardy ıgere alatyndyǵyn kórsetip otyr.
Áleýmettik reabılıtasıa (lat. rehabilitos - qabiletin, jarymdylyǵyn qalpyna keltirý) medısınalyq - pedagogıkalyq manynada - kemistigi bar balany, onyń dene jáne psıhıkalyq múmkinshilikteriniń deńgeıinde áleýmettik ortaǵa, qoǵamdyq ómirge jáne eńbekke baýlý. Bul defektologıanyń teorıasy men tájirıbesiniń negizgi maqsaty.
Reabılıtasıa damý kemshilikterin joıý nemese jumsartý úshin medısınalyq sharalarmen qosa arnaıy oqytý, tárbıeleý jáne mamandyqqa daıarlaý arqyly júrgiziledi. Reabılıtasıa kezinde nýrýdyń zardabynan buzylǵan fýnksıa qyzmetteri ishinara qalpyna keredi.
Reabılıtasıa maqsattaryn oryndaý, oqý prosesi kemistigi bar balalardyń erekshelikterine qaraı uıymdastyrylǵan arnaıy oqý oryndary júıesinde júzege asyrylady.
Otbasylyq tárbıe - reabılıtasıa jasaýdyń belsendi faktory. Mektep pen otbasylyq birlesken áreketi, kemistigi bar balalardyń eńbekke degen múmkindikterin anyqtap, qolynan keler mamandyq tańdap, paıdaly qoǵamdyq ómirge belsendi aralasýyna septigin tıgizedi.
4. «Múmkindigi shekteýli balalar» túsinigi men olardyń damýynyń ózgesheligi.
Aqyl - oıy artta qalǵan oqýshylardyń kóp bóligin ata - analary joq, tolyq emes jáne áleýmettik jaǵdaıy nashar otbasylardan shyqqan balalar quraıdy. Mundaı balalar óz otbasymen tolyq qarym - qatynasynan aırylǵan. Bul olardyń jeke tulǵasynyń qalyptasýyna jaǵymsyz áser etedi.
Intellektýaldyq jetispeýshiliktiń saldarynan aqyl - oıy artta qalǵan balalardyń jeke tulǵasynyń qalyptasýy ár túrli aspektilerde qıyn jaǵdaılarda etedi.
Jeke tulǵanyń kóptegen qasıetter jıyntyǵyna adamnyń belsendiliginiń kez kelgen kórinisine áser etetin erekshe oryn alady. L. S. Vygotskıı ıntellektýaldyq jáne emosıonaldyq sferalardyń ishki birligi men ózara tyǵyz baılanysty týraly tujyrymynda aqyl - oıdyń artta qalýy barysynda balada ıntellekti men afektiniń ara qatynasy normadan bólek bolady jáne bul olardyń psıhıkalyq erekshelikterin túsiný úshin emosıanyń qalyptasýy jeke tulǵalyq damýynda óte mańyzdy, - dedi.
Aqyl - oıy artta qalǵan balanyń emosıasynyń kórinýi onyń jasyna, kemistiktiń qurylymynyń sapalyq ereksheligimen terendigine jáne ony qorshaǵan áleýmettik ortaǵa táýeldi. Kishi mektep jasyndaǵy balalar madaqtaýǵa, qoldaýǵa jáne renjisýge ásershil bolyp keledi. Olar unamsyz jáne erkeletý emosıalaryn ajyratady. Biraq óz emosıalaryn verbaldy týrde kórsete almaıdy. Óziniń adamdarǵa degen qarym-qatynasyn janasýmen, jymıýmen, betine qaraýmen bilderedi. Eresektermen qarapaıym oıyndardy úlken yntamen oınaıdy, olar qandaı da bir deńgeıde dybys shyǵarýǵa, elikteý nemese sábılik sózderdi qosady. Mysaly, bala taptaýryn is - áreketterdi jasaıdy, máshıneni alǵa, artqa qaraı júrgizip, «bı - bı» - di aıta otyryp, qýana kúledi.
Mektepke deıingi jastaǵy eresek balalar ózderin qorshaǵan jaǵdaıdy anaǵurlym adekvatty túsinedi. Olar kishi balalarǵa qaraǵanda sóıleý tilin jaqsy meńgeredi, óz emosıalaryn is - áreketpen jetkizip qana qoımaıdy, sondaı - aq, ózine unaǵan, unamaǵan sózderdi qoldana otyryp, ózderin qyzyqtyrǵan oıynshyqtardy alǵysy keletindikterin aıtyp túsindiredi. Bul balalar ózderi túsine alatyn, emosıonaldy, mánerli oqylatyn qarapaıym mátinderdi úlken yntamen tyńdaıdy. Olar mımıkamen, dene qımyldarymen, sózdik reaksıalarmen mátin mazmunyna janashyrlyqtaryn jáne olardyń qarsylastaryna jaǵymsyz qarym-qatynastaryn bildiredi.
Aqyl - oıy tejelgen mektepke deıingi jastaǵy balalar selsoq, senimsiz áreket etedi. Olardyń emosıalary az, alaıda kúızelisteri turaqty, anaǵurlym tereń bolyp keledi. Olar aıǵaılaýǵa, júgirýge, suramaı zatty alýǵa, shýlaýǵa, qyrsyǵýǵa bolmaıtyndyǵyn túsinbeıdi. Al keıbireýleri sóılemeıdi, jan - jaǵyna úreımen qaraıdy, ata - analardyń artyna tyǵylady, úndemeıdi, qarym - qatynastan bas tartady jáne t. b.
Oıyn. Qalypty damyǵan mektepke deıingi balalardyń jetekshi is - áreketiniń túri - oıyn bolyp tabylady. Aqyl - oıy artta qalǵan balalardyń damýynda oıyn qajetti oryn almaıdy. Aqyl - oıy artta qalǵan balalar sújettik - róldik oıyndardy óz betterinshe táýelsiz meńgere almaıdy. Eresek balalarda ǵana sújettik - róldik oıynnyń jeke elementterin baıqaýǵa bolady. Balalar eresekterdiń kómegimen satýshyny, kasırdi, satyp alýshynyń jáne t. b. rólderin oınaıdy, alaıda óz bastamasymen mundaı oıyndardy uıymdastyra almaıdy.
Ádette aqyl - oıy artta qalǵan mektepke deıingi jastaǵylarda jekelegen oıyn áreketterin baıqaýǵa bolady, biraq olar mazmuny jaǵynan tolyq emes. Bala bos oıynshyq máshıneni onyń motorynyń shýylyn bildiretin dybystardy shyǵara otyryp, bólmeniń bir buryshynan eki buryshyna qaıta - qaıta júrgizedi. Onyń qozǵalystary men dybys shyǵarýy stereotıpti bolyp keledi jáne qandaı da bir oıdy iske asyrmaıdy. Nemese qyz bala qýyrshaqty tamaqtandyrady, onyń betine qasyqty apara beredi, biraq aýzyna dál túspeıtindigine kóńil aýdarmaıdy. Bala eshqandaı sújetke kirmeıtin jaǵdaıdy tek shamamen ǵana iske asyrady, biraq jaqsy tanys is - áreketterdi kórsetedi.
Al jekelegen jaǵdaılarda mektepke deıingi jastaǵy balalar eki, úsh adam bolyp birigedi. Mysaly, balalardyń bireýi dybys shyǵara otyryp, máshıneni, aıdaıdy, al ekinshisi onyń sońynan júredi. Mundaı birigý qysqa ýaqytty bolyp keledi. Az ýaqyttyń ishinde konflıkt týyndap, bir - biriniń oıynshyqtaryń tartyp alýǵa tyrysady.
Eger aqyl - oıy artta qalǵan balalar qalypty damyǵan balalarmen oınaıtyn bolsa, onda ol únemi kómekshiniń rólin oryndaıdy, deni saý bala qarapaıyn sújettik oıyndy uıymdastyrady, al ol solardyn kórsetken nusqaýy boıynsha bir nárseni ustaıdy alyp keledi, alyp barady.
Sýret salý (beıneleý). Mektepke deıingi jastaǵy qalypty balalar sýretti bar yntasymen qýana salady. Alǵashynda olar qaǵazǵa qarapaıym shımaılardy syzady, sodan keıin jekelegen obektilerin beıneleýge tyrysady. Olardyń kóbi kitaptyǵy ılústrasıalardy kóshirip salady. Túrli - tústi, ashyq jarqyn karandashtarmen, kraskilermen jumys iste balalardy qýantady. Al aqyl - oıy artta qalǵan balalar beıneleý is - áreketteri erekshe ári baıaý qalyptasady. Olardyń salǵan sýretteri shımaı - shatpaq kúıinde jáne tek mektepke deıingi balalyq shaqtyń sońyna qarabarynsha tolyq oryndamaǵan dóreki qatelikteri bar anyq emes, qısyq sýrettermen salynǵan sújettik beınelerdi kórýge bolady. Osy sýretterden olardyń qabyldaýdyń dıfferensıasynyń bolmaýy, oılap men estiń tómen deńgeıi jáne qozǵalys sferasynyń jetilmeý anyq kórinis tabady.
Defektologıada «aqyl - esi isem» balalar dep, ortalyq nerv júıesiniń organıkalyq zaqymdanýynyń netıjesinde paıda bolǵan tanymdyq áreketiniń túraqty túrde tejelýin aıtady. Ortalyq nerv júıesiniń (ONJ) zaqymdanýy aýyrlygyna, shoǵyrlanýyna jańa túsken ýaqytyna qaraı er túrli bolyp keledi. Basqa sózben aıtqanda damý aýytqýynyń etıologıasy alýan túrli bolýy múmkin, al búnyń ózi aqyl - esi kem balalardyń fızıologıalyq minez - erkiniń jene aqylynyń damýynda jeke erekshelikterdi týyndatady.
Aqyl esiniń damýy zaqymdanǵan balalardy zerttep, oqytý tárbıeleý jene eleýmettik beıimdeý máselelerin sheshýmen pedagogıkanyń arnaıy salasynyń biri - olıgofrenopedagogıka aınalysady. Olıgofrenıa (grek. oishoz - kem, «rhgep» - aqyl termınin engizgen nemistiń psıhıatry E. Krepelın.
Aqyl - esiniń kemistigi olıgofrenıanyń aıshyqty nyshany bolyp keletin balalar (olıgofren - balalar) aýqyly tejelgen balalardyń ishindegi eń kóbi. Olıgofrenıa - jatyr ishind (prednatelnyı), bosaný kezinde (natalnyı) nemese dúnıege kelgen (postnatalnyı) kezeńde ONJ - niń zaqymdanýynyń eserinen paıda bolǵan aqyldyń jene psıhıkanyn damýynyń kenjeleýiniń túri.
Arnaıy klıııkalyq zertteýlerdiń kórsetýi boıynsha olıgofrenıa kezinde aýrýdyń negizgi nyshany mıdyń úlken jarty sharynyń mólsheri zaqymdanýy bolyp tabylady. Olıgofrenıa kezinde mıdyń úlken jartysharynyń teń mólsheri zaqymdanýmen shektelmeı, mıdyń qabyǵynda neırodınamıkalyq sapaly ózgerister bolady.
Debıldik - aqyl kemistiginiń eń jeńil (naqúrystyq pen ımbesıldikke qaraǵanda) derejesi. Degenmen debıl balalardy kenjelengen sanasy men sezimdik - eriktik erekshelikteri olarǵa jappaı bilim beretin kópshilik mektepterdiń baǵdarlamasyn kórýin múmkindik bermeıdi. Debıl balalar úshin mektep baǵdarlamasynyń kez kelgen penin oqyp úırenýi óte qıynǵa soǵady. Qarapaıym matematıkalyq (bastaýysh mektep kólemindegi) bilimdi ıgerýdiń óz jınaqtaı oılaýdyń joǵary derejesin qajet etedi, al debıl balalarda búndaı qasıet búzylǵandyqtan, olar eń qaranaıym dep matematıkalyq amaldardy óte qınalyp ıgeredi.
Sebep - saldardyń arasyndaǵy baılanysty taba bilmeý óz qarapaıym arıfmetıkalyq esepterdi shyǵarýdyń ózinde ájepteýir qıyndyqtarǵa ákelip soǵady. Ýaqyttyń, keńistiktik jáne zattar men qúbylystardy túsiný qabiletiniń tejelýi, debıl balalardy tarıh, jaǵrafıa, syzý, fızıka, hımıa taǵy sol sıaqty pender jalpy bilim beretin mekteptiń kólemindegi materıaldardy ıgerýi múmkindik bermeıdi.
Debıldik balalardyń kópshiligine tán samatıkalyq aýytqýlary denesiniń jalpy álsizdi (ásirese oqýdyń alǵashqy kezeńinde), motorıkasynyń aqaýlary, sonymen qatar júıesin mineziniń jáne áreketiniń erekshelikteri olardyń keleshekterine tán balalar.
Aqyl - oıy kem aýrýlardyń psıhıkalyq kyzmetiniń buzylýynyń ár túrli sıpaty bar. Psıhologılyq zertteýlerde taldaýǵa ereje boıynsha, tanym prosesteriniń buzylýy (negizinen oılaýdyń) tartylady, jumystyń azǵana bóligi jeke adamnyń buzylýyn taldaýǵa arnalǵan.
Biraq psıhıkanyń buzylýyn tanymdyq jáne jeke sferanyń parametterinde taldaý sarqylmaıtynyń atap ótý kerek. Psıhıkalyq buzylýdyń barlyq kóp túrliligin tanym prosesteri júıesiniń ózgerýiniń nemese motıvterdiń buzylýyna tabystyrý (jalǵastyrý) durys emes.
Bir qatar aýrýlarda psıhologıalyq eksperıment túsiniktiń ózgertilgen júıesin tappady: aýrýlar sıntezdeýdi talap etetin tapsyrmalardy qorytyndylardy uǵyndy, aýrý adamdardyń asosıasıasy barabar sıpatta boldy, aýrý kisiniń tájirıbe jaǵdaıynda qarym - qatynasynda ózgertilgen joq. Sonymen birge aýrýlar naqty jumysty is - árekettiń durys tásilin uzak ýaqyt boıy ustap turalmady, qatelikter jiberdi. Búl jaǵdaılarda aýrýdyń aqyl - oıy jumysqa qabilettiliginiń buzylýy týraly aıtýǵa bolady.
Búl máseleniń neǵurlym ken josparynda aýrýdyń enbek qabilettiliginiń buzylýy negizinde jatqan ár túrli faktorlardy anyqtaıtyn eńbekke qabilettiligin saraptaý ınstıtýtynyń psıhologtyń zertteýleri arnalǵan.
1936 j. V. M. Kogan kóptegen aýrýda eńbekke qabilettiligi tómendetetin negizgi faktor onyń zeıiniń kólemin aryltý bolyp tabylatynyn týraly birneshe ortanyń eser etýin bir mezette esepke alýdiń múmkin emestigi týral erejeni qorǵady. Múnda negizinen aýrýlardyń bir rettik aqyl - oı is - áreketi úshin qajetti daǵdylar men sheberlikterin saqtap qalǵan bolyp shyqty. Búl derek zertteýdiń erekshe eksperımettik tásilin izdeýdiń negizi boldy.
Eńbekke qabilettiliginiń buzylý máselesine E. A. Korobkovanyń qyzyqty
zertteýi arnalǵan.
Adamnyń ótken ómirdegi daǵdylanǵan ádetteri, onyń ıntellektýaldy (zıatkerlik) operasıalardy jıi saqtap qalady, onyń ústine aýrý adam uzaq jáne turaqty kúshterdi talap etetin aqyl - oı tapsyrmalaryn oryndaı almaıdy.
Aqyl - oı eńbekke qabilettiliginiń buzylýy jekelegen prosesterdiń: es - zeıinniń ózgerisinen (terbelisi) kórinedi. Eger mundaı - aýrýǵa on sózdi aıtý jáne aıtylǵan sóziniń sanyn qısyq túrinde beıneleý usynylsa onda sońǵysy synyq sıpatta bolady.
Osyǵan uqsas nátıjeler aýrýlardy krepshın synamasymen zertteý kezinde alyndy. Jiberilgen qatelikterdiń sanyn beıneleıtin qısyqta, aýrýlardyń ónimdiliginiń úzilýimen labıldiliginiń dáleldeı otyryp, synyq sıpatta bolady.
Osyǵan uqsas ózgerister psıhıkasynyń qyzmettiń kúrdeli formalaryn zertteý.
Kezi sıaqty, onyń qarapaıym kórinýlerin taldaý kezinde de, mysaly sensomo torlyq reaksıalyk qarqynyn zertteý kezderinde de baıqalady.
6. Aqyl - esi kemdiktiń aýyr túrleri.
AQYL - ESİ KEMDÁREJESİ
Aýytqýdyń keshenine qaraı olıgofrenıa kezindegi aqyldyń kenjeligi úsh derejege bólinedi: naqúrystyq, ımbesıldik jene debıldik.
Naqúrystyq - aqyl kemistiginiń eń tereń dárejesi. Naqurys balalar qorshaǵan ortany túsinýden maqúrym, sóıleý fýnksıalary óte nashar damıdy jáne shekteýli, keıbir jaǵdaılarda sóıleý dybystary múlde damymaıdy. Naqúrys balalardyń, matorıkalyq, qımyl jáne prosesin úılestirý, keńistikti baǵdarlaý múmkindikteri búzylǵan (keıde, óte aýyr jaǵdaılarda olar jatýdan basqa múmkiqdikteri bolmaıdy). Olarǵa ózine - ózi qaraýdyń óte qarapaıym, sonyń ishinde jýynyp - sheshiný mashyqtary óte baıaý jáne úlken qınalyspen qalyptasady. Kóp jaǵdaıda múndaı daǵdylar qalyptaspaı da qalady. Naqúrys balalar oqytylmaıdy da, olarǵa qajetti medısınalyq kómek, baqylaý jáne kútim kórsetiletin áleýmet^ik qamsyzdandyrý mınıstrligi júıesiniń arnaıy mekemelerinde (aqyly óte qalyq balalarǵa arnalǵan balalar úıi) bolady (ata - analarynyń rúqsatymen). 18 jasqa tolmaǵnnan keıin olar jazylmaıtyndardyń arnaıy ınternatyna aýystyrylady.
Imbesıldik - aqyl kemistiginiń naqúrystyǵyna qaraǵanda jeńildeý dárejesi. Imbesıldi balalardyń sóılep úırenýge, keıbir qarapaıym eńbek mashyqtaryń úırenýge shamalary jetedi. Biraq qabyldaý, este saqtaý, sóıleý, eńgimelesý, motorıkalyq jáne sezimdik - eriktik qyzmetterinde tereń zaqymnyń bolýyna baılanysty, búndaı balalardy arnaıy mektepterde de oqytý múmkin emes. Qúqyqtyq jaǵynan olar naqúrys balalar sıaqty dermeksiz, sondyqtan olar ata - analar nemese olardyń ornyn basatyn túlǵalardyń qamqorlyǵynda bolady. Kemeletke tolǵansha búl (balalar da aqyl - esi tereń kenjelengenderdiń ınternatynda bolady. Sońǵy jyldary, SSRO - nyń Pedagogıka gylymdar Akademıasynyń (PǴA) Ǵylymı zertteý ınstıtýttarynyń (ǴZI) kóp jyldan beri arnaıy úıymdastyrylǵan zertteýleri, ımbesıl balalardy ózderine arnalyp jasalynǵan baǵdarlamanyń kóleminde belgili bir bilim, mashyq jene daǵdylarǵa úıretýge bolatynyn anyqtap otyr. Búl baǵdarlama oqýdyń, jazýdyń jene eseptik sonymen qatar eńbektiń arnaıy úıymdastyrylǵan mektep janyndaǵy nemese ınternat sheberhanalarynda júmys isteýine múmkindik beretin, qarapaıym mashyqtaryn úıretýge baǵyttalǵan.
7. Psıhıkalyq damýy tejelgen balalarǵa arnalǵan mekteptegi túzetý - tárbıe jumysynyń ereksheligi.
Jalpy orta bilim beretin mektepte úlgerimi tómen balalar tobynda elý paıyz psıhıkasy damýy tejelgen (PDT) balalar kezdesedi. Psıhıkalyq damýdyń tejelýi bul balanyń ıntellektýaldy qabiletiniń jasyna sáıkes kelmeýi.
Psıhıkalyq damýynyń negizgi buzylystary ıntellektýaldy damý deńgeıi, ıaǵnı, zeıini, este saqtaýy, oılaýy, keńistikti baǵdarlaýy tómen bolyp keledi. Osy sebepterge baılanysty psıhıkasy damýy tejelgaen (PDT) balalardyń oqý úlgerimi tómen bolady. Bul balalardyń oqýǵa úlgermeýshiligi jeti segiz jastan anyq baıqalady. Onyń negizgi belgileri: sabaqqa belsendiligi baıqalmaıdy, berilgen tapsyrmalardy úlkenderdiń kómeginsiz durys oryndaı almaıdy, synyptastarymen az aralasady, óz oıyn ashyq aıta almaıdy, oqý men jazý, esepteýlerde kóp qateler jiberedi, tez sharshaǵysh, zeıini turaqsyz bolady. Psıhıkalyq damýy tejelgen balalardyń til baılyǵy ádettegi balalarǵa qaraǵanda 20 - 30% tómen deigeıde. Sondyqtan zertteý nátıjeleri boıynsha oılaý, sóıleý tilinde jáne shyǵarmanyń mazmunynyn aıtýda qıyndyqtar kezdesetini, sonymen qatar este saqtaý qabiletiniń artta qalǵany da anyqtalady. Osy sebepterden balanyń tapsyrmany oryndaýynda kóp qıyndyqtar kezdesedi.
Psıhıkasynyń damýy tejelgen balalarmen júrgiziletin psıhologıalyq túzetý damytý jumystarynyń túrleri kóp. Psıhologıalyq túzetý jumystaryn júrgizýdiń prınsıpteri tómendegideı:
Balanyń jeke tulǵalyq erekshelńkterin anyqtaý;
Sharshap ketpeýin qadaǵalaý;
Oqý áreketin oıyn túrinde uıymdastyrý, keńistikti baǵdarlaýyn damytý;
Synyptan tys tárbıe saǵattaryna qatystyrý;
Oıyn daǵdylaryn oqý áreketine aýdarý;
Arnaıy ádistemelermen oqytýdy uıymdastyrý;
Jyldyq dıagnostıkalyq damý deńgeıin salystyrý
Mamandardyń oqytý túzetý prosesinde ádistemelik nusqaýlardy durys jáne joǵary deńgeıde uıymdastyrýyna baılanysty psıhıkalyq damýy tejelgen balalardy óz jasyndaǵy balalardyń damý deńgeıine jetkizýge bolady.
Bilim berý mekemesinde oqıtyn psıhıkasynyń damýy tejelgen balalar ár ýaqytta nátıjege jetý úshin baqylaýdan tys qalmaýy qajet. Psıholog, synyp jetekshisi, ata ana tyǵyz baılanysta bolǵan jaǵdaıda balamen júrgiziletin jumys nátıjeli bolady, ıaǵnı balanyń óz ózine degen senimdiligin arttyrý arqyly túzete damytý jumystaryn júrgizý tıimdi.
Qoryta kelgende psıhıkalyq damýy tejelgen balany damytý barysynda jumys nátıjeli bolý úshin, ár balanyń fızıologıalyq, psıhologıalyq jas erekshilikterin eskere oyryp, jeke tulǵany damytý jumystaryn durys jáne tıimdi uıymdastyrý bolyp tabylady. Túzete damytý jumystarynda tómendegi máselelerge kóńil bólgen jón:
Balanyń qorshaǵan ortaǵa beıimdelýi;
Minez qulyq erekshelikteri;
óz ózin tómen baǵalaýy;
qorshaǵan ortaǵa senbeýshilikpen qaraýy;
óz kúshine degen senimsizdigi;
belsendiligi tómen.
Balany oqýǵa qyzyqtyrý jáne damytý maqsatynda sabaq aldynda, ashyqtyq, senimdilik deńgeıin, emosıonaldyq erkindikti, topta biraýyzdylyq ornatýǵa jaǵdaı jasaıtyn psıhologıalyq jattyǵýlar ótkizý kerek.
Adamdardyń bir birimen qarym qatynasy óte kúrdeli proses. Qorshaǵan adamdarmen qarym qatynas jasaýda qıyndyq kóretin balalar, bizinshiden ujymǵa beıimdelýinde, bilimdi meńgerýine kedergi bolady. Sol sebepten tanysý, qarym qatynas ornatýǵa arnalǵan «Kóńil kúıimizdi jattyqtyrý», «Kim ekenin tap», «Kópir», Aýyzsha voleıbol» t. b. trenıńterdi ótkizý
Qazirgi kezdegi psıhıkalyq damýy tejelgen balalardy zertteý
L. A. Vygotskııdiń aqyl - oı deńgeıin anyqtaý synaqtary
Qazaqstanda kemtar bolyp týylatyn nárestelerdiń jyl saıyn ósýi
1) Qazirgi kezdegi psıhıkalyq damýy tejelgen balalardy zertteý
Sońǵy jyldary múmkindigi shekteýli balalar qatarynyń kóbeıýi elimizdegi densaýlyq saqtaý, bilim jáne áleýmettik qorǵaý ınstıtýttarynyń osy máselege aralasyp, kóńil bólýin talap etip otyr. Elimizdegi ekologıalyq tepe - teńdiktiń buzylýynan týa bitken, tuqym qýalaǵan, júre paıda bolǵan aýrýlar saldarynan sharshadaı bastarynan qasiret dertke shaldyqqan, mektepkeke barý baqyty buıyrmaı, oqýǵa jaramsyz atanǵan aqyl - oıy kesheýildegen nemese damý múmkindigi shekteýli balalar tirkelgen. Psıhologıalyq - medısınalyq keńes berý mekemeleriniń málimetterine súıenetin bolsaq, elimizde 15000 - nan astam múmkindigi shekteýli palalar tirkelgen. Qazirgi ýaqytta múmkindigi shekteýli balalar úshin áıgili Setan taqtasyn jasaldy. Bul tásil kúni búginge deıin dıagnostıkalyq korreksıalyq ádisteme retinde paıdalanyp keledi.
Bıne - Sımon testiniń paıda bolýy aqyl - oıy kesheýldegen balalardy irikteý máselesine baılanysty. Bul testter búkil dúnıe júzine keń taraǵan. Ol orys tiline 1911 jyly aýdarylyp, beıimdelgen. Bul oqýshylarǵa arnalǵan eń alǵashqy ıntellektýaldyq - qabilettilik testi. Bıne testi joǵary aqyl - oı fýnksıasynyń kognıtıvti qabiletine kóńil bólip, aqyl - oıdy anyqtaýǵa tirek bolyp tabylady. Biraq Bıne - Sımon testi keıinde kóptegen synǵa ushyrap, nátıjesinde birshama mándirek nusqalar usynyldy: Bıne - Terman jáne Stenford - Bıne keńirek taraǵany - Veksler testi. Onyń birqatar
aıyrmashylyqtary bar: tapsyrmanyń ár túrliligine, yńǵaıly ádister men nátıjelerdi qorytyndylaý, ol tek sandyq túrde emes, sapalyq túrde bolady. Test ádisiniń syndaryna tereń boılaı otyryp, testileýdiń nátıjesi túsindirýshi mánge emes, turaqtandyrýshy mánge ıe ekendigin aıtýǵa bolady. Testtik zertteýlerdi qoldanýdyń uzaq tájirıbesi kóptegen mamandardy ıntellektýaldy testterdiń tómen kórsetkishi árqashanda zerttelýshiniń qabiletteriniń nashar ekendigin bildirmeıdi degen qorytyndyǵa keledi: kóbine bul zertteýshi ony durys paıdalana almaǵandyǵyn bildirmeıdi.
Ótken ǵasyrdyń 20 - jyldarynyń basynda kesheýildeýi bar balalardy irikteýge qoldanylatyn testterge jáne testileý problemasyna qyzyǵýshylyq arta tústi. Endi ıntellektýaldy deńgeıdiń damýyn anyqtaýda balanyń jalpy damýyndaǵy kidiris tekseriletin boldy. Osydan keıin aýytqýshylyǵy bar balalardyń damýynyń dıagnostıkasyna degen kózqarasqa ózgerister endi, ony keshendi túrde tekserý uıymdastyryldy. Iaǵnı balany birneshe mamandar zertteıdi: nevropatologtar, pedagogtar, psıhologtar men logopedter, psıhıatr - dárigerler. Munda eń basty róldi psıholog emes, balanyń dıagnozyn anyqtaý arqyly kesheýldep damýdyń satylaryn belgileý - dárigerge júkteledi.
Balalyq shaqtaǵy neıropsıhologıalyq jáne dıagnostıkalyq problemalardy zertteýge E. G. Smernıskaıanyń jumystary arnalǵan. E. G. Smernıskaıa mektepte oqytýdyń qıyndyqtarynyń negizinde oqý mehanızmine jáne de úlgermeýshilikti korreksıalaýǵa arnalǵan ádistemelerdi usyndy. Onymen neıropsıhologıalyq ádistiń nusqalary anyqtalyp, ol «Lýrıa 90» dep ataldy. Bul ádis 4 sýb - testten turady. Onyń ekeýi estý arqyly este saqtaý, al qalǵan ekeýi kórý arkyly este saqtaýǵa baǵyttalǵan. Zertteýdiń qorytyndysy 14 shkalamen baǵalanady. Ár shkalanyń naqty sandyq máni bar. Shkala boıynsha baǵalanǵannan keıin 3 kórsetkish boıynsha esepteý jurgiziledi: estý, kórý jáne jıyntyq upaı arqyly. «Lýrıa 90» ádisi qorytyndysy boıynsha mekteptegi oqytý joǵary nátıjelerge jetkendigi is júzińde dáleldengen. Neıropsıhologıalyq ádisterdi qoldanýda Lýrıa 1973 jyly anomaldy balalardy zertteýdi usyndy. Biraq kúni búginge deıin keńes defektologıasynda jáne arnaıy psıhologıada testter óte shekteýli túrde paıdalanylady. Keńinen taraǵan psıhologıalyq zertteýler balanyń óz erkimen tandaǵan tapsyrmalary onyń este saqtaý, baıqaýy, oılaýy jáne eńbek kabiletin anyqtaý kezinde oılaýy sapaly ózgeristerge ushyraıtynyn kórsetti.
1930 jyldyń basynda L. V. Zankov arnaıy psıhologıanyń negizin óńdedi jáne aqyl - oıy damýy kesheýildegen balalardy zertteýge kiristi. Keıinirek ǵalym bir balalardyń oılaýy men sóıleýin zerttep, arnaıy mekteptegi oqýshylardyń jekelik tıpologıalyq erekshelikterin jáne dıfferensıaldy dıagnostıka máselesin qurastyrý qajettigin atap ótti.
L. S. Vygotskıı «Dıagnostıkany óristetý jáne qıyn balanyń pedagogıkalyq klınıkasy» eńbeginde balalardyń aqyl - oıy deńgeıin anyqtaý úshin qoldanylǵan psıhomstrıalyq synaqtardyń ǵylymı mańyzy joq dep tujyrymdady. Mundaı tásil arqyly qalypty mektep oqýshylarynyń aqyl - oı dárejesin zertteý qate qorytyndylar berip, aqyl - oıy qalypty damyǵan bala men aqyl - oıy kemistigi bar balany bir topqa jatqyzyp, shatastyrylýy múmkin dedi.
Psıhodıagnostıkalyq ádistemeler ishińde belgili bolyp sanalatyny «ıntellekt testi, ıntellek - týaldy damýdyń jas mólsherin anyqtaýǵa arnalǵan ádisteme. Intelelektisi ólsheý obektisi retinde jalpy týa paıda bolǵan qabiletter kez - kelgen tapsyrmany durys oryndaýmen anyqtalady. Intellekt deńgeıi 111t kersetkishi V. Shtern engizgen 10 koefısenti bolyp tabylady. Qazirgi anyqtaýlar aýytqýdyń ekinshi. Sharttaryna deıin ǵana jetedi, ıaǵnı shetki baspaldak m < qamtymaıdy. Ol aıtady: ortashadan temen rsıı de ıntellektiniń orta baǵadan tómen eki standart aýytqýlarynda jatqan kórsetkishter qarastyryǵan al Stenford Bıne testinde 10 - 67, Veksler testtik 10 - 69 sáıkes keledi. Bir ǵana İO - diń tómenirek anyqtap, aqyl - esi kem degen dıagnoz qoıýǵa bolmaıdy. Ómirde qanshalyqty 10 turaqty? Intellektýaldy damýdyń deńgeıin kórsete ala ma? Mak Koll jáne basqalardyń zertteýlerińde 10 ózgerýi densaýlyq, emosıalyq jaǵdaıǵa jáne tulǵanyń ózgerister qorshaǵan ortanyń faktorlaryna baılanysty Ǵalymdar tómendegi testilik kórsetkish barlyq ýaqyt balanyń nashar qabiletti ekendigin dáleldemeıtindigi ıaǵnı ol tek balanyń óz qabiletin tolyq qaralmaǵandyǵynan da bolýy múmkindigin tujyrymdaıdy. Sıgler keıbir balalardyń psıhologıasynda «nátıjeni sátsiz» bolýy múmkin degen úreı bolady degen qorqynysh testileýdiń qorytyndysyna áser etedi. Osyndaı sátsizdikke arnalǵan maksımaldy testteý quryldy. Munda ortasha 10 kórsetkishi turaqty standartty testileýge qaraǵanda pýnktke joǵarylaǵan.
Osylaısha, psıhodıagnostıkalyq prosedýrany alǵashqy kezeńi balanyń tanym áreketin analızdeýge baǵyttalýy kerek. Osyndaı jolmen alynǵan málimetter negizinde jalpy dıagnostıkalyq gıpotıza qalyptasady.
Psıhologıalyq dıagnostıka máselesine jasalady. Sholýlardy qorytyndylaı kele, ıntellektýaldi múmkindiktiń ereksheligine jeke bastyń sıpaty, emosıalyq jaǵdaıy, áleýmettik orta yqpaly baǵa tásilderi men eksperıment zertteýleriniń sonshalyq jetkiliksizdigin tujyrymdaýǵa bolady.
Qazirgi ýaqytta ortamyzda bolyp jatqan áleýmettik máseleleri, ekologıalyq - ekonomıkalyq daǵdarystar júıeleri buzylǵan, psıhıkalyq aýrýlary bar ár jastaǵy balalardyń kóbeıýine ákelip soktyrdy. İs - ıshardyń túrli aýrýlarǵa shaldyǵýy olardyń mektepte sabaqqa úlgermeýshilikke, tártip buzýǵa, qylmystyń kóbeıýine sebebi tıip otyr. Jalpy bilim beretin mektepterde nashar balalar az emes. Olar aýtızm, psıhıkalyq damýynyń kelýi, ınfantılızm, júıke júıesiniń buzylýy, enýrez sıaqty túrli aýrýlarymen aýyrady.
Burynǵydaı aýyzdan shyqqandy qaǵyp alyp, jatqa aıtatyn balalar múlde azaıyp, orta mektepti áreń bitiretin, zerdeleri taıaz balalar tym kóbeıip ketti. Onyń birden bir sebebi - araq iship, shylym shegetin, apıyn atýdyń nátıjesinde ýlanǵan uryqtan ekendigin ǵylym baıaǵyda - aq dáleldegen. Ana qursaǵynda toǵyz aı toǵyz kúnge sozylatyn ómirinde náreste ózindik bıologıalyq ereksheligimen qatar, keıin kókirek kózine aınalatyn túısiktik tárbıelerin jetildiredi.
Qazaqstanda kemtar bolyp týylatyn nárestelerdiń sany jyl saıyn ósip otyr. Mektepte jáne úıde de ondaı balalar jeke yqpal jasaýdy qajet etedi. Ol úshin balanyń
psıhologıalyk qajettilikterin, oqý úlgerimin zerttep, psıhologıalyq túzeý jumystaryn uıymdastyrý kerek.
Bizdiń mindetimiz - damý múmkindigi shekteýli balalarǵa, ata - analarǵa, psıhologtarmen birlese otyryp túzeý jumystaryn uıymdastyrý. Balalardyń akyl – oı damýynyń tejelýi týraly aıtatyn bolsaq, onyń bilimdi meńgerý daǵdysy tolyqtaı saqtalyp, deńgeıleri óz qurdastarynan 2 – 4 jylǵa qalys qalǵan. Balanyń psıhıkalyq damýynyń tejelýiniń negizgi sebepteri túrli bolýy múmkin. Olar basynan ótkergen aýrýlar, negizgi áleýmettik jaǵdaıy, nashar kórýi, qulaq aýrýy taǵy da basqa sebepterden bolýy múmkin. Psıhıatr, nevropatologtyń zertteýleri boıynsha psıhıkalyq damýynyń tejelýi balada tumaý, malárıa, sary aýrý, ishtegi ýlaný sıaqty aýrýlardan keıin paıda bolady. Psıhıkalyq damýynyń tejelýiniń negizgi buzylystary ıntelektýaldy deńgeıi kóbine tanym prosesteri: zeıini, logıkalyq este saqtaýy, oılaýy, keńistikti baǵdarlaýy tómen bolyp keledi.
Bul balalar óziniń kurdastarynan kesh júrip, kesh sóıleıdi. Olardyń salmaǵy az, boıy kishi, kóp sóılemeıtin, áljýaz, tez sharshap, kóp aýyrady.
Psıhıkalyq damýynyń tejelýi bar balalardyń oqý úlgerim erekshelikterine keletin bolsaq, bul balalardyń oqýǵa ýlgermeýshiligi )- synyptan bastap kórine bastaıdy. Biraq anyq belgileri 2 - 3 synypta belgili bolady. Oqý prosesinde olardyń oqý daǵdylaryndaǵy kezdesetin kemshilikteri:
- sabaq prosesine jaı qosylady;
- oqý materıalyn jaı nemese tipten qabyldamaıdy;
- berilgen tapsyrmany muǵalimniń kómeginsiz oryndaı almaıdy;
- oqýy men jazýy jaı;
- oqyǵan mátinin túsinbeıdi jáne túsingenin aıtyp bere almaıdy;
- esepter shyǵarǵan kezde úlken qateler jiberedi;
- tez sharshaǵysh;
- synyptastarymen az aralasady;
- óz oıyn anyq aıta almaıdy;
Psıhıkalyq damýynyń tejelýi bar balalar kóbine olıgofrenıa balalarǵa uqsaıdy. Biraq, egerde oqý prosesin, ádistemelik nusqaýlary durys jáne joǵary deńgeıde uıymdastyrylǵan bolsa, onda 1 - 3 jylda óz qurdastarynyń bilim daǵdysyn qýyp jetýge bolady. Bul jaǵdaıda balalarǵa arnaıy synyptar men jan - jaqty daıyndalǵan mamandar qajet.
Damýynda aýytqýy bar balany otbasynda tárbıeleý, januıanyń barlyq múshelerine tikeleı psıhıkalyq áserin tıgizedi. Januıadaǵy jaǵdaı, ákesiniń emosıonaldy qabyldaýy, januıamen psıhokorreksıalyq jumystanýdy qajet etedi. Kóptegen ata - ana balany jıi teksertip, dárimen emdeımin dep kóp kúsh jumsaıdy. Balalardyń emdelýiniń nátıjesi onyń aınalasyndaǵy adamdarǵa, al negizgisi ýaqytynda bastalǵan jáne psıhologıalyq túzeý jumysyna baılanysty ekenin kóbi bile bermeıdi. Ondaı balalar ózderiniń emosıalaryn uzaq ýaqyt baqylaı almaıdy. Olar saý balalarǵa qaraǵanda ózderin jıi yńǵaısyz sezinedi, sondyqtan ózderin ustaı almaı qyrsyq minezin kórsetedi. Úı ishinde jaqsy ahýaldyń ońtaıly ( aýytqýy bar balalardy jaǵymdy tárbıeleýi, mamandarmen árdaıym keńesýi, ata - ananyń úıdegi januıalyq durys baǵalaýyna kómektesedi. Ata - ananyń ózderiniń sóılegen sóziniń, ár qylyǵy balanyń oqýy men tártibiniń mańyzy zor ekenin eshqashan umytpaǵany jón.
Muǵalim - defektologtyń aldyna qazirgi ýaqytta úsh mindet júktelip otyr:
1. Oqýshyǵa bilim berý
2. Jalpy bilim beretin pánder arqyly oqytý jáne eńbek pánimen baılanystyryp qoldaný.
3. Jaǵymdy minez - qulyq qalyptastyrý: aınaladaǵy adamdarǵa qaıyrymdy bolýǵa, mahabbat, súıýge, áleýmettik beıimdelýge úıretý.
Bul mindetterdi negizge ala otyryp, psıholog - pedagogıkalyq týzeý jumystary mynadaı prınsıpterge súıenedi:
- balany jan - jaqty, jeke tulǵa retinde zertteý
- sharshaǵandyǵyn eskerý;
- oqý daǵdylaryn oıyn túrinde uıymdastyrý. Oıyn arqyly tapsyrmalardy oryndaý.
- mektep ómirine, tárbıe saǵattaryna qatystyrý
- oqytýdy arnaıy ádistemeler arqyly uıymdastyrý;
- okýshynyń jyldyq psıho - dıagnostıkalyq deńgeıin baqylaý.
Tıimdi jumys atqarý úshin maman óziniń beretin ártúrli ádis - tásilderdi jetik bilýi, oqýshylarmen qarym - qatynasta bolýy qajet. Osy máselelerdi sabaqta, sabaktan tys ýakytta, belgili bir maqsatta ár túrli jaǵdaılarda qoldanyp otyrý arqyly jumystardyń nátıjesin kórsetedi.
Qoryta aıtqanda, kazirgi kezde qoǵam qabiletti adamdardy qajet etedi. Jeke tulǵanyń ósýine psıhologıalyq - pedagogıkalyq jaǵdaı jasaýyn, óz ortasynda jáne ózge ujymda ezin erkin ustaı alýǵa tárbıeleý, ózine - ózi senimdi, jaýapkershilik qasıetin sińirgen tulǵa retinde qalyptastyrý. Jas náreste saý bolsa, otbasyna zor qýanysh pen bakyt ákeledi. Sonymen órkenıetti qoǵam qurý úshin, táirbıeli, deni saý azamattar men azamatshalar tárbıeleý kerek.
Kemistigi bar balalardy tárbıeleý – defektologıanyń negizgi túsinikteriniń biri.
Kemistigi bar balany tárbıeleýdiń maqsaty men múddeleri pedagogıkanyń negizgi prınsıpterimen aıqyndalady: belsendi, qoǵamdyq paıdaly ómirge daıyndaý, azamattyq qasıetterdi qalyptastyrý. Bul maqsattar kemistiktiń qurylymy jáne dárejesine sáıkes ádister men quraldar arqyly júzege asyrylady. Kemistiktiń sıpatyna qaraı onyń saldaryn túzeýge arnaıy sharttar jasalynady.
Balany tárbıeleý jumysy onyń jeke basynyń jáne jas mólsheriniń erekshelikterine qaraı, derbestigin, ózine - ózi qyzmet etý mashyqtaryn, minez - qulqyn, kópshilikpen ómir súrip, eńbek ete bilý qasıetterin qalyptastyrýǵa baǵyshtalady.
Kemistigi bar balalardy oqytý jáne damytý - bul berýdiń, sheberlik, daǵdy, áreket mashyqtaryn úıretýdiń maqsatty prosesi, ómirge eńbekke daıyndaýdyń negizgi quraly.
Oqytý barysynda bilim berý men tárbıeleýdiń maqsaty júzege asyrylady. Defektologıa kemistigi bar balalarǵa bilim berý jáne oqytýdyń arnaıy ádistemelik máselelerimen aınalysady.
Oqý prosesiniń maqsaty, mazmuny prınsıpteri uıymdastyrylýy kemistiktiń sıpaty men aýyrlyǵyna qaraı árbir arnaıy oqý ornynyń naqty tıpine sáıkestendirilip jasalady. Osyǵan baılanysty oqytý ádisteri, kórneki jáne tehnıkalyq jabdyqtar tańdalyp alynady, iriktep oqytýdyń máseleleri sheshiledi. Bul másele defektologıada eń negizgi bolyp tabylady, T. A. Vlasovanyń uǵymynsha, aıtylǵan ǵylymnyń barlyq bólikteriniń maqsaty – kemistigi bar balanyń damý erekshelikterin eskere oqytyp tárbıelemeıtin jáne onyń aýytqýshylyqtaryn jeńin shyǵýǵa dármeninshe múmkindik jasaıtyn jaıttardy anyqtaý.
Oqytý jáne tárbıeleý, damýdyń ońtaıly aýqymyn eskere otyryp, damytý sıpatynda bolýy kerek. Damýdyń ońtaıly aýqymy – kemistigi bar balanyń ózdiginen paıdalana almaıtyn ustazdyń kómegimen júzege asyra alatyn múmkindikteri men qalyptasyp kele jatqan áreketteri. L. S. Vygotskııdiń aıtýy boıynsha damýdyń ońtaıly aýqymy, kemistigi bar balanyń kek qazirgi múmkindigin ǵana emes, sonymen qatar onyń keleshektegi psıhıkalyq damýyn da qamtıdy. Oqytý damýdyń ońtaıly aýqymynan naqty damý satysyna ótýge septigin tıgizýi kerek, ıaǵnı birtindep muǵalimniń jetekshiliginsiz bala ózdiginen áreketke kóshýi kerek. Bul oqytý men damýdyń arasyndaǵy ishki baılanysty quraıdy. Qalyptasyp kele jatqan psıhıkalyq qyzmetterge súıene otyryp, durys uıymdastyrylǵan oqytý damýǵa ákelip tireledi.
Korreksıa (lat. Carrectio - túzetý) balalardyń psıhıkalyq dene kemistikterin túzetýge nemese azaıtýǵa baǵyttalǵan pedagogıkalyq sharalardyń júıesi. Korreksıa túsinigine jeke kemistikterdi túzetý men qatar (mysaly, kórý jáne til múkisin jóndeý) kemistigi bar balany oqytý, tárbıeleý, damytý barysynda qajetti nátıjege jetý maqsatyndaǵy túpkilikti áser etý de enedi. Balanyń tanymdyq áreketindegi jáne denesindegi damý kemshilikterin joıý men túzetý «korreksıalyq tárbıeleý jumysy» uǵymyna belgilenedi.
Balalarǵa jalpy bilim berý jáne eńbek mashyqtaryn qalyptastyrý barysynda negizgi jáne qosymsha sabaqtardyń barlyq formasy men túrleri korreksıalyq - tárbıelik maqsatqa baǵyndyrylǵan.
Kompensasıa (lat. Comensatio – qalpyna keltirý, teńestirý) – organızmniń damymaı qalǵan nemese buzylǵan qyzmetterin aýystyrý nemese qaıta qurý. Bul týa bitken nemese keıinnen paıda bolǵan kemistikterge organızmniń beıimdelgishtigine baılanysty qúrdeli de alýan proses.
Kórmeıtin bolyp týylǵan balanyń kórý taldaýyshtarynyń qyzmetin qalpyna keltirý, kóbinese, túsinýshilikti arttyrý arqyly, ıaǵnı teriniń seziný júıesi men kınestatıkalyq taldaýyshtardy damytý arqyly júzege asyrýǵa bolady.
Kompensasıa (qalpyna keltirý) prosesi joǵarǵy nerv júıesi qyzmetiniń edáýir qosymsha múmkinshilikterine súıenedi. Bul proses organızmniń qaısybir qyzmetin joǵaltyp alǵan janýarlarǵa da tán. Bul organızmniń bıologıalyq beıimdelgishtiginiń belgisi.
Balanyń jan - jaqty damýy kompensasıa prosesiniń sharyqtaý shyńy. Alaıda kemistiktiń keıbir formalary úshin kompensasıanyń (qalpyna kelýdiń) sheńberi shekteýli. Aqyl damýynyń tereń kemistikteri kezinde kemshilikterdi ishinara ǵana túzetýge bolady, óıtkeni aqyl - estiń tereń formadaǵy kemshilikteri joǵarǵy tehnıkalyq prosesterdiń damýyna keltiredi. Biraq bundaı jaǵdaıdy aqyl - esi kem balalardyń damýy túpkilikti shektelip qalady dep túsinbeý kerek.
Kemistigi bar balalardaǵy qalpyna kelý prosesteriniń ótýi ár túrli jaǵdaılarǵa baılanysty. Kelesi jaǵdaılar olardyń damýy úshin qolaıly bolyp tabylady:
a) arnaıy mekemeler tarabyn qurýdy qarastyratyn oqytý men tárbıeleý júıesin durys uıymdastyrý, oqý prosesin korreksıalyq - tárbıeleý jumysynyń arnaıy ádister paıdalanatyndaı etip qurý;
b) oqý men eńbekti balalardyń dene jáne aqyl qabiletteri qalyptastyrýda negizgi qural retinde biriktire paıdalaný prınsıpti.
v) balalar ujymyńda, sondaı - aq ustazdar men oqýshylar arasyndaǵy durys qarym - qatynastar;
g) oqý jumysy men balalardyń demalys kestesin artyq salma túspeıtindeı etip durys uıymdastyrý;
d) olardyń belsendiligin, erkindigin kóteretin oqytýdyn ár túrli ádisterin almastyryp otyrý;
e) balalardyń múmkindikterin tıimdi paıdalaný úshin arnaıy jabdyqtar men oqý quraldar júıesin, túrli tehnıkalyq quraldardy keńinen paıdalaný;
Kemistigi bar balalardyń ár túrli toptarynyń erekshelikteri eskere, sonymen qatar ár balanyń erekshelikterine tirek qurastyrylǵan korreksıalyq - tárbıelik jumys qalpyna keltirýdiń túzetýdiń jáne fýnksıalardyń qyzmetin ornyna keltirýdi mańyzdy sharty bolyp tabylady.
Áleýmettik adaptasıa (lat. adaptation - beıimdeımin) kemistigi bar balalardyń jekeleı jáne toptyq áreketteri qoǵamdyq normalar men túsinikter júıesiniń deńgeıine jeteleý. Kemistigi bar balalarda áleýmettik ortamen qarym - qatynasty damýdyń kemshilikterine baılanysty qıynǵa túsedi. Ózgeristerge kúrdelenip kele jatqan toptarǵa beıimdiligi shektelge. Qalyptasqan ortada olardyń óz aldyna qoıǵan maqsattaryna jet úshin olar erekshe qınalýshylyk sezinedi, sondyqtan olar ózgesh jol izdep, áreketterinde óreskeldikke jol berýi múmkin.
Kemistigi bar balalardy oqytý men tárbıeleý maqsatyna olardyń qoǵammeń, kollektıvpen qalypty qarym - qatynasqa áleýmettik (sonyń ishinde quqyqtyq ta) normalar men qaǵıdalardy sanaly túrde oryndaı bilýge úıretý kiredi. Áleýmettik beıimdelý kemistigi bar balalarǵa qoǵamdyq paıdaly ómirge belsene órnalasýyna múmkindik beredi. Arnaıy mekteptiń oqýshylary bizdiń qoǵamdaǵy normalardy ıgere alatyndyǵyn kórsetip otyr.
Áleýmettik reabılıtasıa (lat. rehabilitos - qabiletin, jarymdylyǵyn qalpyna keltirý) medısınalyq - pedagogıkalyq manynada - kemistigi bar balany, onyń dene jáne psıhıkalyq múmkinshilikteriniń deńgeıinde áleýmettik ortaǵa, qoǵamdyq ómirge jáne eńbekke baýlý. Bul defektologıanyń teorıasy men tájirıbesiniń negizgi maqsaty.
Reabılıtasıa damý kemshilikterin joıý nemese jumsartý úshin medısınalyq sharalarmen qosa arnaıy oqytý, tárbıeleý jáne mamandyqqa daıarlaý arqyly júrgiziledi. Reabılıtasıa kezinde nýrýdyń zardabynan buzylǵan fýnksıa qyzmetteri ishinara qalpyna keredi.
Reabılıtasıa maqsattaryn oryndaý, oqý prosesi kemistigi bar balalardyń erekshelikterine qaraı uıymdastyrylǵan arnaıy oqý oryndary júıesinde júzege asyrylady.
Otbasylyq tárbıe - reabılıtasıa jasaýdyń belsendi faktory. Mektep pen otbasylyq birlesken áreketi, kemistigi bar balalardyń eńbekke degen múmkindikterin anyqtap, qolynan keler mamandyq tańdap, paıdaly qoǵamdyq ómirge belsendi aralasýyna septigin tıgizedi.
4. «Múmkindigi shekteýli balalar» túsinigi men olardyń damýynyń ózgesheligi.
Aqyl - oıy artta qalǵan oqýshylardyń kóp bóligin ata - analary joq, tolyq emes jáne áleýmettik jaǵdaıy nashar otbasylardan shyqqan balalar quraıdy. Mundaı balalar óz otbasymen tolyq qarym - qatynasynan aırylǵan. Bul olardyń jeke tulǵasynyń qalyptasýyna jaǵymsyz áser etedi.
Intellektýaldyq jetispeýshiliktiń saldarynan aqyl - oıy artta qalǵan balalardyń jeke tulǵasynyń qalyptasýy ár túrli aspektilerde qıyn jaǵdaılarda etedi.
Jeke tulǵanyń kóptegen qasıetter jıyntyǵyna adamnyń belsendiliginiń kez kelgen kórinisine áser etetin erekshe oryn alady. L. S. Vygotskıı ıntellektýaldyq jáne emosıonaldyq sferalardyń ishki birligi men ózara tyǵyz baılanysty týraly tujyrymynda aqyl - oıdyń artta qalýy barysynda balada ıntellekti men afektiniń ara qatynasy normadan bólek bolady jáne bul olardyń psıhıkalyq erekshelikterin túsiný úshin emosıanyń qalyptasýy jeke tulǵalyq damýynda óte mańyzdy, - dedi.
Aqyl - oıy artta qalǵan balanyń emosıasynyń kórinýi onyń jasyna, kemistiktiń qurylymynyń sapalyq ereksheligimen terendigine jáne ony qorshaǵan áleýmettik ortaǵa táýeldi. Kishi mektep jasyndaǵy balalar madaqtaýǵa, qoldaýǵa jáne renjisýge ásershil bolyp keledi. Olar unamsyz jáne erkeletý emosıalaryn ajyratady. Biraq óz emosıalaryn verbaldy týrde kórsete almaıdy. Óziniń adamdarǵa degen qarym-qatynasyn janasýmen, jymıýmen, betine qaraýmen bilderedi. Eresektermen qarapaıym oıyndardy úlken yntamen oınaıdy, olar qandaı da bir deńgeıde dybys shyǵarýǵa, elikteý nemese sábılik sózderdi qosady. Mysaly, bala taptaýryn is - áreketterdi jasaıdy, máshıneni alǵa, artqa qaraı júrgizip, «bı - bı» - di aıta otyryp, qýana kúledi.
Mektepke deıingi jastaǵy eresek balalar ózderin qorshaǵan jaǵdaıdy anaǵurlym adekvatty túsinedi. Olar kishi balalarǵa qaraǵanda sóıleý tilin jaqsy meńgeredi, óz emosıalaryn is - áreketpen jetkizip qana qoımaıdy, sondaı - aq, ózine unaǵan, unamaǵan sózderdi qoldana otyryp, ózderin qyzyqtyrǵan oıynshyqtardy alǵysy keletindikterin aıtyp túsindiredi. Bul balalar ózderi túsine alatyn, emosıonaldy, mánerli oqylatyn qarapaıym mátinderdi úlken yntamen tyńdaıdy. Olar mımıkamen, dene qımyldarymen, sózdik reaksıalarmen mátin mazmunyna janashyrlyqtaryn jáne olardyń qarsylastaryna jaǵymsyz qarym-qatynastaryn bildiredi.
Aqyl - oıy tejelgen mektepke deıingi jastaǵy balalar selsoq, senimsiz áreket etedi. Olardyń emosıalary az, alaıda kúızelisteri turaqty, anaǵurlym tereń bolyp keledi. Olar aıǵaılaýǵa, júgirýge, suramaı zatty alýǵa, shýlaýǵa, qyrsyǵýǵa bolmaıtyndyǵyn túsinbeıdi. Al keıbireýleri sóılemeıdi, jan - jaǵyna úreımen qaraıdy, ata - analardyń artyna tyǵylady, úndemeıdi, qarym - qatynastan bas tartady jáne t. b.
Oıyn. Qalypty damyǵan mektepke deıingi balalardyń jetekshi is - áreketiniń túri - oıyn bolyp tabylady. Aqyl - oıy artta qalǵan balalardyń damýynda oıyn qajetti oryn almaıdy. Aqyl - oıy artta qalǵan balalar sújettik - róldik oıyndardy óz betterinshe táýelsiz meńgere almaıdy. Eresek balalarda ǵana sújettik - róldik oıynnyń jeke elementterin baıqaýǵa bolady. Balalar eresekterdiń kómegimen satýshyny, kasırdi, satyp alýshynyń jáne t. b. rólderin oınaıdy, alaıda óz bastamasymen mundaı oıyndardy uıymdastyra almaıdy.
Ádette aqyl - oıy artta qalǵan mektepke deıingi jastaǵylarda jekelegen oıyn áreketterin baıqaýǵa bolady, biraq olar mazmuny jaǵynan tolyq emes. Bala bos oıynshyq máshıneni onyń motorynyń shýylyn bildiretin dybystardy shyǵara otyryp, bólmeniń bir buryshynan eki buryshyna qaıta - qaıta júrgizedi. Onyń qozǵalystary men dybys shyǵarýy stereotıpti bolyp keledi jáne qandaı da bir oıdy iske asyrmaıdy. Nemese qyz bala qýyrshaqty tamaqtandyrady, onyń betine qasyqty apara beredi, biraq aýzyna dál túspeıtindigine kóńil aýdarmaıdy. Bala eshqandaı sújetke kirmeıtin jaǵdaıdy tek shamamen ǵana iske asyrady, biraq jaqsy tanys is - áreketterdi kórsetedi.
Al jekelegen jaǵdaılarda mektepke deıingi jastaǵy balalar eki, úsh adam bolyp birigedi. Mysaly, balalardyń bireýi dybys shyǵara otyryp, máshıneni, aıdaıdy, al ekinshisi onyń sońynan júredi. Mundaı birigý qysqa ýaqytty bolyp keledi. Az ýaqyttyń ishinde konflıkt týyndap, bir - biriniń oıynshyqtaryń tartyp alýǵa tyrysady.
Eger aqyl - oıy artta qalǵan balalar qalypty damyǵan balalarmen oınaıtyn bolsa, onda ol únemi kómekshiniń rólin oryndaıdy, deni saý bala qarapaıyn sújettik oıyndy uıymdastyrady, al ol solardyn kórsetken nusqaýy boıynsha bir nárseni ustaıdy alyp keledi, alyp barady.
Sýret salý (beıneleý). Mektepke deıingi jastaǵy qalypty balalar sýretti bar yntasymen qýana salady. Alǵashynda olar qaǵazǵa qarapaıym shımaılardy syzady, sodan keıin jekelegen obektilerin beıneleýge tyrysady. Olardyń kóbi kitaptyǵy ılústrasıalardy kóshirip salady. Túrli - tústi, ashyq jarqyn karandashtarmen, kraskilermen jumys iste balalardy qýantady. Al aqyl - oıy artta qalǵan balalar beıneleý is - áreketteri erekshe ári baıaý qalyptasady. Olardyń salǵan sýretteri shımaı - shatpaq kúıinde jáne tek mektepke deıingi balalyq shaqtyń sońyna qarabarynsha tolyq oryndamaǵan dóreki qatelikteri bar anyq emes, qısyq sýrettermen salynǵan sújettik beınelerdi kórýge bolady. Osy sýretterden olardyń qabyldaýdyń dıfferensıasynyń bolmaýy, oılap men estiń tómen deńgeıi jáne qozǵalys sferasynyń jetilmeý anyq kórinis tabady.
Defektologıada «aqyl - esi isem» balalar dep, ortalyq nerv júıesiniń organıkalyq zaqymdanýynyń netıjesinde paıda bolǵan tanymdyq áreketiniń túraqty túrde tejelýin aıtady. Ortalyq nerv júıesiniń (ONJ) zaqymdanýy aýyrlygyna, shoǵyrlanýyna jańa túsken ýaqytyna qaraı er túrli bolyp keledi. Basqa sózben aıtqanda damý aýytqýynyń etıologıasy alýan túrli bolýy múmkin, al búnyń ózi aqyl - esi kem balalardyń fızıologıalyq minez - erkiniń jene aqylynyń damýynda jeke erekshelikterdi týyndatady.
Aqyl esiniń damýy zaqymdanǵan balalardy zerttep, oqytý tárbıeleý jene eleýmettik beıimdeý máselelerin sheshýmen pedagogıkanyń arnaıy salasynyń biri - olıgofrenopedagogıka aınalysady. Olıgofrenıa (grek. oishoz - kem, «rhgep» - aqyl termınin engizgen nemistiń psıhıatry E. Krepelın.
Aqyl - esiniń kemistigi olıgofrenıanyń aıshyqty nyshany bolyp keletin balalar (olıgofren - balalar) aýqyly tejelgen balalardyń ishindegi eń kóbi. Olıgofrenıa - jatyr ishind (prednatelnyı), bosaný kezinde (natalnyı) nemese dúnıege kelgen (postnatalnyı) kezeńde ONJ - niń zaqymdanýynyń eserinen paıda bolǵan aqyldyń jene psıhıkanyn damýynyń kenjeleýiniń túri.
Arnaıy klıııkalyq zertteýlerdiń kórsetýi boıynsha olıgofrenıa kezinde aýrýdyń negizgi nyshany mıdyń úlken jarty sharynyń mólsheri zaqymdanýy bolyp tabylady. Olıgofrenıa kezinde mıdyń úlken jartysharynyń teń mólsheri zaqymdanýmen shektelmeı, mıdyń qabyǵynda neırodınamıkalyq sapaly ózgerister bolady.
Debıldik - aqyl kemistiginiń eń jeńil (naqúrystyq pen ımbesıldikke qaraǵanda) derejesi. Degenmen debıl balalardy kenjelengen sanasy men sezimdik - eriktik erekshelikteri olarǵa jappaı bilim beretin kópshilik mektepterdiń baǵdarlamasyn kórýin múmkindik bermeıdi. Debıl balalar úshin mektep baǵdarlamasynyń kez kelgen penin oqyp úırenýi óte qıynǵa soǵady. Qarapaıym matematıkalyq (bastaýysh mektep kólemindegi) bilimdi ıgerýdiń óz jınaqtaı oılaýdyń joǵary derejesin qajet etedi, al debıl balalarda búndaı qasıet búzylǵandyqtan, olar eń qaranaıym dep matematıkalyq amaldardy óte qınalyp ıgeredi.
Sebep - saldardyń arasyndaǵy baılanysty taba bilmeý óz qarapaıym arıfmetıkalyq esepterdi shyǵarýdyń ózinde ájepteýir qıyndyqtarǵa ákelip soǵady. Ýaqyttyń, keńistiktik jáne zattar men qúbylystardy túsiný qabiletiniń tejelýi, debıl balalardy tarıh, jaǵrafıa, syzý, fızıka, hımıa taǵy sol sıaqty pender jalpy bilim beretin mekteptiń kólemindegi materıaldardy ıgerýi múmkindik bermeıdi.
Debıldik balalardyń kópshiligine tán samatıkalyq aýytqýlary denesiniń jalpy álsizdi (ásirese oqýdyń alǵashqy kezeńinde), motorıkasynyń aqaýlary, sonymen qatar júıesin mineziniń jáne áreketiniń erekshelikteri olardyń keleshekterine tán balalar.
Aqyl - oıy kem aýrýlardyń psıhıkalyq kyzmetiniń buzylýynyń ár túrli sıpaty bar. Psıhologılyq zertteýlerde taldaýǵa ereje boıynsha, tanym prosesteriniń buzylýy (negizinen oılaýdyń) tartylady, jumystyń azǵana bóligi jeke adamnyń buzylýyn taldaýǵa arnalǵan.
Biraq psıhıkanyń buzylýyn tanymdyq jáne jeke sferanyń parametterinde taldaý sarqylmaıtynyń atap ótý kerek. Psıhıkalyq buzylýdyń barlyq kóp túrliligin tanym prosesteri júıesiniń ózgerýiniń nemese motıvterdiń buzylýyna tabystyrý (jalǵastyrý) durys emes.
Bir qatar aýrýlarda psıhologıalyq eksperıment túsiniktiń ózgertilgen júıesin tappady: aýrýlar sıntezdeýdi talap etetin tapsyrmalardy qorytyndylardy uǵyndy, aýrý adamdardyń asosıasıasy barabar sıpatta boldy, aýrý kisiniń tájirıbe jaǵdaıynda qarym - qatynasynda ózgertilgen joq. Sonymen birge aýrýlar naqty jumysty is - árekettiń durys tásilin uzak ýaqyt boıy ustap turalmady, qatelikter jiberdi. Búl jaǵdaılarda aýrýdyń aqyl - oıy jumysqa qabilettiliginiń buzylýy týraly aıtýǵa bolady.
Búl máseleniń neǵurlym ken josparynda aýrýdyń enbek qabilettiliginiń buzylýy negizinde jatqan ár túrli faktorlardy anyqtaıtyn eńbekke qabilettiligin saraptaý ınstıtýtynyń psıhologtyń zertteýleri arnalǵan.
1936 j. V. M. Kogan kóptegen aýrýda eńbekke qabilettiligi tómendetetin negizgi faktor onyń zeıiniń kólemin aryltý bolyp tabylatynyn týraly birneshe ortanyń eser etýin bir mezette esepke alýdiń múmkin emestigi týral erejeni qorǵady. Múnda negizinen aýrýlardyń bir rettik aqyl - oı is - áreketi úshin qajetti daǵdylar men sheberlikterin saqtap qalǵan bolyp shyqty. Búl derek zertteýdiń erekshe eksperımettik tásilin izdeýdiń negizi boldy.
Eńbekke qabilettiliginiń buzylý máselesine E. A. Korobkovanyń qyzyqty
zertteýi arnalǵan.
Adamnyń ótken ómirdegi daǵdylanǵan ádetteri, onyń ıntellektýaldy (zıatkerlik) operasıalardy jıi saqtap qalady, onyń ústine aýrý adam uzaq jáne turaqty kúshterdi talap etetin aqyl - oı tapsyrmalaryn oryndaı almaıdy.
Aqyl - oı eńbekke qabilettiliginiń buzylýy jekelegen prosesterdiń: es - zeıinniń ózgerisinen (terbelisi) kórinedi. Eger mundaı - aýrýǵa on sózdi aıtý jáne aıtylǵan sóziniń sanyn qısyq túrinde beıneleý usynylsa onda sońǵysy synyq sıpatta bolady.
Osyǵan uqsas nátıjeler aýrýlardy krepshın synamasymen zertteý kezinde alyndy. Jiberilgen qatelikterdiń sanyn beıneleıtin qısyqta, aýrýlardyń ónimdiliginiń úzilýimen labıldiliginiń dáleldeı otyryp, synyq sıpatta bolady.
Osyǵan uqsas ózgerister psıhıkasynyń qyzmettiń kúrdeli formalaryn zertteý.
Kezi sıaqty, onyń qarapaıym kórinýlerin taldaý kezinde de, mysaly sensomo torlyq reaksıalyk qarqynyn zertteý kezderinde de baıqalady.
6. Aqyl - esi kemdiktiń aýyr túrleri.
AQYL - ESİ KEMDÁREJESİ
Aýytqýdyń keshenine qaraı olıgofrenıa kezindegi aqyldyń kenjeligi úsh derejege bólinedi: naqúrystyq, ımbesıldik jene debıldik.
Naqúrystyq - aqyl kemistiginiń eń tereń dárejesi. Naqurys balalar qorshaǵan ortany túsinýden maqúrym, sóıleý fýnksıalary óte nashar damıdy jáne shekteýli, keıbir jaǵdaılarda sóıleý dybystary múlde damymaıdy. Naqúrys balalardyń, matorıkalyq, qımyl jáne prosesin úılestirý, keńistikti baǵdarlaý múmkindikteri búzylǵan (keıde, óte aýyr jaǵdaılarda olar jatýdan basqa múmkiqdikteri bolmaıdy). Olarǵa ózine - ózi qaraýdyń óte qarapaıym, sonyń ishinde jýynyp - sheshiný mashyqtary óte baıaý jáne úlken qınalyspen qalyptasady. Kóp jaǵdaıda múndaı daǵdylar qalyptaspaı da qalady. Naqúrys balalar oqytylmaıdy da, olarǵa qajetti medısınalyq kómek, baqylaý jáne kútim kórsetiletin áleýmet^ik qamsyzdandyrý mınıstrligi júıesiniń arnaıy mekemelerinde (aqyly óte qalyq balalarǵa arnalǵan balalar úıi) bolady (ata - analarynyń rúqsatymen). 18 jasqa tolmaǵnnan keıin olar jazylmaıtyndardyń arnaıy ınternatyna aýystyrylady.
Imbesıldik - aqyl kemistiginiń naqúrystyǵyna qaraǵanda jeńildeý dárejesi. Imbesıldi balalardyń sóılep úırenýge, keıbir qarapaıym eńbek mashyqtaryń úırenýge shamalary jetedi. Biraq qabyldaý, este saqtaý, sóıleý, eńgimelesý, motorıkalyq jáne sezimdik - eriktik qyzmetterinde tereń zaqymnyń bolýyna baılanysty, búndaı balalardy arnaıy mektepterde de oqytý múmkin emes. Qúqyqtyq jaǵynan olar naqúrys balalar sıaqty dermeksiz, sondyqtan olar ata - analar nemese olardyń ornyn basatyn túlǵalardyń qamqorlyǵynda bolady. Kemeletke tolǵansha búl (balalar da aqyl - esi tereń kenjelengenderdiń ınternatynda bolady. Sońǵy jyldary, SSRO - nyń Pedagogıka gylymdar Akademıasynyń (PǴA) Ǵylymı zertteý ınstıtýttarynyń (ǴZI) kóp jyldan beri arnaıy úıymdastyrylǵan zertteýleri, ımbesıl balalardy ózderine arnalyp jasalynǵan baǵdarlamanyń kóleminde belgili bir bilim, mashyq jene daǵdylarǵa úıretýge bolatynyn anyqtap otyr. Búl baǵdarlama oqýdyń, jazýdyń jene eseptik sonymen qatar eńbektiń arnaıy úıymdastyrylǵan mektep janyndaǵy nemese ınternat sheberhanalarynda júmys isteýine múmkindik beretin, qarapaıym mashyqtaryn úıretýge baǵyttalǵan.
7. Psıhıkalyq damýy tejelgen balalarǵa arnalǵan mekteptegi túzetý - tárbıe jumysynyń ereksheligi.
Jalpy orta bilim beretin mektepte úlgerimi tómen balalar tobynda elý paıyz psıhıkasy damýy tejelgen (PDT) balalar kezdesedi. Psıhıkalyq damýdyń tejelýi bul balanyń ıntellektýaldy qabiletiniń jasyna sáıkes kelmeýi.
Psıhıkalyq damýynyń negizgi buzylystary ıntellektýaldy damý deńgeıi, ıaǵnı, zeıini, este saqtaýy, oılaýy, keńistikti baǵdarlaýy tómen bolyp keledi. Osy sebepterge baılanysty psıhıkasy damýy tejelgaen (PDT) balalardyń oqý úlgerimi tómen bolady. Bul balalardyń oqýǵa úlgermeýshiligi jeti segiz jastan anyq baıqalady. Onyń negizgi belgileri: sabaqqa belsendiligi baıqalmaıdy, berilgen tapsyrmalardy úlkenderdiń kómeginsiz durys oryndaı almaıdy, synyptastarymen az aralasady, óz oıyn ashyq aıta almaıdy, oqý men jazý, esepteýlerde kóp qateler jiberedi, tez sharshaǵysh, zeıini turaqsyz bolady. Psıhıkalyq damýy tejelgen balalardyń til baılyǵy ádettegi balalarǵa qaraǵanda 20 - 30% tómen deigeıde. Sondyqtan zertteý nátıjeleri boıynsha oılaý, sóıleý tilinde jáne shyǵarmanyń mazmunynyn aıtýda qıyndyqtar kezdesetini, sonymen qatar este saqtaý qabiletiniń artta qalǵany da anyqtalady. Osy sebepterden balanyń tapsyrmany oryndaýynda kóp qıyndyqtar kezdesedi.
Psıhıkasynyń damýy tejelgen balalarmen júrgiziletin psıhologıalyq túzetý damytý jumystarynyń túrleri kóp. Psıhologıalyq túzetý jumystaryn júrgizýdiń prınsıpteri tómendegideı:
Balanyń jeke tulǵalyq erekshelńkterin anyqtaý;
Sharshap ketpeýin qadaǵalaý;
Oqý áreketin oıyn túrinde uıymdastyrý, keńistikti baǵdarlaýyn damytý;
Synyptan tys tárbıe saǵattaryna qatystyrý;
Oıyn daǵdylaryn oqý áreketine aýdarý;
Arnaıy ádistemelermen oqytýdy uıymdastyrý;
Jyldyq dıagnostıkalyq damý deńgeıin salystyrý
Mamandardyń oqytý túzetý prosesinde ádistemelik nusqaýlardy durys jáne joǵary deńgeıde uıymdastyrýyna baılanysty psıhıkalyq damýy tejelgen balalardy óz jasyndaǵy balalardyń damý deńgeıine jetkizýge bolady.
Bilim berý mekemesinde oqıtyn psıhıkasynyń damýy tejelgen balalar ár ýaqytta nátıjege jetý úshin baqylaýdan tys qalmaýy qajet. Psıholog, synyp jetekshisi, ata ana tyǵyz baılanysta bolǵan jaǵdaıda balamen júrgiziletin jumys nátıjeli bolady, ıaǵnı balanyń óz ózine degen senimdiligin arttyrý arqyly túzete damytý jumystaryn júrgizý tıimdi.
Qoryta kelgende psıhıkalyq damýy tejelgen balany damytý barysynda jumys nátıjeli bolý úshin, ár balanyń fızıologıalyq, psıhologıalyq jas erekshilikterin eskere oyryp, jeke tulǵany damytý jumystaryn durys jáne tıimdi uıymdastyrý bolyp tabylady. Túzete damytý jumystarynda tómendegi máselelerge kóńil bólgen jón:
Balanyń qorshaǵan ortaǵa beıimdelýi;
Minez qulyq erekshelikteri;
óz ózin tómen baǵalaýy;
qorshaǵan ortaǵa senbeýshilikpen qaraýy;
óz kúshine degen senimsizdigi;
belsendiligi tómen.
Balany oqýǵa qyzyqtyrý jáne damytý maqsatynda sabaq aldynda, ashyqtyq, senimdilik deńgeıin, emosıonaldyq erkindikti, topta biraýyzdylyq ornatýǵa jaǵdaı jasaıtyn psıhologıalyq jattyǵýlar ótkizý kerek.
Adamdardyń bir birimen qarym qatynasy óte kúrdeli proses. Qorshaǵan adamdarmen qarym qatynas jasaýda qıyndyq kóretin balalar, bizinshiden ujymǵa beıimdelýinde, bilimdi meńgerýine kedergi bolady. Sol sebepten tanysý, qarym qatynas ornatýǵa arnalǵan «Kóńil kúıimizdi jattyqtyrý», «Kim ekenin tap», «Kópir», Aýyzsha voleıbol» t. b. trenıńterdi ótkizý
Qazirgi kezdegi psıhıkalyq damýy tejelgen balalardy zertteý
L. A. Vygotskııdiń aqyl - oı deńgeıin anyqtaý synaqtary
Qazaqstanda kemtar bolyp týylatyn nárestelerdiń jyl saıyn ósýi
1) Qazirgi kezdegi psıhıkalyq damýy tejelgen balalardy zertteý
Sońǵy jyldary múmkindigi shekteýli balalar qatarynyń kóbeıýi elimizdegi densaýlyq saqtaý, bilim jáne áleýmettik qorǵaý ınstıtýttarynyń osy máselege aralasyp, kóńil bólýin talap etip otyr. Elimizdegi ekologıalyq tepe - teńdiktiń buzylýynan týa bitken, tuqym qýalaǵan, júre paıda bolǵan aýrýlar saldarynan sharshadaı bastarynan qasiret dertke shaldyqqan, mektepkeke barý baqyty buıyrmaı, oqýǵa jaramsyz atanǵan aqyl - oıy kesheýildegen nemese damý múmkindigi shekteýli balalar tirkelgen. Psıhologıalyq - medısınalyq keńes berý mekemeleriniń málimetterine súıenetin bolsaq, elimizde 15000 - nan astam múmkindigi shekteýli palalar tirkelgen. Qazirgi ýaqytta múmkindigi shekteýli balalar úshin áıgili Setan taqtasyn jasaldy. Bul tásil kúni búginge deıin dıagnostıkalyq korreksıalyq ádisteme retinde paıdalanyp keledi.
Bıne - Sımon testiniń paıda bolýy aqyl - oıy kesheýldegen balalardy irikteý máselesine baılanysty. Bul testter búkil dúnıe júzine keń taraǵan. Ol orys tiline 1911 jyly aýdarylyp, beıimdelgen. Bul oqýshylarǵa arnalǵan eń alǵashqy ıntellektýaldyq - qabilettilik testi. Bıne testi joǵary aqyl - oı fýnksıasynyń kognıtıvti qabiletine kóńil bólip, aqyl - oıdy anyqtaýǵa tirek bolyp tabylady. Biraq Bıne - Sımon testi keıinde kóptegen synǵa ushyrap, nátıjesinde birshama mándirek nusqalar usynyldy: Bıne - Terman jáne Stenford - Bıne keńirek taraǵany - Veksler testi. Onyń birqatar
aıyrmashylyqtary bar: tapsyrmanyń ár túrliligine, yńǵaıly ádister men nátıjelerdi qorytyndylaý, ol tek sandyq túrde emes, sapalyq túrde bolady. Test ádisiniń syndaryna tereń boılaı otyryp, testileýdiń nátıjesi túsindirýshi mánge emes, turaqtandyrýshy mánge ıe ekendigin aıtýǵa bolady. Testtik zertteýlerdi qoldanýdyń uzaq tájirıbesi kóptegen mamandardy ıntellektýaldy testterdiń tómen kórsetkishi árqashanda zerttelýshiniń qabiletteriniń nashar ekendigin bildirmeıdi degen qorytyndyǵa keledi: kóbine bul zertteýshi ony durys paıdalana almaǵandyǵyn bildirmeıdi.
Ótken ǵasyrdyń 20 - jyldarynyń basynda kesheýildeýi bar balalardy irikteýge qoldanylatyn testterge jáne testileý problemasyna qyzyǵýshylyq arta tústi. Endi ıntellektýaldy deńgeıdiń damýyn anyqtaýda balanyń jalpy damýyndaǵy kidiris tekseriletin boldy. Osydan keıin aýytqýshylyǵy bar balalardyń damýynyń dıagnostıkasyna degen kózqarasqa ózgerister endi, ony keshendi túrde tekserý uıymdastyryldy. Iaǵnı balany birneshe mamandar zertteıdi: nevropatologtar, pedagogtar, psıhologtar men logopedter, psıhıatr - dárigerler. Munda eń basty róldi psıholog emes, balanyń dıagnozyn anyqtaý arqyly kesheýldep damýdyń satylaryn belgileý - dárigerge júkteledi.
Balalyq shaqtaǵy neıropsıhologıalyq jáne dıagnostıkalyq problemalardy zertteýge E. G. Smernıskaıanyń jumystary arnalǵan. E. G. Smernıskaıa mektepte oqytýdyń qıyndyqtarynyń negizinde oqý mehanızmine jáne de úlgermeýshilikti korreksıalaýǵa arnalǵan ádistemelerdi usyndy. Onymen neıropsıhologıalyq ádistiń nusqalary anyqtalyp, ol «Lýrıa 90» dep ataldy. Bul ádis 4 sýb - testten turady. Onyń ekeýi estý arqyly este saqtaý, al qalǵan ekeýi kórý arkyly este saqtaýǵa baǵyttalǵan. Zertteýdiń qorytyndysy 14 shkalamen baǵalanady. Ár shkalanyń naqty sandyq máni bar. Shkala boıynsha baǵalanǵannan keıin 3 kórsetkish boıynsha esepteý jurgiziledi: estý, kórý jáne jıyntyq upaı arqyly. «Lýrıa 90» ádisi qorytyndysy boıynsha mekteptegi oqytý joǵary nátıjelerge jetkendigi is júzińde dáleldengen. Neıropsıhologıalyq ádisterdi qoldanýda Lýrıa 1973 jyly anomaldy balalardy zertteýdi usyndy. Biraq kúni búginge deıin keńes defektologıasynda jáne arnaıy psıhologıada testter óte shekteýli túrde paıdalanylady. Keńinen taraǵan psıhologıalyq zertteýler balanyń óz erkimen tandaǵan tapsyrmalary onyń este saqtaý, baıqaýy, oılaýy jáne eńbek kabiletin anyqtaý kezinde oılaýy sapaly ózgeristerge ushyraıtynyn kórsetti.
1930 jyldyń basynda L. V. Zankov arnaıy psıhologıanyń negizin óńdedi jáne aqyl - oıy damýy kesheýildegen balalardy zertteýge kiristi. Keıinirek ǵalym bir balalardyń oılaýy men sóıleýin zerttep, arnaıy mekteptegi oqýshylardyń jekelik tıpologıalyq erekshelikterin jáne dıfferensıaldy dıagnostıka máselesin qurastyrý qajettigin atap ótti.
L. S. Vygotskıı «Dıagnostıkany óristetý jáne qıyn balanyń pedagogıkalyq klınıkasy» eńbeginde balalardyń aqyl - oıy deńgeıin anyqtaý úshin qoldanylǵan psıhomstrıalyq synaqtardyń ǵylymı mańyzy joq dep tujyrymdady. Mundaı tásil arqyly qalypty mektep oqýshylarynyń aqyl - oı dárejesin zertteý qate qorytyndylar berip, aqyl - oıy qalypty damyǵan bala men aqyl - oıy kemistigi bar balany bir topqa jatqyzyp, shatastyrylýy múmkin dedi.
Psıhodıagnostıkalyq ádistemeler ishińde belgili bolyp sanalatyny «ıntellekt testi, ıntellek - týaldy damýdyń jas mólsherin anyqtaýǵa arnalǵan ádisteme. Intelelektisi ólsheý obektisi retinde jalpy týa paıda bolǵan qabiletter kez - kelgen tapsyrmany durys oryndaýmen anyqtalady. Intellekt deńgeıi 111t kersetkishi V. Shtern engizgen 10 koefısenti bolyp tabylady. Qazirgi anyqtaýlar aýytqýdyń ekinshi. Sharttaryna deıin ǵana jetedi, ıaǵnı shetki baspaldak m < qamtymaıdy. Ol aıtady: ortashadan temen rsıı de ıntellektiniń orta baǵadan tómen eki standart aýytqýlarynda jatqan kórsetkishter qarastyryǵan al Stenford Bıne testinde 10 - 67, Veksler testtik 10 - 69 sáıkes keledi. Bir ǵana İO - diń tómenirek anyqtap, aqyl - esi kem degen dıagnoz qoıýǵa bolmaıdy. Ómirde qanshalyqty 10 turaqty? Intellektýaldy damýdyń deńgeıin kórsete ala ma? Mak Koll jáne basqalardyń zertteýlerińde 10 ózgerýi densaýlyq, emosıalyq jaǵdaıǵa jáne tulǵanyń ózgerister qorshaǵan ortanyń faktorlaryna baılanysty Ǵalymdar tómendegi testilik kórsetkish barlyq ýaqyt balanyń nashar qabiletti ekendigin dáleldemeıtindigi ıaǵnı ol tek balanyń óz qabiletin tolyq qaralmaǵandyǵynan da bolýy múmkindigin tujyrymdaıdy. Sıgler keıbir balalardyń psıhologıasynda «nátıjeni sátsiz» bolýy múmkin degen úreı bolady degen qorqynysh testileýdiń qorytyndysyna áser etedi. Osyndaı sátsizdikke arnalǵan maksımaldy testteý quryldy. Munda ortasha 10 kórsetkishi turaqty standartty testileýge qaraǵanda pýnktke joǵarylaǵan.
Osylaısha, psıhodıagnostıkalyq prosedýrany alǵashqy kezeńi balanyń tanym áreketin analızdeýge baǵyttalýy kerek. Osyndaı jolmen alynǵan málimetter negizinde jalpy dıagnostıkalyq gıpotıza qalyptasady.
Psıhologıalyq dıagnostıka máselesine jasalady. Sholýlardy qorytyndylaı kele, ıntellektýaldi múmkindiktiń ereksheligine jeke bastyń sıpaty, emosıalyq jaǵdaıy, áleýmettik orta yqpaly baǵa tásilderi men eksperıment zertteýleriniń sonshalyq jetkiliksizdigin tujyrymdaýǵa bolady.
Qazirgi ýaqytta ortamyzda bolyp jatqan áleýmettik máseleleri, ekologıalyq - ekonomıkalyq daǵdarystar júıeleri buzylǵan, psıhıkalyq aýrýlary bar ár jastaǵy balalardyń kóbeıýine ákelip soktyrdy. İs - ıshardyń túrli aýrýlarǵa shaldyǵýy olardyń mektepte sabaqqa úlgermeýshilikke, tártip buzýǵa, qylmystyń kóbeıýine sebebi tıip otyr. Jalpy bilim beretin mektepterde nashar balalar az emes. Olar aýtızm, psıhıkalyq damýynyń kelýi, ınfantılızm, júıke júıesiniń buzylýy, enýrez sıaqty túrli aýrýlarymen aýyrady.
Burynǵydaı aýyzdan shyqqandy qaǵyp alyp, jatqa aıtatyn balalar múlde azaıyp, orta mektepti áreń bitiretin, zerdeleri taıaz balalar tym kóbeıip ketti. Onyń birden bir sebebi - araq iship, shylym shegetin, apıyn atýdyń nátıjesinde ýlanǵan uryqtan ekendigin ǵylym baıaǵyda - aq dáleldegen. Ana qursaǵynda toǵyz aı toǵyz kúnge sozylatyn ómirinde náreste ózindik bıologıalyq ereksheligimen qatar, keıin kókirek kózine aınalatyn túısiktik tárbıelerin jetildiredi.
Qazaqstanda kemtar bolyp týylatyn nárestelerdiń sany jyl saıyn ósip otyr. Mektepte jáne úıde de ondaı balalar jeke yqpal jasaýdy qajet etedi. Ol úshin balanyń
psıhologıalyk qajettilikterin, oqý úlgerimin zerttep, psıhologıalyq túzeý jumystaryn uıymdastyrý kerek.
Bizdiń mindetimiz - damý múmkindigi shekteýli balalarǵa, ata - analarǵa, psıhologtarmen birlese otyryp túzeý jumystaryn uıymdastyrý. Balalardyń akyl – oı damýynyń tejelýi týraly aıtatyn bolsaq, onyń bilimdi meńgerý daǵdysy tolyqtaı saqtalyp, deńgeıleri óz qurdastarynan 2 – 4 jylǵa qalys qalǵan. Balanyń psıhıkalyq damýynyń tejelýiniń negizgi sebepteri túrli bolýy múmkin. Olar basynan ótkergen aýrýlar, negizgi áleýmettik jaǵdaıy, nashar kórýi, qulaq aýrýy taǵy da basqa sebepterden bolýy múmkin. Psıhıatr, nevropatologtyń zertteýleri boıynsha psıhıkalyq damýynyń tejelýi balada tumaý, malárıa, sary aýrý, ishtegi ýlaný sıaqty aýrýlardan keıin paıda bolady. Psıhıkalyq damýynyń tejelýiniń negizgi buzylystary ıntelektýaldy deńgeıi kóbine tanym prosesteri: zeıini, logıkalyq este saqtaýy, oılaýy, keńistikti baǵdarlaýy tómen bolyp keledi.
Bul balalar óziniń kurdastarynan kesh júrip, kesh sóıleıdi. Olardyń salmaǵy az, boıy kishi, kóp sóılemeıtin, áljýaz, tez sharshap, kóp aýyrady.
Psıhıkalyq damýynyń tejelýi bar balalardyń oqý úlgerim erekshelikterine keletin bolsaq, bul balalardyń oqýǵa ýlgermeýshiligi )- synyptan bastap kórine bastaıdy. Biraq anyq belgileri 2 - 3 synypta belgili bolady. Oqý prosesinde olardyń oqý daǵdylaryndaǵy kezdesetin kemshilikteri:
- sabaq prosesine jaı qosylady;
- oqý materıalyn jaı nemese tipten qabyldamaıdy;
- berilgen tapsyrmany muǵalimniń kómeginsiz oryndaı almaıdy;
- oqýy men jazýy jaı;
- oqyǵan mátinin túsinbeıdi jáne túsingenin aıtyp bere almaıdy;
- esepter shyǵarǵan kezde úlken qateler jiberedi;
- tez sharshaǵysh;
- synyptastarymen az aralasady;
- óz oıyn anyq aıta almaıdy;
Psıhıkalyq damýynyń tejelýi bar balalar kóbine olıgofrenıa balalarǵa uqsaıdy. Biraq, egerde oqý prosesin, ádistemelik nusqaýlary durys jáne joǵary deńgeıde uıymdastyrylǵan bolsa, onda 1 - 3 jylda óz qurdastarynyń bilim daǵdysyn qýyp jetýge bolady. Bul jaǵdaıda balalarǵa arnaıy synyptar men jan - jaqty daıyndalǵan mamandar qajet.
Damýynda aýytqýy bar balany otbasynda tárbıeleý, januıanyń barlyq múshelerine tikeleı psıhıkalyq áserin tıgizedi. Januıadaǵy jaǵdaı, ákesiniń emosıonaldy qabyldaýy, januıamen psıhokorreksıalyq jumystanýdy qajet etedi. Kóptegen ata - ana balany jıi teksertip, dárimen emdeımin dep kóp kúsh jumsaıdy. Balalardyń emdelýiniń nátıjesi onyń aınalasyndaǵy adamdarǵa, al negizgisi ýaqytynda bastalǵan jáne psıhologıalyq túzeý jumysyna baılanysty ekenin kóbi bile bermeıdi. Ondaı balalar ózderiniń emosıalaryn uzaq ýaqyt baqylaı almaıdy. Olar saý balalarǵa qaraǵanda ózderin jıi yńǵaısyz sezinedi, sondyqtan ózderin ustaı almaı qyrsyq minezin kórsetedi. Úı ishinde jaqsy ahýaldyń ońtaıly ( aýytqýy bar balalardy jaǵymdy tárbıeleýi, mamandarmen árdaıym keńesýi, ata - ananyń úıdegi januıalyq durys baǵalaýyna kómektesedi. Ata - ananyń ózderiniń sóılegen sóziniń, ár qylyǵy balanyń oqýy men tártibiniń mańyzy zor ekenin eshqashan umytpaǵany jón.
Muǵalim - defektologtyń aldyna qazirgi ýaqytta úsh mindet júktelip otyr:
1. Oqýshyǵa bilim berý
2. Jalpy bilim beretin pánder arqyly oqytý jáne eńbek pánimen baılanystyryp qoldaný.
3. Jaǵymdy minez - qulyq qalyptastyrý: aınaladaǵy adamdarǵa qaıyrymdy bolýǵa, mahabbat, súıýge, áleýmettik beıimdelýge úıretý.
Bul mindetterdi negizge ala otyryp, psıholog - pedagogıkalyq týzeý jumystary mynadaı prınsıpterge súıenedi:
- balany jan - jaqty, jeke tulǵa retinde zertteý
- sharshaǵandyǵyn eskerý;
- oqý daǵdylaryn oıyn túrinde uıymdastyrý. Oıyn arqyly tapsyrmalardy oryndaý.
- mektep ómirine, tárbıe saǵattaryna qatystyrý
- oqytýdy arnaıy ádistemeler arqyly uıymdastyrý;
- okýshynyń jyldyq psıho - dıagnostıkalyq deńgeıin baqylaý.
Tıimdi jumys atqarý úshin maman óziniń beretin ártúrli ádis - tásilderdi jetik bilýi, oqýshylarmen qarym - qatynasta bolýy qajet. Osy máselelerdi sabaqta, sabaktan tys ýakytta, belgili bir maqsatta ár túrli jaǵdaılarda qoldanyp otyrý arqyly jumystardyń nátıjesin kórsetedi.
Qoryta aıtqanda, kazirgi kezde qoǵam qabiletti adamdardy qajet etedi. Jeke tulǵanyń ósýine psıhologıalyq - pedagogıkalyq jaǵdaı jasaýyn, óz ortasynda jáne ózge ujymda ezin erkin ustaı alýǵa tárbıeleý, ózine - ózi senimdi, jaýapkershilik qasıetin sińirgen tulǵa retinde qalyptastyrý. Jas náreste saý bolsa, otbasyna zor qýanysh pen bakyt ákeledi. Sonymen órkenıetti qoǵam qurý úshin, táirbıeli, deni saý azamattar men azamatshalar tárbıeleý kerek.
You Might Also Like
-
(lat. defectus – jetimsizdik jáne gr. λόγος – ilim) – pedagogıkanyń kórý, estý, sóıleý múshelerinde, aqyl - oıynyń damýynda tabıǵı kemistigi bar balalardy oqytý men tárbıeleý máselelerin zertteıtin ...
