InfoHub Logo

Don Kıhot. İ kitap

AILAKER IDALGO LAMANCHALYQ DON KIHOT
ORYS TİLİNEN AÝDARǴAN
QURMANǴAZY QARAMANULY
EKİNSHİ BÓLİM
GRAF LEMOSSKIIGE ARNAÝ

Baspadan shyqqan, biraq sahnada áli qoıylmaǵan komedıalarymdy jýyrda sizge joldaǵan kezimde, ózińizdiń, mártebeli myrzam, aldyńyzǵa kelip júginip, qolyńyzdan óbý úshin Don Kıhottyń, jańylmasam, shpor taǵynyp jatqanyn jazǵan edim. Al endi qazir onyń shporyn taǵynyp, jolǵa shyǵyp ta ketkenin habarlaǵaly otyrmyn, eger ol aman-saý baryp jetse, onda osynyń nátıjesinde ózińizge, mártebeli myrzam, azdy-kópti kómegim tıip te qalar degen oıdamyn, óıtkeni ekinshi bólim surqynda boı kórsetip, jalǵanǵa dabyra bolǵan basqa bir Don Kıhot ábden mezi qylyp, jalyqtyryp bitken jaǵdaıdan arylý úshin ony múmkindiginshe tezirek qolǵa tıgizýim keregin aıtyp meni asyqtyrýshylar tym-tym kóbeıip tur. Al endi meniń Don Kıhotymdy aıryqsha ańsarmen kútip otyrǵan kim degenge kelsek, ol, shamasy, qytaıdyń uly ımperatory shyǵar, óıtkeni budan bir aı ǵana buryn maǵan arnaýly shabarman arqyly qytaı tilinde hat joldaǵan edi, bul hatynda kitabymdy ózine berip jiberýimdi surapty, rasyn aıtqanda, jalynypty: sebebi, ıspan tilin oqytýǵa arnalǵan kollegıa qurmaqshy eken jáne atalmysh tildiń Don Kıhot hıkaıalary boıynsha úıretilgenin qalaıtyn kórinedi. Sol hatynda ol maǵan osy kollegıanyń rektory bolýǵa da usynys bildiripti. Álgi shabarmannan uly mártebeli aǵzam maǵan qandaı da bolsyn aqshalaı kómek kórsetken joq pa, dep suraǵam. Anaý bul uly mártebeli aǵzamnyń tipti oıynda da bolmaǵanyn aıtty.

“Ondaı jaǵdaıda, baýyrym, — dep málim ettim men, — Qytaıyńyzǵa kúnine on, ol az bolsa, tipti jıyrma mıl, qysqasy, qandaıyn qolaı kórseńiz sondaı jyldamdyqpen qaıta berýińizge bolady, al meniń mundaı uzaq saparǵa shyǵýǵa densaýlyǵym kótermeıdi, dimkástigim óz aldyna, qaltamda kók tıyn joq; onyń ústine, Neapolda ataqty graf Lemosskıı otyrǵanda maǵan ımperatorlar men monarhtar ne kerek, kollegıa men rektorlyq sekildi áýreshiliksiz-aq ol maǵan qoldaý kórsetip, qamqorlyq jasaıdy jáne meıirim-qaıyrymynyń moldyǵy sonsha, odan artyqty dámetýge de bolmaıdy”.

Osyny aıtyp shabarmanmen qoshtastym, osyny aıtyp ózińizben de, mártebeli myrzam, qoshtasqaly otyrmyn jáne P e r s ı l e s p e n S ı h ı z m ý n d a n y ń sergeldeńin, Deo volente¹ birneshe aıdan keıin aıaqtaıtyn kitabymdy, ózińizge syıǵa tartýǵa ýáde berem. Bul kitap óz tilimizde jazylǵan dúnıelerdiń (kóńil kóterýge arnalǵan kitaptardy aıtyp otyrmyn) ishindegi eń nashary nemese, kerisinshe, eń táýiri bop shyǵar degen oıdamyn; áıtkenmen, e ń n a sh a r y degendi beker aıtyp qaldym-aý deımin, óıtkeni, dostarymnyń oıynsha, kitabyma kemeldiktiń eń joǵary bıigine kóterilý buıyryp turǵan sekildi. Esen-saý qaıtyp orala kórińiz, mártebeli myrzam, sol shamada P e r s ı l e s te qolyńyzdan óbýge daıyn bop qalar, al men, ózińizdiń, mártebeli myrzam, malaıyńyz, aıaǵyńyzǵa jyǵylatyn bolam. Madrıdte, myń alty júz on besinshi jylǵy qazannyń sońǵy kúni jazyldy.

Ózińizdiń, mártebeli myrzam, malaıyńyz

Mıgel de Servantes Saavedra.

PROLOG

Oqyrmanǵa

Apyraı, ne deýge bolar! Osy prologty oqýǵa kirisken sen, ataqty áýletten shyqqan, bálkim, tipti ataqsyz áýletten de shyǵýyń múmkin oqyrman, estýimizshe, Tordesılásta uryqtanyp, Tarragonda týǵan ekinshi Don Kıhot avtoryn jerden alyp, jerge salyp, oǵan qoqan-loqqy kórsetip, ne túrli aıyp taǵatyn shyǵar degen oıdan alabóten taǵatsyzdanyp otyrsyń-aý, shamasy! Alaıda, aıypqa buıyrma, seni mundaı qyzyqqa kenelte almaımyn, óıtkeni jábir men japa qandaı momyn jannyń da júreginde ashý-yza týdyratynymen, meniń júregime bul qaǵıda bılik júrgize almaıdy. Bálkim, sen avtordy esek, keshshe jáne ardan bezgen dep tildegenimdi qalaıtyn shyǵarsyń, biraq mundaı nárse meniń qaperimde joq: ol ózin ózi jazalaǵan jan, sondyqtan onyń maǵan bary ne, joǵy ne. Janyma qatty batqan jalǵyz-aq nárse — quddy bir ózime bola arnaıy aıaldaýy úshin ýaqyttyń aǵymyn toqtata turýǵa quqym bar kisishe jáne quddy bir ótken kúnder men búgingi kúnderde oryn alǵan, aldaǵy kúnderde de qaıtalana qoıýy ekitalaı ýaqıǵalar ishindegi eń aıtýly ýaqıǵa kezinde mertikpeı, álde bir tavernada jarymjan bolǵanymdaı, meni shal dep, sholaq dep ataǵany boldy. Jaraqatym kórgen jannyń kóńilin ortaıtyp-aq tastaıtynymen, qaı jerde júrip jaralanǵanymdy biletinder aldynda, qalaı bolǵanda da, áıteýir, abyroı-bedelimdi arttyryp turady, óıtkeni jaýynger úshin jan saýǵalap qashqannan, urysta ólim tapqan durys jáne osyǵan kámil senetinim sonsha, qazir maǵan ótkendi qaıta oraltýǵa usynys jasalsa, onda men báribir osynaý aıtýly joryqqa qatysqandy hosh kórgen bolar edim, odan tys qalyp, basy aman, baýyry bútin kúıde júrgendi qalamas edim. Sarbazdyń beti men keýdesindegi tyrtyqtar — laıyqty qurmet pen laıyqty qoshemet kógine qalaı kóterilýge bolatynyn basqa jurtqa pash etip turǵan juldyzdar; sol sıaqty, shyǵarmany samaıdyń býryl tartýy emes, jas ulǵaıǵan saıyn kemeldene túsetin aqyl-parasat týyndatatynyn da kóptiń qaperine salyp qoıǵym keledi. Oǵan qosa, avtordyń meni ishi tar dep aıyptap, beıne bir meni dúmshe bireýdeı kórip, ishtarlyq degenniń ne ekenin maǵan túsindiretini de janyma jaısyz tıdi; alaıda, aq-adal shynymdy aıtsam, qyzǵanyshtyń barshaǵa málim eki túriniń abzal da aq nıetti, izgilikti murat tutatyny ǵana maǵan etene jaqyn, endeshe meniń dinı qaıratkerdiń, onda da jaı bireý emes, qasıetti trıbýnal múshesi bop tabylatyn adamnyń sońyna túsýim múldem múmkin emes; al eger avtor shynymen-aq osy ózim megzegen tulǵa jaıynda sóz qozǵap otyrsa, onda ol ońbaı qatelesedi, óıtkeni men bul adamnyń daryn-qabileti aldynda basymdy ıem jáne onyń týyndylaryn da, sol sıaqty ol kisi múltiksiz saqtap otyrǵan zıaly ómir saltyn da asa joǵary baǵalaımyn. Deı turǵanmen, novelalarym jaıyndaǵy oı-tujyrymdary úshin avtor myrzaǵa yrzashylyq bildirgim keledi: bularda ǵıbrattan góri shenep-mineý jaǵy basym, biraq bári de jaqsy dúnıe, deıdi ol, al, aqıqatynda, áldenesi jetispeı jatsa bulardy jaqsy dep aıtýǵa bolmas ta edi.

Shamasy, meni shekten tys ıi jumsaq, minezime tán sypaıylyq shekarasynan adym attap shyqpaýǵa beıil bireýge balaıtyn shyǵarsyń, oqyrman, alaıda men onsyz da sory qalyń jannyń soryn odan ármen qalyńdata berýge bolmaıtynyn bek jaqsy bilem, al bul myrzanyń sory sonshalyqty qalyń ekeninde esh kúmán joq, óıtkeni ashyq alańqaıda jáne kúnniń jaryǵynda boı kórsetýge táýekeli turmaı, mártebelige til tıgizgeni úshin kináli bop júrgen kisideı aty-jónin jasyryp, týyp-ósken jerin de basqasha atap otyr ǵoı. Eger sen, oqyrman, ǵaıyptan-taıyp onymen tanys bop shyqsań, meniń atymnan oǵan ózimdi jábir shekken adamǵa balamaıtynymdy jetkizersiń: es-tússiz eligý degenniń ne ekenin jáne eligýdiń eresen túriniń biri — adamnyń shyǵarmashylyq qabileti bary jaıyndaǵy, kitap shyǵara alatyny, ol kitabynyń oǵan qansha ataq ákelse, sonsha aqsha ákeletini, qansha aqsha ákelse, sonsha ataq ákeletini jaıyndaǵy oıǵa erýi ekenin jaqsy bilem; osynyń dáleldemesi retinde oǵan myna bir hıkaıany bar ónerińdi salyp meılinshe qyzyqty da kúlkili etip aıtyp berýińdi surar edim.

Sevıláda bir delquly boldy, kóńil aýdarýǵa da tatymaıtyn nárseden jáne adamnyń esinen eki eli shyqpaı báńgi qylatyn jabysqaq oıdan aýysh bop ketken-di. Anyǵyraq aıtqanda bylaı: qamystan ushy súıir tútik jasap alǵan ol kósheden be álde basqa jerden be bir ıtti ustap alyp, artqy aıaǵynyń birin tabanyna salyp basyp turyp, ekinshi aıaǵyn joǵary tartady eken, sosyn álgi tútigin ıttiń denesindegi belgili bir jerge bıtin salyp boılatyp, qashan dop sıaqty bop domalanǵanynsha úredi eken kelip; beıshara maqulyqty osyndaı halge jetkizgennen keıin álgi delquly ony ishinen birer márte qaǵyp-qaǵyp jiberip, bosatyp qoıa beredi eken; odan soń osynaý áreketiniń barysynda qashan da qasyna topyrlaı qalatyn ashyqaýyzdarǵa qarap: “Ittiń ishine jel toltyrý ońaı sharýa ma — buǵan ne deısizder, meıirban myrzalar?” deıdi eken. — Al, siz ne deısiz buǵan, meıirban myrzam: kitap jazý degen ońaı sharýa ma?

Ágárákı, oqyrman dostym, bul shaǵyn hıkaıa avtordyń kóńiline unaı qoımasa, onda oǵan basqa bireýin aıtyp ber, bul da jyndy men ıt jaıyndaǵy nárse.

Kordovada mármár taqtanyń synyǵyn já bolmasa salmaǵy ájeptáýir bolatyn tas kesekti tóbesine qoıyp júrýdi ádet qylǵan taǵy bir delquly boldy; áldeneni timiskileýge den qoıyp ketken beıqam ıtti kórgen ol oǵan bildirmeı jaqyndap keledi eken de, basyndaǵy júgin bar kúshimen ústine tastap kep jiberedi eken, al jábir kórgen ıt bajyldaı qyńsylap kósheden-kóshege ótip qashyp beredi eken. Sóıtip júrip bir joly tóbesindegi tasyn bórikshiniń janyndaı jaqsy kóretin ıtine tastapty. Tas ıttiń basyna tıip, soqqy jegen maqulyq jan daýysy shyǵyp qyńsylapty; muny óz kózimen kórip, óz qulaǵymen estigen qojaıyny dereý arshyn taıaǵyn ala sap esýasqa tura umtylypty da, silikpesin shyǵaryp sabap tastapty, oǵan qosa urǵan saıyn: “Surqıa! Tazymdy taspen soqtyń, á? Meniń ıtim — tazy ǵoı, naǵylet-aý!” degendi qaıtalap aıtyp turypty. Sóıtip, tazy degen sózdi jıyrma shaqty ret qaıtalap, delqulynyń túte-tútesin shyǵarǵannan keıin, aqyry ony bosatyp qoıa beripti. Este qalarlyqtaı sabaq alǵan delquly dereý qarasyn batyryp, bir aıdan astam ýaqyt kópshilik oryndardan boı kórsetpepti, áıtkenmen odan soń taǵy da sol baıaǵy áýleki oıdyń jetegimen jáne burynǵydan da aýyrlaý júkpen qaıtyp oralypty. Sóıtip, ol ıtke jaqyndap keletin kórinedi, oqtalyp turatyn kórinedi, biraq táýekel ete almaı, tasty laqtyrýǵa batyly jetpeı: “Bul tazy ǵoı, tımeı-aq qoıalyq!” deıtin kórinedi. Ózine kezdesken qandaı ıt bolmasyn, tóbet pe álde qanden be, báribir, “bul tazy ǵoı” deıdi eken, sóıtip tasty laqtyrýdan boı tartady eken. Osyǵan uqsas áldenendeı bir jaǵdaı bizdiń jazǵyshymyzdyń da basyna tap bolar, sóıtip oı-qıalynyń tastaı qatty jemisin qaǵaz betine qondyrýdan taısalar degen oı keledi, óıtkeni shandyr kitapty shaınańdaýǵa kim qushtar deısiń!

Oǵan taǵy mynany aıt: óz kitabyn shyǵarý arqyly meni tabyssyz qaldyrmaq bolǵan pıǵylynyń soqyr tıyndyq ta quny joq, osy sebepti Perendengtiń ataqty ıntermedıasyn óz basymdaǵy jaǵdaıǵa oraılastyra otyryp oǵan: “Qudaı maǵan da qaraılasar jáne qýanyshym bolyp senorym Jıyrma Tórt uzaq jasaı bersin!” dep jaýap bere alam. Hrıstıandyq sezimi men jurtqa málim jomarttyǵy ózimdi zulym taǵdyrdyń barsha taýqymetinen qorǵap turǵan graf Lemosskıı uzaq jasaı bersin, sondaı-aq, Toledo arhıepıskopy, asqan aqpeıil don Bernardo de Sandoval-ı-Rohas qýanyshym bolyp uzaq jasaı bersin, odan keıin bul dúnıede birde bir baspa oryny qalmasa da meıli, meni ǵaıbattap Mıngo Revýlgo shýmaqtaryndaǵy áripterden de kóp kitap basyp shyǵarylsa da meıli. Ózim záredeı emeýrin bildirmesem de, já jaramsaqtanbasam da, bul eki tarlan jaqsylyq jasasam degen izgi nıet jetegimen meni qanatynyń astyna alyp, meıirim-qaıyrym kórsetýge uıǵarym etip otyr, sondyqtan da ózimdi Fortýna ádettegi jolmen áýeletkenderden de góri baqytty ári baqýatty sanaımyn. Aýqaty tómen adamda da ar-namys bolady, ol tek ardan bezgenderde ǵana joq: joqshylyq tektiliktiń shyraıyn kómeskilendirýi múmkin, biraq ony birjola kúńgirttendire almaıdy, al izgi qasıet tipti taqyr kedeıshilik turpatynan da nuryn tógip turatyndyqtan, ol bıik maqsat pen izgi nıetti ustanǵan jandardyń qurmetine de, oǵan qosa iltıpatyna da ıe bola alady. Avtorǵa budan ózge eshteńe aıtpa, oqyrman, men de saǵan basqa eshteńe aıtpaımyn, — tek bir ǵana nárseni: Don Kıhottyń myna usynylyp otyrǵan ekinshi bólimi sol burynǵy sheberdiń qolynan shyqqanyn, alǵashqysy qandaı shuǵadan pishilse, munyń da sondaı shuǵadan pishilgenin qaperińe al jáne Don Kıhot týrasynda endi eshkim áńgime qozǵamasy úshin munda men ony aqyr sońyna deıin, aqtyq demi taýsylyp, jer qoınyna berilgen kezine sheıin jetkizem, óıtkeni osyǵan deıin aıtylǵandardyń jáne onyń estilikpen jasalǵan esalańdyqtary jaıynda adal da aq nıetti adamnyń áńgimelep bergeniniń ózi-aq jetip jatyr, sondyqtan oǵan qaıta orala berýdiń qajeti joq: sebebi, tipti táýir nárse bolǵan kúnde de, áldeneniń shamadan tys kóp bolýy onyń qadirin ketiredi, al tipti nasharlaý nárse bolǵan kúnde de, áldeneniń jetispeı jatýy qaıtkenmen de onyń baǵasyn arttyra túsedi. Saǵan aıtýdy umytyp ketippin: qazir ózim aıaqtaýǵa jaqyndaǵan Persıles pen Galateıanyń ekinshi bólimi uzamaı qolyńa tıip te qalar.

İ taraý

Sváshennık pen shashtarazdyń Don Kıhotpen syrqatyna qatysty suhbaty jaıynda

Don Kıhottyń úshinshi attanysy jaıynda baıandaıtyn bul hıkaıanyń ekinshi bóliminde Sıd Ahmet Ben-ınhalı ótken kún oqıǵalaryn qaperine qaıta oraltyp, oǵan qaıta jan bitirmeý úshin sváshennık pen shashtarazdyń Don Kıhotqa bir aıǵa jýyq tóbe kórsetpegenin aıtady; áıtkenmen, olar jıen qaryndasy men kútýshi áıeline soǵyp, buǵan barynsha qamqorlyq jasaýdy, júrek pen mıǵa jaǵymdy ári paıdaly taǵam berýdi ótingen edi, óıtkeni bul tap bolǵan kúlli qyrsyqtyń túp-tamyry tap sonda, mıda jatqanynda eshqandaı kúmán joq degendi aıtqan. Áıelder ózderiniń de tap solaı istep júrgenin jáne muny bar yqylas-qulshynyspen oryndaıtynyn málim etti: qazirdiń ózinde myrzalary aqyl-esi túzý adamnyń parasat-paıymyn aýyq-aýyq ańǵartyp qoıatynyn baıqaǵandaryn, buǵan ekeýiniń de qýanyshty ekenin, sondaı-aq olardyń muny, jadylanǵan jandy, osynda ógiz arbamen alyp kelýdi óte sátti oılap tapqandaryna da yrza ekenin habarlady, — olardyń atalmysh áreketi jaıynda meılinshe shynshyl hám teńdesi joq osy týyndynyń birinshi bóliminiń sońǵy taraýynda baıan etilgen edi; álgindeı ahýalǵa baılanysty bul ekeýi oǵan kirip-shyǵý qajet dep sheshti, densaýlyǵy túzelgenin óz kózimen kórgisi keldi, al shyndyǵynda olardyń buǵan esh sengisi joq-ty; sóıtip, ekeýi osynaý tyrtyǵy áli bite qoımaǵan ári tabıǵaty jumbaq jaraqat máselesine jýymaýǵa, al kezbe rysarlyq jaıyn tipten aýyzǵa almaýǵa aldyn-ala ýaǵdalasyp aldy.

Sóıtip, ekeýi onyń úıine kelip, ústine jasyl báıke kamzol, basyna toledolyq qyzyl telpek kıgen Don Kıhotty tóseginde otyrǵan jerinen tapty; qatty júdep, aryqtap, qur súldesi ǵana qalǵan ol mýmıadan aýmaıtyn. Ol ekeýin zor qýanyshpen qarsy aldy; bular onyń densaýlyǵy qalaı ekenin surap, anaý bularǵa óz hal-jaǵdaıy men densaýlyǵy týrasynda barynsha baıypty da baısaldy túrde jáne meılinshe ajarly sózben áńgimelep berdi; sóıtip otyrǵanda áńgime aýany aqyry memlekettik ister men basqarý amaldary deıtinderge aýysty; aıta keterligi, áńgime barysynda suhbatshylarymyz keıbir qıanat-zorlyqty túp-tamyrymen joıyp jiberdi, keıbirin minep-sókti, jekelegen salt-dástúrdi jónge keltirdi, óńgelerin qoldanystan shyǵaryp tastady jáne osy mezette bulardyń qaı-qaısysy da ózin jańa kóringen zań shyǵarýshydaı: beıne bir ekinshi Lıkýrgtaı nemese jańa bolǵan Solondaı sezindi; osylaısha olar memleket ataýlynyń bárin túgel basqa qalypqa túsirdi: bulardyń bári quddy kórikke tastap jiberilgendeı, qaıta sýyryp alǵanda ózge keıipke enip shyqqandaı boldy; atalmysh máseleler tóńireginde Don Kıhot asa joǵary parasat-paıymmen oı bólisti, osy sebepti onyń qulan-taza aıyǵyp ketkenine, aqyl-esiniń bútin ekenine eki synaqshyda da kúdik-kúmán qalǵan joq.

Bul áńgimege jıen qyz ben kútýshi áıel de qatysyp, qojaıyndaryna kádimgideı-aq aqyl kirgenine qýanyp, jaratqanǵa alǵys jaýdyrýmen boldy; alaıda, rysarlyqqa qatysty áńgimege jýymaý jónindegi áý bastaǵy sheshimin ózgertken sváshennık Don Kıhottyń shynymen birjola saýyǵyp ketkenine nemese bul aıyǵýynyń jalǵan nárse ekenine aqı-taqı kóz jetkizigisi keldi, sol úshin birtindep astana jańalyqtaryna qaraı oıysty; sóıtip, sóz arasynda, túrik sultanynyń orasan úlken flotty bastap teńizge shyqqanyn aqıqat shyndyq túrinde habar etti, biraq onyń qandaı oıy baryn, osynaý qaterli naızaǵaıdyń qaı jerde oınaıtynyn eshkim bilmeıtinin aıtty; kúlli hrıstıan áleminiń jyldaǵydaı taǵy da úreıge boı aldyryp, dabyl qaǵyp jatqanyn, al uly mártebeli aǵzam Neapoldyń, Sısılıanyń jáne Malta aralynyń jaǵalaýyn bekitý jaıynda ámir etkenin jetkizdi.

Don Kıhot buǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Qas dushpan qapyda basyp qalmaýy úshin ıelikterin aldyn-ala bekitýi — uly mártebeli aǵzamnyń naǵyz kóregen jaýynger ekendiginiń aıǵaǵy. Sóıte turǵanymen, uly mártebeli aǵzam menen keńes suraǵan bolsa, onda oǵan, aqıqatynda, qazir onyń qaperinen áli oryn ala qoımaǵan aıryqsha saqtyq sharalaryn jasaýǵa aqyl qosqan bolar em.

Ony tyńdap alǵan sváshennık ózine-ózi ishteı: “Qudaı tileýińdi bergir ashyqaýyz Don Kıhot-aı! Baıqaýymsha, sen jarymestiktiń jartasynan ańǵyrttyqtyń apanyna qaraı qulap bara jatqandaısyń-aý!” dedi. Sváshennık qandaı oıda bolsa, ózi de sondaı oıǵa tirelgen shashtaraz sol arada Don Kıhottan qandaı saqtyq sharalaryn qabyldaǵandy maqul kóretinin surady: bálkim, bulary ámirshiler aldyna tartylatyn ádettegi sansyz kóp sóleket usynystar qatarynan tabylyp qalýy da múmkin ǵoı, degendi aıtty.

— Meniń usynysym, saqal alǵysh myrza, áste sóleket emes, ábden leket, — dedi Don Kıhot.

— Álbette, oǵan eshqandaı kúmánim joq, — dep jaýap qatty shashtaraz, — biraq, uly mártebeli aǵzamǵa túsip jatqan jobalardyń báriniń, bári demesek te basym kópshiliginiń, júzege asyrýǵa kelmeıtin, mánsiz de maǵynasyz bop shyǵatynyn nemese korólge de, koróldikke de zıanyn tıgizetinin tájirıbe kórsetip otyr emes pe.

— Al, meniń jobam júzege asyrýǵa kelmeıtin de emes, mánsiz-maǵynasyz da emes, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot. — Múldem kerisinshe: iske asyrýǵa óte-móte ońtaıly, dittegen maqsatqa dóp keletin, asa bir tapqyrlyqpen jasalǵan jáne meılinshe yqsham mundaı jobany eshbir ónertapqysh oılap taba almaıdy.

— Aý, endeshe aıtyp berseńizshi ol ne ekenin, senor Don Kıhot, — dep ótindi sváshennık.

— Ol jaıynda qazir eshteńe aıtpaı-aq qoısam ba dep edim, — dep aǵynan jaryldy Don Kıhot, — óıtsem kúni erteń-aq bul keńesshiler qulaǵyna shalynady da, etken eńbek, tókken terge aıtylatyn alǵys pen beriletin syılyqty basqa bireýler ıemdenip ketedi.

— Óz basym, — dedi shashtaraz, — kres ustap turyp aıtaıyn, meıirbandy myrza, ol jaıynda korólge de, ladıaǵa da, jer basyp júrgen jannyń qaı-qaısysyna da tisimnen shyǵarmaımyn, — bul sertti men bir sváshennık jaıyndaǵy romanstan alyp otyrmyn: álgi sváshennık messa² bastalyp jatqan shaqta korólge óziniń júz dýblony men jelaıaq qashyryn urlap ketken baýkespeniń kim ekenin aıtyp bergen-di.

— Ondaı hıkaıalardan habarym joq, — dedi Don Kıhot, — alaıda, óz oıymsha, muny meılinshe adal sert dep bilem, óıtkeni senor shashtaraz — ar-uıaty bar adam.

— Ol tipti ondaı adam bolmaǵan kúnde de, — dep sváshennık sózge aralasty, — oǵan men kepildik etem jáne bul máselede ol moladaı mylqaý bolady, muny óz jaýapkershiligime alam, kerisinshe jaǵdaıda odan ósim men aıyp óndiriledi.

— Al, ózińiz úshin she, tileýińiz bolǵyr senor sváshennık, ózińiz úshin kim kepildik beredi? — dep surady Don Kıhot.

— Qupıany saqtaýǵa mindetteıtin dinı dárejem kepildik beredi maǵan, — dep jaýap qatty sváshennık.

— Qudaı sheber-aı! — dep aıqaılap jiberdi sol arada Don Kıhot. — Uly mártebeli aǵzam Ispanıa jerinde júrgen kúlli kezbe rysardyń bári belgilengen kúni astanadan tabylsyn dep jarshylar arqyly jarlyq taratsa qaıtedi eken? Bar-joǵy bes-altaýy ǵana kelgenniń ózinde, solardyń arasynan sultannyń barlyq áskerin jalǵyz ózi-aq jaıpap tastaıtyn bireýi shyǵýy múmkin ǵoı. Sózime muqıat qulaq tigińder, meıirbandy myrzalar, oıymnyń órisin baǵamdańdar. Apyraı, jalǵyz tek bir ǵana kezbe rysardyń ózi-aq eki júz myń adamnan turatyn qalyń áskerdi, quddy báriniń bir ǵana qylsha moıyny bardaı-aq nemese quddy olar marsıpannan³ jasalǵandaı-aq, qan-josa ǵyp keskilep tastaı alatynynan shynymen-aq habarsyz bolǵandaryńyz ba? Joǵa, ras qoı, ózderińiz aıtyńyzshy, mundaı ǵajaıyptar kez kelgen romannyń kez kelgen betinen kezdesip jatpaı ma? Basymdy báske tigýge barmyn, — bóten bireýdiń basyn emes, myna óz basymdy, — dańqty don Belánıs nemese Amadıs Gallskııdiń sansyz kóp urpaǵynyń bireý-mireýi bizdiń zamanymyzǵa deıin ǵumyr keshken bolsa jáne sultanmen kúsh synasyp kórgen bolsa, — ollahı shynym, sory qaınaǵan sultannyń ornynda bolǵandy qalamas-aq edim! Degenmen, jaratqan ıemiz halqyna qaraılasar, baǵzynyń kezbe rysarlary sıaqty arystandaı aıbarly kórinbese de, qaıtken kúnde de áıteýir rýhynyń beriktigi jaǵynan olardan esh kem túspeıtin bireýdi oǵan jiberer. Qudaı oıymdy qup kóretinin bilem, sondyqtan aýzymdy jabam.

— Ah! — dep daýystap jiberdi osy arada jıen qyz. — Aǵataıym qaıtadan kezbe rysarǵa aınalǵysy kep júr eken ǵoı, ótirik bolsa ońbaı keteıin!

Don Kıhot oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Kezbe rysar kúıimde ólemin de, al túrik sultany qashan kóńili soqsa sonda qandaı úlken flotpen bolsyn teńizge shyǵýǵa, taıap kelýge erikti, — qaıtalap aıtam: qudaı oıymdy qup kóredi.

Osy arada shashtaraz sózge aralasty:

— Meıirban myrzalar, raqymshylyq jasap, Sevıláda bolǵan bir jaıdy baıandap berýge ruqsat etseńizder: bul ózi osy araǵa suranyp-aq tur, sondyqtan aıtyp bersem dep taǵatym qalmaı barady.

Don Kıhot kelisim berdi, sváshennık te, basqalary da tyńdaýǵa daıarlandy, sóıtip shashtaraz áńgimesin bylaısha bastap ketti:

— Sevıládaǵy jyndyhanada bir kisi boldy, munda ony týystary ákelip tapsyrǵan-dy, óıtkeni ol aqylynan aýysqan adam edi. Ol Osýnadan kanondyq quqyq boıynsha ǵylymı dáreje alǵan bolatyn, biraq jurttyń aıtýynsha, muny ol tipti Salamankadan alǵan kúnde de, báribir, oǵan munyń eshqandaı paıdasy tımegen bolar edi. Qapasta birneshe jyl otyrǵannan keıin atalmysh ǵalym ózin esi kirgendeı, aýyshtyǵynan birjola arylǵandaı kóredi, sóıtip osy oıǵa bekingen ol arhıepıskopqa arnap hat jazyp, bul hatynda parasat-parqy qalypty adamnyń sózin aıtyp, qazir ózi bastan keshýge májbúr bop otyrǵan jan tózgisiz jaǵdaıdan qutylýǵa kómektesýin qıyla ótinedi, óıtkeni jappar haqtyń shapaǵaty arqasynda aqyl-esim qaıta oraldy, deıdi; alaıda muradan tıesili úlesimdi óz paıdasyna jaratqysy kelgen týystarym meni bul jerden shyǵarmaı ustap otyr jáne shyndyqqa qıanat bolatynyna qaramaı, ómir baqı naqurys bop qala bergenimdi qalaıdy, deıdi. Onyń esi bútin, aqyl-parasaty mol adam ekenin ańǵartatyn qısapsyz kóp joldamasy kóńilin ábden sendirgen arhıepıskop aqyr sońynda kapelandy jumsap, jyndylar úıiniń baqylaýshysynan lısensıattyń jazǵandary shyn ba álde ótirik pe, sonyń anyq-qanyǵyna jetýge, sondaı-aq nágúmannyń ózine jolyǵyp sóılesýge tapsyrma beredi; eger aqyl-esi qalpyna kelgenine kóz jetkizse, ony ol jerden bosatyp, bostandyqqa shyǵarýyna bolatynyn aıtady. Kapelan tap solaı jasaıdy da; alaıda baqylaýshy naýqastyń álige deıin sol burynǵysha aqyldan jańylǵan kúıde júrgenin, tereń parasat ıesi tárizdi jıi-jıi oı tolǵaıtynymen, artynan joq nárseni shata bastaıtynyn jáne munysynyń álgi jibi túzý oı-tujyrymdary sekildi jıi qaıtalanyp turatynyn ári tap sondaı tańǵalarlyq bop shyǵatynyn aıtady; buǵan tájirıbe júzinde kóz jetkizýge bolady, ol úshin tek onymen tildesý ǵana qajet, deıdi. Kapelan osyndaı tájirıbe jasap kórmekke nıettenedi, sóıtip bólmeniń esigin jaýyp alyp jarymespen bir saǵattan astam suqbat qurady: osy ýaqyttyń ishinde delquly aqylǵa syıymsyz nemese ersi kórinetin eshteńe de aıtpaıdy, kerisinshe, jón-josyqtan qyl eli qıa baspaǵany sonsha, naýqastyń saýyǵyp ketkenine kapelannyń ılanbasqa amaly qalmaıdy; sóz arasynda lısensıat jyndyhana baqylaýshysynyń ózine jala jaýyp otyrǵanyn, óıtkeni naýqastyń týystary beretin paradan qaǵylyp qalǵysy kelmeıtinin málim etedi: baqylaýshynyń para jeýdi kózdep, naýqastyń áredik-áredik ózine-ózi keletinimen, aqyl-esi áli qalpyna túse qoıǵan joq dep júrgeniniń sebebi de sodan, deıdi; meniń eń úlken baqytsyzdyǵym — baılyǵym, óıtkeni sony talan-tarajǵa salýǵa qushtar dushpandarym nebir aıarlyqqa baryp, onymen de tynbaı, ózimdi haıýannan qaıtadan sanaly jan ıesine aınaldyrǵan jaratqannyń meıir-shapaǵatyna kúmán keltirýge tyrysyp júr, degendi alǵa tartady. Qysqasyn aıtqanda, ol baqylaýshyny — senim artýǵa turmaıtyn adam syqpytynda, týystaryn — bas paıdasyn ǵana oılaıtyn, ardan bezgen jandar túrinde, al ózin bıik parasat ıesi retinde kórsetkendikten, bárine arhıepıskop ózi kóz jetkizsin degen oımen aqyr sońynda kapelan ony ózimen birge ala ketýge uıǵarady. Lısensıattyń sózine senip qalǵan aqpeıil kapelan baqylaýshydan munyń osynda kıip kelgen kıimderin qaıtaryp berýin suraıdy; baqylaýshy kapelanǵa álde de bolsa oılanýǵa keńes etedi, óıtkeni lısensıattyń aýandyqtan áli aıyǵa qoımaǵanynda eshqandaı kúmán joq, deıdi. Áıtkenmen, baqylaýshynyń saqtandyrýy da, sendirip baǵýy da lısensıatty ózimen birge ala ketpek oıynan kapelandy aınyta almaıdy; baqylaýshynyń baǵynýyna týra keledi, onyń ústine mundaı jarlyq arhıepıskoptyń ózinen túsip tur emes pe; lısensıatqa óz kıimi kıgiziledi, bul ári jańa, ári sándi kıim bolatyn; sóıtip, aýrýhana halatyn tastap, deni saý adam sekildi kıingen lısensıat kapelannan taǵy bir úlken jaqsylyq jasaýyn, jarymes joldastarymen qoshtasyp shyǵýǵa pursat berýin ótinedi. Kapelannyń ózi de jarymestermen júzdeskisi keletinin aıtady. Qysqasy, ekeýi birge baratyn bolady, olarǵa taǵy birneshe adam ilesedi; sóıtip, áldebir elirme esirik qamalǵan torǵa, — aıta keterligi, bul kezde ol typ-tynysh, tym-tyrys otyrǵan, — taıap kele bergen lısensıat oǵan bylaı dep til qatady:

“Aıtyńyzshy, týysqan: sizge birdeńe kerek emes pe? Óıtkeni, úıge qaıtyp baram ǵoı, — adamǵa degen qaıyrymy mol, meıirimi sheksiz jaratqan ıemiz maǵan, sormańdaı beıbaqqa, aqyl-esimdi qaıta oraltty ǵoı; qazir esim durystaldy, qaperim qalpyna keldi, óıtkeni qudireti kúshti qudaıdyń qolynan kelmeıtin eshteńe joq. Úmitterińdi eshqashan úzbeńder jáne qudaıdan marqabat kútińder: eger ol meni burynǵy kúıime qaıta oraltqan bolsa, senderdi de oraltary haq, — tek oǵan senim arta kórińder. Senderge dámdi birdeńe berip jiberýge qam jasarmyn, al sender, baıqańdar, ony mindetti túrde jeıtin bolyńdar: óz basynan ótkergen adam retinde aıtarym, esalańdyǵymyz — jarym qursaq júrgendik pen basymyzdy jel keýlep ketkendiktiń kesiri. Júnjimeńder, eshqashan júnjýshi bolmańdar: baqytsyzdyqqa tap kelgende unjyrǵasy túsetinder densaýlyǵyna zıan keltiredi jáne ajalyn asyqtyrady”.

Lısensıattyń bul áńgimesin elirmeniń qarsy jaǵynda, basqa bir torda otyrǵan basqa bir jyndy da estigen-di; toz-tozy shyqqan boırada tyr jalańash kúıde jatqan jerinen boı túzegen ol qatty daýystap: esi durys, qaperi qalpynda úıine qaıtyp bara jatqan kim ol, dep suraıdy. Lısensıat oǵan bylaı dep jaýap beredi:

“Bul men ǵoı, týysqan, ketip bara jatqan, munda qala berýimniń endi esh qısyny joq, ózime osynsha meıirim tókken jaratqanǵa sol úshin aıtar alǵysym sheksiz”.

“Já, qoısańyzshy, lısensıat, ne dep tursyz ózińiz! Shaıtannyń mazaǵyna ushyrap shatasqansyz-aý, shamasy, — deıdi jyndy. — Asyǵyp-aptyǵýdyń ne qajeti bar sizge, ornyńyzda typ-tynysh otyra berińiz, óıtkeni báribir keıin qaıtyp oralýyńyzǵa týra keledi”.

“Denimniń saý ekeninde záredeı kúmánim joq, — dep qasarysady lısensıat, — munda qaıtyp oralyp, qaıtadan aqıret shegýge áste muqtaj emespin”.

“Saý adam myna siz be, sonda? — deıdi jyndy. — Já, kóre jatarmyz ony da, bara berińiz, alaıda aıbyndylyǵynyń jer betindegi aıǵaq-nyshany myna ózim bop tabylatyn Iýpıterdiń atymen sizge ant eteıin, sizdi bul úıden bosatyp, deni saý adam sanatyna qosqan búgingi kúnási úshin, tek jalǵyz osy kúnási úshin ǵana, Sevılány ońdyrmaı jazalaımyn jáne bul urpaqtar jadynda saqtalyp, ǵasyrdan ǵasyrǵa ketetin bolady, áýmın. Álde sen, beıshara lısensıatsymaq, mundaıdyń qolymnan keletinin bilmeýshi me ediń, óıtkeni, álginde aıtqanymdaı, men — kóringenniń bárin kúıege aınaldyratyn naızaǵaı ýystaǵan Iýpıter-jaıatqyshpyn, osy qarýymnyń kómegimen kúlli álemge qater tóndirip, ony kúl-talqan ete alam jáne sondaı ǵadetim de bar. Biraq, myna qasıetsiz qalaǵa basqadaı jaza berem: qoqan-loqy jasaǵan osy sózim aýzymnan shyqqan kúnnen jáne saǵattan bastap eseptegende úsh jyl boıy qatarynan tek qalanyń ózine ǵana emes, sondaı-aq onyń aınala-mańy men tóńiregine de bir tamshy jańbyr jaýǵyzbaýǵa ant etem. Aý, sonda qalaı, sen erkindikke shyǵasyń, aqyl-esiń bútin, qaperiń qalpynda, al men nágúman, nákós kúıimde qapasta qulyptaýly qala berem, á?.. Tapqan ekensiń, jańbyr jaýdyrǵansha asylyp ólermin!”

Sol jerge jınalǵandar aýyshtyń aıqaıy men aıtqan áńgimesine áli de bolsa qulaq sap turǵan edi, oıda joq jerden lısensıat kapelannyń qolyna jarmasa ketip, oǵan:

“Qamyqpańyz, qaıyrymdy myrzam, bul esýastyń sózi ne, ózi ne, óıtkeni ol Iýpıter bolsa jáne sizge jańbyr sýyn sebeleýden bas tartsa, onda men — sý atasy jáne qudaıy Neptýnmyn, jańbyr sýyn sizge qansha qajet bolsa sonsha jáne zaýqym soqqan kezdiń bárinde sebeleı beretin bolam”, degendi aıtady.

Al Kapelan oǵan:

“Solaı bola turǵanymen, Neptýn myrza, Iýpıter myrzanyń jynyna tıýdiń qajeti joq: abzaly osynda qala turǵanyńyz jón bolar, al biz ózińizdi alyp ketýge taǵy birde, ózimizge qolaıly, qolymyz bostaý kezde qaıtyp kelermiz”, dep jaýap qatady.

Baqylaýshy men sol jerde turǵandar myrs etip kúlip jiberedi, biraq kapelan muny jaqtyrmaı qalady; lısensıattyń kıimi sheshindiriledi, ol sóıtip jyndyhanada qala barady, osymen hıkaıa da támam bolady.

— Osy araǵa ózi suranyp tur dep qoımaǵan, aıtpasańyz ishińiz aýyratyndaı kóringen hıkaıańyz osy ma edi, senor shashtaraz? — dep surady Don Kıhot. — Áı, saqal alǵysh senor-aı, saqal alǵysh senor-aı! Keıde adamdar qandaı qolaısyz jaǵdaıda qalady deseńizshi! Apyraı, tileýińiz bolǵyr-aı, bir aqyl-parasatty ekinshisimen, bir júrektilikti basqasymen, bir ádemilikti ózge ásemdilikpen jáne bir tekti áýletti óńgesimen salystyrý qashan da jaǵymsyz áser qaldyryp, renish týdyratynyn osy kúnge sheıin bilmeıtin bolǵanyńyz-aý? Men, shashtaraz myrza, Neptýn da emespin, sý qudaıy da emespin, oǵan qosa bilimsiz bolǵandyqtan ózimdi bilgir retinde kórsetýge de tyryspaımyn. Dittep júrgen jalǵyz ǵana maqsatym: kezbe rysarlar urys alańynda at oınatyp júrgen sol bir ǵalamat dáýrendi qaıtadan qalpyna keltirmeýi saldarynan qandaı úlken qatelikke urynyp júrgenin jurtshylyqqa uǵyndyrý bop tabylady. Alaıda kezbe rysarlar koróldikti qorǵaýdy, pák qyzdardy qorýdy, jetimder men jas balalarǵa qamqorlyq jasaýdy, tákapparlardy táýbasyna keltirip, momyndardy marapattaýdy óz mindetine alyp, paryz sanaǵan zamandaǵydaı janǵa raqat taptyrǵan zor baqytqa ıe bolýǵa jáne odan jan raqatyn tabýǵa ábden azǵyndap bitken bizdiń zamanymyz áste laıyq emes. Búginde rysarlyq jolǵa túspekke tyrmysyp júrgenderdiń kóbi saýytty syńǵyrlatýdan góri jibekti, qamqany, basqa da qymbat matany sýsyldatqandy hosh kóredi. Kún raıynyń qandaı bolǵanyna qaramastan, bes qarýy saı kúıinde ashyq aspan astynda túneýge yqylasty birde-bir rysar joq qazir, sondaı-aq kezbe rysarlarǵa uqsap at ústinde otyryp, naızaǵa súıengen qalpy shala-sharpy kóz shyrymyn alatyndar da tabylmaıdy. Orman arasynan shyǵyp, odan soń taýǵa órlep, odan keıin qashan da býyrqanyp-bursanyp jatatyn teńizdiń qulazyǵan qý medıen jaǵalaýyna túsip, ol jerden tolqyn jaǵaǵa shyǵaryp tastaǵan, eskegi de, jelkeni de, dińgegi de, basqa jabdyqtary da joq qıýy qashqan qaıyqty kórip, esh qaımyqpastan soǵan otyra ketip, túpsiz tereń teńizdiń tajaldaı tolqyndarynyń yrqyna berilgen eń bolmasa bir rysardy taýyp bere alar ma ekensizder? Al, tolqyndar ony birese aspanǵa áýeletedi, birese qurdymǵa qulatady, rysar bolsa dúleı daýylǵa kókiregin qasqaıa tosyp turady; odan soń, áne-mine degenshe bolmaı, ózi attanǵan jerden úsh myń mılden astam jyraqtan bir-aq shyǵady; mine, sóıtip múldem beıtanys, jat jerge qadam basady jáne tap osy arada ol pergamentte ǵana emes, mys taqtaıshada da jazyp qaldyrýǵa laıyqty jaılardy bastan keshedi. Shyntýaıtyna kelsek, búgingi kúni jigerlilikten góri jalqaýlyq, eńbekqorlyqtan góri qyzyq qýýmen ýaqyt ótkizýshilik, jaqsy ádetten góri jaman ádet, erjúrektikten góri eserlik, sondaı-aq altyn ǵasyrda jáne kezbe rysarlar zamanynda basy bútin ústemdik quryp, keńinen órken jaıǵan áskerı ónerden góri kóbik sózben kósemsý qurmetke kóbirek ıe bop tur ǵoı. Al, aıta qoıyńyzdarshy, ataqty Amadıs Gallskııden asqan sertine berik ári ójet jan bar ma? Palmerın Anglııskııden asqan aqyldy kim? Aq Tıranttan artyq kónbis te jaıdary tabyla ma? Lızýart Grecheskııden ótken sypaıy bar ma? Don Belánısten basqa kim kóp soqqy jep, soqqy darytyp edi? Perıon Gallskııden artyq jaýjúrek, Felısmart Gırkanskııden artyq kóp teperish kórgen, Esplandıannan artyq týrashyl kim bar? Don Sıronhıl Frakııskııden asqan batyl kim? Rodomonttan artyq erjúrek qaıda? Sobrın patshadan ótken saq ta kóregen bireý bar ma? Rınaldtan ótken táýekelshil kim? Roland sekildi jeńilis bilmeıtin batyr káne? Aqyr sońynda, Týrpın óziniń Kosmografıasynda Ferrarskıı gersogtarynyń arǵy atasy bop tabylatynyn atap kórsetken Rýdjerden asqan izetti ári ádepti kim? Osylardyń bári, sondaı-aq ózim atyn atap bere alatyn basqa da kóptegen rysar, senor sváshennık, rysarlyqtyń kórki men maqtanyshyna aınalǵan kezbe rysarlar edi. Mine, meniń meńzep otyrǵanym da tap solar sekildi jáne solarǵa uqsas rysarlar bolatyn: olar uly mártebeli aǵzamǵa bar yqylas-peıilimen adal qyzmet eter edi, oǵan qosa, qyrýar qarajat shyǵynynan qutqarar edi, al sultannyń júregi tas tóbesine shyǵar edi. Al maǵan, kapelan ózimen birge ala ketpeıtindikten, shamasy, úıde otyrýǵa týra keletin shyǵar. Shashtaraz bizge jetkizgendeı, Iýpıter jańbyr jaýdyrmaıtyn bolsa, onda kóńilim qalaǵan kezde ózim-aq jaýdyra berem. Tuspalyn bek jaqsy túsingenimdi Saqal-alatyn-legen myrza bilip júrsin dep muny ádeıi aıtyp otyrmyn.

— O ne degenińiz, senor Don Kıhot, aıtpaǵym múldem basqa nárse edi, — dep shashtaraz qarsylyq bildirdi. — Qudaı biledi, eshqandaı aram oıym joq bolatyn, sondyqtan bekerge renjip otyrsyz.

— Beker me, emes pe — ol endi meniń sharýam, — dep saldy Don Kıhot.

Biraq osy arada sváshennık sózge kılikti:

— Álige deıin jumǵan aýzymdy ashqam joq, biraq janymdy jaı taptyrmaı, berekemdi alyp bitken bir kúmánniń basyn ashyp alsam ba dep em, bul ózi senor Don Kıhot bizge jańa ǵana baıandap bergen jáıtten týyndap ketti.

— Aý, nemenege kúmiljip otyrsyz? — dedi Don Kıhot. — Aıta berińiz, senor sváshennık, kúmánińiz bolsa jasyryp qalmańyz, — kóńilde kir qalǵany jaqsy emes.

— Endeshe, ruqsat etseńiz, — dep sóılep ketti sváshennık, — kúmánim mynada bolyp tur: ózińiz, senor Don Kıhot, esimin atap shyqqan sansyz kóp kezbe rysardyń bári túgel tiri jan sanatynda jaryq dúnıede rasynda jáne shyn máninde ǵumyr keshti degen nárse kóńilime tipten qonbaıdy-aq, — ol az bolsa, kerisinshe, munyń bárin oıdan shyǵarylǵan ótirik, ánsheıin bir ańyz-ertegi, kórgen tústeri jaıynda jurttyń uıqydan oıanǵan boıda nemese, dálirek aıtqanda, shala uıqy bop otyryp aıtatyn áńgimesi dep bilem.

— Ondaı rysarlardyń ǵumyr keshkenine senbeıtinder tap bolatyn aljasýdyń bir parasy mine osyndaı, — dedi Don Kıhot kelispeı. — Ár qıly adamdarmen ár qıly jaǵdaıda ótkizgen suqbatymda osynaý jappaı derlik etek alǵan qatelikti túsindirýge san márte talpynys jasaǵanmyn; rasyn aıtqanda, keıde bul oıym oryndala qoımady, al keıde, shyrqyraǵan shyndyqty kózge tizgen kezimde, maqsatyma jetip te júrdim. Solaı bola turǵanymen, bul — daýsyz aqıqat; ol ol ma, Amadıs Gallskııdi óz kózimmen kórdim dep te málim etýge daıynmyn jáne onyń túr-tulǵasy qandaı ekenin de aıtyp bere alam: ol — uzyn boıly, aqquba, ádemi qara saqaly bar, kóz tastasy jartylaı jaıdary, jartylaı yzbarly, sózge sarań, aıaq asty ashý shaqyra qoımaıdy ári qaıtymy da tez. Amadısti qazir qalaı sıpattap bersem, romandarda somdalǵan, jaryq dúnıeni jalpaǵynan basqan kezbe rysar ataýlynyń bárin túgel tap solaı beınelep jáne sýrettep bere alar edim dep oılaımyn, óıtkeni romandarda rysarlar jaıynda qalaı jazylsa, olardyń ómirde de tap sondaı bolǵanyn eskersek, minez-qulqy men erlik isterin jaqsy biletin bolsaq, oısha jasalatyn ońdy paıymdaýlar arqyly olardyń keskin-kelbetin, bet ajary men boıynyń bıiktigin bajaılaýdyń esh qıyndyǵy joq.

— Senor Don Kıhot! Sizdiń oıyńyzsha Morgant degen dáýdiń boıy qanshalyqty bıik bolǵan? — dep surady shashtaraz.

— Dáýler jaıynda túrli pikir bar, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — bireýler olardy ómirde bolǵan deıdi, bireýler bolmaǵan deıdi, alaıda ár sózi aqıqat shyndyq bop tabylatyn Qasıetti jazbada olardyń ómirde bolǵandyǵy jóninde eskertpe bar, óıtkeni Qasıetti jazba bizge álgi bir eńgezerdeı fılıstımlán Golıaftyń hıkaıasyn aıtyp beredi ǵoı, ol boıy jeti shyntaq⁴, ıaǵnı eresen alyp adam bolǵan. Odan soń Sısılıada adamnyń jiligi men buǵanasy tabyldy, súıekterdiń iriligi sondaı, ıesiniń boıy munaradaı bolǵanyn ańǵartady — muny geometrıa bultartpaı dáleldep berip otyr. Sóıte turǵanymen, Morganttyń boıy qanshalyqty bıik bolǵany jaıynda kesip-piship eshteńe aıta almaımyn, degenmen ol óte boıshań bola qoımaǵan shyǵar dep jobalaımyn; mundaı qorytyndyǵa onyń erlik isterine arnalǵan bir kitapty oqyǵannan keıin ǵana keldim; onda onyń kóp rette qonalqada túneıtini atap kórsetiledi, eger ol erkin ornalasatyndaı úı tabylǵan bolsa, onda ony anaý aıtqandaı alyp deý qıyn ǵoı.

— Áńgime qaıda! — dep qaldy sváshennık.

Bul sekildi josyqsyz sandyraq onyń aıyzyn qandyryp, kóńilin kóteretin. Qumardan taǵy bir shyǵýdy kózdegen ol Don Kıhottan Rınald Montalvanskııdiń, Rolandtyń jáne Fransıanyń basqa da perleriniń keskin-kelbeti jaıyndaǵy dolbaryn aıtyp berýin surady.

— Kámil senimim boıynsha, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — Rınald dóńgelek júzdi, beti narttaı qyzyl, kózi badyraqtaý ári oınaqshyp turatyn adam bolǵan, shamadan tys shamshyl ári meılinshe menmen, sondaı-aq qaraqshylarmen jáne buzaqylarmen ámpeı-jámpeılik jasaǵan da jaıy bar. Al, Rolandqa nemese Rotolandoǵa, nemese Orlandoǵa kelsek, — romandarda ony olaı da, bulaı da ataı beredi, — óz oıymsha jáne kámil senimimshe, ol orta boıly, jaýyryny qaqpaqtaı, sál-pál qamyt aıaqtaý, qaratory, jıren saqaldy, denesin qalyń túk basqan, kóz tastasy sesti, sózge sarań, alaıda asa bir sypaıy da ádepti adam bolǵan.

— Eger Roland sizdiń sýrettegenińizdeı sonshalyqty kespirsiz bireý bolsa, — dep qulaqqaǵys etti sváshennık, — onda Súıkimdi Anjelıkanyń áne bir túbit murt mavrdyń kelbettiligine, synyqtyǵy men symbattylyǵyna bola odan basyn alyp qashýy da, sońynan álgi mavrdy qoınyna alýy da teginnen tegin emes eken ǵoı. Rolandtyń ojarlyǵynan Medordyń bıazylyǵyn artyq kórýi — onyń tarapynan óte bir ońdy sheshim bolǵan.

— Bul Anjelıka degenniń ózi, senor sváshennık, — dedi Don Kıhot kelisińkiremeı, — óte bir jeńiltek, ushqalaq jáne erketotaılaý bıkesh bolǵan, onyń alaquıyn minezi men áýmeserligi jóninde jer betine jaıylǵan qaýeset kórerge kóz kerek sulýlyǵy jaıyndaǵy ańyzdan bir de kem emes. Bul qyz talaı-talaı asyl tekti myrzadan, sansyz kóp jaýjúrek jáne aqylǵa baı adamnan bas tartty, sóıtip qaıdaǵy bir qańǵyp júrgen beti jyltyr boqmuryn-pajdy tańdady; álginiń “Janqıar” degennen basqa laqap aty da joq edi, bul esimge dosyna degen adaldyǵynyń ótemi úshin ıe bolǵan-dy. Anjelıkanyń sulýlyǵyn dáripteýshi maıtalman, dańqty Arıosto bul hanymnyń sol bir uıatty iske barǵannan keıin, — al onyń barǵan isin, shamasy, shekten tys ádepsizdik dep bilý kerek shyǵar, — qandaı kepke dýshar bolǵanyn jyrǵa qosýǵa batyly jetpedi me álde jón kórmedi me, onymen qoshtasarda bylaı degen edi:

Otyrǵanyn qalaı Qataı taǵyna,

Keleshektiń aqyny jyrlap bersin taǵy da.

Aıtqandaı-aq, bunyń ózi sáýegeılik sekildi boldy: aqyndarǵa vates, ıaǵnı kóripkel degen qosalqy attyń berilýi tekten tek emes qoı. Onyń aıtqany aınymaı keldi: andalýzıalyq bir ataqty aqynnyń keıinnen Anjelıkanyń móldiregen kóz jasyna joqtaý jazyp, ony jer-kókke syıǵyzbaı maqtaýy, al ekinshi bir shashasyna shań juqpaıtyn aıtýly sheber kastıldik aqynnyń onyń sulýlyǵyn aýzynyń sýy quryp madaqtaýy — sonyń aıqyn dálelindeı.

— Aıtyńyzshy, senor Don Kıhot, — degen saýal tastady sol arada shashtaraz, — apyraı, osy Anjelıka hanymdy áspetteýden basqany bilmegen sonshama kóp aqynnyń ishinen oǵan arnap satıra jazatyn bireýi shyqpaǵany ma?

— Eger Sakrıpant nemese Roland aqyn bolsa, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — olar bul bıkeshti mańdaıynan sıpaı qoımas edi, óıtkeni qıaldaǵy bolsyn já ómirdegi bolsyn, qysqasy, óz arman-oıynyń ámirshisi etip tańdap alǵan hanymdary mensinbeı tastap ketken aqyndar satıramen jáne paskvılmen⁵ kek qaıtarýdy unatady, — mundaı kek, árıne, meıirban júrekke jarasymsyzdaý, áıtse de osy kúnge sheıin Anjelıka hanymnyń masqarasyn shyǵarǵan bir de bir óleń qolyma túsken joq, al shyntýaıtyna kelgende, Anjelıka dúnıe júzin dúrliktirgen bolatyn.

— Ǵajap, ǵajap! — dedi sváshennık sańq etip.

Biraq sol arada aýladan álgi ázirde ǵana bólmeden ketken kútýshi áıel men jıen qyzdyń aıqaı-uıqaıy estilip, bári júgirip dalaǵa shyqty.

İİ taraý

Munda Don Kıhottyń jıen qaryndasymen jáne kútýshi áıelimen Sancho Pansanyń nazar aýdarýǵa turarlyq urys-kerisi jaıynda, sondaı-aq basqa da qyzyqty jáıtter jóninde baıan etiledi

Hıkaıada Don Kıhot, sváshennık pen shashtaraz kútýshi áıel men jıen qyzdyń Sancho Pansaǵa aıqaıdy salyp jatqan daýysyn estigeni aıtylady; Sancho Don Kıhotqa jolyqqysy kep, al ana ekeýi ony ishke kirgizbeı jatyr edi.

— Bul qańǵybas myna jerde ne jeıin dep júr eken? Janyń barda qarańdy batyra ǵoı, baýyrym: qojaıynymdy túzý joldan taıdyryp, aldap-arbap, ıt tumsyǵy ótpeıtin qaıdaǵy bir qorys pen jyqpylǵa súırelep júrgen tap myna sen, senen basqa eshkim de emes.

Sancho buǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Áı, anturǵan kútýshi qatyn! Túzý joldan taıdyryp, aldap-arbap, ıt tumsyǵy ótpeıtin qaıdaǵy bir qorys pen jyqpylǵa qojaıynyńyzdy men emes, meni qojaıynyńyz aparǵan bolatyn: tekten-tek dúnıe kezip tentireýge meni ertip áketken de sol, — osy sebepti ekeýińniń de sóziń bos sandyraq bolyp tur, — qaramaǵyńa bir araldy berem dep aldap-sýlap úıden alyp shyqqan da sol, biraq onysyn áli beretin túri joq.

— Sol jeksuryn aralyńmen qosa birjola quryp ketpeıdi ekensiń sen, qarǵys atqyr Sancho! — dep jıen qyz da kılikti. — Aral deıdi ǵoı maǵan, o nesi-aı! Sen ne, ony jeısiń be neǵylasyń, jalmaýyz, obyr neme?

— Jemeımin, basqaram ony, bılik júrgizem, — dep renish bildirdi Sancho, — jáne basqarǵanda — on qalalyq keńes pen astanalyq on alkaldtan artyq basqaratyn bolam.

— Ne deseń o de, jerkenishti qylyqtar qoımasy jáne mekerlik ordasy bop tabylatyn sen zalym munda báribir kirmeısiń, — dep saldy kútýshi áıel. — Bar, óz úıińdi basqar, ultaraqtaı telimiń bar, sony jyrt, aral-maral degendi qoı.

Bulardyń salǵylasýy sváshennık pen shashtarazdy kúlkige qaryq qyldy, alaıda Sancho aýzyna kelgendi ottap, óziniń, Don Kıhottyń, jaqsy atyna kir keltiretin, kesirin tıgizetin áldebirdeńe jaıynda shatyp júre me dep qoryqqan Don Kıhot ony ishke shaqyrdy da, áıelderge aıqaı-shýdy toqtatyp, ony ótkizip jiberýge ámir etti. Sancho ishke kirdi, al sváshennık pen shashtaraz Don Kıhotpen qoshtasty; onyń osynaý qyrsyǵy qalyń kezbe rysarlyq jaıyndaǵy aqylǵa qonymsyz pikirinde tabandap turyp alǵanyn, bul týrasyndaǵy oı-tolǵamdarǵa bar ynty-shyntysymen berilgenin kórgen olardyń bul saýyǵyp ketedi-aý degen úmiti endi birjola úzilgen edi, osy sebepti sváshennık shashtarazǵa:

— Kórińiz de turyńyz, qadirmendi dostym, kúnderdiń bir kúninde baýyrymyz taǵy da taıyp turady, — dedi.

— Oǵan esh kúmánim joq, — dep ún qatty shashtaraz, — alaıda meni rysardyń aýyshtyǵynan góri atqosshynyń ańqaýlyǵy tańǵaldyryp tur: aralǵa qojalyq etetinine senip qalǵany sonsha, oǵan muny umyttyrýǵa qandaı ókinishtiń de óksigi dármensiz.

— Qudaı aldarynan jarylqasyn, — dedi sváshennık, — al biz ekeýimiz syrttaı baqylap turatyn bolaıyq: rysar men atqosshynyń birinen biri ótken delquly áreketteriniń aqyry nege aparyp soqtyraryn kóreıik, — anyǵy bireý: ekeýi de quddy bir qalyptan shyqqandaı, sondyqtan myrzasynyń esalańdyǵy malaıynyń esýastyǵynsyz túkke tatymas edi.

— Ras aıtasyz, — dep qoshtady ony shashtaraz. — Ana ekeýiniń qazir ne jaıynda áńgime kóıitip jatqanyn biler me edi, shirkin.

— Jıen qaryndasy ne kútýshi áıeli keıin bárin bizge baıandap beretininde kúmánim joq: óıtkeni tyń tyńdaý olardyń daǵdyly ádeti ǵoı, — dedi sváshennık.

Al, bul kezde Don Kıhot Sanchony bólmesine kirgizip ishten kilttenip alǵan edi, sóıtip onymen ońasha qalǵan soń bylaı dep sóılep ketti:

— Meni jyly uıańdy tastap shyǵýǵa májbúr etken adam sanaıtynyńa jáne sanap ta júrgenińe qatty ókpelimin, Sancho, alaıda ózimniń de úıde otyryp qalmaǵanym saǵan belgili ǵoı: ekeýimiz saparǵa birge shyqtyq, birge attandyq, birge jıhan kezdik, ekeýimiz tap bolǵan taǵdyr men teperish te aına-qatesiz uqsas: eger seni bir márte kórpege salyp qaqpaqyldasa, meni júz márte taıaqqa jyqty; mine, seniń aldyńdaǵy bar artyqshylyǵym osy ǵana.

— Já, bul bizge ábden úırenshikti bolǵan nárse ǵoı, — dedi Sancho onsha kelisińkiremeı, — ózińiz, taqsyr, aıtpaýshy ma edińiz: qyrsyqqa atqosshylar emes, kezbe rysarlar kezigýge tıis, dep.

— Qatelespe, — dep eskertti Don Kıhot, — caput dolet... dep bastalatyn sóz tegin aıtylmaǵan shyǵar.

— Men tek ana tilimdi ǵana bilem, — dep málim etti Sancho.

— Aıtaıyn degenim, — dep túsindirdi Don Kıhot, — basyń aýyrsa búkil deneń aýyratyny málim, al myna men seniń qojaıynyń ári senoryńmyn, endeshe men — baspyn, al sen meniń qyzmetshimsiń, ıaǵnı — denemniń bir múshesisiń, mine osy sebepti men bir pálege dýshar bolsam, onyń saǵan da zardaby tımeı qalmaıdy, sol sıaqty seniń qasiretiń de maǵan salmaq túsiredi.

— Solaıy solaı ǵoı onyń, — dedi Sancho, — alaıda meni, deneńizdiń bir múshesin, kórpege salyp qaqpaqyldap jatqanda, basym dýaldyń arǵy jaǵynda boldy emes pe, meniń qalaı álsin-áli áýelep jatqanyma qarap turdy emes pe jáne bul kezde onyń dáneńesi de ketken joq, eger bas aýyrǵanda dene de aýyrýǵa tıis bolsa, onda dene aýyrǵanda bas ta onymen birge aýyrýǵa mindetti ǵoı.

— Sonda sen, Sancho, ózińdi kórpemen qaqpaqylǵa salǵany meniń janyma batqan joq degendi aıtqyń kele me? — dep surady Don Kıhot. — Endeshe, eger osyny aıtqyń kelse, endigi ári bulaı aıtýshy da, oılaýshy da bolma, óıtkeni sol kezde meniń janym seniń tánińnen de góri qattyraq qınalǵan bolatyn. Degenmen, bul áńgimeni keıinge qaldyra turaıyq, sosyn bárin taǵy bir talqylap, aqylǵa salyp kórermiz. Al endi qazir, dostym Sancho, selomyzda jurttyń men jaıly ne dep júrgenin aıtshy. Men jaıynda qara halyq, ıdalgolar men kavalerolar qandaı pikirde eken? Júrektiligim, erlik isterim men ádeptiligim týrasynda ne deıdi jurt? Baıaǵyda umyt bolǵan rysarlyq ordendi qalpyna keltirý jáne kúlli álem boıynsha qaıta jasaqtaý jónindegi bastamam jaıynda qandaı qaýeset bar? Toq eteri, Sancho, osy jaılarǵa qatysty qulaǵyń shalǵan áńgimeniń bárin túgel aıtyp bergenińdi qalaımyn. Jáne eshteńe búkpeı, boıamalamaı baıan etýge tıissiń, óıtkeni shyn berilgen vasaly óz senoryna shyndyqty jaramsaqtyqpen árlemeı, jalǵan kishipeıildikpen jaba toqymaı sol qalpynda jetkizýi kerek. Sen bilip qoıǵyn, Sancho, shyndyq ataýly patshalar qulaǵyna jaǵympazdyq shapanyn jamylmaı shyryldaǵan qalpynda jetkende qazir múldem basqa zaman ornaǵan bolar ma edi, qaıter edi; sonda ótken ǵasyrlar bizdikimen salystyrǵanda temir ǵasyr tárizdi bop elester edi, al bizdiki, álbette, altyn ǵasyr sekildi bop kóriner edi. Ózimdi mazalap júrgen ózińe málim jáıtter jaıyndaǵy barlyq shyndyqty túgin qaldyrmaı aıqyn da túsinikti etip baıandaýyń úshin, Sancho, osy sózimdi jadyńda usta.

— Bul aıtqanyńyzdy buljytpaı oryndaımyn, qaıyrymdy myrzam, — dedi Sancho, — biraq mynadaı bir shartym bar: bar shyndyqty tyr jalańash qalpynda, basqa eshteńe kıgizbeı, ózime qandaı kıimmen jetse sol kúıinde kóz aldyńyzǵa kóldeneń tartýdy hosh kórseńiz, artynan ashý shaqyrmaýyńyz kerek.

— Túk te ashýlanbaımyn, — dedi Don Kıhot. — Qysylyp-qymtyrylmaı-aq, tuspaldamaı-aq aıta berýińe bolady, Sancho.

— Endeshe, sizge aldymen aıtarym, — dep sóılep ketti Sancho, — halyq sizdi, taqsyr, naǵyz naqurys dep biledi, meni de keńkeles sanaıdy. Idalgolar aıtady, sizge, taqsyr, ıdalgo ataǵy az kóringendeı, esimine don ataýyn tirkep aldy, bar-joǵy eki-úsh júzim sabaǵy men týlaqtaı ǵana jerge ıe bop otyrǵanyna qaramaı, kıiminen ár jeri jyltyrap kórinip turǵanyn da eskermeı, ózin-ózi kavalero atandyryp júr, deıdi. Kavalerolar aıtady, ıdalgolardyń, sonyń ishinde ásirese atshy bolýǵa ǵana jaraıtyndardyń, aıaq kıimin qara kúıemen tazalap, qara shulyǵyn jasyl jibekpen jamaıtyndardyń, ózimizben baqtalas bolǵanyn jaqtyrmaımyz, deıdi.

— Bul áńgimeniń maǵan qatysy joq, — dedi Don Kıhot, — qashan da jaqsy kıinip júrem, jamalǵandy kımeımin. Al jyrtyqtyń jóni bólek — onda da, ol, negizinen, tozyǵy jetkendikten emes, saýyt-saıman kıgendikten paıda bolatyn nárse.

— Al endi júrektiligińiz, ádeptiligińiz, erlikterińiz ben bastamańyz jaıyna kelsek, taqsyr, — dep Sancho sózin ármen jalǵady, — bul másele tóńireginde qıly-qıly pikir bar. Bireýler: “Keńkeles bolǵanymen, kúlkili”, ekinshi bireýler: “Ójet bolǵanymen, joly aýyr”, óńgeleri: “Ádepti bolǵanymen áýmeserleý” desedi, al endi ósek-aıańdy órbitse boldy, sizdi de, taqsyr, sizge qosa meni de ǵaıbattap, basymyzǵa sý quıady.

— Myna bir nárseni qaperińde usta, Sancho, — dep sóıleı jóneldi Don Kıhot. — İzgilik irge bekitse boldy-aq, ony qulatýǵa qushtarlar da tabyla ketedi. Baǵzyda ótken aıtýly erlerdiń qaı-qaısysy da nemese bári derlik jaladan jaltara almaǵan. Iýlıı Sezarǵa, esh nárseden júregi qaıtpaıtyn, esh nárseni kózden qalt jibermeıtin jáne kózsiz batyr bop tabylatyn qolbasshyǵa, dańǵoı, kıim kıisinde de, minez-qulqynda da adam súıer qylyq joq degen kiná taǵyldy. Eren erligimen “uly” degen ataqqa ıe bolǵan Aleksandrdy “ishimdikke áýes” qyp shyǵaryp júr. İrgeli isterimen aýyzǵa ilingen Gerkýlesti náýetek jáne nápsiqumar bolǵan, desedi. Amadıs Gallskııdiń aǵasy don Galaor shamadan tys qazymyr, al inisi — jylaýyq bolǵan degendi aıtady. Mine, sondyqtan da, Sancho, aıtýly adamdar týrasyndaǵy osynshama kóp ósek-aıań nópirinde ózime qatysty ósek-aıańnyń, eger áldeneni jasyryp qalyp júrmeseń, múldem eleýsiz qalary haq.

— Mine, kiltıpan da sol áketaıymnyń peıish tórinen oryn tappaıtynynda bolyp tur ǵoı! — dep daýystap jiberdi Sancho.

— Iaǵnı, taǵy da aıtpaǵyń bar ma? — dep surady Don Kıhot.

— Árıaıdaıym alda, — dep jaýap qatty Sancho, — álgim tek áláýláıim ǵana. Eger siz, taqsyr, ózińiz jaıynda aıtylyp júrgen ósek-aıańǵa ábden qanyqqyńyz kelse, qazir tez baryp bir adamdy shaqyryp keleıin, ol sizge bárin túgel baıandap beredi, esh nárseni umyt qaldyrmaıdy: olaı deıtinim, keshe keshkisin Bartolome Karraskonyń, álgi Salamankada oqyǵan, bakalavr ataǵyn alǵan balasy keldi ǵoı, sodan ony kelýimen quttyqtaǵaly barǵan edim ǵoı, sol jerde ol maǵan sizdiń, taqsyr, bastan keshken hıkaıalaryńyz Aılaker ıdalgo Lamanchalyq Don Kıhot degen atpen jaryq kórgenin aıtty, oǵan qosa, álgi kitapta meniń de Sancho Pansa degen óz atymmen, senora Dýlsıneıa Tobosskaıanyń da óz atymen beınelengenin jáne onda ekeýimizdiń aramyzda bolǵan jaılardyń bári táptishtep jazylǵanyn habarlady, sony estigende úreıimniń ushqany sonsha, qolma-qol shoqyna bastadym, — ony jazǵan adam munyń bárin qaıdan ǵana bilip alǵan dep degbirim qalmady.

— Olla-billá, Sancho, — dedi Don Kıhot, — jylnamashymyzdyń áldebir danagóı sıqyrshy ekeninde kúmán joq: eger birdeńe jaıynda jazbaq bolsa, ondaılardan eshteńe jasyryn qala almaıdy.

— Qaıdaǵy danagóıdi, ol azdaı sıqyrshyny aıtyp otyrsyz! — dep sańq etti Sancho. — Bakalavr Samson Karraskonyń (álgi aıtqan adamymnyń aty-jóni osyndaı) aıtýynsha, ol kitaptyń avtory Sıd Ahmet Ben-yńqylı nyspyly bireý ǵoı!

— Bul mavr esimi, — dedi Don Kıhot.

— Solaı ekeninde shúbá joq, — dep ilip áketti Sancho, — mavrlardyń baryp turǵan betsiz ekendigi jaıynda kóp adamnan qulaǵdar bolǵam.

— Menińshe, Sancho, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot, — sen álgi Sıd degenniń nyspysyn shamaly burmalap jibergendeısiń; oǵan qosa, aıta ketken artyq etpes, bul arabsha “myrza” degendi bildiredi.

— Ábden múmkin, — dedi Sancho. — Sóıtip, endi, taqsyr, bakalavrdy osynda alyp kelgenimdi hosh kórseńiz, jyldam baryp ertip kele qoıaıyn ony.

— Bul úshin saǵan alǵystan basqa aıtarym joq, dostym, — dedi Don Kıhot. — Sen maǵan bir qupıanyń basyn qyltıttyń, — endi sony búge-shigesine deıin anyqtaǵansha eshteńe ishpeımin de, jemeımin de.

— Endeshe, ony ertip keleıin, — dedi Sancho qaıtalap.

Sony aıtyp, myrzasynyń úıinen shyqqan ol bakalavrǵa bet aldy, arada az ýaqyt ótkende ony ertip qaıtyp oraldy da, sol jerde úsheýiniń arasynda asa bir qyzyqty áńgime-suqbat bastaldy.

İİİ taraý

Don Kıhottyń, Sancho Pansanyń jáne bakalavr Samson Karraskonyń arasynda bolǵan qyzǵylyqty áńgime jaıynda

Sancho habaryn jetkizgen kitapta ózi jaıynda naqtyly ne aıtylǵanyn bakalavr Karraskodan estip-bilmekke úmittenip, ony kútip qalǵan Don Kıhot tereń oıǵa shomdy; ondaı kitaptyń shynymen-aq paıda bolǵanyna qaıtse de sene almaǵan: óıtkeni, jer jastandyrǵan jaýlarynyń qany naızasynyń ushynan áli sorǵalap tur emes pe, soǵan qaramaı rysarlyq eren erlikteriniń egjeı-tegjeıi kitap bop jaryqqa shyǵyp ta úlgerdi deıdi. Sóıte turǵanymen, aqyr sońynda dos pa álde dushpan ba, áıteýir bir danagóı ony sıqyrshylyq pármeni arqyly basyp shyǵarǵan boldy ǵoı degen tujyrymǵa keldi: eger dos bolsa, onda munyń erlik isterin kezbe rysar ataýlynyń asa bir aıtýly qareketterinen de asyra dáriptep, kókke kóterýdi kózdegen shyǵar, al dushpan bolsa, bul isteriniń qadirin azaıtyp, atqosshy ataýlynyń ishindegi eń bir ardan bezgenderiniń buryn-sońdy kitap betinde baıandalǵan baryp turǵan jerkenishti áreketinen de jaǵymsyz etip kórsetýdi murat tutqan bolar; deı turǵanmen, dep ózine ózi qarsylyq bildirdi ol, atqosshylar tirligin eshkim eshqashan sýrettep jazǵan emes, al eger aqı-taqı ondaı kitaptyń bary ras bolsa, onda bul ózi kezbe rysar jaıyndaǵy kitap bop tabylatyndyqtan, dástúrli dárejede tili sheshen, maqsaty bıik, tartymdy jáne shynshyl bolýǵa tıis. Bul dolbary janyn shamaly jaı taptyrǵandaı boldy, alaıda kitaptyń avtory mavr ekeni, ony Sıd degen sózdiń ózi-aq kórsetip turǵany esine oralǵanda qaıtadan degbirsizdenip ketti: mavrlardan shyndyqqa adaldyqty dámetý qıyn edi, óıtkeni olardyń bári aldamshy, ótirikshi, sýaıt keledi. Ol úreılene oı keshti: eger mavr onyń súıispenshilik sezimine qatysty jaılardy ınabattylyqpen sýrettemese, sóıtip senora Dýlsıneıa Tobosskaıanyń ar-namysyna kir keltirip, ony jaman atqa qaldyryp júrse qaıtpek? Aıashyna adaldyǵy, ony árqashan ardaq tutqany, koról aıymdar men patsha aıymdardan, basqa da alýan-alýan ataǵy zor bıkeshterden bas tartyp, kóńildiń tabıǵı talpynys-tilegin tejeýmen bolǵany kitapta ashyp kórsetilgenin qalaǵan edi ol. Sancho men Karrasko kelip kirgen kezde ol áli de sol burynǵysha oı terbep, boljam jasap, joramal quryp otyrǵan; Don Kıhot bakalavrdy úlken iltıpatpen qarsy aldy.

Samson atanǵanyna qaramastan bakalavr alasa boıly ǵana edi, esesine meılinshe máttaqam bolatyn; bet-álpeti ońǵan shúberekteı bop-boz edi, esesine aqyl-parasaty eren qaǵylez bolatyn; jıyrma tórt jastaǵy dóńgelek júzdi, tańqy tanaý, jaıyn aýyz bul jigittiń kespirine qarap onyń qýaqylyǵyn, ázil-qaljyńǵa beıimdigin ańǵarý qıyn emes-ti jáne bul qasıetin Don Kıhotty kózi shalǵan sátte-aq pash etti, óıtkeni sol boıda-aq onyń aldyna baryp tizerleı ketip, bylaı dep til qatty:

— Qudiretińizge quldyq, senor Lamanchalyq Don Kıhot! Qolyńyzdy bere qoıyńyzshy maǵan, óıtkeni ústime kıgen (bar-joǵy alǵashqy tórt satydan ótkenime qaramaı) shadıar Petrdiń kıimimen ant eteıin, siz, marhabatty myrzam, jer betinde buryn-sońdy boı kórsetken nemese endi-endi boı kórsetetin asa aıbyndy kezbe rysarlardyń bireýisiz. Osynaý uly isterińizdiń tarıhyn hatqa túsirgeni úshin Sıd Ahmet Ben-ınhalıǵa qudaıdyń shapaǵaty tısin, al barsha jurttyń kóńilin kóterý maqsatynda ony arab tilinen ózimizdiń daǵdyly kastıl tiline tárjimalaý mindetin moınyna artqan sol bir áýestigi aıryqsha adam qudaıdyń shapaǵatyna odan da mol kenelsin.

Don Kıhot onyń túregelýin ótinip, bylaı dedi:

— Sóıtip, basymnan ótken jaılardyń hatqa túskeni jáne ony álde bir danagóı mavrdyń qurastyrǵany ras bolǵany ma?

— Aına-qatesiz shyndyq, senor, — dep jaýap qatty Samson, — jáne ol kitaptyń kúni búginge deıin on eki myń danamen basylyp shyqqanyna da kepildik ete alam. Ágárákı senbeseńiz, kitapty basyp shyǵarǵan Portýgalıaǵa, Barselonaǵa jáne Valensıaǵa suraý salyńyz, oǵan qosa qazir ony Antverpende de basyp jatyr degen áńgime tarap júr, — menińshe, uzamaı ony óz ana tilinde oqymaıtyn halyq qalmaıdy-aý, sirá.

— İzgi qasıetter ıesi bop tabylatyn jáne izgi murat jolynda júrgen adam úshin, — dedi Don Kıhot buǵan jaýap retinde, — ózi jaıyndaǵy jaqsy lepestiń baspa betinde jarıalanǵan sózdiń arqasynda kózi tirisinde-aq neshe alýan halyqtyń tilinde tarap júrgenin bilýden asqan qanat bitirer qýanysh bola qoımas. Men jaqsy lepes dep otyrmyn, kerisinshe bolǵan jaǵdaıda onymen tipti ólim de teńdese almaıdy.

— Al endi jaqsy ataǵyńyz ben jaqsy atyńyzǵa kelsek, — dep ilip áketti bakalavr, — siz, taqsyr, kezbe rysar bitkenniń bárin túgel artta qaldyrasyz, óıtkeni batyldyǵyńyzdy, qater tóngen shaqtaǵy kózsiz batyrlyǵyńyzdy, aýyrtpalyq túsken kezdegi shydamdylyǵyńyzdy, qystalańǵa tap bolǵan, sondaı-aq jaraqat alǵan sátterdegi tózimdiligińizdi, aqyr aıaǵynda, sizdiń, marhabatty myrzam, senora doná Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa degen syrttaı yntyzarlyq sezimińizdiń tazalyǵy men sypaıylyǵyn mavr óz tilinde, hrıstıan óz tilinde nebir shyraıly da shuraıly sózben sıpattap bergen.

— Senora Dýlsıneıany doná dep ataǵanyn ómiri estigen emen, — dep sol jerde Sancho sózge aralasty, — ony jaı ánsheıin senora Dýlsıneıa Tobosskaıa dep qana ataıdy, sondyqtan bul arada jazýshyń jaza basyp otyr.

— Bul qarsylyǵyńnyń bálendeı quny joq, — dep qulaqqaǵys etti Karrasko.

— Álbette, álbette, — dep maquldaı ketti Don Kıhot, — alaıda, aıtyńyzshy maǵan, senor bakalavr: bul kitapta ásirese qaı erligim aıryqsha dáriptelipti?

— Bul turǵyda ár alýan pikir bar, — dep jaýap qatty bakalavr, — óıtkeni árkimniń talǵamy árqalaı: bireýler ózińiz, taqsyr, Brıareıler men alyptar dep oılaǵan jel dıirmenderimen bolǵan oqıǵany, óńgeler shuǵa shyǵaratyn sheberhanaǵa qatysty jáıtti, basqalar keıin eki otar qoı ekeni málim bolǵan eki qosynnyń sıpattamasyn unatady, taǵy bireýler Segovıaǵa jerleýge alyp bara jatqan máıitke qatysty oqıǵaǵa súısinis bildiredi, áldekimder — katorgaǵa kesilgenderdi bosatýǵa baılanysty hıkaıadan artyǵy joq dese, taǵy bireýler — benedıktilik eki alyppen jáne jaýjúrek bıskaılyqpen arada bolǵan shytyrman oqıǵa bárin jolda qaldyrady degendi aıtady.

— Aıtyńyzshy, senor bakalavr, — dep Sancho taǵy qystyryldy, — aq kóńil Rosınantymyz múıiz suraımyn dep qulaqtan aıyryla jazdaǵan, anaý álgi ıangýastyqtarmen arada bolǵan shataq kitapqa enip pe?

— Danagóı saýyt túbinde sıa qaldyrmaǵan, — dep jaýap qatty Samson, — ol barlyq jaıdy qozǵaǵan, barlyǵyn túgel áńgimelep bergen, tipti Sanchonyń kórpede qalaı aýnaǵany jóninde de aıtqan.

— Kórpede eshqashan aýnaǵan emespin, — dedi Sancho renjińkirep, — áýede aýnaǵanym bar jáne, shynymdy aıtsam, onyń tym uzaqqa sozylǵany da ras.

— Óz oıymsha, — dep sóılep ketti Don Kıhot, — zıaly orta ómiri jaıyndaǵy, ásirese rysarlar erligi jónindegi hıkaıanyń qaı-qaısysy da taqsiret taqyrybyn aınalyp ótpeıtin, — óńkeı tek sátimen ońǵarylǵan isterdi sıpattaı bermeıtini belgili ǵoı.

— Qalaı bolǵan kúnde de, — dedi bakalavr, — oqyrmandardyń keıbiri avtorlardyń qıly qaqtyǵys kezinde senor Don Kıhottyń basyna jańbyrdaı jaýatyn soqqylar sanyn azaıtqany bizge kóbirek unar edi degendi aıtady.

— Tarıh shynshyl bolýǵa tıisti, — dedi Sancho.

— Deı turǵanmen, avtorlardyń ádildikti arqa tutyp bul jaıynda úndemeı-aq qoıýyna da bolatyn, — dedi Don Kıhot kelispeı. — Tarıhı shyndyqqa shák keltirmegenimen, ony burmalaı qoımaǵanymen, keıipkerdiń namysyna tıýi ábden yqtımal ondaı oqıǵalardy egjeı-tegjeıli jazýdyń túkke qajeti joq. Aqıqatyna kelsek, Vergılıı sýrettegendeı, Eneı sonshalyqty taqýa, al Gomer áspettegendeı, Odısseı asa bir aılaker bolmaǵan.

— Ras, — dedi Samson qoshtap, — biraq aqynnyń jóni bir bólek te, tarıhshynyń jóni bir bólek: belgili bir ýaqıǵanyń jaıyn baıan etken nemese madaqtap jyrǵa qosqan aqyn onyń shyn máninde qandaı bolǵanyn emes, qandaı bolýǵa tıis ekenin beıneleýge quqyly, al tarıhshyǵa kelsek, ol ýaqıǵany qandaı bolýǵa tıis degen turǵyda emes, shyn máninde qandaı bolǵanyn eshteńesin qalys qaldyrmaı, óz janynan eshteńe qospaı qaz-qalpynda sıpattaýǵa mindetti.

— Senor mavr aqyry bar shyndyqty qaǵazǵa túsirgen bolsa, — dep qulaqqaǵys etti Sancho, — onda qojaıynym jegen soqqylardyń arasynda óz úlesime tıgenderi de bary anyq, olaı deıtinim, myrzamnyń qabyrǵasy qaqsaǵan shaqtarda meniń de tula boıymnyń kókala qoıdaı bop shyǵa keletin daǵdysy bar-dy. Áıtkenmen, buǵan tańǵalatyn ne bar: bastyń aýrýy deneniń basqa múshelerine de zardabyn tıgizedi dep myrzamnyń ózi málim etti emes pe.

— Áı, siz de ózińiz baryp turǵan alaıaqsyz-aý, Sancho, — dep saldy Don Kıhot. — Basqasy basqa ǵoı, biraq óz paıdańyzǵa kelgende qaperińiz ǵalamat.

— Qaıtem endi, sybaǵa bergen soıyldardy esimnen shyǵaryp tastaǵym-aq kelgenimen, kógertken jerleri báribir umyttyrar emes: búıirlerim áli kúnge sheıin qol tıgizbeıdi, — dep qarsy ýáj aıtty Sancho.

— Japshy aýzyńdy, Sancho, — dedi Don Kıhot, — senor bakalavrdyń sózin bólmeı tura turshy, al men óz tarapymnan odan áńgimesin ármen jalǵastyrýdy, atalmysh hıkaıada ózim jaıynda ne aıtylǵanynyń bárin baıandap berýdi suraımyn.

— Men de umyt qalmaıyn, — dep sóz qystyrdy Sancho, — óıtkeni, jurttyń aıtýynsha, onyń basty presonajdarynyń bireýi men kórinem.

— Presonaj emes, personaj, dostym Sancho, — dep túzetti ony Samson.

— Mine, taǵy bir yssy muǵalim tabyldy maǵan! — dedi Sancho. — Eger ár sózdi ańdı beretin bolsaq, onda bul áńgimeni ómir-baqı aıaqtaı almaıtyn shyǵarmyz.

— Eger sen, Sancho, osy hıkaıatta ekinshi tulǵa bolmaı shyqsań — bul dúnıeniń qyzyǵyn kórmeı-aq óteıin, — dep málim etti bakalavr. — Ol óz aldyna, muqym osy hıkaıattaǵy eń basty tulǵa bop tabylatyn adamnan góri seniń aýzyńnan shyqqan sózge kóbirek beıil beretin oqyrmandar da bar. Sóıte turǵanymen, bireýler osy arada otyrǵan senor Don Kıhot ózińe ýáde etken aralǵa gýbernator bolam-aý dep shamadan tys ańqaýlyqqa salynǵanyńdy da aıtyp júr.

— Oǵan ýaqyt bar áli, — dep eskertti Don Kıhot. — Jasyna jas qosylǵan saıyn, jyldar ótip tájirıbesi tolysa túsken saıyn Sancho naǵyz qabiletti de isker gýbernatorǵa aınalady.

— Qudaı aqy, senor, — dedi Sancho, — osy jasyma sheıin aralǵa gýbernatorlyq etip kórmegen edim, Mafýsaıl jasynda da onda gýbernatorlyq ete qoımaspyn. Áńgime araldy basqarýǵa epsektiligimniń jetpeýinde emes, álgi araldyń óziniń iz-túzsiz joǵalyp ketýinde bolyp tur ǵoı.

— Bárin de qudaıǵa tapsyr, Sancho, — dep jýası ún qatty Don Kıhot, — sonda bári jaqsy bolady, bálkim tipti óziń kútkennen de jaqsy bop shyǵýy ǵajap emes, óıtkeni qudaı alǵys bermese aǵashtaǵy japyraq ta qybyr ete almaıdy.

— Daýsyz aqıqat, — dep tujyrdy Samson. — Eger qudaı hosh kórse, Sanchonyń qol astyna bir emes, myń araldyń qaraýy yqtımal.

— Bul gýbernator degenderińniń talaıyn kórdim ǵoı, — dedi Sancho, — baıqaýymsha, olar meniń shıregime de kelmeıtin sekildi, biraq olardy joǵary mártebeli dep áspetteıdi jáne olar kúmis ydys-aıaqtan as ishedi.

— Olar aral gýbernatory emes, odan góri qarapaıymdaý ıeligi bar jandar, — dedi Samson kelise qoımaı, — aral gýbernatorlary quryǵanda gramatıka men arıfmetıkany bilýge mindetti.

— Aryq degenniń jaıynan habarym bar-aý, — dedi Sancho, — biraq metıka degen ne pále — bul tipti úsh uıqtasam da túsime kire qoımas, bilmeımin onyń ne ekenin. Já, araldar taǵdyryn qudaıdyń quzyryna tapsyraıyq, jaratqan ıem meni paıdam kóbirek tıetin jerge jibere kórsin. Al, endi sizge mynany aıtaıyn, senor bakalavr Samson Karrasko, álgi hıkaıa avtorynyń bastan keshken jaǵdaılarymdy áńgimelegen kezde ózim jaıynda kóńilge aýyr tıetin birdeńeni byqsytpaǵanyna ábden rızamyn, óıtkeni eger ol ózim sekildi aıryqsha taza qandy hrıstıannyń tabıǵatyna jat áldeneni kóıitken bolsa, onda ashshy daýysymdy tipti tas kereńniń ózi de estir edi.

— Bul naǵyz ǵajaıyptyń ózi bolar edi, — deı saldy Samson.

— Ǵajaıyp pa, emes pe, — dep short qaıyrdy Sancho, — biraq anyq biletin bir nársem, kim bolsa da presondar jaıynda ne aıtatyny nemese jazatyny týrasynda jaqsylap oılanǵany jón, aýzyna ne kelse sony ottaı bermeýge tıis.

— Shyǵarma kemshilikteriniń biri, — dep bakalavr áńgimesin jalǵady, — avtordyń oǵan Párýaısyz áýestik atalatyn hıkaıatty engizgeni delinedi, — áńgime hıkaıattyń jeke óziniń tatymsyzdyǵynda nemese nashar jazylǵandyǵynda emes, áńgime onyń buǵan qısynsyz qıystyrylýynda jáne senor Don Kıhottyń basynan ótken jaılarǵa eshqandaı qatysy joqtyǵynda bolyp tur.

— Bás tigýge barmyn, bul ıttiń balasy bárin botqadaı bylyqtyrǵan ǵoı, shamasy, — dep saldy Sancho.

— Endeshe, — dep sóılep ketti Don Kıhot, — sizderge ashyǵyn aıtaıyn: ózim jaıyndaǵy kitaptyń avtory áste bilimpaz bireý emes, ánsheıin júrgen bir dúmshe myljyń, ana kitapty da áıteýir túbi birdeńe shyqpas deımisiń degen táýekelshildikpen jáne qalaı bolsa solaı jazǵan — dáp sol Ýbedadan shyqqan sýretshi Orbaneha sekildi; “ne salyp jatyrsyń” dep suraǵandarǵa ol: “Áıteýir birdeńe shyqpas deımisiń” dep jaýap beredi eken. Bir joly ol áteshtiń sýretin salypty jáne óte nashar ári kespirsiz etip salǵany sonsha, astyna: “Bul — átesh” dep jazyp qoıýyna týra kelipti. Sirá, meniń de bastan keshkenderim sondaı kepke dýshar bolǵan shyǵar, ony uǵyndyrý úshin túsinikteme qajet bolar.

— Joǵa, o ne degenińiz, — dep qarsylyq bildirdi Samson, — onda eshqandaı kúlbilte joq, bári de aıqyn, anyq, túk qıyndyq keltirmeıdi: balalar odan bas kótere almaıdy, jas jigitter ynta qoıyp oqıdy, eresekter túsinistikpen qaraıdy, qarttar jaǵy maqtaıdy. Qysqasy, qandaı dáreje, ataǵy baryna qaramastan jurt ony bas almaı qumarta oqyp jatyr jáne jatqa da biledi, osy sebepti bir kóterem mástek kózderine shalynsa boldy: “Má, Rosınantty qara!” desedi. Ony ásirese malaılar aıryqsha unatady — kez-kelgen baı men balpańnyń aýyz úıinen Don Kıhotty tabasyń: bireýi ony bir sátke bylaı qoısa boldy, ekinshisi sol boıda-aq qaǵyp ketedi, keıde bir-birimen sol úshin shekisip te qalady, keıde bir-birinen jalynyp-jalpaıyp surap alyp jatqany. Toq eterin aıtqanda, atalmysh hıkaıa — ózime málim dúnıelerdiń ishindegi zıany meılinshe az týyndy jáne ony oqyǵan adam ýaqytty barynsha kóńildi ótkizedi, óıtkeni kitaptyń óne boıynan birde bir bolmashy bylapyt sóz ben katolıkter senimine saı kelmeıtin bir de bir oı-tujyrymdy keziktire almaısyń.

— Basqasha jazý — shyndyqty emes jalǵandy jazý bop shyǵady, — dep tujyrdy Don Kıhot, — al ótirik qosyp jazýǵa daǵdylanǵan tarıhshylardy jalǵan aqsha jasaýshylarmen qabat otqa órteý qajet. Meniń bir nársege aqylym jetpeı otyr: ózim jaıynda sonshalyqty kóp nárse jazýǵa bolatynyna qaramaı, avtordyń buǵan basqa bireýler jónindegi hıkaıattar men áńgimelerdi tyqpalaýynyń ne qajeti bar edi? Shamasy, ol: “Shóp tappasań saban je, toımasa qarnyń amal ne” degen maqaldy basshylyqqa alǵan ǵoı. Shyn máninde de, oı-tolǵamdarym, aýyr kúrsinisim, tókken jasym, izgi nıetterim men aıqastarymnyń ózi-aq oǵan shyǵarǵan kitabynan da qalyńyraq nemese, tym quryǵanda, tap sol anaý Tostado shyǵarmalary quraǵandaı qalyń tomǵa ábden jeterlik emes pe edi. Ashyǵyn aıtsam, senor bakalavr, hıkaıalardy nemese, jalpy, qandaı da bolsyn áıteýir bir kitapty jazý úshin tujyrym dáldigi men aqyl-oı kemeldigi qajet-aý dep oılaımyn. Ázil-qaljyńy mol, tapqyr da utqyr dúnıe týyndatý — uly adamdardyń parasat-paıymyna tán qasıet: komedıadaǵy eń aqyldy tulǵa — saıqymazaq, sebebi ózin ózi aqymaq qyp kórsetýge qumbyl adam shyn máninde ondaı bolmaýǵa tıis. Tarıh — aıryqsha qaster tutýǵa laıyq nárse, óıtkeni ol shynshyl bolýǵa mindetti, al shyndyq qaıda bolsa qudaı da sonda, óıtkeni qudaı degenimizdiń ózi — shyndyq, alaıda kitapty quımaq quıǵandaı toǵyta beretin adamdar baryn da bilemiz.

— Tipti nashar degen kitaptyń ózinen de áldenendeı táýir birdeńe tabylady, — dep qosarlandy bakalavr.

— Oǵan sóz bar ma, — dep kelise ketti Don Kıhot, — alaıda mynadaı jaǵdaı da jolyǵady: keı adamdar qoljazbalary arqyly ádiletti túrde zor dańqqa qol jetkizip, qurmetke bólenedi, biraq shyǵarmalary baspa júzin kórgen boıda burynǵy ataq-abyroıy kózinen bulbul ushady já bolmasa ájeptáýir solǵyn tartyp qalady.

— Máseleniń mánisi mynada, — dedi Karrasko, — basylyp shyqqan shyǵarma asyqpaı oqylady, sondyqtan onyń kemshiligin tabý da ońaı, oǵan qosa shyǵarmashynyń dańqy neǵurlym dúrildep tursa, týyndylary da soǵurlym muqıat zertteledi. Daryn-qabileti dúıim jurtqa málim adamdarǵa, uly aqyndar men áıgili tarıhshylarǵa qashan da nemese kóbine-kóp ózderi birde bir dúnıeni jaryqqa shyǵarmaǵan, biraq basqalardyń týyndylaryna úkim aıtýǵa aıryqsha qushtarlyqpen jáne yntyzarlyqpen kirisetin jandar qyzǵanysh bildiredi.

— Buǵan tańǵalatyn dáneńe joq, — dedi Don Kıhot, — ýaǵyzshy bolýǵa jaramsyz qyrýar dinı qaıratker bar, biraq esesine olar álde bir ýaǵyzda neniń jetpeı qalǵanyn, neniń artyq bolǵanyn tap basyp aıtyp bere alady.

— Bunyń solaı ekeni solaı, senor Don Kıhot, — dedi Karrasko kelisińkiremeı, — áıtse de, mundaı qazylardyń kóbirek qamqorshyl jáne azyraq qazymyr bolǵanyn, sondaı-aq ózderi jamandap otyrǵan shyǵarma týyndatqan jarqyraǵan kúnniń betindegi daqtardy sanamaǵanyn qalar edim, óıtkeni eger aliquando bonus dormitat Homerus⁶ bolsa, onda álgiler shýaqty shyǵarmasyna kóleńkeniń barynsha az túsýi úshin avtordyń qanshama ýaqyt sergek bolýyna týra kelgenin oı eleginen ótkizse netti, onyń ústine álgiler unatpaǵan daqtar adam keskinine keremetteı kórik berip turatyn tabıǵı meń bop ta shyǵýy múmkin ǵoı. Qysqasyn aıtqanda, shyǵarmasyn baspaǵa bergen jan orasan úlken qaterge basyn tigedi, óıtkeni jurttyń bárine birdeı unaıtyn kitap jazý múldem múmkin emes nárse.

— Men jaıynda jazylǵan kitap az ǵana topty aldarqatatyn shyǵar, — dep sóz qystyrdy Don Kıhot.

— Tipten kerisinshe: óıtkeni stultorum infinitus est numerus⁷, sondyqtan bastan keshkenderińiz sansyz kóp oqyrmannyń kóńilinen shyqty; degenmen, bireýlerdiń oıynsha, avtordyń qaperi osal da bosań sekildi, óıtkeni Sanchonyń sur jorǵasyn kim urlaǵanyn habarlaýdy umyt qaldyrǵan: urynyń kim ekeni aıtylmaǵan, bizge tek esektiń qoldy bolǵany ǵana málim, al arada az ýaqyt ótkende Sanchonyń qaıtadan sol baıaǵy eseginde qonjıyp otyrǵanyn kóremiz, al onyń qaıdan paıda bolǵanyn bir qudaıdyń ózi biledi. Buǵan qosa, avtor Serra Morenadaǵy shamadannan tabylǵan júz eskýdony Sanchonyń qalaı jaratqanyn da habarlaýdy umytyp ketipti desip júr: avtor bul jaıynda jumǵan aýzyn ashpaıdy, al shyntýaıtyna kelgende, Sanchonyń ony qalaı jaratqanyn jáne qandaı qajetine jumsaǵanyn bilgisi keletinder az emes, — mine, kitapqa osyndaı elemeske bolmaıtyn naqtylyq jetispeıdi-aq.

Sancho buǵan bylaı dep jaýap qaıtardy:

— Senor Samson, dál qazir meniń qandaı da bir esep-qısappen aınalysarlyq muǵdarym joq, — qarnymnyń shurqyrap turǵany sonsha, eger sergektik úshin kúshti sharaptan bir simirip almasam jańqaǵa uqsap solyp qalarym kámil. Úıimde sharap bar, qadirmendi qosaǵym eki kózi tórt bop tosyp otyr, tamaqtanyp alam da qaıtam, sosyn sizdiń de, tileýińiz bolǵyr, esektiń joǵalýy men júz eskýdony qaıda jibergenim jaıynda bilgisi keletin basqa bireýlerdiń de tilegin tolyǵymen qanaǵattandyratyn bolam.

Jaýap tospastan jáne basqa bir aýyz sóz aıtpastan Sancho úıine ketip qaldy. Don Kıhot bakalavrdan qala turýyn, buıyrǵan astan ózimen birge dám tatýyn qıyla ótindi. Bakalavr shaqyrýdy qabyl alyp, qalyp qoıdy; qosymsha sybaǵa retinde eki kógershin ákelindi; dastarqan basynda rysarlyq jaıynda áńgime qozǵaldy; Karrasko úı ıesiniń sózine bas shulǵýmen boldy; osymen otyrys aıaqtalyp, bári kóz shyrymyn alýǵa jatty. Sancho qaıtyp oralǵan soń úzilgen áńgime qaıta jalǵasty.

İÚ taraý

Munda Sancho Pansa bakalavr Samson Karraskonyń tańyrqaýly suraqtaryna jaýap qaıtarady, sondaı-aq habardar bolýǵa jáne aıtyp berýge tatyrlyq oqıǵalar oryn alady

Don Kıhottyń úıine qaıtyp oralǵan Sancho úzilgen áńgimeni qaıta jalǵap, bylaı dedi:

— Senor Samsonnyń aıtýynsha, sur jorǵamdy kimniń qalaı jáne qashan urlap ketkenin bilýge qumar kórinedi, onyń bul saýalyna mynadaı jaýap qaıtarmaqpyn. Katorgaǵa jiberilgenderge jáne Segovıaǵa áketip bara jatqan ólikke qatysty qyrsyqty oqıǵalardan, — ıá, aıtqandaıyn, shytyrman oqıǵalardan, — keıin Qasıetti aǵaıyndyqtan bas saýǵalaı qashyp, Serra Morenadan bir-aq shyqqan túni qojaıynym ekeýimiz ormannyń qorysyna baryp tyǵylǵan edik; silemiz qatyp taıaq jep, urys-keristen ábden tıtyqtaǵan ekeýimiz sol arada: myrzam — naızasyna súıenip turǵan qalpy, al men sur jorǵama minip otyrǵan kúıimde beıne bir qus tósekke jaıǵasqandaı jan raqatyn taýyp uıyqtap ketippiz. Ásirese meniń qatyp uıyqtap qalǵanym sonsha, áldekim urlana basyp kelip, erdi tórt jaǵynan taıaqpen tirep qoıypty da, astymdaǵy esekti bildirmeı bosatyp áketipti, al men sol burynǵysha erde otyrǵan kúıimde qala baryppyn.

— Bul asa qıyn sharýa emes jáne jańadan oılap tabylǵan birdeńe de emes, Albrakany qorshaýǵa alǵan kezde Sakrıpanttyń basynda da tap sondaı jaǵdaı bolǵan: atyshýly qaraqshy Brýnel onyń astyndaǵy atyn dál osyndaı aılakerlik amalmen alyp ketken.

— Tań aǵaryp atqan shaq edi, — dep Sancho sózin jalǵady, — sál-pál qozǵalaqtaǵanym sol, taıaqtar ushyp ketti de, men bar salmaǵymmen jerge bylsh ete qaldym. Sur jorǵam qaıda dep jan-jaǵyma qarandym, esegim zym-zıa joq. Egil-tegil eńirep jyladym-aı kep, kózimniń jasyn kúńirene kóldetkenim sonsha, eger biz týraly kitap jazǵan kisi osy joqtaýymdy oǵan engizbese, onda onyń bul kitapqa jóndi eshteńe engizbegenine kúmán keltirýge bolmaıdy. Odan soń qansha kún ótkeni esimde joq, áıteýir senora prınsessa Mıkomıkonamen birge kele jatqam, qarasam: esegim, mine, qarsy aldymda tur, al ústinde syǵansha kıinip alǵan, myrzam ekeýimiz shynjyrdan bosatqan álgi alaıaq, baryp turǵan surqıa Hınes de Pasamonte jarbıyp otyr.

— Aǵattyq onda emes, aǵattyq avtordyń esek tabylardan biraz buryn Sancho sol baıaǵy sur jorǵasyn minip kele jatyr dep ańdaýsyz aıtyp qalǵanynda bop tur, — dep qulaqqaǵys etti Samson.

— Buǵan qandaı jaýap qaıtararymdy bilmeımin, — dedi Sancho, — shamasy, shyǵarmashy qatelesken bolar, já terýshi shalaǵaılyq jasaǵan shyǵar.

— Asyly, solaı bolǵanynda kúmán joq, — dedi Samson. — Al, ana júz eskýdonyń jaıy ne boldy? Qurttyń ba kózin?

Sancho bylaı dep jaýap qatty:

— Men ol aqshany óz qajetime, jubaıym men balalarymnyń muqtajyna jumsadym. Qojaıynym Don Kıhotqa qyzmetke kirip, jer-dúnıeni sharlap ketkenim úshin áıelimnen tek osy aqshanyń arqasynda ǵana sógis alǵam joq, áıtpese arada osynsha ýaqyt ótkende úıime ári esek joq, ári qur qol oralsam halym aıanyshty-aq bolar edi. Ágárákı ózim jaıynda taǵy birdeńe bilgińiz kelse suraı berińiz, men daıynmyn, tipti koróldiń tap ózine, óz presonasyna jaýap berýge de ázirmin; odan soń úıge aqsha ákeldim be, ákelmedim be, ony jarattym ba, jaratpadym ba — munda eshkimniń shataǵy joq, óıtkeni saıahatymnyń barysynda jegen soqqylarymnyń ótemine, árqaısysy úshin quryǵanda tórt maravedıden aqsha tóleıtin bolsa, onda tek sonyń jartysynyń ǵana aqysyna júz degeniń ne táıiri, tipti eki júz eskýdo da azdyq etken bolar edi, onan soń árkim áýeli óz ar-uıatyna júginip alsyn, sodan keıin baryp aqty — qara, qarany — aq dep ataı bersin: sebebi bárimiz de qudaı ózimizdi qandaı ǵyp jaratsa, sondaı jandarmyz, al keıde tipti odan da nashar bop shyǵýymyz múmkin.

— Aqpeıil Sancho osy qazir ǵana aǵynan jaryla aıtqan áńgimeni kitabynyń ekinshi basylymyna engizý jaıyn umytpaýdy avtordan ótinermin, — dedi Karrasko, — kitaptyń kórkemdigin arttyra túsýge bunyń septigi tıeri kámil.

— Bul kitapqa basqa da bir túzetýler engizý qajet pe, senor bakalavr? — dep surady Don Kıhot.

— Sirá, eptegen túzetý engizý kerek te shyǵar, biraq ol aıtarlyqtaı mándi birdeńe bola qoımas, — dep jaýap qatty ol.

— Apyraı, avtor ekinshi bólimin jaryqqa shyǵarmaq oıdan saý ma eken? — dep surady Don Kıhot.

— Endi qalaı, árıne, shyǵarǵaly jatyr, — dep jaýap qatty Samson, — tek, aıtýynsha, ekinshi bólimdi áli izdep júrgen kórinedi, onyń kimniń qolynda saqtaýly turǵanyn da bilmeıdi eken, sondyqtan ol jaryqqa shyǵa ma, joq pa — bul jaǵy áli beımaǵlum, onan soń bireýler: “Ekinshi bólim eshqashan sátti shyqpaıdy”, degendi aıtady, al óńgeleri: “Don Kıhot jaıynda jeterlikteı-aq jazyldy ǵoı”, desedi, osydan kelip ekinshi bólimniń bolatynyna úlken kúmán týyp tur. Áıtkenmen, qabaǵy ashyq, júzi jarqyn jarandar: “Bizge Don Kıhottyń basqa da qyzyq-shyjyqtary kerek, Don Kıhot jaý izdesin, al Sancho Pansa myljyńynan jańylmasyn, ne jaıynda aıtsańyzdar da erikterińiz — bizge bári qyzyqty”, degen ótinish bildirip júr.

— Sonda avtor ne istemekshi endi?

— Ne istesin, — dep jaýap qatty Samson. — Álgi hıkaıany aıryqsha yjdaǵattylyqpen izdestirip jatyr, tabyla qalsa sol boıda-aq basýǵa usynbaq: sebebi ol maqtaý men madaqtan góri kiris jaıyna kóbirek kóńil bóledi.

Sancho oǵan mynadaı jaýap qaıtardy:

— E-e, avtorymyz aqsha dese, paıda dese ishken asyn jerge qoıatyn adam ba edi? Demek, jazýy sátti shyqsa, muny ǵaıyptan bolǵan ǵajaıyp dep qana ataýǵa bolar: sebebi oǵan Pasqa taıap kelgen kezdegi tiginshi áıel sekildi asyǵys-úsigis tepshýge týra keledi ǵoı, — asyǵystyqpen jazylǵan shyǵarmanyń qashan da bir qaınaýy ishinde bolady. Joǵa, anaý álgi senor mavr, basqadaı aty qandaı ekenin bilmeımin, baryn salsyn, al biz qojaıynymyz ekeýimiz shytyrman oqıǵa men ne túrli tosyn jaǵdaı jóninen aıanyp qalmaımyz, sondyqtan ol tek ekinshi bólimdi ǵana emes, taǵy da sondaı júz bólimdi jazyp shyǵa alady. Ol, aq júrek baıǵus, oılaıtyn shyǵar, bizdi munda qaǵanaǵymyz qarq, saǵanaǵymyz sarq bop júr dep, qalaı úrip iship, shaıqap tógip otyrǵanymyzdy kelip kórer me edi, — mundaı as ta tók tirshilikten tyrapaı asýyń da qıynǵa soqpaıdy. Al ázirshe bylaı demekpin: eger myrzam aıtqanyma qulaq asqanda, baıaǵyda-aq jazyq dalada júrgen bolar edik, izgi nıetti kezbe rysarlardyń mashyǵymen jáne solardyń salt-dástúrine saı zulymdyqtyń tamyryna balta shaýyp, qısyq-qyńyrdy tezge salýmen aınalysar edik.

Sancho osyny aıtyp aýyz jaýyp úlgergenshe syrttan Rosınanttyń kisinegeni qulaqqa shalyndy, bul kisineýdi jaqsy yrymǵa balaǵan Don Kıhot úsh kúnniń, ári ketse tórt kúnniń ishinde qaıtadan joryqqa shyǵýǵa sheshim qabyldady; osy nıetin bakalavrǵa baıan etken ol, qaı jaqqa baǵyt ustaǵany durys bolatyny jóninde keńes berýin ótindi; bakalavr oǵan, óz oıynsha, Aragon koróldigin, Saragosa qalasyn betke alǵany jón bolatynyn, taıaý mezgilde, ıaǵnı Georgıı kúni, sonda aıryqsha saltanatty saıys ótýge tıis ekenin, sol saıysta Don Kıhot aragondyq barlyq rysardy tize búktire alatynyn, al munyń ózi álemdegi barlyq rysardy tize búktirýmen birdeı bop shyǵatynyn aıtty. Odan soń bakalavr Don Kıhotty asa bir izgilikti ári batyl bastamasy úshin maqtady, biraq basyn báıgege tikpegeni jón ekenin aldyn-ala eskertip qoıdy, óıtkeni onyń ómiri ózine tıesili bolýdan qalǵanyn, kómegi men qamqorlyǵyna muqtaj kúlli qaryp-qaserge tıesili bop otyrǵanyn qulaqqaǵys etti.

— Saıys máselesine, senor Samson, men qarsymyn, — dep Sancho sózge aralasty, — sebebi táttiqumar bala bes-alty pisken qaýynǵa qalaı qulshyna umtylsa, qojaıynym da qarýly júz adamǵa solaı tap beredi. Já, bos áńgime ne kerek, senor bakalavr, qaı kezde shabýyldap, qaı kezde sheginýge bolady — báriniń de óz ýaqyty bar, al aıqaıdy salyp urandap ekilene berý degen ońdy is emes. Onyń ústine, jańylmasam, — sirá, muny óz qojaıynymnan estidim ǵoı deımin, — ushqarylyqtyń eki túriniń: qoıan júrek qorqaqtyq pen kózsiz batyrlyqtyń eki ortasynda júrektilik turady, olaı bolsa, aldy-artyńa qaramaı zyta jónelýdiń de, sol sıaqty kúshi basym dushpanǵa dúrse qoıa berýdiń de qajeti joq. Al, eń bastysy, myrzamdy mynadaı máselege baılanysty aldyn-ala qulaqtandyryp qoıǵym keledi: eger meni ózimen birge ala ketkisi kelse, onda óz tarapymnan qoıatyn jáne mindetti túrde oryndalýǵa tıis shartym: aıqasqa tek onyń ózi ǵana túsýi kerek, al maǵan artylatyn mindet — onyń taza kıinip júrýi men qarnynyń toq bolýy ǵana, — bul isti janymdy sala atqaratyn bolam, — al endi áldebir dáý túgili jol toryǵan qaraqshynyń ózine bolsyn qarý jumsaý degenge eshqashan attap baspaımyn. Men, senor Samson, júrek jutqan jaýynger retinde ataq jıǵym kelmeıdi, kezbe rysarǵa buryn-sońdy qyzmet etken eń jaqsy jáne eń adal atqosshy atansam deımin. Al eger qojaıynym Don Kıhot ushan-teńiz jáne asa mańyzdy qyzmetim úshin maǵan, marhabatty myrzamnyń óz aýzynan estigenimdeı, osy óńirde jetip artylatyn sansyz kóp araldyń birin syılaýǵa raqymshylyq jasasa, onda munysy ózime jasaǵan jaqsylyǵy emes, asa bir tatymdy tartýy bop shyǵar edi, óıtkeni men de, áıteýir, jaryq dúnıege birdeńe bitirý úshin keldim emes pe; olaı deıtinim, qaı adam bolmasyn basqa eshkimge emes, tek jalǵyz qudaıǵa ǵana úmit artýy kerek, onyń ústine gýbernatorlyqsyz tabylǵan nannyń da ózi óte dámdi, aıta berseń, tipti gýbernator nanynan da dámdirek bop shyǵýy ábden múmkin ǵoı; ol óz aldyna: álgi atalmysh araldarda súrinip qulap, topyraq qabýym úshin shaıtan ózimdi ańdaýsyzda aıaqtan shalýǵa ázirlenip jatyr ma, ony qaıdan bilem. Sancho bop júrmin, Sancho bop ólem de, alaıda óz basymdy onsha úlken qaýip-qaterge de ushyratpaı, áýre-sarsańǵa da túsirmeı, ana jaqtan ba álde myna jaqtan ba, áıteýir aıaq asty áldenendeı bir aral nemese soǵan para-par birdeńe qolyma tıe qalsa, onda budan bas tarta qoıatyn aqymaǵyń men emes, “Baspaq bergen eken, dereý bas jibin baıla” já bolmasa: “Oljaǵa kenelseń, úıińe qaraı jónel” degen maqaldar teginnen tegin shyqty deımisiń.

— Sen, Sancho baýyrym, — dedi Karrasko, — týra profesorsha sóılediń, alaıda, qalaı bolǵanda da, qudaıǵa jáne senor Don Kıhotqa úmit qyl, sóıtseń senor Don Kıhot saǵan ánsheıin bir araldy ǵana emes, tutas koróldikti tartý etedi.

— Jartysyn berse de jaman bolmas edi, — dep qulaqqaǵys etti Sancho, — osy sózime senińiz, senor Karrasko, qojaıynym ózime tartý etetin koróldik eshteńeden kemdik kórmeıdi: tamyrymnyń dúrsilin tyńdap kórdim, koróldikter men araldardy basqarýǵa densaýshylyǵym ábden jetedi, — bul jaıynda qojaıynyma da talaı márte aıtqanmyn.

— Baıqa, Sancho, — dedi Samson, — qyzmet adamnyń minez-qulqyn ózgertip jiberedi; gýbernator bop alǵannan keıin týǵan anańdy da tanymaı ketýiń múmkin.

— Bul tek musylmanǵa ǵana tán qasıet, — dedi Sancho renjip, — al men kirshiksiz taza hrıstıanmyn. Joǵa, durystap kórip alsańyzdarshy

meni: men ózi jaqsylyqqa jamandyq jasaıtyn adamǵa uqsaı ma ekem?

— Ylaıym solaı bolsyn, — dep Don Kıhot ún qatty. — Bıliktiń tizgini qolyna tıgende bilermiz qaıtetinin, al maǵan ondaı kún onsha alys emesteı kórinedi.

Odan soń Don Kıhot bakalavrdan aqyndyq daryny bolsa qolǵabys etip jiberýin: ózi jýyrda qol úzgeli turǵan senora Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa arnap, ár joly esiminiń bir árpinen bastalatyn, sóıtip aqyr aıaǵynda bastapqy áripterdiń bárin qosqanda: Tobosolyq Dýlsıneıa bop oqylatyn bir óleń jazyp berýin ótindi. Bakalavr óziniń ataqty ıspan aqyndarynyń qataryna jatpaıtynyn, estýinshe, olardyń sany bar-joǵy úsh jarym ǵana adam ekenin, alaıda álgindeı óleńdi keshiktirmeı shyǵaryp beretinin aıtty; rasynda mundaı óleńdi jazý ózine ájeptáýir qıyndyq keltiretinin, sebebi tapsyrylyp otyrǵan esim on segiz áripten turatynyn eske salyp, eger tórt joldyq shýmaqtan turatyn óleń jazsa, onda eki jol artylyp qalatynyn, eger bes joldan turatyn, álgi desıma nemese redondılá deıtin óleń túrimen tórt shýmaq jazsa, onda eki jol kem bop shyǵatynyn qulaqqaǵys etti, áıtse de, soǵan qaramastan, bir amalyn taýyp basy artyq eki áripti jutyp jiberip, tórt joldan turatyn tórt shýmaqqa Tobosolyq Dýlsıneıa esimin engizýge ýáde berdi.

— Qaıtken kúnde de dáp osyndaı bop shyǵý jaǵyn qarastyryńyz, — dedi Don Kıhot, — esimi anyq ta aıqyn kórsetilmese óleńniń ózine arnalǵanyna álemdegi eshbir áıel senbeıdi.

Olar osyǵan bátýalasty, al Don Kıhot bir aptadan soń attanatyn boldy. Osynaý izgi nıetti de batyl bastamasyna eshkim kedergi keltirmeýi úshin Don Kıhot muny jan balasyna bildirmeı qupıada ustaıtynyna, sonyń ishinde ásirese sváshennık pen maese Nıkolasqa, sondaı-aq jıen qaryndasy men kútýshi áıeline lám dep tis jarmaıtynyna bakalavrdan ýáde aldy. Karrasko ýáde etti. Budan keıin, Don Kıhotpen qoshtasyp turǵan kezinde, bakalavr odan sátti-sátsiz qadamdary jaıynda reti kelgende ózine habarlap turýdy ótindi; sol arada olar qosh aıtysty, al Sancho saparǵa daıyndalmaqqa úıine ketti.

Ú taraý

Sancho Pansa men jubaıy Teresa Pansanyń qyzyq pen shyjyqqa toly ekeýara áńgimesi jaıynda, sonymen qabat ózimiz yqylaspen atap ótetin basqa da oqıǵalar jóninde

Besinshi taraýǵa jetken osy hıkaıanyń aýdarmashysy bul taraý, óz pikirinshe, oıdan shyǵarylǵan dep málim etedi, óıtkeni munda Sancho Pansa kelteleý aqylynyń qarymy jete qoımaıtyn tilmen sóıleıdi jáne ózi múldem beıhabar bolýǵa tıisti nárselerdiń egjeıi-tegjeıin áńgimeleıdi; alaıda mindetine alǵan qyzmetin oryndaý úshin aýdarmashy ony tárjimalap shyqqandy jón kórdi; sóıtip, ol jumysyn ármen jalǵaıdy.

Sancho úıine aıryqsha zor qýanysh ústinde, óte kóńildi oraldy, onyń osynaý masaıraǵan kóńil-kúıin arbalet oǵy jeter jerden-aq sezip qalǵan áıeli odan:

— Aý, saǵan ne bolǵan, dostym Sancho? Nege sonsha kóńildisiń? — dep suraýǵa májbúr boldy.

Al Sancho oǵan:

— Sheshesi-aý, qudaı qarassa, bulaısha shattanbaı-aq qoıar edim ǵoı, — dep jaýap qatty.

— Túsine almaı turmyn seni, ákesi, — dedi áıeli, — búı degende ne aıtqyń kelgenine aqylym jetpeıdi: qudaı qarassa, bulaısha shattanbaı-aq qoıar edim deısiń, men ózim nadan áıelmin, áıtse de jan raqatyn tappaıtynyna adamnyń qalaısha yrza bolatyny kóńilime qonbaıdy.

— Beri qara, Teresa, — dedi Sancho, — máz bop turǵan sebebim: qojaıynym Don Kıhotqa qaıtadan qyzmet etýdi uıǵardym, ol shytyrman oqıǵa izdeý úshin úshinshi márte saparǵa shyqpaqshy, men taǵy da onymen birge attanam — buǵan meni muqtajdyq pen úkili úmit qosa-qabat ıtermelep tur: kim biledi, bálkim, ana jumsalyp ketken tıyn-tebenniń ótemine ǵaıyptan taıyp taǵy da júz eskýdo taýyp alarmyn, áıtkenmen, ekinshi jaǵynan, óziń men balalardan qol úzip ketetinim de janyma batady, al eger qudaı aq-adal nanymdy jan aıaǵy baspaǵan japan túz ben jol aıyryqtarynda tentiremeı-aq osy otyrǵan jerimde onsha bir áýre-sarsańsyz taýyp jeýime qarasqan bolsa, — qudaı úshin bul qıyn sharýa emes qoı, zaýqy soqsa boldy, — shattyǵymnyń mánisi múldem basqa bolar edi, áıtpese qazir buǵan ózińnen qol úzýdiń kúıinishi aralasyp mazamdy alyp tur emes pe. Qudaı qarassa, bulaısha shattanbaı-aq qoıar edim, degen sózimniń durystyǵyn endi óziń de moıyndarsyń.

— Sen qyzyqsyń, Sancho, — dedi Teresa, — kezbe rysardyń oń qolyna aınalǵaly beri tuspaldap sóıleýge daǵdylanyp alǵanyń sonsha, jan balasy sózińdi túsinbeıtin boldy.

— Jaratqan ıemiz túsinetindiginiń ózi-aq jetip jatyr maǵan, al bul dúnıede ol túsinbeıtin eshteńe joq, — dedi Sancho nalyńqyrap. — Já, muny qoıa turalyq. Áńgime bylaı, jaryǵym, saparǵa attanýǵa saqadaı saı bolýy úshin sur jorǵaǵa úsh kún boıy jaqsylap kútim jasaýyń kerek: jemge beretin sulyny eki ese kóbeıt, er-turmandy tekser — sebebi biz toıǵa bara jatqan joqpyz ǵoı, bizge jer-dúnıeni sharlaý qajet bolady, dáýlermen, andrıaktarmen jáne qubyjyqtarmen aıqasta des bermeý kerek bolady, ysyldaǵan, yryldaǵan, aqyrǵan jáne yshqynǵan dybystardy estýge týra keledi, áıtse de ıangýastyqtarmen jáne jadylanǵan mavrlarmen salystyrǵanda munyń bári túkke turǵysyz nárse.

— Kezbe atqosshylar óz nanyn, — dedi Teresa, — mańdaı terin tóge júrip tabatynyn baıqap turmyn, ákesi; sondyqtan seni ondaı aýyr azaptan qutqarýyn surap qudaıǵa kúni-túni jalbarynatyn bolam.

— Saǵan ashyǵyn aıtaıyn, sheshesi, eger taıaý merzimde bir araldyń gýbernatorlyǵyna ornalasýdan úmitim bolmasa, men úshin bul ómirdiń esh qyzyǵy qalmas edi, — dedi Sancho.

— O ne degeniń, qurymaǵyr, — dedi Teresa kelispeı. — Qoı, qorazym, úıdeme, tilińe shyqqyr túıneme, sen ǵumyrdy keshe ber, al jer betindegi gýbernatorlyq ataýlyny shaıtan alyp joq qylsyn: anańnyń qursaǵynan gýbernator bop shyqqan eshteńeń joq, kúni búginge deıin gýbernator bop dáýren keshken emessiń, qudaı ózi maqul kórgen mezgilde tabytqa da gýbernator bop túspeısiń, dálirek aıtqanda, salmaıdy. Jer betin jaılaǵan jannyń bári birdeı gýbernator emes qoı — biraq, odan olardyń birdeńesi quryp qalǵan joq: buıyrǵan nesibesin jep, tirligin jasap jatyr. Eń kúshti dámdeýish — ashtyq, kedeı-kepshikterde bul qashan da molynan tabylady, sondyqtan olar tamaqty jaqsy jeıdi. Biraq, sen baıqaǵyn, Sancho: eger áldeqalaı gýbernatorlyqqa qol jetkizip jatsań, meni de, balalardy da umytyp ketip júrme. Esińde bolsyn, ulyń Sanchıko on beske toldy, endi oǵan mektepke barý kerek, ózine naǵashylyǵy bar monastyr bastyǵy ony din jolyna baǵyttamaqqa ýáde etti. Taǵy da esińde bolatyn bir jaı, qyzyń Marısancha kúıeýge shyǵýǵa tipten de ketári emes, — menińshe, sen gýbernatorlyq jaıynda qandaı armandasań, ol da bolashaq kúıeýi jaıynda sondaı arman keship júrgen tárizdi; ol da oryndy ǵoı endi: boıjetken qyz úshin jaqsy dostan, jaman kúıeý artyq qoı.

— Arymmen ant eteıin saǵan, súıikti qosaǵym, — dep sóılep ketti Sancho, — jaratqan ıem ózime gýbernatorlyqqa uqsas birdeńe buıyrtsa, Marısanchany asa joǵary laýazymdy adamǵa uzatam, odan soń ony jurt mártebeli hanym dep ataıtyn bolady.

— Joq, bul qısynsyz áńgime, — dedi Teresa kelispeı, — ony óz teńine ber, eń durysy sol, áıtpese eger aǵash shárkeıdiń ornyna ádemi týflı, arzanqol kóılektiń ornyna — jibek, ári fıjmasy⁸ bar kóılek kıse, odan soń Marıka, sen, deýdiń ornyna jurttyń bári ony bálenshe doná jáne mártebeli hanym dep ataıtyn bolsa qyz bala múldem abdyrap qalady ǵoı, adym attaǵan saıyn qolaısyz jaǵdaıǵa ushyraı beredi ǵoı, mine osy arada ıirilgen jibi munyń qalyń da qarabaıyr kendir mata ekenin baıqatyp qoıady.

— Jap aýzyńdy, mılaý, — dedi Sancho, — oǵan eki-úsh jyldaı boıyn úıretýge týra keledi, baılarǵa tán ádet-qylyqtar men mardymsý oǵan, mine, sodan keıin ǵana qup jarasatyn bolady, al jaraspasa — ne shara? Áıteýir tek mártebeli hanym atansa boldy emes pe, qalǵanynyń bári bos bylshyl.

— Ózińniń kim ekenińdi umytpasańshy, Sancho, — dedi Teresa. — Aqsúıek atanam dep bosqa áýrelenbe: “Kórshi balasynyń muryn boǵyn súrt te, kúıeý bala ǵyp qolyńa kirgiz” degen máteldi qaperińnen qyl eli shyǵarma. Marıany áldenendeı bir grafsymaq nemese dvoránsymaq balaǵa uzatý, keıin onyń qyzymyzdy keketip-muqatyp, qıt etse boldy aýylda ósken anaıy dep moshqap: ákeń mojantopaı mujyq, shesheń jip ıirýshi dep qorlaýy — keremet jetiskendik pe sol? Joǵa, dostym, aıtpa ondaıdy! Ony sol úshin ósirip pe edim? Odan da, Sancho, sen tezirek aqsha alyp kel, al qyzdy kúıeýge berý meniń sharýam bolsyn: Hýan Tochonyń balasy Lopo Tocho oıymda júr, qaıratty, densaýlyǵy myqty jigit, bárimiz de ony jaqsy bilemiz, shamasy, qyzymyz oǵan unap qalǵan sekildi: mine tap sonymen ǵana, — sebebi ol óziniń teńi, — qyzymyz baqytty bolmaq jáne olar árdaıym kóz aldymyzda júredi, sóıtip bárimiz, ata-analar men balalar, kúıeý balalar men nemere-jıender, bir otbasy bop tatý-tátti tirlik keshemiz, jasaǵan ıemiz de bizdi dáıim shapaǵat shýaǵyna bóleıtin bolady, sondyqtan qyzdy astanaǵa nemese áldenendeı bir záýlim saraıǵa uzatam degen oıyńnan qaıt, ondaǵy jurt ony jatsyraıdy, ol da bárin jatsynyp júretin bolady.

— Áı, sen, keshshe, Varavvanyń qatyny-aı! — dep aıqaılap jiberdi Sancho. — Aý, qyzyma quda túsetin, jıenderimdi keıin jurttyń bárine mártebeli myrza dep áspettetetin aıtýly adamǵa berýge qarsy shyqqanda kózdep otyrǵanyń qandaı paıda? Áńgime bylaı, Teresa. Qolyna ózi kelip qonyp turǵan baqyttyń qyzyǵyn kórip qala almaǵandar, keıin ol jyraqtap ketkende jylamaıtyn bolsyn, degen sózdi qarttardan talaı márte estigem. Osy sebepti, baqyttyń ózi qaqpamyzdy qaǵyp turǵanda ony qulyptap alǵanymyz jón bolmaıdy: jel ońymyzdan soǵyp tur ǵoı — endeshe, tarta bereıik ármen qaraı!

Osyndaı sóz oramdary, sondaı-aq tómende Sancho qoldanatyn sózderdiń keıbiri osy hıkaıanyń aýdarmashysyn bul taraýdy oıdan shyǵarylǵan dep jarıalaýǵa májbúr etken-di.

— Al, aıtshy óziń, mısyz maqulyq, — dep Sancho sózin ármen jalǵady, — eger áldenendeı bir paıdaly gýbernatorlyqty qolǵa túsirip alsam, sol arqyly el qataryna qosylsaq, munyń nesi jaman? Marısanchaǵa ózim tańdaǵan adamnyń eteginen ustaýǵa erik ber, sonda kóresiń: jurttyń bári seni doná Teresa Pansa dep ataı bastaıdy, sosyn shirkeýde, bizdegi dvorán áıelderge qasaqana, ishin qyz-qyz qaınatyp kilemniń ústinde, astyńa kópshik qoıyp shaljıyp otyratyn bolasyń, ústińe kıgeniń jibek bolady. Óıtkiń kelmese, shirkeýdegi músin qusap, onda da, munda da buryla almaı, turǵan jerińde sileıip tura ber.

— Aý, sen ne dep turǵanyńdy bilemisiń óziń, ákesi-aý, — dep daýystap jiberdi Teresa. — Men tek anaý álgi graftyq degen nárse qyzymdy búldire me dep qorqam. Gersogqa uzatasyń ba álde prınske uzatasyń ba, neǵylsań da óziń bil endi, tek saǵan týrasyn aıtaıyn: óz basym buǵan rızashylyǵym men ruqsatymdy bermeımin. Men, dostym-aý, qashan da teńdik bolǵanyn qalaımyn, al qaraptan qarap óz-ózinen mańǵazsynyp, tákapparlanǵandy sýqanym súımeıdi. Shoqyndyrǵanda maǵan qarapaıym da tap-taza, don nemese pálen-páshtýan degen sekildi qıly qospasy, qıturqysy men áshekeı-syldyrmaǵy joq, Teresa esimi berildi, ákemniń áýlet esimi — Kaskaho, al meni, ózińniń áıeliń bolǵanym sebepti, Teresa Pansa dep ataıdy (durysynda, zań boıynsha, meni Teresa Kaskaho dep ataǵan jón bolar edi, biraq buǵan endi ne isteısiń, zańnyń jóni bir basqa, koróldiń jóni bir basqa degen ǵoı), óz aty-jónime ókpem joq, sondyqtan maǵan doná degen túkke qajet emes, óıtkeni bul sonshalyqty aýyr qosymsha salmaq, ony arqalap júrýge shamam jetpeıdi, oǵan qosa graf áıeli nemese gýbernator áıeli sıaqty álem-jálem kıinip shyqqanda ózim jaıynda sybyr-kúbir sóz taraǵanyn qalamaımyn, — ondaı sóz aıtylmaı qalmaıdy: “Má, bizdiń kir-qojalaq qatyn qalaı dandaısyp ketken! Keshe ǵana aq ter, kók ter bop zyǵyr tútip júrgen, shirkeýge de jamylǵy ornyna etegin búrkenip baratyn, endi, mine, qaraı kórińder, — óńkeı fıjma men qarsy ilgek, bizdi mensinbeı murnyn shúıirýin qarashy!” degendi mindetti túrde aıtady. Ázirge qudaı ózimdi jeti me álde bes pe sezimnen, — bir sózben aıtqanda, boıymda bolýǵa tıisti barlyq sezimnen, — aıyra qoımaı turǵan shaqta mundaı masqarashylyqqa barmaımyn. Sen, otaǵasy, gýbernatorǵa nemese áldenendeı bir aralǵa aınalyp, qalaǵanyńsha tákapparsyp isinip-kebine ber, al qyzym ekeýimiz — týǵan anamnyń atymen ant eteıin — selomyzdan eshqaıda attap baspaımyz: jibi túzý áıeldiń kásibi — jip ıiretin urshyq, al uıaty bar qyz úshin — óz qujyrasy saraımen birdeı. Don Kıhotyńmen birge shytyrman oqıǵańdy izdep kete ber, al qasiret-qaıǵymyzdy ózimizde qaldyr; qudaı jolymen tirshilik qylsaq bizge de áldenendeı bir jaqsylyq buıyrmas deımisiń, al ana qojaıynyńda don degen qaıdan paıda bolǵan — bul men úshin, ollahı, tańǵalarlyq nárse, óıtkeni onyń ne ákesi, ne atasy don bolǵan emes.

— Qoı, sen jyn qaqqannan saý bolmassyń, — dep saldy Sancho. — Já, ar-uıatyń bilsin, sheshesi, máni de, maǵynasy da joq ne qıly sózdi kóıittiń ǵoı kelip. Aý, qarsy ilgek, áshekeıli syldyrmaq, mátelder men tákapparsynýdyń saǵan aıtqan sózderime qatysy qansha? Bermen qara, sen, nadan da topas sorly (seni basqasha ataý múmkin emes, óıtkeni aıtqan sózimdi uqpaısyń jáne baqytyń nede ekenin bilmeısiń): eger qyzym bıik munaradan qulasyn já bolmasa ınfanta doná Daraqyǵa ma, álde doná Ýrrakaǵa ma, — esimi qandaı ekenin umytyp ta qaldym tipti, — uqsap shartarapty sharlap tentirep ketsin dep otyrsam, mine sonda ǵana menimen kelispeýge haqyly bolar ediń, biraq men áıt-úıt degenińshe opyr-topyryn shyǵaryp, oǵan doná men mártebeli hanymdy jabystyryp bersem, sóıtip ony joqshylyqtan toqshylyqqa jetkizsem, jibek pen barqytqa bólenip júretin bolsa, munymen kelispeıtin neń bar seniń jáne saǵan budan artyq ne kerek?

— Bilesiń be, ákesi, nelikten kelispeı otyrǵanymdy? — dep jaýap qatty Teresa. — “Saǵan kıim bolatyn da — kóılek-kónshek, saǵan qıyn bolatyn da — kóılek-kónshek” degen bar emes pe, — mine, osy sebepten. Jurt joq-juqany kózben sholady da óte shyǵady, al aýqattyǵa suqtana qarap, ony kózimen iship-jep bitedi, eger de bul aýqatty buryn joq-juqana adam bolsa, onda kóre almaıtyndar tiliniń ýyn tógip, ósekti qarsha boratady-aı kelip, al ondaılar bizdiń seloda byqyp jatyr, ıtke laqtyrǵan taıaq solardyń basyna tıedi, — mine, osy sebepten.

— Qoıa tur, Teresa, — dep Sancho ony bólip jiberdi, — qazir saǵan ne aıtqaly otyrǵanyma qulaq sal, — mundaıdy óziń óz bolǵaly estigen joqsyń; rasynda, bul meniń de sózim emes: saǵan aıtqaly otyrǵanym byltyrǵy uly oraza kezinde selomyzda úgit taratqan ýaǵyzshy-ákeıdiń naqyl sózi. Mine, tap osy ýaǵyzshy, umytpasam: bir kezde bolǵan jaılardan góri dál qazirgi sátte kýá bop otyrǵan nárselerimiz qaperimizden áldeqaıda jaqsy oryn teýip, esimizde áldeqaıda berik saqtalady, degen edi.

Sanchonyń joǵaryda keltirilgen sózi aýdarmashynyń bul taraýdy oıdan shyǵarylǵan dep sanaýyna negiz bolǵan ekinshi sebep edi, óıtkeni bul Sanchonyń oı-túsiniginen tym tysqary jatqan nárse-tuǵyn. Al Sancho bolsa áńgimesin ármen jalǵap jatty:

— Budan týyndaıtyn saldar mynadaı: aıryqsha jasanǵan, shyt jańa kıingen, janyna topyrlatyp kóp malaı ertken bir kisini kóre qalsaq, quddy áldenendeı qudiretti kúsh túrtki bolǵandaı, eriksizden eriksiz álgige qurmetke laıyq adam esepti qaraı bastaımyz, al qaperimiz bul kisini buryn joq-jupyny kezinde kórgenimizdi kirpik qaǵymda-aq eske oralta qoıady, solaı bola turǵanymen, kedeıliginen be álde áýletiniń kembaǵaldyǵynan ba oryn alǵan bul abyroısyz jaǵdaıynyń, — bári de artta qalǵandyqtan, — qazir izi de joq, bary — osy sátte kózimizben kórip turǵanymyz. Egerde taǵdyr ózin sasyq ıisi múńkigen músápirlikten (bul ýaǵyzshy aýzynan shyqqan sóz) máz-shat molshylyqqa jetkizgen jan tárbıeli de kórgendi, shúleńgir adam bolsa, jurttyń bárimen izetti qarym-qatynas jasaı bilse, baıyrǵy aqsúıektermen baqtalastyqqa barmasa, onda, Teresa, buryn onyń kim bolǵanyn eshkim de esine almaıdy, dál qazir qandaı bolsa, sol turǵyda qurmet kórsetedi; árıne, kúnshilderdiń jóni bir basqa, olardan qandaı baqytty taǵdyrǵa da sybaǵa tımeı qalmaıdy.

— Aıtqanyń kóńilime qonbaı otyr, ákesi, — dedi Teresa, — neǵylsań da óziń bil endi, tek sózýarlyǵyńmen jáne kókezýligińmen basymdy qatyrmasań boldy. Eger oıyńa kelgendi isteýge sonshalyqty yntyqzar bolyp tursań...

— Yntyqzar emes, yntyzar deý kerek, sheshesi, — dep túzetti ony Sancho.

— Daýlaspa menimen, ákesi, — dedi Teresa narazylyq bildirip, — men qudaı aýzyma salǵan sózdi aıtyp turmyn, qıturqyńdy bilmeımin. Aıtpaǵym mynaý ǵana: aqyry ana gýbernatorlyqqa ańsaryń birjola aýǵan eken, ondashy balań Sanchony da ózińmen birge ala ket jáne ony osy jastan-aq gýbernatorlyq etýge baýly — óıtkeni balanyń áke jolyn qýyp, kásibin úırenýi degen ǵanıbet nárse ǵoı.

— Gýbernator bolǵannan keıin, — dep málim etti Sancho, — men ony laý attarymen aldyrtam, al saǵan aqsha berip jiberem, ol kezde mende qarajatqa muqtajdyq bolmaıdy, óıtkeni kók tıynsyz otyrǵan gýbernatorǵa qaryz berýge qushtarlar tabylmaı qalmaıdy. Al sen balamyzdy buryn kim bolǵany baıqalmaıtyndaı, qazir kim ekeni á degennen ańǵarylyp turatyndaı etip kıindiretin bol.

— Aqsha jiberseıshi tek, — dedi Tereza jýası ún qatyp, — onyń qalaı úlde men búldege oranyp shyǵa kelgenin sonda kóresiń.

— Sóıtip, toq eteri, qyzymyzdyń grafınıa bolatyndyǵyna ekeýimiz birjola bátýalastyq qoı, — dep tujyrdy Sancho.

— Ol grafınıa bolǵan kúni, — dep qarsylyq bildirdi Teresa, — men ony jerledim dep esepteımin. Biraq, taǵy da qaıtalap aıtam: neǵylsań da óziń bil; bizdiń, áıel beıbaqtyń, mańdaıyna jazylǵany — qaı iste de jubaıynyń, meıli ol mıkeshe bolsa da, aıtqanyn buljytpaı oryndaý ǵoı.

Sol arada ol, beıne bir Sanchıka shynymen-aq o dúnıelik bolǵandaı, jer qoınyna berilip te qoıǵandaı, egil-tegil eńirep jylap jiberdi. Muny kórgen Sancho zaıybyn jubatpaq bop, qyzyn qaıtken kúnde de grafınıa etetinin, biraq muny barynsha keıinge qaldyra turatynyn aıtty. Olardyń suqbaty osymen támam boldy da, jolǵa shyǵatyndary jaıynda naqtyraq kelisip alý úshin Sancho Don Kıhotqa qaıtyp oraldy.

Úİ taraý

Don Kıhottyń jıen qaryndasymen jáne kútýshi áıelimen ne jaıynda pikir alysqany jóninde, al munyń ózi kúlli hıkaıadaǵy eń mańyzdy taraýlardyń biri

Sancho Pansa men zaıyby Teresa Kaskaho joǵaryda keltirilgen ekeýara pátýasyz áńgimemen aınalyp jatqan kezde Don Kıhottyń jıen qaryndasy men kútýshi áıeli de qol qýsyryp qarap otyrǵan joq-ty: ár alýan nyshandarǵa qarap biriniń naǵashy aǵasy, ekinshisiniń qojaıyny shartarapty sharlaýǵa, bulardyń oıynsha, shalys qadam jasaýǵa degen rysarlyq kushtarlyqtan zaryǵyp, úshinshi márte qashyp shyqpaq bop júrgenin sezip qalǵandyqtan, ony osynaý zıandy oıdan aryltý úshin olar da qoldan kelgenniń bárin jasap jatty, biraq bul áreketteri qula túzdegi qur aıqaı ǵana edi jáne olar sýyp qalǵan temirdi soqqylap jatqan. Solaı bola turǵanymen, Don Kıhotpen uzaq ýaqyt salǵylasyp baqqan kútýshi áıel sóz arasynda oǵan bylaı dedi:

— Shynymdy aıtsam, marhabatty myrzam, eger ornyńyzda baıyz taýyp otyra almaıtyn bolsańyz, sóıtip quddy bir kezegenge uqsap qaıtadan jer-dúnıeni sharlap tentirep, álgi, qalaı dep atalýshy edi, ıá, janǵa daýa, al men ony janǵa zaýal dep ataımyn, izdeıtin bolsańyz, onda qudaı men korólge shaǵym aıtam jáne olardyń sizge tyıym salýy úshin jan daýysym shyǵyp shyńǵyratyn bolam.

Don Kıhot oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Kútýshi hanym! Aryz-shaǵymyńa qudaıdyń qandaı jaýap qaıtarary maǵan beımálim, sol sıaqty uly mártebeli aǵzamnyń da nendeı jaýap qaıtaratynyn bilmeımin, biletinim, eger koról bolsam, koróldiń atyna kún qurǵatpaı túsip jatatyn qısapsyz da qısynsyz ótinish-shaǵymnyń eshqaısysyna jaýap bermes edim, óıtkeni uly mártebeli aǵzam atqaratyn aýyrtpalyǵy mol mindetterdiń ishindegi eń aýyry — barsha jurttyń muń-muqtajyn tyńdaý jáne bárine túgel jaýap qaıtarý bop tabylady, mine sondyqtan da maǵan qatysty máselemen onyń basyn qatyrmaǵandy jón sanaımyn.

Kútýshi áıel oǵan:

— Sonda qalaı, senor, uly mártebeli aǵzamnyń saraıynda da rysarlar bar ma? — degen suraq qoıdy.

— Bar, — dedi Don Kıhot, — jáne olar onsha az da emes ári kereksiz de emes, óıtkeni olar saraı sán-saltanatynyń kórki sanalady, sondaı-aq koról taǵynyń aıbynyn asyra túsedi.

— Endeshe, sizge de, taqsyr, nelikten saraıda typ-tynysh qana otyryp korólge, óz qojaıynyńyzǵa qyzmet etpeske?

— Másele mynada, qymbattym, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — rysarlardyń bári birdeı saraı adamy bola almaıdy, sol sıaqty saraı adamynyń da barlyǵy birdeı kezbe rysar bola almaıdy jáne bolýǵa mindetti de emes: olardyń da, bulardyń da ómirde óz oryny bar. Ras, bárimiz de rysar atanamyz, alaıda aramyzdaǵy aıyrmashylyq jer men kókteı, óıtkeni saraı adamdary óz meken-jaıynan attap shyqpaı-aq, saraıdan bir adym alysqa uzamaı-aq kartaǵa qarap otyryp kúlli álemdi sharlaıdy jáne bul úshin soqyr tıyn shyǵarmaıdy, olar aptaptyń da, aıazdyń da, ashtyqtyń da, ańqa keptirgen shóldiń de ne ekenin bilmeıdi, al bizder, sózdiń tolyq maǵynasyndaǵy kezbe rysarlar bolsaq, ystyqta da, sýyqta da, daýylda da, jaýynda da, kúndiz de, túnde de, atqa minip te, jaıaý júrip te óz aıaǵymyzben jerdi arǵy shetinen bergi shetine deıin sholamyz jáne dushpanmen sýreti boıynsha ǵana emes, is júzinde de tanyspyz, kezdese ketken sátterde, yńǵaıy kelgen boıda olarǵa qolma-qol tap beremiz, jekpe-jekte saqtalýǵa tıis erejeler men ár túrli usaq-túıek jaılarǵa, mysalǵa: qarsylastyń biriniń naızasy nemese semseri qysqalaý emes pe, dushpannyń keýdesine jasyrǵany ne — jádigerlik buıym ba álde kóz aldaý úshin jasalǵan qýlyq pa, sondaı-aq kúnniń sáýlesin ózara qalaı enshilesken jón degen sekildi jáne basqa da osyndaı, seniń múldem habaryń joq, al ózime jaqsy málim rásimderge pysqyryp ta qaramaımyz. Onan soń sen taǵy mynany bilgeniń abzal: tóbesi kók tiregen, tipti bultqa kirip kórinbeı de ketetin jáne árqaısysynyń aıaǵy quddy bir qos alyp munara tárizdi, qoly dyraý kemeniń dińgekterindeı, kózi dıirmenniń tasyndaı úlken ári áınek balqytatyn peshteı jaınap turǵan, bir emes, on dáýge kezdeskenniń ózinde de, izgi nıetti kezbe rysar olardan áste júregi qaltyrap taısaqtamaıdy, — kerisinshe, býyrqanyp-bursanyp, bet qaratpas ójettikpen qarsy umtylyp aıqasa ketedi, sóıtip ońtaıy tabyla qalsa, kózdi ashyp-jumǵansha tyqsyryp áketedi de, esinen tandyra soqqy beredi: tipti olar áldenendeı bir beımálim balyqtyń qabyrshaǵyna, — bul qabyrshaqty almastan da berik desedi, — oranyp alǵan bolsa da, al semserdiń ornyna Sham quryshynan soǵylǵan ótkir qylyshpen nemese bolattan jasalǵan túrpileri bar temir shoqparmen, — al ondaı shoqpardy óz basym talaı márte kórgem, — qarýlanǵan bolsa da báribir. Munyń bárin saǵan, qurmetti kútýshim, ana rysarlar men myna rysarlar arasyndaǵy aıyrmashylyqty uǵynsyn dep aıtyp otyrmyn. Ádildigine júginsek, bıleýshiler ekinshi, dálirek aıtqanda, birinshi topty — kezbe rysarlar tobyn joǵaryraq qoıýǵa tıis edi, bulardyń arasynan, tarıh kýálik etetindeı, qyrýar koróldikti jaýdan qutqaryp qalǵandardy da jolyqtyra alamyz.

— Ah, senor! — dep sańq ete qaldy sol arada jıeni. — Apyraı, túsiner kezińiz boldy emes pe osy sizdiń, tileýińiz bolǵyr: kezbe rysarlar jaıynda aıtylatyn áńgimeniń bári tolaıym-tutasymen ótirik, oıdan shyǵarylǵan áńgime ǵoı, al olar jaıyndaǵy kitaptardy otqa órtegen nemese, tym qurysa, olarǵa sanbenıto jaba salǵan jón bolar edi, sondaı-aq qara nıet buzaqy ári búlikshi ekenin barshaǵa pash etip turýy úshin aıryqsha belgi soǵýdyń da artyǵy joq.

— Jaratqan ıemizdiń atymen ant eteıin, — dep daýystap jiberdi Don Kıhot, — eger sen týǵan jıenim, ıaǵnı bir qaptan, bir saptan shyqqan apaıymnyń qyzy bolmaǵanyńda bar ǵoı, myna kúpirshiligiń úshin sazaıyńdy jaqsylap turyp tarttyrar edim jáne buǵan kúlli álem kúńirengen bolar edi. Apyraı, eń jeńili shilter toqıtyn shıdiń ózin jóndep ıgere almaı júrgen olaq qyzdyń kezbe rysarlarǵa arnalǵan kitaptar jaıynda oıyna kelgendi aıtyp, balaǵattaǵanyn kim kórgen? Eger muny estise, senor Amadıs ne der edi? Áıtkenmen, ol seni, árıne, keshirer edi, sebebi ol óz zamanynyń óte jýas ári asa sypaıy rysary bolatyn, oǵan qosa boıjetkenderdiń jan teń kelmes qamqory-tuǵyn, biraq eger basqa bireý estigende halyń múshkil bolar edi, óıtkeni rysarlardyń bári birdeı ádepti de izetti emes, olardyń arasynan dúmshe de, daraqy da tabylyp jatady. Olaı deıtinim, ózin-ózi rysar atandyryp júrgenderdiń bári birdeı bul ataqqa shynymen laıyq emes: biri — naǵyz altynnan, ekinshisi jalǵan altynnan jasalǵan. Syrttaı qaraǵanda barlyǵy da rysar tárizdi, alaıda aqıqat anyqtalar alǵashqy synaqtan bári birdeı óte almaıdy. Rysar bolmasa da, uqsap baǵýǵa tyrysyp ólermendik jasap júrgen násili nashar adamdar da bar, sol sıaqty qara halyqtan shyqqan sekildi kórinbek bop bıtin salyp júrgen tekti tuqymnan taraǵan rysarlar da bar: alǵashqylary álde ataqqumarlyqtan, álde izgi nıetten joǵary qaraı empeńdeıdi, ekinshileri álde jigersizdikten, álde ádepsizdikten tómen qaraı syrǵaqtaıdy; rysarlardyń aty uqsas bolǵanymen, atqaratyn is-áreketi árqalaı mundaı eki túrin ajyratý ońaıǵa túspeıdi, ol úshin alǵyr oı kerek.

— Qudaı-aı! — dep aıqaılap jiberdi jıen qyz. — Kóp biletindigińiz sondaı, aǵataı, muqtajdyq qysqan shaqta qaı jerde bolsyn minberge kóterilip ýaǵyz aıta alar edińiz, soǵan qaramastan soqyrlyǵyńyz ben aýandyǵyńyz sonsha, shyn máninde qartańdaý ekenińizge qaramastan — qaısarlyǵyńyzǵa, áljýaz ekenińizge qaramastan — áleýettiligińizge qaltqysyz senesiz, qısyqty túzetip júrmin deısiz, al ózińiz bolsańyz mosqal tartqandyqtan búkireıip ketkensiz, al eń bastysy siz — shyn máninde úsh qaınasa sorpańyz qosylmasa da rysar jáne kavalero atanyp aldyńyz, árıne ıdalgo kavalero bola almaıdy emes, áıtse de joq-juqa janǵa ondaı bolý qaıda!..

— Bul sózińnen onsha kóp aǵattyq tappaı otyrmyn, jıen, — degen ýáj aıtty Don Kıhot. — Al, shyqqan tegimiz jaıyn áńgimelesem, sen tańǵalar talaı nárseni aıtyp bergen bolar em, alaıda qudaıǵa qatysy bar is pen adamǵa qatysy bar isti bytystyrmas úshin bul tóńirekte sóz órbitkim kelmeıdi. Másele mynada, qaraqtarym: jaryq dúnıede jer basyp júrgen násil ataýlyny (sózimdi muqıat tyńdap alyńdar) tórt túrge bólýge bolady, atap aıtqanda: áý bastaǵy tirligi tipten qarapaıym bolǵanymen, birte-birte ulǵaıyp, qanat jaıyp kele jatqan, sóıtip qazir qudiretti kúshke aınalǵan tuqymdar bar; ekinshileriniń áýelgi qareketi qarqyndy bolǵan, osy qarqyndy báseńdetpeýge tyrmysqan jáne kúni búginge sheıin soǵan baryn salyp otyr, olar qazir de sol bastapqy deńgeıden tómendegen joq; úshinshileriniń de alǵashqy adymy osyndaı bolǵan, alaıda keıin olar pıramıda tárizdi qýsyrylyp, jutań tartyp, sońynan pıramıdanyń ushar basyndaı ánsheıin qur súldege aınalǵan, óıtkeni áý bastaǵy oryntaǵymen, ıaǵnı irge tasymen salystyrǵanda qazirgi haly túkke arzymaıdy; sondaı-aq (eskerte ketetin jaı, bular — kópshilik), maqtan tutarlyq bastaýy da joq, medeý eterlik orta tusy da joq tuqymdar da tabylady, olardyń da taǵdyr-talaıy álgi aıtylǵandaı tatymsyz bop tynbaq, — bul barlyq qul-qutan men qarapaıym pendege tán hal-ahýal. Alǵashqy túrge, ıaǵnı qarapaıym bastaý men údemeli órleýge, Ottoman áýleti jatady: onyń negizin qalaǵan adam — qarapaıym ǵana baqtashy bolatyn, al qazir biz bul áýlettiń qandaı bıikke kóterilgenin kórip otyrmyz. Ekinshi túrge, ıaǵnı qarqyndy qareket pen qol jetkendi qorǵap qalýǵa, muragerlik boıynsha taqqa otyrǵan ámirshilerdiń birazy úlgi bola alady, bular ıeligin ne keńitpeı, ne kemitpeı, sol qalpynda saqtaýǵa jan salady, sóıtip ózderine tán momyndyǵyna baılanysty baǵzyda qalyptasqan bir aıada ǵana ǵumyr keshedi. Al endi alǵashqy arshyndy adymnyń birtindep báseń tartýynyń mysaly tipten kóp, óıtkeni perǵaýyndar men mysyrlyq Ptolomeıler, rımdik sezarlar men qurttaı qujynaǵan (eger osylaı ataýǵa bolsa) mıdıalyq, assırıalyq, parsylyq, grektik jáne varvarlyq ámirshiler, padıshalar men knázdar, osynaý kúlli patsha jáne knáz tuqymy, — áýletteriniń ózi de, áýlet basylary da, — músápirlik kúıge túsip, qarasyn joǵaltty, qazir olardyń urpaǵyn izdep tabý da múmkin emes, al aqı-taqı bireý-mireýin izdep tapsań onyń ábden azǵyndap, aıanyshty hal keship júrgenine kýá bolaryń haq. Qul-qutandar tuqymy jaıynda aıtarym bireý: olarǵa tıer úles — jer basyp júrgenderdiń qataryn kóbeıtý ǵana, alaıda qısapsyz kóptigi olardy dańqqa da bólemeıdi, dáripteýge de tatymaıdy. Osy aıtylǵandardan sender, aqylsyzdarym-aý meniń, bul áýlet-násil degenderdiń jatqan bylyq ekenin jáne óz ókilderi izgiligin, baılyǵy men jomarttyǵyn pash etip júrgen áýletter ǵana shyn máninde ataqty da dańqty sanalatynyn kóńilge túıgenderiń jón bolady. İzgiligin, baılyǵy men jomarttyǵyn dep beker aıtyp otyrǵam joq, óıtkeni qatybas ámirshi de bir — ámirshi qatybas ta bir, al námárt baı degen sóz — sarań qaıyrshy degenmen para-par: olaı deıtinim, baı adam óz baqytyn dáýlet ıesi bolýdan emes, ony jaratýdan jáne qalaı bolsa solaı emes, paıdaly iske jaratýdan tappaq. Beıshara rysarǵa óziniń naǵyz rysar ekenin dáleldeıtin bir ǵana jol, ıaǵnı izgilik joly qalady, al bul úshin oǵan kishipeıil, ádepti, izetti, ınabatty, iltıpatty bolý kerek, tákappar, menmen jáne jalaqor bolmaýy qajet, al eń bastysy, janashyr bolǵany abzal, óıtkeni beıbaqqa shyn yqylaspen eki maravedı berýi arqyly ol jaqsylyǵy jaıynda dúıim jurtqa dabyra ǵyp júretin jannan kem shúleńgirlik kórsetpeıdi; sóıtip, ol álgi atalǵan izgi qasıetterdiń bárine ıe bolsa, onda oǵan ushyrasqandardyń qaısysy bolsa da meıli, báribir, tipti ol jaıynda túk eshteńe bilmeıtin kisiniń ózi de, ony tekti tuqymnan shyqqan eken dep qalady jáne solaı uıǵarady da, al eger ondaı uıǵarym jasamasa, bul múldem aqylǵa qonymsyz nárse bop shyǵady, óıtkeni izgi qasıetterdiń marapaty qashanda maqtaý sóz bop tabylady jáne izgi qasıet ıeleri maqtaý estimeı qalmaıdy. Dúnıede baılyq pen qurmetke jetkizetin eki-aq jol bar, botalarym: onyń biri — ǵylym salasy, ekinshisi — áskerı sala. Meni ǵalym deýden góri áskerı adam degen durysyraq bolady jáne áskerı ónerge beıimdiligime qaraǵanda, Mars⁹ belgisi beleń alǵan tusta týsam kerek, sondyqtan da osy jolmen beıne bir mindettilikke saı júrip kele jatqandaımyn jáne tipti kúlli álem qarsy shyqqan kúnde de bul joldan jaltarmaımyn, al jaratqannyń ózi alǵys berip, taǵdyr ámir etip, aqyl-oıym talap etip, yqylas-nıetim aýyp turǵan isten bas tartýǵa meni sendirip baǵý — bosqa aramter bolý degen sóz; kezbe rysarlyqtyń erlik isterine ilese júretin sheksiz kóp aýyrtpalyq ózime aıdan anyq bolǵanymen, osy arqyly qol jetetin ushan-teńiz ıgilik te maǵan málim, oǵan qosa izgiliktiń joly jińishke, zulymdyqtyń joly keń shalqar bolatynyn da, sondaı-aq olardyń maqsat-muraty men shekara-shegi árqıly bolatynyn da bilem, óıtkeni zulymdyqtyń dalıǵan keń joly ólimge ulasady, al izgiliktiń dińkege tıer tar joly ómirge ulasady, álbette, erte me, kesh pe ózi de tynatyn ómirge emes, eshqashan aıaqtalmaıtyn, ármen jalǵasa beretin ómirge; jáne taǵy bir biletinim bar, ol kastıldik aıtýly aqynymyzdyń myna bir óleń joldarynda sıpattalǵan:

Jartastarmen shyǵarsyń osy órmelep

Máńgiliktiń otaýyna shyńdaǵy,

Basqa jol joq oǵan alyp baratyn.

— Alda ǵana sorly basym-aı! — dep daýystap jiberdi jıen qyz. — Osynyń bári azdaı, aǵataıym oǵan qosa aqyn eken ǵoı! Siz bárin de bilesiz, báriniń mán-jaıyn túsingensiz, — eger tas qalaýshy bolǵandy qalasańyz, onda bireýlerdiń tor jasaýdy buıym qurly kórmeıtini sekildi, sizdiń de op-ońaı úı turǵyzyp alaryńyzǵa shúbám joq.

— Olla-billá, jıenjan, — dedi Don Kıhot, — eger rysarlyq jaıyndaǵy arman bar sezimimdi baýrap almaǵanda men neni de bolsyn jasap shyǵarar edim, aıtalyq, tor men másýek sekildi, tańyrqaýǵa turarlyq nárselerdiń de ne túrlisin jasar edim.

Dál osy sátte áldekimniń esik qaqqany estildi, onan soń bul kim degen suraqqa Sancho Pansa bul ózi ekenin aıtyp jaýap qatty; Sanchony daýsynan tanı qoıǵan kútýshi áıel onyń túrin kórgisi kelmeı sol boıda-aq bólmeden júgirip shyǵyp ketti, — ony sýqany súımeıtindigi sonshalyqty edi. Sancho Pansaǵa esikti jıen qyz ashty, senor Don Kıhot ony qushaq jaıa qarsy aldy, sosyn olar bólmeni ishten bekitip qoıdy, mine tap osy jerde munyń aldyndaǵydan birde kem túspeıtin qyzyqty suqbat bastaldy.

Úİİ taraý

Don Kıhot pen atqosshysynyń ekeýara ne jaıynda áńgimeleskeni týrasynda, sondaı-aq basqa da aıtýǵa turarlyq oqıǵalar jóninde Don Kıhottyń Sancho Pansamen birge ishten kilttenip alǵanyn kórgen kútýshi áıel olardyń ne jaıynda kelissóz júrgizbegin sol qas qaǵymda-aq seze qoıdy; bul bas qosýda úshinshi joryqqa attaný jaıynda qaýly alynatynyn ańǵarǵan ol jamylǵysyn ala salyp bakalavr Samson Karraskoǵa qaraı júgirdi, óıtkeni asa dilmár, onyń ústine qojaıyny jańa ǵana tanysqan adam retinde bul ony osynaý sóleket áýreshilikten bas tartýǵa úgittep kóndirer dep oılaǵan. Bakalavr bul kezde aýlasynda árli-berli qydyrystap júrgen, qatty tolqyǵannan terlep-tepship, tynysy tarylyp ketken kútýshi áıel ony kórgen boıda aıaǵyna jyǵyla ketti. Áıeldiń qatty qapalanyp, quty qashyp ketkenine mazasyzdanǵan Karrasko:

— Sizge ne bolǵan, kútýshi hanym? Nendeı kepke dýshar bolǵansyz? Jan alqymǵa kelgendeı abyrjýlysyz ǵoı, — dep surady.

— Ózime eshteńe bolǵan joq, qalqam, senor Samson, al myrzam qarasyn batyrǵaly jatyr, batyrady ol, batyrmaı qoımaıdy!

— Kimdi batyrmaqshy ol? — dep surady Samson. — Ne bop qaldy taǵy?

— Qoıanshyq dertiniń qaqpasynan shyǵady da, óziniń qarasyn batyrady, — dep jaýap qatty kútýshi áıel. — Sizge aıtaıyn degenim, qadirmendi senor bakalavr, ol taǵy bir márte, osymen úshinshi ret, dúnıe kezip tentirep, ózi aıtatyndaı, janǵa daýa deıtindi izdeýge attanbaq, — ne sebepti muny osylaı ataıtynyna aqylym jetpeıdi. Alǵashqy joly, ony ózimizge qaıtarǵan kezde, kókala qoıdaı bop taıaq jep esekke artýly kelgen. Ekinshi joly ony úıge torǵa qamap, ógiz arbaǵa otyrǵyzyp ákeldi, al myrzam bolsa bireýler ózimdi jadylap qoıdy dep túsindi. Sondaǵy onyń túr-syqpyty týǵan anasy da tanymastaı aıanyshty edi: óńi qup-qý, ábden júdep qý súlderi qalǵan, kózi kilmıip ketken. Shamaly áldendirý úshin oǵan tek jumyrtqanyń bir ózinen ǵana alty júzden astamyn asattym ǵoı, — buǵan qudaıdyń ózin, bútkil kórshi-kólemimizdi, sondaı-aq taýyqtarymdy da kýáǵa tartam: taýyqtarym muny rastap bere alady.

— Oǵan záredeı kúmánim joq, — dedi bakalavr, — taýyqtaryńyz sondaı súıkimdi, sondaı semiz jáne sondaı tárbıeli, sondyqtan ótirik aıtqannan góri ólip ketkendi artyq kóredi. Sonymen, kútýshi hanym, bar kiltıpan men bar pále senor Don Kıhottyń oıǵa alǵan isinde demeksiz ǵoı jáne qaýpińiz de tap sonda ǵoı, solaı ma?

— Tap sonda, senor, — dep maquldady kútýshi áıel.

— Endeshe, buǵan alań bolmańyz, — dep sendire sóıledi bakalavr, — qazir úıińizge baryńyz da maǵan júrek jalǵaıtyn bir ystyq taǵam ázirleı qoıyńyz, al jolaı, eger bilseńiz, áýlıe Apollınarııdiń duǵasyn oqyńyz, men sálden keıin baram, sosyn bárin oıdaǵydaı etip retteımiz.

— Ah, qandaı ókinishti! — dep aıqaılap jiberdi kútýshi áıel. — Sonda siz maǵan, meıirimdi myrzam, Apollınarııdiń duǵasyn oqy dep tursyz ba? Aý, ol myrzamnyń tisi syrqyraǵanda oqylatyn duǵa ǵoı, al onyń basy aýyrady emes pe?

— Men muny jaıdan-jaı aıtyp turǵanym joq, kútýshi hanym. Baryńyz, menimen salǵylaspańyz, qandaı sheshen ekenim ózińizge jaqsy málim, sondyqtan sheshimimdi báribir ózgerte almaısyz, — dedi Karrasko nyqtap.

Budan soń kútýshi áıel ketip qaldy da, bakalavr sol boıda sváshennıktiń úıine qaraı tartty, onymen keıindeý, reti kelgende aıtyla jatatyn bir jáıt jóninde áńgimelespek edi.

Al bul kezde ońasha qalǵan Don Kıhot pen Sancho ekeýara pikir almasyp otyrǵan, munyń bári hıkaıamyzda asa bir dáldikpen jáne shynshyldyqpen

alǵa tartylady. Sancho qojaıynyna bylaı dedi:

— Senor! Áıelime bárin habarlandyryp ta úlgerdim, sóıtip ol maǵan ózińizge erip kóńilińiz qaıda qalasa, sonda barýǵa ruqsat etti.

— Habarlandyryp emes, Sancho, habarlap deý kerek, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot.

— Jańylmasam, taqsyr, ne aıtpaǵym túsinikti bolǵan jaǵdaıda meni túzetpeı-aq qoıýyńyzdy ózińizden bir-eki ret ótingenmin, — dedi Sancho, — al ágárákı túsinbeı qalsańyz, onda: “Sancho, — nemese saıtan deısiz be, sapalaq deısiz be, báribir, — ne aıtyp turǵanyńdy uqpadym”, degenińizdiń ózi jetip jatyr. Eger túsindirip bere almasam, sonda ǵana túzetińiz: men ózi kónipis adammyn ǵoı.

— Ne aıtyp turǵanyńdy uqpadym, Sancho, — dep Don Kıhot ony bólip jiberdi, — kónipis adammyn ǵoı degeniń ne bildiretinin túsinbedim.

— Kónipis degen sóz: barym sol ǵana degendi bildiredi, — deıtin túsinikteme berdi Sancho.

— Endi seni burynǵydan da beter túsinbeı qaldym, — dep shynyn aıtty Don Kıhot.

— Eger meni túsinbeıtin bolsańyz, onda sizge oıymdy qaıtip uqtyrarymdy bilmeımin, bilmeımin dedim — bitti, — dep short kesti Sancho.

— Toqta, toqta, endi ǵana ańǵardym, — dedi Don Kıhot, — ózińniń kónpis, jýas, ıkemge kóngish ekenińdi, sózime árdaıym qulaq asyp, ne aıtsam da buljytpaı oryndaıtynyńdy aıtpaq bolǵan ekensiń ǵoı.

— Bás tigýge barmyn, — dedi Sancho, — ne degeli otyrǵanymdy áý basta-aq birden túsinip te, ańǵaryp ta qoıǵan bolatynsyz, áıtse de taǵy birdeńeni bylyqtyryp, byqsyta berýim úshin ádeıi basymdy qatyrǵyńyz keldi.

— Ábden múmkin, — dedi Don Kıhot. — Al, sonymen, Teresa ne aıtty?

— Teresa maǵan, — dep jaýap qatty Sancho, — ebin tapqan eki asar, ýádeni buzǵan ońbaıdy, basyn joǵaltqan shashyn joqtap jylamas, kóktegi tyrnadan qoldaǵy shymshyq artyq, degendi aıtty. Árıne, áıeldiń shashy uzyn, aqyly qysqa ekenin bilem ǵoı, biraq áıeldiń sózine aqymaq qana qulaq aspaıdy.

— Men de sondaı oıdamyn, — dep kelise ketti Don Kıhot. — Iá, dostym Sancho, aıta ber ármen qaraı: búgin aýzyńnan shyqqan ár sóziń almastaı jarqyldap tur.

— Másele mynada, — dep sózin jalǵady Sancho. — Adam ataýlynyń qaı-qaısysy da ólimnen qashyp qutyla almaıdy, búgin barmyz, erteń joqpyz, aqsaqaldy qarıa sekildi sary aýyz balapan da ólimnen onsha jyraq turǵan joq, sol sıaqty, qudaı buıryq bergen mezgilden bir saǵat bolsyn artyq ǵumyr keshem dep te eshkim aıta almaıdy, óıtkeni ólimniń qulaǵy tas kereń jáne ómirimizdiń qaqpasyn qaqqan kezde qashan da asyǵys-úsigis keledi, ony jalynyp-jalbarynyp ta, kúsh qoldanyp ta, skıpetrmen¹⁰ de, mıtramen¹¹ de toqtata almaısyń — áıteýir, ol jaıyndaǵy qańqý men daqpyrt osyndaı jáne amvonnan da bizge osyny ýaǵyz etedi — muny, siz, taqsyr, menen de jaqsy bilesiz.

— Bunyń bári durys qoı, — dedi Don Kıhot, — biraq neni megzep otyrǵanyńdy túsinbedim.

— Meniń megzep otyrǵanym, taqsyr, — dep jaýap qatty Sancho, — ózińizde qyzmette bolǵan kezimde maǵan jalaqyǵa aıyna qansha tóleı alatynyńyzdy bilgim keledi jáne tıisti jalaqymdy qolda bar aqshamen tóleýge múmkindigińiz bar ma — sony ashyp aıtqańyzdy qalaımyn, áıtpese áldenendeı bir marapat úshin qyzmet etýge kelispeımin, óıtkeni ol ne tym kesh tıedi, ne ýaqytynda tımeıdi, ne tipten tımeı qoıady, al eńbekpen tapqan aqsham qaltamda jatsa, korólge de sálem bermeýime bolady. Qysqasy, az ba, kóp pe, áıteýir qansha aqsha tabatynymdy bilsem deımin: kópten dámetken azdan qur qalady degen bar ǵoı, odan soń: tamshydan tama-tama darıa bolatyny málim jáne munyń bári úıden ketpeıdi, úıge keledi emes pe. Árıne, meıirimdi myrzam, eger oraıy kelip (ras, qazir buǵan senimim de, úmitim de joq) ýaǵdaly aralyńyzdy tartý etip jatsańyz, onda bul araldan túsetin kiristiń kólemi dálme-dál eseptep shyǵarylǵannan keıin tıisti úlesimdi ustap qalýǵa kelispeıtindeı men bir sonshalyqty jaqsylyqty bilmeıtin adam emespin ǵoı, qolym da sonshalyqty suǵanaq emes.

— Álbette, dostym Sancho, bireýdiń paıdasy úshin saqtap qalýdan góri, óz paıdań úshin ustap qalý áldeqaıda tıimdi ekeninde daý barma, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot.

— Iá, ıá, — dedi Sancho, — árıne, durysy ustap qalý emes, saqtap qalý ǵoı, solaı deýim kerek edi, jaraıdy eshteńe etpes, óıtkeni, siz, taqsyr, meni onsyz da táp-táýir túsindińiz ǵoı.

— Túsindim, túsindim, — dedi Don Kıhot, — kúlli aram oıyńnyń bárin alaqandaǵydaı anyq kórip otyrmyn jáne qısapsyz kóp maqalyńnyń jebesi kimdi nysanaǵa alyp jatqanyn da jaqsy bilem. Beri qara, Sancho, eger kezbe rysarlar jónindegi qandaı da bir romannan úlgi tutýǵa laıyq derek tapsam, quddy bir sańylaýdan syǵalap qarap alǵandaı, atqosshylardyń aıyna nemese tipti jylyna ádette qansha alatynyn anyq bilgen bolar em, sóıtip men de saǵan jalaqyny qýana-qýana tóler em. Men romandardy túgeldeı nemese túgelge jýyq oqyp shyqtym, biraq qandaı da bolsyn kezbe rysardyń óz atqosshysyna belgili bir mólsherde jalaqy taǵaıyndaǵanyn keziktire almadym, anyq biletin nársem — atqosshy ataýlynyń marapat úshin ǵana qyzmet isteıtini, sóıtip kúnderdiń bir kúninde, joly bolǵan jaǵdaıda qojaıyndarynyń olarǵa araldy já bolmasa soǵan tepe-teń basqa birdeńeni, nemese, quryǵanda, aqsúıektik ataq pen laýazymdy tartý etetini ǵana. Eger siz, Sancho, osy úmit pen osy dámeni qanaǵat tutsańyz jáne ózime qyzmetke qaıta oralýǵa tilek bildirseńiz, onda — bárekeldi, biraq meni kezbe rysarlyqtyń ejelgi dástúrin buzady-aý ne ózgertedi-aý degenge ıegińiz qyshymaı-aq qoısyn. Sondyqtan, qadirmendi Sancho, úıińizge baryńyz da, Teresańyzǵa osy uıǵarymym jaıly aıtyp berińiz, eger ol da, siz de maǵan marapat úshin qyzmet etýge kelisseńizder, onda bene quidem¹², al eger buǵan yrza bolmasańyzdar, onda qosh aıtysqanymyzben dos-jar adam bop qala bereıik: kepterhanada jem bolsa, kepter tabylady. Buǵan qosa, balam: jaqsylyq júrgen jerde tapshylyq bolmaıdy jáne jaqsylyq etseń jarty etpe, degendi de umytpańyz. Bulaısha sóz saptap turǵan sebebim, Sancho, maqaldap sóıleýde ózińizden kem túspeıtinimdi kórsetý ǵana. Sózimniń sońynda sizge aıtaıyn degenim de jáne aıtarym da mynaý: eger maǵan marapat úshin qyzmet etýge jáne basyma túsken aýyrtpalyqty bólisýge beıil bolmasańyz, onda erik ózińizde, biraq keıin ókinip júrmeńiz, al men ózime sizden góri til alǵysh, sizden góri elgezek jáne sizden áldeqaıda epteıli ári myljyńǵa da áýestigi az bir atqosshy taýyp alam.

Don Kıhottyń munshalyqty qatań sheshim qabyldaýy Sanchonyń kóńilin alaı-túleı etip jibergeni sonsha, kóz aldy qaraýytyp, qaısarlyǵynyń qanaty salbyrap qaldy, óıtkeni qojaıyny ózin joryqqa almaı ketedi degen oı osyǵan deıin úsh uıqtasa túsine kirmegen; bólmege Samson Karrasko jáne oǵan ilesip, bakalavrdyń Don Kıhotty shytyrman oqıǵa izdeý saparynan bas tartýǵa qalaı úgitteıtinin tyńdaýdy qyzyq kórgen kútýshi áıel men jıen qyz kelip kirgen kezde ol áli de sol abyrjyp, abdyraǵan halynan aryla qoımaǵan. Aıtýly ázilqoı Samson Don Kıhottyń qasyna kelip, ony ótken jolǵydaı qushaǵyna aldy da, bylaı dep sańqyldap sóılep ketti:

— Beý, kezbe rysarlyqtyń suńǵyla sarbazy! Beý, áskerılerdiń altyn dińgegi! Beý, ıspan halqynyń ar-namysy men abyroıy! Qudireti kúshti qudaıdan, beıne ony qarsy aldymda turǵandaı kórip ótinerim: úshinshi saparyńa bógeýil jasap, kedergi keltirýge tyrysýshylar úmit-tilekteriniń shytyrmanynda adasyp, arman etken oı-nıetteri aqyry oryndalmaı qalsa eken.

Budan soń ol kútýshi áıelge qarap bylaı dedi:

— Kútýshi hanym endi áýlıe Apollınarııge sıynbaı-aq qoısa da bolady, óıtkeni senor Don Kıhottyń izgi muratty ári teńdesi joq oı-josparyn júzege asyrý isin jalǵastyra berýi qajettigi jóninde kóktegi qudiretti kúshterdiń úzildi-kesildi sheshim qabyldaǵany maǵan jaqsy málim bop otyr, osy sebepti bul rysardy aıbarly bileginiń qımylsyzdyǵy men áreketsizdiginen aryltyp, shekten tys sergek te shıraq rýhynyń aıbyndylyǵyn pash etýge septik jasamasam jáne soǵan kóndirmesem ar-uıatymnyń aldynda azapqa batqan bolar em, óıtkeni osynaý kesheýildeýshilik ony qısyq-qyńyrdy túzetý, jetimderge járdem berý, qyzdardyń namysyn qorǵaý, jesirlerdi qamqorlyqqa alý, kúıeýge shyqqandarǵa súıenish bolý, kezbe rysarlyq ordeni atqaratyn mindetter aıasyna jatatyn, onyń paryzy sanalatyn, oǵan úılesimdi hám qonymdy bop tabylatyn taǵy da basqa osy tektes sharýalardy iske asyrý múmkindiginen aıyrady. Sóıtip, endi er minezdi, erjúrek senor Don Kıhot, qudiretińizge quldyq, saparǵa erteń emes, tap búgin attanyp kete berýińizge bolady, marhabatty myrzam, eger bul úshin áldene jetispeı jatsa, onda ózimdi de, jıǵan-tergen dúnıe-múlkimdi de jolyńyzǵa sarp etýge ázirmin, al eger sizge, sán-saltanatyńyzǵa quldyq, atqosshy qajet bolsa, onda sizge qyzmet etýdi, óz tarapymnan, zor baqyt sanar edim.

Sol arada Don Kıhot Sanchoǵa qarap bylaı dep til qatty:

— Maǵan atqosshylyqqa adam tabylady dep aıttym ba saǵan, Sancho? Kórdiń be, mine, kimniń maǵan qyzmet etýge qulshynyp turǵanyn: ıá, tap sol zerek te zerdeli bakalavr Samson Karraskonyń ózi, salamankalyq shákirtter arasynda aldyna jan salmaǵan ázilqoı ári sotqar, deni-qaryny saý, qımyly shapshań, myljyńǵa joq, aıaz ben aptapqa, ashtyq pen shólge shydamdy, kezbe rysardyń atqosshysyna qajetti qasıetterdiń bári bir boıynan tabylatyn adam. Alaıda, qaraqan basymnyń qyzyǵy úshin ǵylymnyń osynaý shoń baǵanyn shaıqaltýyma, ilim men bilimniń osynaý shyp toly qumyrasyn qıratýyma, ásem de erikti ónerdiń osynaý shynarynyń tamyryna balta shabýyma kóktegi qudiret keńshilik ete qoımas. Já, bul jańa Samson týǵan jerinde qala bersin, sóıtip onyń dańqyn arttyrý arqyly egde jasqa jetken ata-anasynyń da aq shashyn dańqqa bólesin, al ózim, eger Sancho maǵan serik bolýdy hosh kórmese, kez-kelgen atqosshyny qanaǵat tutam.

— Joq, hosh kórem, — dep málim etti qatty tolqyp, kóz jasyn tıa almaı otyrǵan Sancho, sosyn sózin ármen jalǵady: — Marhabatty myrzam, men jaıynda eshkim de: “İsi tússe — músápir, isi bitse — kisápir” degendi aıta almaıdy, meniń tuqymymda qaraý adam atymen bolmaǵan, jer-dúnıedegi jurttyń bári, ásirese ózimizdiń selodaǵylar, Pansa degenderdiń kim ekenin jaqsy biledi, al men solardyń bir japyraǵy bop tabylam, oǵan qosa, sizdiń kóptegen izgilikti isińizge, ásirese odan da góri izgilikti sózińizge qarap, ózińizdiń, taqsyr, meni marapattamaq oıyńyz baryn bajaılap, bek jaqsy uǵynyp aldym. Al endi jalaqyǵa qatysty esep-qısap jaıyna den qoıyńqyrap ketsem, bul tek áıelime jaqsy atty kórineıin degendikten edi, sebebi onyń basyna bir oı kelse boldy, óziniki oryndalǵansha bóshkeniń qursaýyn qondyrǵan balǵa syndy bir tynbaıdy. Alaıda erkekke — erkek, áıelge — áıel bop qalý paryz, osy sebepti bura tartýǵa kóne qoımaıtyn keı belgilerim boıynsha ózimniń erkek ekenim anyq bolsa, onda óz úıimde de, áıelim hosh kóretinindeı, erkek bop qalǵym keledi, sondyqtan, taqsyr, sizden, keıin daý-damaı týýyna jol bermeıtin qosalqy jazýy bar ósıet qaldyrýyńyz ǵana talap etiledi, — sosyn senor Samsonnyń kóńili jaı tabýy úshin jedeldetip jolǵa shyǵaıyq: olaı deıtinim, óziniń aıtýynsha, sizdi shartarapty úshinshi márte sharlaý úshin jolǵa salyp, — álde: attandyryp degen durys pa, qalaı? — jibermese, ar-uıaty aldynda abyroısyz qalǵaly tur ǵoı. Al men, meıirimdi myrzam, ózińizge aq-adal qyzmet etem jáne bul qyzmetim kezbe rysar atqosshylarynyń, — burynǵysy bar, qazirgisi bar, — barshasynyń qyzmetinen esh kem túspeıdi, tipti artyǵyraq bolady dep taǵy da ýáde berem.

Sancho Pansanyń sózi de, sóz oramy da bakalavrdy qatty tańyrqatty, qojaıyny jaıyndaǵy birinshi hıkaıany oqyp shyqqanymen, Sanchony sonda beınelengendeı shynymen-aq sonshalyqty qyzyq adam dep oılamaǵan; alaıda, Sancho: qosymsha jazýy bar ósıet deýdiń ornyna qosalqy jazýy bar ósıet degendi aıtqan kezde bakalavrdyń ol jaıynda oqyǵandaryna senbeske amaly qalmady, sóıtip osy ǵasyrdaǵy naǵyz mıǵulanyń birimen júzdesip turǵanyna kózin ábden jetkizgennen keıin, tap myna myrzasy men malaıyndaı qos naqurysty álem áli kórmegen shyǵar degen oıǵa keldi. Aqyr aıaǵynda Don Kıhot pen Sancho qushaq qaýyshtyryp, dostyǵyn qaıta jalǵastyrdy; onan soń aqylǵa kenen Karraskonyń, — analar qazir oǵan kóripkel sekildi qaraı bastaǵan, — keńesi men ruqsaty boıynsha saparǵa úsh kúnnen keıin attanýǵa uıǵarym etildi, osy merzim ishinde jolǵa qajetti nárseniń bárin jınap úlgerýge, sondaı-aq, bet búrkeýishi bar dýlyǵa taýyp alýǵa bolatyn, Don Kıhottyń aıtýynsha, onsyz kóńili kónshimeıtin. Ony Samson taýyp berýge ýáde etti — ózine jaqsy tanys bir adamda sondaı nárseniń bar ekenin biledi eken jáne ótinishin aıaqsyz qaldyrmaıtynyna senimdi kórinedi, sebebi bolattan soǵylǵan bul dýlyǵanyń jyltyratyp tazartylmaǵany jáne jaltyrap turmaǵany óz aldyna, kerisinshe, tat basyp, totyǵýdan ábden qaraıyp ketipti. Kútýshi áıel men jıen qyzdyń bakalavrǵa jaýdyrǵan qarǵysynda qısap bolmady; ekeýi shashyn julyp, betin tyrnap, Don Kıhottyń jol shegýin beıne bul onyń saparǵa attanýy emes o dúnıege attanýyndaı kórip, naǵyz jaldamaly joqtaýshylardaı zar ıledi. Don Kıhotty taǵy bir márte joryqqa shyǵýǵa úgittegendegi Samsonnyń kózdegen maqsaty jaıynda alda áńgime etiledi, — sodan sál buryn ózi baryp keńesip qaıtqan sváshennık pen shashtaraz oǵan osyndaı aqyl qosqan-dy.

Qysqasyn aıtqanda, Don Kıhot pen Sancho ózderine qajet bolady-aý degen zattarynyń bárin úsh kúnniń ishinde túgel jınap aldy; odan soń, Sancho zaıybyn, Don Kıhot — jıen qyzy men kútýshi áıelin jubandyrǵannan keıin, bir kúni keshkisin ekeýi, ózderin jarty mıl jerge shyǵaryp salýǵa tilek bildirgen bakalavrdan basqa jurttyń bárinen jasyryn túrde, Tobosoǵa baratyn jolǵa túsip tartyp ketti: Don Kıhot — senimdi sáıgúligi Rosınantyn, al Sancho sol baıaǵy esegin minip kele jatqan; aıta keterlik jáıt: Sanchonyń qorjyny — azyq-túlikke, ámıany — bir qajeti bolar dep Don Kıhot bergen aqshaǵa lyq toly bolatyn. Samson Don Kıhotty qushaǵyna alyp, barlyq sátti-sátsiz qadamy jaıynda habarlap turýyn ótindi, sátsizdikterine ózi, Samson, súıinish bildiretinin, sáttilikterine, shynaıy dostyq qaǵıdalary talap etetindeı, kúıinish bildiretinin aıtty. Don Kıhot ýáde berdi; Samson betin seloǵa qaraı burdy da, eki salt atty zańǵar qala Tobosoǵa qaraı saparyn jalǵap ketti.

Úİİİ taraý

Bul taraýda senora Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa bara jatqan jolynda Don Kıhottyń qandaı kepti bastan keshkeni jaıynda áńgimelenedi

“Qudireti kúshti allanyń meıirimi mol!” dep shalqıdy Ahmet Ben-ınhalı osy segizinshi taraýdyń basynda. “Allanyń meıirimi mol!” dep úsh márte qaıtalaıdy; shúkirshilik etip otyrǵan sebebim, Don Kıhot pen Sancho derevnádan áldeqashan jyraqtap ta ketti, myna tartymdy hıkaıanyń oqyrmandary Don Kıhottyń qıly qareketi men atqosshysynyń qyrshańqy qaljyńy osy qas qaǵymnan bastalady dep esepteı berýine bolady, deıdi; ol oqyrmandarǵa aılaker ıdalgonyń burynǵy rysarlyq erlikterin eske almaýǵa, nazardy bolashaq isterine aýdarýǵa keńes beredi, burynǵylary Montel jazyǵynda bastalǵanyndaı, endigileri dál qazirgi Tobosoǵa bara jatqan jolda bastalatynyn aıtady, sondaı-aq avtordyń bul ótinishi ózi emeksitip otyrǵan nárselerimen salystyrǵanda onsha orynsyz da emes ekenin qulaqqaǵys etedi; sóıtip ol áńgimesin ármen jalǵaıdy.

Don Kıhot pen Sancho ońasha qalǵan-dy, áıtse de Samson uzap úlgergenshe bolmaı, Rosınant kisinep, esek aqyra bastady, muny ekeýi de — rysar da, atqosshysy da jaqsy yrymǵa, zor baqyttyń nyshanyna jorydy; degenmen, aqıqatyn aıtar bolsaq, mástektiń kisinegeninen esektiń yshqynýy men aqyrýy ashyraq estilgen-di, Sancho osyǵan qarap óziniń baq-talaıy myrzasynyń baq-talaıynan basym túsip, ony kóp keıinde qaldyrady eken dep túıdi; bul arada Sancho astrologıa salasyndaǵy tanym-túsinigine súıengen bolar degen oı týyndaıdy, alaıda ol jaıynda hıkaıada eshqandaı derek joq; bir ǵana málim nárse, súrinip ketkende nemese qulap qalǵanda ol ámanda ózine-ózi: odan da úıde otyrǵanym jaqsy, edi degendi aıtatyn, óıtkeni súriný men qulaýdyń saldarynan aıaq kıimińdi búldirý men qabyrǵańdy syndyrýdan basqa paıda tappaısyń ǵoı; aqylǵa kenen bola qoımasa da, atqosshymyz bul arada shyndyqqa bir taban jaqyndaý-tuǵyn. Sol jerde Don Kıhot oǵan bylaı dep til qatty:

— Dostym Sancho! Jolda kele jatqanymyzda kúnniń qalaı batqanyn bilmeı qaldyq, endi qazir qarańǵylyq qoıýlanyp ketkeni sonsha, shamasy, Toboso qalasyna tań ata jete almaıtyn da shyǵarmyz; basqa shytyrman oqıǵa izdeýge attanbas buryn áýeli sonda soǵa ketýge, sol jerden jan teń kelmes Dýlsıneıanyń ruqsaty men marhabatty rızashylyǵyn alýǵa uıǵarǵan edim: tek sondaı rızashylyqtyń arqasynda ǵana qandaı shytyrman oqıǵany bolsyn jeńispen aıaqtaımyn degen oıdamyn jáne soǵan kámil senemin de, óıtkeni bul ómirde hanymdarynyń yqylas-peıilinen artyq kezbe rysarlar aıbatyn arttyrar eshteńe joq.

— Men de solaı oılaımyn, — dep qýattaı ketti Sancho, — biraq sizdiń, taqsyr, onymen tildesip já bolmasa jaı ǵana júzdesip rızashylyǵyn alatyn ornyńyz deımin-aý, mysal úshin aıtam, kúmándi bop tur emes pe: bálkim, onymen ana joly sizdiń Serra Morenanyń qaq tórinde qalaı aqymaqtanyp, anaıy áreketter jasap jatqanyńyzdyń jaıyn baıan etken hatty alyp barǵanymda júzdesken ornym — ıaǵnı, mal qoranyń shartaǵy arqyly ǵana júz kórisýińizge týra keletin shyǵar.

— E-e, Sancho, ana joly óziń osynaý kóz tartatyn kórkemdikpen jáne sýretteýge sóz jetpeıtin sulýlyqpen dıdarlasqan, dálirek aıtqanda, álde birdeńe arqyly dıdarlasýyńa týra kelgen oryn saǵan mal qoranyń shartaǵy bop eles bergen eken-aý? — dedi Don Kıhot báseń daýyspen. — Joǵa, o ne degeniń, ol jerdiń galereıa, balkon nemese koróldiń sán-saltanaty mol saraıynyń portıgi¹³ ekeninde esh kúmán joq.

— Múmkin, ábden múmkin, — dep kelise ketti Sancho, — áıtkenmen, qara basyp qatelesip júrmesem, maǵan ol shartaq sıaqty bop kóringen.

— Qalaı bolǵanda da, kettik sonda, Sancho, — dedi Don Kıhot. — Onymen qalaı júz kóriskenimde turǵan dáneńe joq: mal qorasynyń shartaǵy arqyly ma, tereze arqyly ma, sańylaý nemese baqtyń qorshaýy arqyly ma — báribir, óıtkeni onyń kún sıpatty dıdarynyń kóz janarymdy shylaǵan ár tal shapaǵynyń ózi aqyl-oıymdy nurlandyryp, rýhymdy tasytady, odan keıin aqyl-parasaty men aıbyny jóninen kúlli álemde maǵan teń keler jan balasy bolmaıdy.

— Aqıqatyn aıtqanda, senor, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — anaý álgi kúndi, ıaǵnı senora Dýlsıneıa Tobosskaıany kórgen kezimde ol sonshalyqty bir jarqyrap turǵan joq-ty jáne jan-jaqqa shashyratqan shapaǵy da kózime shalyna qoımaǵan, shamasy, bul meıirimdi hanymnyń, ózińizge buryn baıan etkenimdeı, men barǵan kezde dán ushyryp jatqandyǵynan, aınala-mańyn bult tárizdi qoıý shań torlap, bet-álpetin kórsetpeı jibergendiginen shyǵar.

— Sonda sen, Sancho, senora Dýlsıneıa dán ushyryp jatty degen tujyrymyńnan álige sheıin aınymaı, solaı oılap, soǵan senip, sony ustanyp júr ekensiń ǵoı, solaı ma? — dep surady Don Kıhot. — Shyndyǵyna kelgende, bul jumys, bul kásip ádette basqadaı ispen jáne ermekpen shuǵyldaný úshin jaratylǵan jáne sondaımen shuǵyldanýǵa boryshty aqsúıek áýletten shyqqandar aınalysatyn jáne aınalysýǵa tıis, osy arqyly olardyń tektiligin arbalet oǵy jeter jerden-aq ańǵaryp-bilýge bolatyn, sharýaǵa múldem jýyspaıdy-aq emes pe?.. Ózderiniń hrýstaldan soǵylǵan saraıynda tórt nımfanyń nemen shuǵyldanǵanyn: súıikti ózeni Tahonyń sýynan jaǵaǵa qalaı shyqqanyn, kók maısaǵa jaıǵasyp otyrǵannan keıin, aılaker aqynymyzdyń aıtýynsha, altynnyń, injý men jibektiń qospasynan toqylǵan, asa baǵaly matalarǵa keste tógýge kiriskenin sýretteıtin óleńin esińde jóndi saqtamaǵan ekensiń-aý, Sancho. Óziń baryp kórgende meniń aıaýly hanymym da, sirá, tap sondaı sharýamen aınalysyp otyrǵan bolýy kerek, shamasy, eger tek eresen erlikterimdi kóre almaıtyn álde bir zulym sıqyrshy ony aýystyryp, ózge túrge engizip qoıyp júrmese; jalpy, ol zalym júregimdi qýanyshqa bóleıtin nárseniń bárin múldem basqa birdeńege aınaldyryp jiberedi, — men tipti óz qareketimniń baspadan shyqty delinip júrgen baıanynyń avtory da, ózime óshtigi bar kóz baılaýshy bop shyǵyp, oqıǵalardy qasaqana burmalap, aqıqatqa qushaq-qushaq ótirik qosyp, osynaý shynaıylyǵy shúbásiz hıkaıanyń odan ármen óristeýine qatysy joq basqa bir tosyn jaǵdaılar jaıyndaǵy áńgimemen áýestenip kete me dep te qaýiptenem. Beý, qyzǵanysh, sansyz kóp baqytsyzdyqtyń bastaýy, izgiliktiń irge tasyn kemirgen jebir qurt-aı! Jaman ádet ataýlynyń ózeginde, Sancho, jan raqatyn tabýǵa degen qushtarlyq jatady, al qyzǵanyshtyń ózeginde — kúıinish, óshpendilik pen yzadan óńge dym da joq.

— Men de dáıim osyny aıtyp júrmin ǵoı, — dep ilip áketti Sancho. — Bakalavr Karraskonyń sózine sensek, ózimiz jaıynda jazylǵan anaý álgi kitapshada nemese hıkaıada meniń ar-namysyma, oǵan esh kúmán joq, beıne bir júrgisi kelmeı kótkenshektegen, sóıtip oń jaq búıirden de, sol jaq búıirden de ońbaı tepki jegen shoshqanyń qıqar qabanyna tartylǵandaı sybaǵa tıgen shyǵar, shamasy. Solaı bola turǵanymen, shynym bul, óz basym birde bir sıqyrshy jaıynda bir aýyz jaman sóz aıtqan emespin, onyń ústine, maǵan bireý qyzǵanysh bildiretindeı jıǵan-tergenim de jarytymsyz. Ras, men óz paıdamdy jibermeımin, sondaı-aq keı-keıde pysyqaılyq jasaýdan da jaltarmaımyn, biraq pysyqaı bolǵanymmen, esesine ańqaýlaýmyn jáne ańqaýlyǵym — týa bitti minezim, áste de jasandy nárse emes; tipti qudaıǵa degen senimnen ózge qasıettiń bárinen quralaqan bolǵan kúnimniń ózinde de, — al men qudaıǵa jáne rımdik-katolıktik shirkeý úıretetin jáne senetin nárseniń bárine ómir boıy shyn júrekten ári qapysyz senip kele jatqan adammyn, oǵan qosa, evreılerdi ıttiń etinen jek kórem, — mine, tek jalǵyz sol úshin ǵana shyǵarmashylar maǵan keshirimmen qarap, jazbalarynda meni jaqsy jaǵymnan kórsetýi kerek edi. Áıtse de, meıli, oılaryna ne kelse sony kóıite bersin, baı bolyp kórgenim joq, kedeı bolyp ólgenim joq, endeshe kitaptarda bireýlerdiń ózim jaıynda ne jazyp, ne qoıatynyna jáne tórtkil dúnıede endi qandaı ósek-aıań qaýlaıtynyna túkirgenim bar: aýyzdaryna túskenin ottaı bersin.

— Bul aıtqandaryń osy kúngi bir ataqty aqynnyń basynda bolǵan jaıdy oıyma oraltty, Sancho, — dedi Don Kıhot. — Ol kýrtızankalar¹⁴ jaıynda ázil-shyny aralas syqaq jazady, biraq bireýin umyt qaldyryp, atyn atamaı ketedi, osy sebepti kópshiliktiń kóńilinde bul kýrtızanka ma álde emes pe degen kúmán týady; álgi áıel bolsa, óziniń tizimge ilinbeı qalǵanyn kórip, aqyndy jerden alyp, jerge salyp, qandaı jazyǵy baryn, esimi nelikten tizbege kirmegenin suraıdy, sosyn syqaq óleńin tolyqtyrýdy, ózi jaıynda birdeńe qosýdy talap etip, olaı etpegen jaǵdaıda kórer kúni bir ýys bolatynyn málim etedi. Aqyn onyń tilegin oryndap, kelistire sýrettep beredi, áıel oǵan yrzashylyq bildiredi: jaman da bolsa áıteýir abyroı ekenin aıtady. Sondaı-aq, esimi urpaqtan urpaqqa jetýin kózdep, álemniń jeti keremetiniń biri retinde qurmetteletin Dıana ǵıbadathanasyna ot qoıyp, túgin qaldyrmaı órtep jibergen baqtashy jaıyndaǵy áńgimeni de osy arada eske sala ketkenniń artyǵy joq: kózdegen maqsaty iske aspaýy úshin álginiń atyn aýyzsha túrde de, jazbasha túrde de eske almaýǵa jáne atamaýǵa ámir etilgenine qaramastan, onyń esimi Gerostrat ekeni aqyry málim bolmaı qalmady. Onan soń uly ımperator Besinshi Karl men álde bir rımdik dvoránnyń arasynda bolǵan jaǵdaıatty da aıta ketken oryndy. Imperator ataqty Rotonda ǵıbadathanasyn kórmek bolady, baǵzy zamandarda bul dúıim qudaı ǵıbadathanasy dep atalǵan edi, al qazir ábden laıyqty túrde dúıim áýlıe ǵıbadathanasy atalady jáne rımdik májýsıler turǵyzǵan ǵımarattar arasyndaǵy eń jaqsy saqtalǵany da osy, sondaı-aq ony kótergen qurylysshylardyń sán-saltanaty mol ári zańǵar ǵımarat salýdaǵy asa talǵampazdyǵyn da kórneki túrde kýálandyryp tur: poshymy apelsınniń jarty bóligin eske salady, asa aýmaqty, kún sáýlesi jalǵyz ǵana terezeden, anyǵyraq aıtqanda, joǵary jaqtaǵy dóńgelek oıyqtan ǵana túsip turǵanymen, ishi de keremet jaryq; mine, ımperator da ǵımaratty tap osy jerden tamashalaǵan edi, al janyndaǵy rımdik áldebir aqsúıek záýlim qurylystyń ádemiligi men sán-saltanatyn, arhıtektýrasynyń kóz tartar erekshelikterin túsindirip turǵan. Olar atalmysh oıyqtan bylaı shyqqan soń álgi dvorán ımperatorǵa: “Uly mártebeli ımperator aǵzam! Bul dúnıede esimimdi máńgilikke qaldyrý úshin, uly mártebelim, sizdi qushaqtaı alyp ózińizben birge tómen qaraı qulaýǵa degen qushtarlyq myń márte boıymdy qursaǵanyn aıtqym keledi”, depti. “Bul óreskel oıyńyzdy oryndamaǵanyńyz úshin sizge kópten-kóp raqmet, alaıda endigi jerde adaldyǵyńyzdy synaqtan ótkizetin mundaı múmkindik týa qoımas, óıtkeni sizge ózimmen endi eshnárse jaıynda sóılespeýge jáne ózim baratyn jerlerge attap baspaýǵa ámir etem”, dep jaýap qatypty ımperator. Budan soń álgi aqsúıekke mol syılyq beripti. Munyń bárin, Sancho, dańqymyzdy jaıýǵa degen qushtarlyqtyń tipten aqylǵa syıymsyz nárse ekenin kórsetý úshin aıtyp otyrmyn. Sen qalaı oılaısyń, Gorasııdi qarý-jaraǵyn túgel asynǵan kúıi kópirden Tıbrdiń tuńǵıyǵyna sekirýge ıtermelegen ne? Mýsııdi qolyn otqa jaǵyp jiberýge májbúr etken ne? Kýrsııdi Rımniń qaq ortasynda paıda bolǵan ot shashqan túpsiz shyńyraýǵa qulaýǵa túrtki bolǵan ne? Iýlıı Sezardiń ne qıly jaman yrymdarǵa qasaqana Rýbıkonnyń arǵy betine ótýine ne sebep boldy? Al eger odan góri bertinirektegi mysaldarǵa keletin bolsaq, asa bir sypaıy adam sanalatyn Kortes basqarǵan erjúrek ıspandardy Jańa Dúnıede kemelerin sýǵa batyryp, qý medıen jaǵalaýda qalýǵa kúshtegen ne? Osy ispetti basqa da úlkendi-kishili erliktiń bári de ataq-dańq úshin jasalǵan qareket boldy, bolyp ta otyr jáne bola da bermek; al dańqqa kelsek, ol ajaldy adamdarǵa ajalsyzdyqtyń ózindik bir túri ispetti kórinedi, sol sebepti de olar muny ózderiniń aıtýly erligine laıyq marapat dep biledi, al shyndyǵynda, bizge, hrıstıan-katolıkter men kezbe rysarlarǵa, jer betinde ári ótkinshi ǵumyrda qol jetkizýge bolatyn jáne qansha uzaqqa sozylǵanymen, aqyrǵy shegi aldyn-ala belgilenip qoıylǵan derekti dúnıemen birge qalaıda aıaqtalyp tynatyn ónimsiz dańqtan góri ana jaqtaǵy, ǵarysh áýe keńistikterindegi, aldaǵy ǵumyrda ıelenetin dańq jaıynda kóbirek qam jasaǵan jón bolar edi, óıtkeni bul — máńgilik dańq, — mine, Sancho, is-áreketimiz ózimiz tutynatyn hrıstıan dini belgilep bergen shekten nelikten shyqpaýǵa tıis ekendiginiń sebebi osyndaı. Bizdiń paryz: dáýler keıpindegi tákapparlyqty kúıretý, qyzǵanyshty — keń peıildilik pen aq júrektilik, ashý-yzany — salqynqandylyq pen sabyrlylyq, meshkeılik pen uıqyshyldyqty — tamaqty az iship, kóbirek sergek bolý, lázzatqumarlyq pen nápsiqumarlyqty — oı-nıetimizdiń ámirshisi etip tańdaǵan jandarymyzǵa degen adaldyq, al jalqaýlyqty — tek hrıstıan ǵana emes, sonymen birge aıbyndy rysar atanýymyzǵa da bolatyn jáne shyn máninde-aq solaı atanýymyzǵa septigi tıetin oqıǵalardy izdep, jer-jahandy sharlap el kezý arqyly jeńý bop tabylady. Mine, Sancho, jaqsy lepes jetkizetin eń joǵary madaqqa ıe bolýdyń joldary osyndaı.

— Taqsyr, qazir maǵan aıtyp bergen nárseńizdiń bárin de óte jaqsy túsindim, — dep málim etti Sancho, — alaıda, soǵan qaramastan, bir kúdigimdi seıildirip bergenińizdi qalar edim.

— Sen, sirá, seıiltip demeksiń-aý, Sancho, — dep túzetti ony Don Kıhot. — Aıt, aıta ber, shamam kelgeninshe jaýap qaıtaryp kóreıin.

— Aıtyńyzshy maǵan, senor, — dep sózin jalǵady Sancho, — álginde ózińiz ataǵan jáne bári baıaǵyda dúnıe salǵan Iýlıler, — álde Avgýster me, qalaı edi ózi? — jáne basqa da júrek jutqan rysarlar deımin-aý, qaıda solar qazir?

— Májýsıler — tozaqta, oǵan esh kúmán joq, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — al hrıstıandar, eger olar izgi nıetti hrıstıan bolsa, ne maqsharda, ne jumaqta.

— Jón-aq, — dedi Sancho, — al endi taǵy bir bilgim keletini: anaý álgi ataǵy jer jarǵan senorlardyń súıegi jatqan mazardyń aldynda kúmis shamdal janyp tura ma, zıarathanalarynyń qabyrǵasy baldaqpen, kebinmen, tutam-tutam shashpen, balaýyz aıaqpen jáne kózben kórkemdelgen be? Eger olaı bolmasa, onda nemen kórkemdelgen?

Buǵan Don Kıhot bylaı dep jaýap qatty:

— Májýsıler saǵanasy kóbine-kóp sán-saltanatty ǵıbadathana túrinde salynǵan: Iýlıı Sezardyń máıiti ǵalamat úlken pıramıdanyń ortasynda tas biteýli jatyr, ony qazir Rımde Áýlıe Petrdiń jýaldyzy dep ataıdy; ımperator Adrıannyń mazary — tutas bir derevnányń aýmaǵyn alyp jatqan qamal-saraı, — buryn ol Moles Hadriani¹⁵ atalatyn, al qazir bul Rımdegi áýlıe Angel qamal-saraıy; Artemısıa patshaıym jubaıy Mavzoldy álemniń jeti keremetiniń biri retinde áspetteletin saǵanaǵa jerledi, biraq atalmysh mazarlardyń birde biri, májýsıler turǵyzǵan basqa da saǵanalar sekildi, kebinmen de, bul jerde áýlıe jatqanyn ańǵartatyn basqadaı tartý-taralǵymen jáne emblemamen de kórkemdelmegen.

— Ózim de solaı oılaǵam, — dedi Sancho. — Al, endi aıtyńyzshy, eń keremet erlik ne: ólgendi tiriltý me álde dáýdi óltirý me?

— Buǵan bas aýyrtýdyń qajeti joq, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — eń keremet erlik — ólgendi tiriltý.

— Mine, osy jerde ustalyp qaldyńyz, — dep ilip áketti Sancho. — Endeshe, ólgendi tiriltetin, kárıdiń kóz janaryn ashatyn, aqsaqtyń aıaǵyn túzep beretin, syrqatty saýyqtyratyn adam, mazarynyń aldynda shamdal janyp turatyn, zıarathanasyna jıylǵan taýap etýshi nópir múrdesine bas uratyn adam, olaı bolsa, jer betinde qanshasy ǵumyr keshpesin meıli, sonsha májýsılik ımperator men kezbe rysardyń bári qaldyrǵan jáne qaldyryp jatqan dańqtan áldeqaıda artyq dańqqa osy ómirde de, aldaǵy ómirde de ıe bola bermek.

— Bul sózińmen kelisýge bolady, — dedi Don Kıhot.

— Áýlıe máıiti men múrdesiniń dabysy, ıgi qýaty jáne, jurt aýzynda aıtylyp júrgendeı, dárgeıi erekshe qurmetteletini sonsha, — dep sózin jalǵaı tústi Sancho, — qasıetti shirkeý-anamyzdyń ruqsatymen jáne maquldaýymen onyń zıarathanasyna shamdal da, shyraq ta, baldaq ta, sýret te, shash tutamy da, kóz ben aıaq ta qoıylǵan, — osynyń bári qudaıǵa qulshylyq etýdi kúsheıtý jáne áýlıeniń hrıstıandyq dańqyn nyǵaıta túsý maqsatyna qyzmet etedi. Korólder áýlıe máıitin, ıaǵnı múrdesin ornalaspaq jerine ıyǵyna salyp kóterip barady, súıeginiń kishkene kesekterin súıedi, osy kesektermen taýaphanalary men eleýli degen mehraptaryn áshekeılep, qadirin arttyra túsedi.

— Osy aıtqandaryńnan qandaı túıin túıýge bolady sonda, Sancho? — dep surady Don Kıhot.

— Túıin mynadaı, — dep jaýap qatty Sancho. — Siz ben bizdiń áýlıege aınalýymyz qajet, sonda ózimiz sonshalyqty qushtar bop júrgen jaqsy ataqqa tezirek qol jetkizetin bolamyz. Myna qyzyqqa qarańyz, senor: keshe me álde aldyńǵy kúni me (qysqasyn aıtqanda, taıaýda) eki jalań aıaq monah áıeldi áýlıeler qataryna qosty, mine endi qazir solardyń tánderin jansyzdandyrý maqsatynda belden býynǵan shynjyryn súıý ne bolmasa soǵan qol tıgizý zor baqyt sanalady jáne búgingi tańda bul shynjyrlar, meniń bilýimshe, korolimizdiń, qudaı qamqor bop júrgen ámirshimizdiń, arsenalynda saqtaýly turǵan Roland semserinen de artyq qurmetteletin kórinedi. Sondyqtan da, kózsiz batyr, oǵan qosa kezbe rysar bolǵannan góri, senor, áldenendeı bir ordenniń momaqan monahy bolǵan áldeqaıda jaqsy, óıtkeni, dáýge me, qubyjyqqa ma álde andrıakqa ma, kimge bolsyn báribir, jıyrma myń ret naıza salǵannan góri, ózińdi óziń qamshymen jıyrma ret shyqpyrtqan qudaı nazaryna tezirek shalynady.

— Buǵan aıtar daýym joq, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot, — biraq jurttyń bári birdeı monah bola almaıdy ǵoı, onan soń qudaıdyń nyq senimde júrgenderdi peıishke aparar joly da alýan-alýan. Rysarlyq ta monahtar ordeniniń bir túri: rysarlar arasynda da máńgilik jan raqatyna bólenip júrgen áýlıeler bar.

— Jón, — dedi Sancho jýası sóılep, — biraq, estýimshe, peıishtegi monahtar rysarlardan áldeqaıda kóp desedi.

— Munyń sebebi, rysarlarǵa qaraǵanda ınoktar onsyz da óte kóp qoı, — dedi Don Kıhot.

— Kezbe rysarlar da az emes, — dedi Sancho kelisińkiremeı.

— Az emes, — dep maquldady Don Kıhot, — áıtse de olardyń arasynda rysar atanýǵa laıyqtylary kemde-kem.

Mine, osyndaı jáne osyǵan uqsas áńgimelermen olar bir tún men bir kúndi ótkizdi, kóńil aýdarýǵa turarlyq eshqandaı shytyrman oqıǵa kezikken joq, al Don Kıhotqa bul ájeptáýir ýaıym boldy. Aqyry, erteńine keshkisin, olardyń kóz aldynda zańǵar qala Toboso kólbep jatty, sony kórgende Don Kıhot qýanyp quntyńdap ketti, al Sancho bolsa kóńilsizdenip, tunjyrap qaldy, óıtkeni Dýlsıneıanyń qaıda turatynynan múldem habary joq-ty jáne onymen ómiri júzdesip kórmegen, aıta keterligi, qojaıyny da ony ómiri kórmegen adam-dy; sóıtip, biri — ony kórýge yntyzarlyqtan, ekinshisi — ony eshqashan kórmegendikten, ekeýi de erekshe tolqý ústinde boldy; Sancho qojaıyny ózin Tobosoǵa attandyrǵanda ne isteýi keregin oılap taba almaı qara terge tústi. Aqyr sońynda Don Kıhot qarańǵylyq qoıýlanǵansha qalaǵa kirmeı tura turýǵa uıǵarym jasady, sóıtip olar ýaqytsha Toboso mańaıyndaǵy bir toǵaıǵa kelip ornalasty, al belgilengen merzim jetkende ekeýi qalaǵa kelip kirdi, sol jerde olar qaıtkende de jolyqpaı qoımaıtyn jaǵdaıǵa jolyqty.

İH taraý

Munda osy taraýda aıtylatyn jaılar týrasynda baıandalady.

Tún kemeline kelgen shaqta, álde kemeline onshalyq kele qoımaǵan shaqta ma, áıteýir, Don Kıhot pen Sancho toǵaıdy tastap, Tobosoǵa kelip kirdi. Turǵyndary tynys alyp, alańsyz uıqy soǵyp jatqandyqtan qala da jym-jyrt tynyshtyqta múlgip turǵan. Aı ájeptáýir jaryq-ty, alaıda Sanchoǵa salsań, túnniń kózge túrtse kórgisiz qarańǵy bolǵany jaqsy edi, óıtkeni keshsheligin sezdirmeý úshin qarańǵylyqty syltaý ete alatyn. Qalada tek ıttiń úrgeni ǵana estilip turdy, bul Don Kıhottyń qulaǵyna túrpideı tıip, Sanchonyń aza boıyn qaza qylýmen boldy. Áredik-áredik esek aqyryp, shoshqa qorsyldap, mysyq mıaýlap jatty, árqıly áýendegi bul dybystar túnniń maýjyraǵan tynyshtyǵynda ádetten tys qatty jamyrap turdy; ǵashyqtyq dertine shaldyqqan rysar bul jaǵdaıdy jaman yrymǵa jorydy, áıtkenmen, Sanchoǵa qarap:

— Sancho balam! Dýlsıneıanyń saraıyna qaraı jol basta, — bálkim ol uıqysynan oıanǵan da shyǵar, — degendi aıtty.

— Óı, qaıdaǵy saraıdy aıtyp tursyz, mártebeli hanymmen úkiniń uıasyndaı ǵana úıshikte júzdestim emes pe? — dep daýystap jiberdi Sancho.

— Shamasy, sol tusta ol tekti áýletten shyqqan senoralar men prınsessalar arasynda qalyptasqan jáne dástúrge aınalǵan úrdis boıynsha qurbylaryn ertip qamal-saraıyndaǵy shaǵyndaý meken-jaılarǵa baryp júrgen ǵoı, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot.

— Senor! — dedi Sancho. — Aqyry maǵan qasaqana Dýlsıneıa hanymnyń úıin qamal-saraıǵa aınaldyrǵyńyz kelse, aıtyńyzshy, osyndaı beıýaqta onyń qaqpasy nelikten ashyq turýǵa tıis? Ony ashtyrý úshin qaqpany tarsyldatyp shý shyǵarǵanymyz qalaı bolady? Óıtsek, jurttyń bárin dúrliktirip, mazasyn alamyz ǵoı. Sonda qalaı sizdińshe, kóńili soqqan kezde kele beretin, kelip esik qaǵatyn, beıýaq bolǵanyna qaramaı ózderin ishke kirgizip alatyn ashynalarǵa uqsap bıkeshter esigin qaǵyp turmaqpyz ba?

— Eń qıyny — qamal-saraıdy taýyp alý, — dedi Don Kıhot kelispeı, — ne isteıtinimizdi, Sancho, saǵan sodan keıin aıtam. Durystap qarashy óziń, Sancho: men jóndi kóre almaı turmyn-aý deımin, áne bir qaraýytqan záýlim ǵımarat shynymen-aq Dýlsıneıanyń saraıy sekildi.

— Endeshe, tarta berseńizshi alǵa qaraı, taqsyr, — dep ilip áketti Sancho, — bálkim, shynymen de solaı shyǵar, biraq sol saraıdy óz kózimmen kórip, qolymmen sıpaǵannyń ózinde de, báribir, dál qazirgi kezdiń kúndiz ekenine qandaı sensem, oǵan da sondaı senetin bolam.

Don Kıhot birinshi bolyp qozǵaldy, sóıtip eki júz qadamdaı júrgen soń qaraýytyp turǵan záýlim ǵımaratqa jaqyndap, bıik munarasy baryn baıqady, sol arada ǵana munyń qamal-saraı emes, sobor ekenin ańǵardy. Sony kórgen ol:

— Biz shirkeýge tap keldik, Sancho, — dep ún qatty.

— Kórip turmyn, — dedi Sancho. — Qudaı saqtaǵanda, áıteýir molaǵa tap kelmegenimizge shúkir, áıtpese osyndaı beımezgil ýaqytta tentirep zırat kezip júrý jaqsy yrym bolmas edi, onyń ústine, eger qara basyp qatelesip ketpesem, álgi senoranyń úıi tuıyq kóshede ornalasqan dep ózińizge aıtqan da sekildi edim.

— Qudaıdan qoryqsań etti, mıǵula! — dep aıqaılap jiberdi Don Kıhot. — Qamal-saraılar men koról saraılaryn tuıyq kóshege turǵyzǵanyn qaıdan kórdiń?

— Senor! — dep qarsylyq bildirdi Sancho. — Ár eldiń salty basqa: shamasy, munda, Tobosoda, saraılar men záýlim ǵımarattar tar kóshede turǵyzylatyn bolǵany ǵoı, sondyqtan, taqsyr, raqym etip, jaqyn mańdaǵy keń kósheler men tar kóshelerdi aralap shyǵýǵa ruqsat etińizshi, — bálkim, áldebir qaltarystan ǵaıyptan-taıyp álgi saraıdy ushyratyp ta qalarmyn, taptyrmaı silemizdi qatyryp, dińkeletip bitti ǵoı, ıt jegir.

— Aıaýly hanymyma qatysty nárseler jaıynda aıtqanda aýzyńa abaı bol, — dep eskertti Don Kıhot, — bosqa qyzbalanbaıyq, aqylymyzdyń qalǵan-qutqanynan aırylyp qalmaıyq.

— Shamam kelgenshe shydamdy bolýǵa tyrysarmyn, — dep málim etti Sancho, — biraq bıbimizdiń úıin bir kórgende-aq ómir-baqı este saqtap qalýymdy jáne tún ortasynda taýyp berýimdi talap etip otyrǵanyńyzda úndemeı qalýǵa qansha tózim kerek ekenin bilseńiz! Onyń úıin tipti ózińiz de, taqsyr, taba almaı tursyz ǵoı, al sizdiń ony myń márte kórgenińizge esh kúmán joq.

— Sen meni tyǵyryqqa tirep tursyń, Sancho, — dedi Don Kıhot. — Beri qara, naısap, jan teń kelmes Dýlsıneıany eshqashan kórmegenimdi, saraıynyń tabaldyryǵyn eshqashan attamaǵanymdy, oǵan tek syrttaı, uzynqulaq habar boıynsha ǵashyq bolǵanymdy, óıtkeni ajary men aqyly jaıyndaǵy aýyzdan-aýyzǵa taraǵan madaq sózdi meniń de qulaǵym shalǵanyn saǵan san qaıtalap aıtpap pa edim?

— Endi túsindim bárin, — dep saldy Sancho, — jáne ashyǵyn aıtýǵa tıispin: eger siz, taqsyr, ony kórmegen bolsańyz, onda ózim jaıynda tipti áńgime joq.

— Olaı bolýy múmkin emes, — dedi Don Kıhot narazylyq bildirip, — qalaı bolǵanda da áıteýir, maǵan onyń dán ushyryp jatqanyn kórgenińdi aıtqansyń jáne oǵan berip jibergen hatyma jaýap ákelgensiń.

— Bul máselege onsha shuqshıa bermeńiz, senor, — dep málim etti Sancho, — sondyqtan, bilip qoıǵanyńyz abzal, ony kórýim de, jaýabyn ákelýim de uzynqulaq habar boıynsha iske asqan-dy, al senora Dýlsıneıa degen kim, qandaı adam — maǵan ol jaıynda aıtý da bir, aıdalaǵa laǵý da bir.

— Sancho, Sancho! — dedi Don Kıhot debdirep. — Árıne, keıde ázildep qoıǵannyń artyǵy joq, biraq keıde qandaı qaljyń da ersi ári ebedeısiz bop shyǵady. Eger men júregimniń ámirshisimen eshqashan júzdespedim jáne tildespedim desem, bul seniń de onymen eshqashan tildespedim jáne júzdespedim dep jarıa etýiń kerek degen sóz emes, — munyń olaı emestigin óziń de bilesiń ǵoı.

Osylaı áńgimelesip turǵan kezderinde qarsy aldarynan qos qashyr jetektegen áldebir adam boı kórsetti, jerge súıretilip kele jatqan soqanyń shyqyryna qarap Don Kıhot pen Sancho ony tań atpaı turyp telimine qaraı ketip bara jatqan dıqan ǵoı dep túıgen, bul shyn máninde de solaı bolatyn. Dıqan án salyp kele jatyr edi:

Ronsevaldaǵy ańshylyqta

Sorladyńdar-aý, fransýzdar.

— Eger búgin áldenendeı bir jaqsylyqqa jolyqpasaq, — dedi ony tyńdap alǵan Don Kıhot, — turǵan ornymda jer tabandap qalaıyn. Myna dıqannyń qandaı ándi aıtyp kele jatqanyn estip turmysyń?

— Estýin estip turmyn ǵoı, — dep jaýap qatty Sancho, — biraq bizdiń izdep júrgen nársemizge Ronsevaldaǵy ańshylyqtyń qatysy qansha? Dál osylaısha onyń Kalaınos jaıynda da án salýyna bolatyn edi, — al budan bizge kelip-keter jaqsylyq ta, jamandyq ta joq.

Sol eki arada dıqan da taıap qalǵan, Don Kıhot oǵan bylaı dep til qatty:

— İske sát, qadirmendi dostym! Jan teń kelmes prınsessa doná Dýlsıneıa Tobosskaıanyń saraıy qaı jerde ekenin aıtyp bere almas pa ekensiz maǵan?

— Senor! — dep jaýap qatty jigit. — Men ózim basqa jerde turam, munda bar-joǵy birneshe kún ǵana bolmaqpyn, bir dáýletti jer ıelenýshige egistikte jumys isteýge jaldanǵam. Myna qarsy bettegi úıde sváshennık pen ponomar turady, sol ekeýiniń biri, bálkim, tipti ekeýi de álgi prınsessa jaıynda sizge naqty málimet berýi múmkin, sebebi olarda Tobosodaǵy barlyq turǵynnyń tizimi bar, áıtse de, óz oıymsha, kúlli Tobosodan birde bir prınsessany shyraq alyp izdeseń de tappasyń haq. Ras, baıbatsha áıelder kóp, tákapparlary da jetip artylady: olaı deıtinim, óz úıinde otyrǵan soń bári ózin prınsessa sezinedi ǵoı.

— Endeshe, dostym, — dep ilip áketti Don Kıhot, — solardyń arasynda álginde ózim surastyrǵan hanym da bolýǵa tıis.

— Ábden múmkin, — deı saldy jigit, — al endi hosh bolyńyzdar, tań syz berip qaldy.

Surastyrýdyń sońyn kútpegen ol qashyrlaryn qýalaı jóneldi. Myrzasynyń abdyrap qalǵanyn jáne óte renjýli ekenin kórgen Sancho bylaı dedi:

— Senor! Tań atyp keledi, kún shyqqanda kóshede turǵanymyz jaraspaıdy, sondyqtan qaladan shyǵyp ketkenimiz táýir bolar: siz, taqsyr, taıaý mańdaǵy ormanda boı tasalaı turar edińiz de, men kúndiz qalaǵa qaıtyp oralyp, meıirban hanymymnyń álde úıin, álde qamalyn, álde saraıyn izdep tapqansha qaltarys-qaltarysty qarap shyǵar edim; tappasam, árıne, munyń úlken baqytsyzdyq bolary ras, al tapsam, mártebeli hanymmen sizdiń qaıda jáne qandaı kóńil kúıde onyń ámiri men keńesin kútip otyrǵanyńyz jaıynda, ar-namysy men jaqsy atyna nuqsan kelmeıtindeı jolmen qalaı júzdesýińizge bolatyny jaıynda áńgimeleser edim.

— Sen kóp oıdy az ǵana mólsherdegi sózdiń aýqymyna syıǵyzyp jiberdiń, Sancho, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot. — Bul keńesińdi asqan yrzashylyqpen qabyl alam jáne ony qolma-qol oryndaýǵa qushtar bop turmyn. Sóıtip, balam, biz ormanǵa baramyz, men sonda bola turam, al sen, óziń ýáde etkendeı, qalaǵa qaıtyp oralasyń, hanymymdy izdep tabasyń, onymen júzdesip, áńgimelesesiń, aqyl-parasaty men izettiligin eskersek, onyń tarapynan biz kútpegen keremet bir jaqsylyqtyń bolyp qalýy da ǵajap emes.

Ózi Serra Morenaǵa jetkizdim dep júrgen Dýlsıneıanyń jalǵan jaýabyna qatysty ótirigi shyǵyp qalmasy úshin Sancho qojaıynyn Tobosodan alyp ketýge asyǵyp tur edi, sondyqtan qalany tezirek tastap shyǵýǵa baryn salǵan jáne bul oıy shynymen-aq jedel iske asty; sóıtip, olar qaladan eki mıldeı jerde ornalasqan bir ormandy, dálirek aıtqanda, toǵaıdy taýyp aldy. Dýlsıneıamen sóılesý úshin Sancho qalaǵa baryp qaıtqanǵa deıin Don Kıhot sonda otyra turýdy uıǵardy, — al bizdiń elshimiz jolshybaı aıryqsha kóńil aýdarýǵa jáne erekshe senim bildirýge laıyq oqıǵalarǵa kez boldy.

H taraý

Munda Sanchonyń Dýlsıneıany qalaısha op-ońaı jadylap qoıǵany jóninde, sondaı-aq qanshalyqty kúlkili bolǵanymen, sonshalyqty shynshyl basqa da oqıǵalar jaıynda áńgimelenedi.

Osy taraýda áńgime bolatyn jaılarǵa jetken osynaý aıtýly týyndynyń avtory oqyrman seniminen aırylyp qalmaý úshin bul týrasynda jumǵan aýzymdy ashpaǵanym jón bolar-aq edi degendi aıtady, óıtkeni Don Kıhottyń esalańdyǵy munda adam aıtqysyz dárejege jetedi, tipti álemdegi eń eren, eń eresen esalańdyqtardy da jolda qaldyryp, arbaletten eki ret atqandaǵydaı qashyqtyqqa alǵa shyǵyp ketedi. Áıtse de, asa qatty abyrjyp, ábigerge túskenimen, aqyr aıaǵynda bul jaıdy ol óz janynan eshteńe qospaı jáne shyndyqty bir shókim de shegermeı, sonyń ózinde de sýaıt degen aıyp arqalap shyǵatynyna kóńil aýdarmaı, ómirde qalaı oryn alsa sol qalpynda sýrettep shyqty; bul rette ol durys qadam jasaǵan, sebebi aqıqat keı jaǵdaıda juqaryp-juqalanǵanymen eshqashan jyrtylmaıdy, maıdyń sý betine qalqyp shyǵatyny sekildi qashan da jalǵandyqtan joǵary turady. Sóıtip, áńgimesin ármen jalǵaǵan ol, ataqty Tobosonyń irgesindegi shoq talǵa ma, toǵaıǵa ma, ormanǵa ma boı tasalaǵan Don Kıhottyń Sanchoǵa qalaǵa qaıtyp barýǵa, aıaýly hanymymen óz atynan áńgimelespeıinshe jáne shyn berilgen rysarymen júzdesýge, bolashaqta kúlli qandy shaıqastary men qıyn bastamalarynyń barynsha sátti aıaqtalaryna degen úmitten qol úzbeýi úshin ózine oń sapar tileýge rızashylyǵyn almaıynsha kózine kórinbeýge ámir etkenin aıtady. Sancho ózine berilgen buıryqty buljytpaı oryndaýǵa jáne ana jolǵydan aýmaǵan unamdy jaýap ákelýge ýáde etti.

— Bara ǵoı, balam, — dedi Don Kıhot, — biraq óziń jolyqqaly turǵan nur shashqan sulýlyqpen júzdesken sátińde asyp-sasyp abyrjýshy bolma. Beý, kúlli álemdegi atqosshylardyń eń baqyttysy! Qaperińniń berik bolýyna qam jasa, aıaýly hanymym ózińdi qalaı qabyldaǵanyn qapysyz esińde saqta: ótinishimdi ózine baıan etip turǵan shaǵyńda óńi alaburtyp ketti me; esimimdi estigen sátte birtúrli úrgelektenip, uıalshaqtap qaldy ma; eger joǵary aqsúıektik dárejesine saı ásem bezendirilgen oryntaqta otyrsa, kópshikterine qaraı shalqalaı ketti me; eger seni túregep turǵan qalpynda qabyldaǵandaı bolsa, aıaǵyna túser salmaǵyn alma-kezek aýystyryp, typyrshyp turdy ma, sony baıqa; jaýabyn eki nemese úsh márte qaıtalaǵan joq pa; qaıyrymdylyq tanytyp turyp qataldyq bildirdi me nemese, oǵan kerisinshe, jabyrqańqy túrin ózgertip jaınańdap shyǵa keldi me; jıǵan shashynda shashaý joq bolsa da, jóndep qoımaqqa qolyn kóterdi me; qysqasy, balam, barlyq qımyl-qozǵalysyn qalt jibermeı qadaǵala, óıtkeni osynyń bárin buljytpaı jetkizseń, onda onyń kóńil túkpirinde ózime degen qandaı sezim buǵyp jatqanyn aıqyn ańǵarar edim; eger áli kúnge sheıin bilmeseń, bilip qoıǵanyń abzal, Sancho: súıispenshilik sezimi baýraǵan ǵashyqtardyń is-áreketi men syrt kózge shalynar qylyǵy jan-dúnıesinde ne bolyp, ne qoıyp jatqandyǵynan habar jetkizetin eń senimdi shabarman bop tabylady. Sonymen, jolyń meniń jolymnan jeńildeý bolǵaı, dostym, bara ǵoı endi jáne japadan-jalǵyz ýaıymǵa batyp, abyrjyp azap shegip otyratyn men beıbaq kúterden de góri molyraq tabysqa qol jetkizip qaıt.

— Bopty onda, men kettim, keshikpeı qaıtyp oralarmyn, — dep málim etti Sancho, — al siz, marhabatty myrzam, júregińizdiń aptyǵyn basa turyńyz, áıtpese degbirden ábden aırylǵandaısyz jáne táýekel degen jelqaıyq, ótesiń de ketesiń, súzegen sıyrǵa qudaı múıiz bermeıdi, sosyn taǵy: baqyt shybyn sıaqty, birese gúlge, birese kóńge qonady, degen sózderdi eske alyńyz. Muny aıtyp turǵan sebebim, túnde biz aıaýly hanymnyń saraıyn da, qamalyn da taba almadyq qoı, esesine qazir, tapa-taltúste, men olardy áldeqalaı kezdeısoq túrde taýyp alarmyn dep oılaımyn, tek tapsam eken, al onymen tildesý jaǵyna alań bolmańyz — ony ózime tapsyryńyz.

— Shynynda da, Sancho, — dedi Don Kıhot, — maqaldaryńdy sóz arasyna qashan da óte ońtaıly qystyrasyń, oıǵa alǵan isterimdi oryndaý úshin maǵan da qudaı sondaı ońtaıly jaǵdaı týǵyzǵaı.

Bul sózderdi júre tyńdaǵan Sancho eseginiń basyn burdy da, tepeńdep tarta jóneldi, al atqa minip otyrǵan Don Kıhot, aıaǵyn úzeńgige shirep, naızasyna súıengen qalpy berekesiz býaldyr oıǵa berildi. Endi biz ony osy arada qaldyryp, Sancho Pansanyń sońynan ileseıik: myrzasynan jyraqtap bara jatqan onyń da kóńili alaı-túleı bop, oıǵa shomyp ketken-di; munysy janyn qatty jabyrqatqany sonsha, ormannan shyqqan boıda artyna jaltaq-jaltaq qaranyp alyp, Don Kıhottyń kórinbeıtinine kóz jetkizgen soń eseginen sekirip túsip, aǵashtyń túbine kep jaıǵasyp otyrdy da, ózimen-ózi bylaı dep sóılesip ketti:

— Aıtyńyzshy, Sancho baýyrym, qaı jaqqa qaraı baǵyt aldyńyz? Kim biledi, bálkim, joǵalǵan esegińizdi izdep júrgen shyǵarsyz? — Joǵa, o ne degeniń. — Endeshe, qaıda bara jatyrsyz? — Bilgiń kelse, men prınsessanyń tap ózine bara jatyrmyn, al bul prınsessa bolsa, sulýlyqtyń kúni jáne muqym aspan álemi. — Sonda munyń bári, sizdińshe, Sancho, qaı jerde ornalasqan? — Qaı jerde deısiń be? Zańǵar qala Tobosoda. — Jón eken! Al kim sizdi onda jibergen? — Meni onda aıbyndy rysar Lamanchalyq Don Kıhot jiberdi, anaý álgi qısyqty túzetetin, shóldegenge tamaq beretin, ashyqqanǵa sýsyn beretin adamdy aıtam. — Óte jaqsy. Al, álgi bıkeshtiń qaıda turatynyn bilesiz be, Sancho? — Myrzamnyń aıtýynsha, ol ne koról saraıynda, ne sán-saltanaty mol qamalda turatyn kórinedi. — Al siz buryn ony kórip pe edińiz? — Joǵa, ózim de, myrzam da ony eshqashan kórgen emespiz. — Munda prınsessalaryn azǵyryp, teris jolǵa salyp, áıelderiniń mazasyn alý úshin kelgenderińnen qulaǵdar bolǵan kezde Toboso turǵyndary jedel bas qosyp, ózderińdi ońdyrmaı taıaqtap sileıtip salsa, munysy ábden oryndy ári ádil bop shyqpaı ma? — Shynyn aıtý kerek, eger elshi ekenimdi eskermese, munyń meılinshe oryndy bolatynynda daý joq, biraq mynadaı sóz bar emes pe:

Siz — elshisiz, eı dostym,

Endeshe, sizde kiná joq.

— Muny arqa tutpaı-aq qoıyńyz, Sancho, — lamanchalyqtar qanshalyqty ádil bolsa, sonshalyqty yzaqor, namysyna tıgenge tózbeıdi-aq. Kres ustap turyp aıtaıyn: aram oıyńyzdyń bary ańǵaryla qalsa, halderińizdiń múshkil bolary anyq. — Joǵal, shaıtan! Qasıet daryǵan jerde otyrmyz! Apyraı deımin-aý, bireýdiń raqat-qyzyǵy úshin qustyń sútin izdep tentireıtindeı ne kóringen maǵan? Tobosodan Dýlsıneıany izdeý de bir — Ravennadan Marıany, Salamankadan bakalavrdy izdeý de bir ǵoı. Shaıtan ǵoı, shaıtan meni bul iske jegip qoıǵan — basqa eshkim emes!

Mine, Sancho qabyrǵasymen osylaı keńesken edi; sóıtip, bul suqbattan mynadaı túıin túıdi:

— Já, jeter endi, bul dúnıede ólimnen basqa nárseniń báriniń de ornyn toltyrýǵa bolady, — qalaısyń ba, qalamaısyń ba, báribir, ómirimizdiń sońynda qaı-qaısymyzdyń da ólim qamytyna bas suǵýymyzǵa týra keledi. Qaı isin qalaı baǵamdasań da qojaıynym baryp turǵan naqurys, rasynda ózim de odan esh qalyspaımyn, sońynan salpaqtap, qyzmet kórsetip júrgendikten, bilgen adamǵa, meniń esýastyǵym tipti onyń esýastyǵynan da basym; “Kimmen aralas-quralas ekenińdi aıtshy, kim ekenińdi aıtyp bereıin” degen sóz teginnen tegin shyqty deımisiń, odan soń taǵy: “Synyqtan ózgeniń bári juǵady” deıtin de bir maqal bar. Jyndysúreı adam bolǵandyqtan ol qaı nárse jaıynda bolsyn kóbine-kóp qıas-qyńyr tujyrym jasaıdy, aqty qara, qarany aq dep biledi, ana joly jel dıirmendi — dáý dep, monahtar mingen qashyrdy — túıe dep, qoı otarlaryn — jaýdyń qosyny dep, basqa da osyndaı tolyp jatqan topshylama jasaǵanda da solaı bolǵan, endeshe ony alǵash kezdesken sharýa kelinshektiń birin mynaý senora Dýlsıneıanyń tap ózi dep ılandyrýdyń da esh qıyndyǵy joq, al eger ol buǵan senbeı qoısa, onda men jata qalam da ant-sý ishem, eger ol da ant-sý ishse, men qaıtadan ant-sý ishem, eger ol tabandap turyp alsa, men odan beter órshelenem, al qashanda sońǵy sózdi ózim aıtatyn daǵdym bolǵandyqtan bul sharýanyń aqyry nemen tynaryn bir qudaıdyń ózi biledi. Bálkim, osyndaı qyńyrlyǵym baryn baıqaǵan soń ol meni endi qaıtyp mundaı tapsyrmamen attandyra qoımas ta: menen jaqsy shabarman shyqpaıtynyn kóredi ǵoı, bálkim óshpendilik tanytyp júr dep uǵatyn zulym sıqyrshylarynyń biri ózin ókinishte qaldyrý úshin jáne áıteýir bir jamandyq jasaý úshin súıiktisiniń túr-álpetin ádeıi búldirgen ǵoı dep oılaýy da yqtımal, — sirá, tap solaı bolatyn da shyǵar.

Bul baılamy Sancho Pansany ájeptáýir kóńildendirip tastady, sóıtip, sharýamdy tyndyrdym dep sheshken ol, Tobosoǵa baryp qaıtqanyna Don Kıhottyń kóńili ábden sensin degen oımen sol jerde keshke deıin tapjylmaı otyrdy da qoıdy; sol arada kútpegen jerden Sanchonyń joly bolyp ketti: ornynan turyp, sur jorǵasyna qonjıǵany sol edi, Toboso jaqtan bettep kele jatqan, álde esekke, álde máshige mingen úsh sharýa áıeldi kózi shalyp qaldy, — olardyń astyna mingen kóligi jaıynda avtor ashyp aıtpaıdy, alaıda, durysynda, bul selo qatyn-qalashtary attyń ornyna minetin máshi bolatyn, biraq bul aıryqsha kóńil aýdarýǵa turarlyq nárse emes, sondyqtan bizdiń de arnaıy toqtap, bul máseleni egjeı-tegjeıli qarastyrýymyzdyń qısyny joq. Sonymen, sharýa áıelderdi kózi shalǵan Sancho jedel basyp qojaıyny Don Kıhotqa qaraı bet aldy, al anaý bul kezde aýyr-aýyr kúrsinip, súıispenshiligi jaıynda sher tarqatyp otyrǵan. Sanchony kórgen ol:

— Ne jaǵdaı, dostym Sancho? Bul kúndi qýanyshtyń aq tasymen be álde qaıǵynyń qara tasymen be — qaısysymen belgiler ekem? — dep surady.

— Eń durysy, taqsyr, profesorlar jaıyndaǵy jazýlar alystan kórinip turatyndaı — qyzylmen, — dep jaýap qatty Sancho.

— Demek, jaqsy habar ákelgeniń ǵoı, — dep tujyrdy Don Kıhot.

— Jaqsylyǵy sonsha, taqsyr, — dep ilip áketti Sancho, — sizge tek Rosınantty tebinip jiberip, janyna eki saraı hanymyn ilestirip ózińizge jolyqqaly kele jatqan senora Dýlsıneıa Tobosskaıanyń aldynan shyǵý ǵana qalyp tur.

— Jar bola gór, jasaǵan! Ne dep tursyń sen, dostym Sancho? — dep aıqaılap jiberdi Don Kıhot. — Biraq baıqa, aldap júrme meni, júregimdi jaılaǵan aýyr qaıǵyny áldebir aldamshy qýanyshpen shaıyp tastaımyn dep áýre bolma.

— Aý, sizdi aldaǵanda tabatyn paıdam qandaı, taqsyr, onyń ústine buǵan ózińiz de op-ońaı kóz jetkize alasyz ǵoı! — dep qarsylyq bildirdi Sancho. — Qadańyz shpordy Rosınantqa, senor, júreıik endi, — bar jaqsysyn kıip jasanyp-jaınap, bir sózben aıtqanda, óz dárejesine laıyq sán-saltanat taýyp kele jatqan prınsessamyzdy kóresiz qazir. Ózi de, qasyndaǵy saraı hanymdary da qısapsyz altyn áshekeı taqqan, jalt-jult etip kóz qaratpaıdy, kıimderi jypyrlaǵan injýden kórinbeıdi, almaspen jáne laǵylmen bezelgen, báriniń de kıimi qalyńdyǵy onnan artyq jipke jetetin qamqadan tigilgen, shash bolsa ıyqtan keledi, kún sáýlesimen oınaǵany sekildi samal jel ony olaı da bulaı jelbiretedi, al eń bastysy bári de kórerge kóz kerek shubar jorǵalyq minip keledi.

— Sirá, jorǵa degiń keldi-aý seniń, Sancho.

— Jorǵalyq degen ne, jorǵa degen ne — kóp aıyrmashylyq joq, — dedi Sancho kelispeı, — qysqasy, qandaı at minbesin, áıteýir, sýretteýge sóz jetpeıtin ǵalamat sándi kıingen hanymdar kele jatyr, ásirese meıirban hanymym Dýlsıneıa Tobosskaıany kórgender talyp qulamasa neǵylsyn.

— Júr, kettik, dostym Sancho, — dep málim etti Don Kıhot. — Al endi qanshalyqty tosyn bolsa, sonshalyqty qýanyshty habaryń úshin saǵan alǵashqy shytyrman oqıǵa kezinde-aq qolyma túsken eń táýir oljany tartý etem, al eger buǵan qanaǵattanbasań, onda saǵan bıyl qulyndaǵaly turǵan úsh bıemniń tólin berem, — bıelerimniń selomyzdaǵy ortaq jaıylymda baǵymda jatqanyn óziń de bilesiń ǵoı, bári de uzamaı-aq qulyndaıdy.

— Kóńilim qulyndardy alýǵa kóbirek aýyp tur, — dedi Sancho, — sebebi alǵashqy shytyrman oqıǵadan túsetin oljanyń tatymdy dúnıe bop shyǵaryna onsha senimim joq.

Sol arada ormannan shyqqan olar jaqyndap kele jatqan úsh sharýa áıeldi kórdi. Tobosoǵa baratyn joldyń óne boıyn kózben sholyp ótken Don Kıhot úsh sharýa áıelden óńge eshkimdi taba almaı, qatty yńǵaısyzdanyp qaldy, sosyn Sanchodan Dýlsıneıa men saraı hanymdarynyń qaladan shyqqany anyq pa dep surady.

— Aý, qaladan shyqpaǵany qalaı? — dep aıqaılap jiberdi Sancho. — Kózińiz kóz be álde bez be, jarqynym? Aý, kórip turǵan joqsyz ba: mynalar tap solar ǵoı! Tal tústegi kún sekildi jarqyrap bizge qaraı bet alyp kele jatyr emes pe.

— Esek mingen úsh sharýa áıelden basqa eshkimdi kórip turǵam joq, — dep jýası ún qatty Don Kıhot.

— Ket, shaıtan, ket! — dep aıqaılap jiberdi Sancho. — Áppaq qardaı úsh jorǵany, — osylaı atalýshy ma edi ózi, — esekke balaǵanyńyz ne bolǵanyńyz, taqsyr? Joǵal, malǵun, qarańdy batyr, eger bular shynymen-aq esek bolsa — tap qazir saqalymdy julyp bereıin!

— Endeshe, saǵan ashyǵyn aıtaıyn, dostym Sancho, — dep málim etti Don Kıhot. — Bular — shyn máninde de esek nemese máshi jáne bul ózimniń — Don Kıhot, al seniń — Sancho Pansa ekeniń sekildi aqıqat shyndyq, — qalaı bolǵanda da, áıteýir, ózime tap sondaı bop kórinip tur.

— Qoıa turyńyz, senor, — dedi Sancho, — aıtpańyz ondaı áńgimeni, odan da kózińizdi jaqsylap súrtip alyńyz da, oı-nıetińizdiń ámirshisine baryp qurmet-qoshemetińizdi kórsetińiz — mine, ol jaqyndap kelip te qaldy.

Sancho osyny aıtyp esegin tebinip, sharýa áıelderdiń aldynan shyqty, sosyn kóliginen túsip, bir áıeldiń esegin noqtasynan alǵan kúıi tizerleı ketti de, bylaı dep ún qatty:

— Koroleva, ári prınsessa, ári sulýlyq gersogınásy! Tákapparlyǵyńyz ben mártebeliligińiz, qudiretińizge quldyq, ózińizge shyn berilgen rysardy meıirimdilikpen hám keń peıildilikpen qarsy alýǵa raqymshylyq jasasa etti — ol ózi áne tur qaqqan qazyqtaı bolyp, ne derin bilmeıdi, sebebi asqan sulýlyǵyńyzdyń aldynda tili baılanyp qalǵan. Men — sonyń atqosshysy Sancho Pansa bolam, al onyń ózi — kezegen rysar Lamanchalyq Don Kıhot, basqasha esimi — Qaıǵyly Beıne Rysary.

Sol arada Don Kıhot ta Sanchonyń janyna tizerleı ketti, sosyn kózin baqyraıta ashyp, álginde Sancho koroleva jáne gersogıná dep dáriptegen áıelge alaqtaı qarap qaldy; bunyń bar bolǵany derevnáda turatyn bıkesh ekenin, onyń ústine, dóńgelek júzdi, tańqy tanaý túr-álpetiniń de onsha kelisti emestigin kórgen ol ári tańyrqap, ári abdyrap ne aıtaryn bilmedi. Sharýa áıelder de bir-birine múldem uqsamaıtyn eki adamnyń qurbylarynyń aldynda tizerlep otyrǵanyn, júrýge bóget jasap turǵanyn kórip ańtarylyp qalǵan-dy; alaıda qamashaýǵa tap bolǵan áıeldiń aqyry shydamy taýsylyp, qatqyl da ashýly daýyspen:

— Bylaı turyńdar joldan, pálen-páshtýan, jol berińder, ýaqytymyzdy almańdar! — dep aıqaılap jiberdi.

Buǵan Sancho bylaı dep jaýap qatty:

— Beý, prınsessa ári jalpyǵa ortaq tobosolyq ámirshi hanym! Apyraı, izgi nıetti júregińiz zańǵar bıikten eles bergen beıneńizdiń aldynda tizesin búkken kezbe rysarlyqtyń osynaý sańlaǵy men arqa súıerin kórgende qalaı ǵana jibimeıdi eken?

Mynadaı áńgimeni estigen ekinshi sharýa áıel bylaı dedi:

— Já, quryńdar ári, kerek edińder bizge! Qaraı górińder, myna myrzasymaqtarǵa: sharýa áıelderdi kelemesh etpekshi, — tapqan ekensińder, biz de aıtar sózdi bireýden qaryzǵa surap almaımyz. Jónderińmen kete berińder, bizge tıiskendi qoıyńdar, hosh-saý bolyńdar.

— Tur ornyńnan, Sancho, — dedi sol arada Don Kıhot, — taǵdyr-talaıym taǵy da kúıinish-nala shekkenimdi tilep turǵanyn jáne onyń tánimdi turaq etken, qatty qınalysqa túsken janyma qandaı da bir qýanysh lebi enetin joldy kesip tastaǵanyn kórip turmyn. Al sen, tek arman etýge ǵana bolatyn asyl beıne, adamzat balasyna tán bekzattyqtyń aqyrǵy shegi, ózińdi ardaq tutatyn jaraly júregimniń jalǵyz ǵana jubanyshy, sózime qulaq sal meniń: sońymnan qyl eli qalmaı júrgen zulym sıqyrshy kóz janarymdy kireýkelep, býaldyrmen búrkep tastady, sóıtip seniń aıdaı sulý álpetiń tek jalǵyz men úshin ǵana kómeskilenip, beıshara sharýa áıeldiń álpetine aınaldy, áıtkenmen, kózińe kúıki kórinýim úshin meni áldenendeı bir qubyjyqqa aınaldyryp jibermegen bolsa, onda maǵan jyly júzben jáne meıirimmen kóz salshy, sonda ózińniń óńi buzylǵan sulýlyǵyńnyń aldynda momaqan keıipte tize búgip otyrǵan myna túrime qarap-aq júregim ózińdi qanshalyqty quldyq uryp qurmet tutatynyn á degennen-aq ańǵarar ediń.

— Apyraı, qaıdaǵy bále qaıdan kez boldy! — dep saldy sharýa áıel. — Tapqan ekensińder sendermen ashyna-jaı bolýǵa áýesti! Jaqsylyqpen aıtyp turmyn: qane, bylaı turyńdar, jol berińder bizge!

Sancho jol berip, ony ótkizip jiberdi, ózi búldirgen isti jóndeýdiń úlesi basqa bireýge tıgenine dán rıza bolatyn. Dýlsıneıa retinde qabyldanǵan sharýa áıel joldyń bosaǵanyn kórip, dereý qolyndaǵy taıaǵynyń úshkir basymen jorǵalyǵyn túırep qaldy da, alǵa qaraı asa berdi. Alaıda taıaq, shamasy, ádettegiden qattyraq shanshylsa kerek, máshi ústi-ústine móńkip, aqyry senora Dýlsıneıany jerge atyp urdy; muny kórgen Don Kıhot ony turǵyzbaqqa umtyldy da, Sancho máshiniń baýyryna syrǵyp ketken er-turmandy túzep, aıylyn tartýǵa kiristi. Er-turman jónge keltirilgennen keıin Don Kıhot dýalanǵan senorasyn esekke kóterip mingizbekke oqtalǵan, alaıda senora ony bul áýreshilikten qutqardy: jerden ózi turyp, kishkene keıin shegingen soń, ekpin ala júgirip kelip máshiniń saýyrynan qos qolymen tirenip, qustan jeńil yrǵyp lyp etip erge qona ketti de, erkektershe otyryp aldy; sony kórgen Sancho bylaı dedi:

— Áýlıe Rokeniń atymen ant eteıin, bizdiń hanym qarshyǵadan da jeńil, eń epsekti kordovalyq pen meksıkannyń ózin atqa salt minýge úıreteri anyq! Áp degende-aq erdiń artqy qasynan asyp tústi, endi qazir jorǵasyn, beıne bir zebraǵa minip alǵandaı, shporsyz-aq kósiltip bara jatyr. Saraı hanymdary da odan qalysar emes, quıǵytyp barady.

Aıtsa aıtqandaı, Dýlsıneıanyń erge qonǵanyn kórgen qurbylary máshilerin tebinip, sońynan tepeńdese jónelgen, sóıtip olar artyna qaırylyp qaramastan jarty mıldeı jerge deıin jeldirtti. Don Kıhot olardy kózben uzatyp saldy da, álgiler qara úzgen kezde Sanchoǵa qaraı burylyp, bylaı dedi:

— Sancho! Óne boıy opyq jegizýmen júrgen ana sıqyrshylarǵa ne isteýge bolady? Bulardyń zymıandyǵy men zulymdyǵynyń qandaı shekke jetkenin kórdiń be sen: senoramnyń dıdaryn júzbe-júz kórýden tabar qýanyshymnan aıyrý jaıynda ózara sóz baılasyp alǵan ǵoı olar. Shamasy, men qatygez taǵdyrdyń qansúrek jebeleri tek bir ózine qaraı atylyp, bir ózine ǵana qadalatyn nysana mindetin atqarý úshin dúnıege kelgen miskinmin ǵoı deımin. Odan soń, Sancho, mynadaı nársege de nazar aýdar, álgi aramza nemeler Dýlsıneıamdy basqa bireýge aınaldyryp, túrin ózgertip jiberýmen ǵana shektelip qalmaǵan, — joq, olar oǵan ana sharýa áıeldiń kespirsiz kelbeti men súıkimsiz symbatyn da darytqan, sonymen qabat, gúlder men hosh ıister ortasynda ómir súretin aqsúıek áýletten shyqqan senoralarǵa etene tán erekshe belgiden, atap aıtqanda — súıkimdi ıisinen de ada qylǵan. Osy arada moıyndaýyma týra keledi, Sancho, óziń aıtatyndaı, jorǵasyna, — al, maǵan ol jaı ánsheıin máshi sekildi kórindi, — mingizip jibereıin dep Dýlsıneıaǵa taıap kelgenimde sarymsaq ıisiniń burq ete qalǵany sonsha, júregim loblyp, eseńgirep qala jazdadym.

— Áı, alaıaqtar-aı! — dep aıqaılap jiberdi Sancho sol arada. — Áı, baqytsyz, qaskúnem sıqyrshylar-aı, maıshabaq sekildi etip jelbezekterińnen jipke tizip qoıar ma edi ózderińdi! Senderdiń bilmeıtinderiń joq, qoldaryńnan kelmeıtini joq, jaýyzdyqtaryń da jetip artylady. Jeksuryndar-aý, meıirban hanymymnyń injýdeı qarashyǵyn qara jańǵaqqa, saf altyndaı sary shashyn — buqanyń jıren tústi sabalaq quıryǵyna, aqyr aıaǵynda, áp-ádemi álpetin sıyqsyz syqpytqa aınaldyryp qoıǵandaryń az ba edi, ıisine tıiskenderiń ne bolǵandaryń: óıtkeni, tek sonyń ózine qarap-aq ana kóndeı qalyń teriniń astynda ne jasyrynyp jatqanyn ańǵara qoıar edik qoı, alaıda, shynymdy aıtar bolsam, óz basym onyń boıynan eshqandaı sıyqsyzdyqty baıqaı almadym, — men tek úrip aýyzǵa salǵandaı sulýlyqty ǵana kórdim, al onyń sulýlyǵynyń eń eleýli nyshany men aıǵaǵy — oń jaǵynda, joǵarǵy erniniń ústinde ornalasqan, uzyndyǵy súıemnen artyq, jip-jińishke altyn jipten aýmaı qalǵan, jeti me álde segiz be aqshyltym shash ósken qaly ǵoı deımin.

— Eger betimiz ben denemiz arasynda bolatyn sáıkestikti qaperde ustar bolsaq, — dep qulaq qaǵys etti Don Kıhot, — atalmysh meńge Dýlsıneıanyń sanyndaǵy qal, — bul da anaý bettegi sekildi oń jaqta ornalasqan, — sáıkes kelýge tıis; deı turǵanmen, ondaǵy shashtyń álginde óziń ataǵan uzyndyǵy meń úshin shamadan tys sıaqty.

— Artyq aıtsam aıyp kórmeńiz, — dedi Sancho kelispeı, — álgi shash soǵan ábden úılesip tur.

— Senem ǵoı saǵan, dostym, — dedi Don Kıhot jýası sóılep, — tabıǵat Dýlsıneıaǵa tartý etken álpette jetilmeı qalǵandaı, jutań bop kórinetindeı birde bir nárse joq, sondyqtan Dýlsıneıada bir emes júz bes qal bolǵannyń ózinde de, bul júz bes qal emes, júz bes aı men jaınaǵan juldyz sekildi bop kóriner edi. Al, sen maǵan mynany aıtshy, Sancho: álginde ózim yńyrshaq pa dep oılap qalǵan, óziń durystap ornatyp bergen nárse ne ózi: qarabaıyr er me álde hanymdarǵa arnalǵan dúnıe me?

— O ne degenińiz, taqsyr, — dep jaýap qatty Sancho, — qysqalaý úzeńgisi jáne quny jarty patshalyqtan kem bolmaıtyn toqymy bar er ǵoı ol.

— Men bolsam, sonyń birin de kórgem joq, — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Qaıtalap aıtam jáne taǵy da myń márte qaıtalaımyn, men dúnıedegi eń sormańdaı adammyn.

Ózi asqan taqystyqpen taqyrǵa otyrǵyzǵan myrzasynyń shatty-butty sózine qulaq tosqan máttaqam Sancho kúlkiden jaryla jazdap shaq turdy. Uzaqqa sozylǵan áńgimeleri aqyry aıaqtalǵan soń olar tórt aıaqty janýarlaryna jaıǵasyp otyryp aldy da, Saragosaǵa qaraı bet túzedi: osynaý ataqty qalada jyl saıyn ótkiziletin sáni men saltanaty mol mereke bastalar kezge tap bolmaqqa nıettengen edi bular. Áıtse de, oǵan jetip úlgergenge deıin olar buryn-sońdy bolyp kórmegen ne qıly ǵajap oqıǵalardy bastan keshkendikten, bul týrasynda jazýdyń da jáne ony oqyp shyǵýdyń da, keıin málim bolatyn jaılardan baıqalatynyndaı, esh artyqtyǵy joq.

Hİ taraý

Aıbyndy Don Kıhottyń kúımege, ıaǵnı Ajal soty arbasyna qatysty alabóten shytyrman oqıǵasy týraly tereń oıǵa shomǵan Don Kıhot senora Dýlsıneıany sıyqsyz sharýa áıelge aınaldyryp jibergen sıqyrshylar ózin ońdyrmaı mazaq etkenin eske alyp kele jatty, biraq qansha talpynsa da oǵan áý bastaǵy bet-álpetin qaıta oraltyp berýdiń amalyn tappady; osy oılarǵa basy-bútin berilgeni sonsha, tizgindi qolynan qalaı shyǵaryp alǵanyn baıqamady, al Rosınant bolsa, óz erki ózine tıgenin sezip adym attaǵan saıyn toqtap, aınala mańaıdaǵy qaýlaı ósken kók shópti kúrt-kúrt shalýmen boldy. Don Kıhotty ózin de, ózgeni tars esinen shyǵarǵan osynaý oı-saparynan oraltqan Sancho edi, ol buǵan bylaı dep til qatty:

— Senor! Ýaıym-qaıǵy haıýandar úshin emes, adamdar úshin jaratylǵan, biraq adam qaıǵyǵa shamadan tys berilse, ózi de haıýanǵa aınalady. Qane, meıirimdi myrzam, qalpyńyzǵa kelińiz, ózińizge ózińiz ıe bolyńyz, Rosınanttyń tizginin ustańyz, serpilińiz, jelpinińiz, sóıtip kezbe rysarǵa laıyq minez kórsetińiz. Bul neǵylǵan bále ózi? Sary ýaıymǵa salynyp ne bar? Biz ózi qaıda júrmiz: Fransıada ma álde óz otanymyzda ma? Já, quryp ketsin jer-dúnıedegi Dýlsıneıa bitkenniń bári, — jer betin jaılaǵan kúlli sıqyrshylyq pen kóz baılaýshylyq jalǵyz kezbe rysardyń densaýlyǵyna tatymaıdy.

— Jap aýzyńdy, Sancho, — dedi Don Kıhot qatań daýyspen, — jap aýzyńdy dep turmyn saǵan, jadylanǵan senoramyz jaıynda kúpirlik etpe: ol tap bolǵan baqytsyzdyq pen báleniń bárine basqa eshkim emes, tek ózim ǵana kinálimin, óıtkeni ol qara nıettilerdiń maǵan degen qyzǵanyshy saldarynan qyrsyqqa ushyrap otyr.

— Men de sondaı oıdamyn, — dep maquldaı ketti Sancho, — buryn onyń qandaı bolǵanyn, qazir qandaı ekenin kórgen jannyń kóńili qaıtip qulazymas?

— Bulaı deýge qaqyń bar, Sancho, — dep qoshtady ony Don Kıhot, — onyń sulýlyǵyn bitim-bolmysy buzylmaǵan báz qalpynda tamashaladyń, arbaýshylyq aıla-amaldar saǵan áser etken joq: kóz janaryńdy býaldyrmen búrkep, ajar-kórkin kireýkelep qoıa almady, sıqyrshylyq ýyttyń bar qýaty tek maǵan, meniń kózime ǵana baǵyttalǵan bolatyn. Alaıda, sóıte turǵanymen, mende mynadaı bir kúdik paıda bop tur, Sancho: onyń sulýlyǵyn sen maǵan onsha ońdy sıpattamaǵan sekildisiń, qatelespesem, onyń kózi injýge uqsaıdy degensiń, shyntýaıtyna kelgende, injýge uqsaıtyn kóz áıelderden góri balyqtarǵa tán ǵoı, al, jobalaýymsha, Dýlsıneıanyń kóz qıyǵy óte ádemi bolýǵa tıis, kóziniń ózine kelsek, ony — qabaq ornynda kempirqosaq kólbegen aýmaǵan jasyl zúbarjat degen jón, — osy sebepti sen álgi injý degenińdi kózden alyp tasta da, tiske aýystyr, — asyly, sen shatastyryp alǵansyń, Sancho, sóıtip, kózdi tis dep qalǵansyń.

— Ábden múmkin, — dep kelise ketti Sancho, — osy sebepti sizdi onyń usqynsyzdyǵy qalaı qaıran qaldyrsa, sulýlyǵy da meni solaı qaıran qyldy. Jaratqanǵa ǵana úmit artaıyq: zalymdyq, jylpostyq pen alaıaqtyq aralaspaı is bitpeıtin, myna kóz jasy kól bop aqqan, kúnáǵa batqan tórtkil dúnıemizde ne bolyp, ne qoıatyny jalǵyz tek soǵan ǵana málim. Basqasynan buryn meni bir ǵana nárse qatty alańdatady, qaıyrymdy myrzam, anyǵyraq aıtqanda: eger siz, taqsyr, áldebir dáýdi nemese rysardy táýbasyna keltirseńiz, sosyn oǵan senora Dýlsıneıanyń aldyna baryp bas ıýge ámir etseńiz — ol ne istemek? Beıshara dáý nemese jeńilis tapqan beıshara hám baqytsyz rysar ony qaıdan izdep tabady? Olardyń delqulyǵa uqsap Tobosonyń túkpir-túkpirin sharlap, Dýlsıneıany qaıdan tabaryn bilmeı qalaı tentirep júrgenin men osy jerde turyp-aq kórip turmyn, al tipti olar ony kósheden kezdestirgen kúnde de, olar úshin bul — Dýlsıneıa ma, álde meniń áketaıym ba, báribir bop shyqpaı ma?

— Mynadaı bir jaǵdaıdyń bolýy da yqtımal ǵoı, Sancho, — dedi Don Kıhot, — Dýlsıneıany tanytpaı qoıatyn arbaýshylyq aıla-amaldar, bálkim, ózim tize búktiretin jáne Dýlsıneıaǵa baryp kim ekenin málim etetin dáýler men rysarlarǵa darymaıtyn da shyǵar, osy sebepti ózim eń alǵash baǵyndyratyn jáne Dýlsıneıaǵa attandyratyn bir-ekeýine tájirıbe jasap kóreıik: Dýlsıneıanyń elpin kórer me eken álde kórmes pe eken, sony bileıik, men olarǵa qaıtyp oralyp, qalaı bolǵanyn ózime baıan etýge buıryq bereıin.

— Myna oıyńyz, ashyǵyn aıtaıyn, senor, maǵan óte unap tur, — dedi Sancho. — Eger osyndaı qýlyqqa barsaq, onda ózimiz bilýge qajetti nárseniń bárin de bile alamyz, al eger senora Dýlsıneıanyń dıdary sizden basqanyń bárine kórinetin bolsa, onda muny onyń qasireti deýden góri sizdiń qasiretińiz deý kerek shyǵar. Tek sol senora Dýlsıneıa ǵana aman bolsyn, al biz munda o ǵyp, bu ǵyp kóndigermiz, shydarmyz, shytyrman oqıǵalar izdestirermiz, qalǵan sharýanyń bárin ýaqyttyń aǵymyna salarmyz: ýaqyt — eń jaqsy daýager, ol budan da aýyr syrqattan saýyqtyrady, al mynaý jaıynda tipten áńgime etýdiń ózi artyq.

Don Kıhot Sancho Pansaǵa jaýap qaıtarýǵa oqtalǵan, biraq oǵan kóz aldyńa elestetýdiń ózi qıyn ne túrli ǵajaıyp tirshilik ıeleri úpir-shúpir bop tıelgen bir arbanyń jolǵa shyǵa kelgeni bóget jasady. Áldebir kespirsiz ibilis delbeshiniń ornyna jaıǵasyp, qashyr aıdap otyr. Júk arbanyń ústi ashyq edi, kenep shatyry da, taldan toqylǵan keneresi de joq. Don Kıhottyń kózine eń alǵash shalynǵan keskin — adam pishinindegi Ajaldyń ózi boldy; onyń janynan túrli túske boıalǵan qanaty bar Perishte oryn teýipti; ekinshi búıirinde altynnan jasalǵandaı áser qaldyratyn táj kıgen ımperator tur; Ajaldyń aıaq jaǵyna Kýpıdon esimdi bala qudaı jaıǵasypty, kózinde tańǵyshy bolmasa da, esesine sadaǵy, qoramsaǵy men jebeleri bar; bes qarýy saı Rysar da osynda eken, biraq shoshaq tóbeli temir telpektiń nemese dýlyǵanyń ornyna túrli tústi qaýyrsynmen áshekeılengen qalpaq kıip alypty; munda san qıly kıim kıgen, san alýan álpettegi basqa da jan ıeleri jetkilikti edi. Kútpegen jerden kezige ketken bul kórinis Don Kıhotty abdyratyp tastady, al Sanchonyń úreıin ushyrdy, biraq ile-shala Don Kıhottyń júregi qýanyshtan dúrsil qaqty: ol jańa bir qaýipti shytyrman oqıǵaǵa jolyǵyp turmyn degen baılamǵa kelgen-di, sóıtken soń qandaı da bolsyn qaterge bas tigýge táýekel etip, arbanyń qaq aldyna baryp turdy da, bar daýyspen qoqan-loqy kórsete sóılep qoıa berdi:

— Sen arbakeshpisiń, delbeshimisiń nemese shaıtannyń tap ózimisiń, kim bolsań ol bol! Tap qazir qolma-qol málim et: kimsiń, qaıda barasyń jáne, aıta ketken artyq bolmas, ádettegi júk arbadan góri Haronnyń qaıyǵyna kóbirek uqsas myna fýrgonyńmen kimderdi ákele jatyrsyń, aıt qane!

İbilis sol boıda-aq delbe tartyp, momaqan kúıde bylaı dep jaýap berdi:

— Senor! Biz Áýmeser Angýlo trýppasynyń akterimiz, búgin tańerteń, Hrıst táni merekesinen keıingi segizinshi kúni, áne bir tóbeniń astyndaǵy seloda Ajal soty jaıyndaǵy qoıylym atalatyn oıyn kórsettik, al keshkisin myna bir seloda oınamaqpyz — áne kórinip tur osy aradan. Aralary onsha qashyq emes, sondyqtan, kúnine qyryq qaıtara kıinip júrmes úshin, rólde oınaıtyn kástómderimizben kele jatyrmyz. Myna jas jigit Ajaldy beıneleıdi, myna áıel, qojaıynnyń zaıyby, — Korolevany, anaý — Soldatty, mynaý — Imperatordy oınaıdy, al men qoıylymdaǵy basty keıipkerlerdiń biri — İbilisti oınaımyn: trýppamyzda men negizdi rólderdi atqaram. Eger bizder jaıynda bilmek bolǵan basqa da nárseńiz bolsa, menen suraı berińiz, egjeı-tegjeıli jaýabyńyz daıyn: meniń qolymnan bári keledi, óıtkeni İbilis emespin be.

— Kezbe rysardyń ar-namysymen ant eteıin, — dep sóılep ketti Don Kıhot, — arbalaryńdy kórgende shetindeý shytyrman oqıǵaǵa tap bolǵan ekem dep qýanyp qalǵam, qazir endi kózim anyq jetip tur: álde birdeńe kóz aldyńa eles bergen sátte oǵan qol tıgizseń-aq boldy, aldamshy áserińniń sol boıda-aq seıilip júre beretini ras eken. Joldaryń bolsyn, abzal jandar, oıyndaryńdy qoıa berińder jáne ózderińe meniń de bir paıdam tımes pe eken, sol jaıynda oılanyp kórińder: men senderge qýana-qýana ári bar yqylasymmen qyzmet etýge ázirmin, óıtkeni sahna oıyny meni kishkene kezimde-aq baýrap alǵan edi, al bozbala shaǵymda teatrdan shyqpaıtynmyn.

Osy áńgimeniń kezinde, taǵdyrdyń túrtpegimen shyǵar, ústine sansyz syldyrmaq qońyraý taǵylǵan saıqymazaqtyń kıimin kıgen, qolyna buqanyń jel toltyrylǵan úsh qýyǵy baılanǵan taıaq ustaǵan komedıanttardyń biri ilgeri shyǵa keldi; Don Kıhotqa jaqyndap kelgen álgi saıqymazaq taıaǵyn olaı da bulaı bulǵańdatyp, qýyqpen jer sabalap, syldyrmaqtaryn shyldyrlatyp, orǵyp-qarǵyp sekeńdeı bastady, bul sumdyq kórinis Rosınanttyń esin shyǵarǵany sonsha, Don Kıhottyń tizgindi qansha tartqanyna qaramaı, aýyzdyǵyn súzip ala jóneldi de, qý súlderi ǵana qalǵan mástektiń tabıǵatyna jat ábjildikpen qos aıaqtap kósiltip berdi. Myrzasyna jerge jalpasynan túsý qateri tóngenin sezgen Sancho eseginen yrǵyp túsip, oǵan kómekke umtyldy, biraq bul borsańdap jetkenshe anaý jer qaýyp ta úlgergen edi, al janynda Rosınant sulap jatqan: Rosınant beısharanyń ójettigi men ózimbildiginiń jemisi men aqyrǵy nátıjesi ámanda osyndaı bolatyn.

Sancho sur jorǵasyn qaldyryp Don Kıhotqa júgirip jetkeninshe bolmaı, qýyq ustap sekirip bılep júrgen Shaıtan esekke qarǵyp minip, ony arqasynan qýyqpen sabalaı bastady, janyna batqan taıaqtan góri osy tynymsyz tarsyldyń úreıi kóbirek qystaǵan esek jańaǵy oıyn qoıylmaqshy seloǵa qaraı shaba jóneldi. Qashyp bara jatqan esegi pen sulap jatqan qojaıynyna qarap turǵan Sancho qaı qasiretke aldymen qol ushyn bererin bilmeı abdyrady; biraq shyn berilgen atqosshy, shyn berilgen malaı bolǵandyqtan, myrzasyna degen mahabbaty sur jorǵaǵa degen ińkárliginen ústem tústi, alaıda álgi qýyqtar birese joǵary kóterilip, birese esektiń saýyryna qaraı tómen túsken saıyn záre-quty qalmaı, júregi qan jylap turdy; sur jorǵanyń quıryǵyndaǵy bir tal qylshyq úzilgeninen ózin osylaısha bas-kózge qaramaı sabalaǵandy artyq kórip turǵan. Osyndaı del-sal kúıge túsken Sancho ózi oılaǵannan áldeqaıda aıanyshty ahýalǵa tap bolǵan Don Kıhottyń janyna jaqyndady, sóıtip ony Rosınantqa otyrǵyzyp jatyp:

— Senor! Sur jorǵamdy Shaıtan alyp qashyp ketti, — dedi.

— Qandaı shaıtan? — dedi Don Kıhot tańyrqap.

— Qýyǵy bar Shaıtan, — dep jaýap qatty Sancho.

— Saspa, qaıta tartyp áperem, — dep sendirdi Don Kıhot, — maǵan dese, tipti tamuqtyń eń tereń, eń qarańǵy túkpirine baryp tyǵylsyn meıli, báribr tappaı qoımaımyn. Er sońymnan, Sancho, arba jaı júredi, sur jorǵańnyń ótemine qashyrlaryn alyp bereıin.

— Onshalyqty ábiger bolmaı-aq qoıyńyz, senor, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — ashýyńyzdy basyńyz, taqsyr: baıqaýymsha, Shaıtan sur jorǵamdy bosatqan sekildi, áne ózi de bermen qaraı kele jatyr.

Solaı bolyp ta shyqty;: Don Kıhot pen Rosınantqa uqsap jerge jalp ete túsken Shaıtan seloǵa qaraı jaıaý tartyp bara jatyr edi, al sur esek bolsa qojaıynyna qaıtyp kele jatqan.

— Soǵan qaramastan, — dep málim etti Don Kıhot, — álgi shaıtannyń eserligi úshin arbadaǵylardyń bireý-mireýiniń sazaıyn tarttyrǵanym jón sekildi, aıtalyq ana Imperatordyń tap óziniń.

— Ondaıdy oıyńyzǵa da almańyz, — dedi Sancho kelispeı. — Aıtqan aqylymdy tyńdańyz: komedıanttarǵa eshqashan tıisýshi bolmańyz, sebebi olardyń orny bólek. Men sondaıdyń bireýin bilýshi edim: eki kisini jer jastandyrǵany úshin ony túrmege otyrǵyzbaq bolǵan, biraq sol boıda-aq bosatyp jiberdi, tipti aqshalaı aıyp ta tólettirgen joq. Bile bilseńiz, taqsyr, kúldirgi, qaljyńbas bolǵandyqtan olarǵa, ásirese koról nemese knáz trýppalarynda júretinderge, jurttyń bári janashyrlyq bildiredi, bári kómektesedi, bári qorǵashtap, qalaǵan tilegin oryndaıdy — bulardyń barlyǵyn nemese barlyǵyn derlik kıgen kıimi men túr-álpetine qarap hanzada eken dep qalýǵa bolady.

— Kúlli adamzat balasy qanatynyń astyna alyp otyrsa da meıli, ana saýyqqoı Shaıtan báribir menen bulaısha ońaı qutyla almaıdy, — dep túıdi Don Kıhot.

Sony aıtyp, seloǵa baryńqyrap ta qalǵan arbany qýyp jetti de:

— Ýa, toqtańdar, tura turyńdar, qýaqylar men kúldirgiler tobyry! — dep bar daýysymen aıqaıdy saldy. — Kezbe rysar atqosshylary minetin esekke jáne basqa da janýarlarǵa qalaı qaraý kerek ekenin úıretkim kelip tur senderge!

Don Kıhottyń qatty aıqaılaǵany sonsha, ne dep turǵanyn arbadaǵylardyń bári túgel estip, túısine qoıdy; sóıtip, olar munyń maǵynasyn uǵynǵan boıda-aq arbadan áýeli Ajal, onyń sońyn ala Imperator, delbeshi-İbilis pen Perishte sekirip tústi, Koroleva men bala qudaı Kýpıdon da otyryp qalmady — bári de bir adamdaı taspen qarýlanyp, bir qatarǵa sap túzedi de, Don Kıhotty tas jaýdyryp qarsy almaqqa ońtaılandy. Olardyń ózine tas atpaqqa alǵaýsyz áskerı tártippen qolyn joǵary kótergenin kórgen Don Kıhot tizgin tartyp toqtap, shabýyldy ózine zardaby azdaý tıetin ádispen qalaı júrgizýge bolatynyn oılastyra bastady. Bul osylaı oılanyp turǵanda qasyna Sancho da kelip jetti, sóıtip onyń áskerı ónerdiń barlyq ereje-tártibi boıynsha sap túzegen otrádqa shabýyl jasaýǵa oqtalǵanyn kórgen ol bylaı dedi:

— Mundaı iske táýekel etý úshin aqyl-esten birjola ada bolý kerek shyǵar, sirá. Bas saýǵalap, mystan quıylǵan qońyraýdyń astyna baryp jasyrynbasań, anandaı kesekterden qutqaratyn basqa qorǵanys quraly joqtyǵyn qaperge alyńyz, marhabatty myrzam. Odan soń mynany da qaperde ustaǵan abzal: quramynda Ajal bar, ımperatorlarynyń ózi aıqastyń ortasynda júretin, aq nıetti jáne qara nıetti perishteler qol ushyn beretin tutas bir qosynǵa jańǵyz shabýyl jasaý degen erjúrektik emes eserlik bop shyǵady. Eger osy eskertpem sizdi toqtata almasa, onda, bálkim, shyndyǵyna kúmán keltirýge bolmaıtyn mynadaı bir málimet toqtatar, atap aıtqanda: bul adamdar ózderin — koról me, prıns pe, ımperator ma, kim etip kórsetkisi kelse de báribir, aralarynda birde bir kezbe rysar joq.

— Mine, Sancho, tamyrymdy endi ǵana tap bastyń, — dep málim etti Don Kıhot, — bul ýájiń raıymnan qaıtara alady jáne qaıtarýǵa tıis te. Buryn da ózińe talaı márte aıtqanymdaı, rysarlar qataryna qabyldanbaǵandarǵa qarsy semser sýyrmaımyn jáne sýyrmaýǵa mindettimin de. Esegińe kórsetilgen jábir úshin kek qaıtarǵyń kelse, bularmen myna sen, Sancho, aıqasqa túsýiń kerek, al men bolsam alystan jigerińe jiger qosarlyq jáne qaterden saqtandyrarlyq sózder aıtyp, kómektesip turatyn bolam.

— Eshkimnen eshqandaı kek qaıtarýdyń qajeti joq, senor, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — bireýden kek alý — aq nıetti hrıstıanǵa jarasymsyz nárse, onyń ústine jábir-japasyn óz yqtıarymda qaldyrýǵa esegimdi úgittep kóndirgeli turmyn, al meniń yqtıarym — jaratqan ıem ózime buıyrtqan ómirdi yń-shyńsyz ótkerý.

— Já, aq peıil Sancho, aqyldy Sancho, hrıstıan Sancho, aq júrek Sancho, — dedi Don Kıhot, — eger osyndaı sheshimge kelgen bolsań, onda myna súmelekterdi jaıyna qaldyraıyq ta, budan góri táýirleý, budan góri laıyqtylaý shytyrman oqıǵa izdestireıik jáne mundaı san qıly oqıǵanyń, onyń ústine, aıta qalarlyqtaı keremetteriniń, bizdi tap osy mańaıdan kútip turǵanyna senimim kámil.

Osyny aıtyp ol atynyń basyn burdy, Sancho sur jorǵasyna otyrdy, Ajal men onyń elgezek otrády qaıtadan arbaǵa jaıǵasyp ármen qaraı asty, sóıtip Ajal kúımesimen arada bolǵan osynaý asa qorqynyshty shytyrman oqıǵa Sancho Pansanyń qojaıynyna bergen qutty keńesiniń arqasynda ǵana sátti aıaqtaldy; al erteńinde Don Kıhotty ǵashyqtyq dertine ushyraǵan áldebir kezbe rysarǵa qatysty, álgiden artyq bolmasa kem soqpaıtyn jańa shytyrman oqıǵa tosyp turǵan-dy.

Hİİ taraý

Aıbyndy Don Kıhottyń jaýjúrek Aına Rysaryna qatysty ádetten tys shytyrman oqıǵasy haqynda Ajalmen kezdeskennen keıingi túndi Don Kıhot pen atqosshysy bıik te saıaly aǵashtardyń arasynda ótkizdi, sol jerde Sanchonyń ótinishin aıaq asty qylǵysy kelmegen Don Kıhot esekke artylǵan azyq-túlikten dám tatty; keshki astyń ústinde Sancho myrzasyna mynany aıtty:

— Senor! Ýaǵda etken syılyǵyńyzdyń ótemine úsh bıeńizdiń qulynyn tańdamaı, alǵashqy shytyrman oqıǵańyzdyń oljasyn tańdaǵanymda baryp turǵan aqymaq men bolady ekem! “Kóktegi tyrnadan qoldaǵy shymshyq artyq” degen osy ǵoı.

— Alaıda, Sancho, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — aıqasqa túsýge qulshynǵan kezimde bóget jasamasań quryǵanda Imperator aıymynyń altyn táji men Kýpıdonnyń túrli túske boıalǵan qanattaryn olja eter eń. Men bul tobyrdyń túte-tútesin shyǵarar edim de, olardyń kór-jer dúnıesine óziń qoja bop shyǵa keler ediń.

— Oıyn-saýyq ımperatorlarynyń táji men asa taıaǵy eshqashan taza altynnan bolmaıdy, ne boıama birdeńeden, ne qańyltyrdan jasalady, — dep qulaq qaǵys etti Sancho.

— Álbette, — dep maquldaı ketti ony Don Kıhot. — Teatr jaraqtarynyń tutynýǵa jaramdy dúnıe bolýy shart emes, bular komedıanyń ózi sekildi kóz aldymyzǵa elestetýge ǵana kómektesetin, syrttaı ǵana solaı kórinetin nárse bolýǵa tıis; áıtse de, Sancho, komedıany da, sol sıaqty ony qoıatyndar men jazatyndardy da, baǵalaı jáne qadirleı bilgenińdi qalar edim, óıtkeni olardyń bári de memleketke aıtyp jetkizgisiz zor paıda keltiretin ózindik bir qolǵanat ispetti: olar bizge adam balasynyń is-áreketi aıshyqty túrde kórinis beretin aınany árdaıym aldymyzǵa tosýmen bolady jáne shyn máninde qandaı ekenimiz ben qandaı bolýymyz qajettigi arasyndaǵy aıyrmashylyqty komedıa men komedıanttardan artyq eshkim anyq kórsetip bere almaıdy. Shynyńdy aıtshy: korólder, ımperatorlar, papalar, rysarlar, hanymdar jáne basqa da keıipkerler keskindeletin komedıalardy kórgeniń bar ma sahnadan? Biri — arsyzdy, ekinshisi — alaıaqty, úshinshisi — saýdagerdi, tórtinshisi — soldatty, besinshisi — aqpeıil ańqaýdy, altynshysy — ǵashyqtyq baýraǵan jaı bireýdi beıneleıdi, biraq komedıa aıaqtalyp, akterler ústindegi kostúmin sheshken boıda eshqaısysynyń bir-birinen eshqandaı artyqshylyǵy bolmaıdy.

— Kórdim ǵoı, árıne, — dep jaýap qatty Sancho.

— Shyr aınalyp ótip jatqan ǵumyr-tirshiligimizdiń komedıasynda da tap osyndaı jaǵdaı oryn alǵan, — dep sózin jalǵady Don Kıhot, — munda da bireýler ımperator rolin oınaıdy, ekinshiler — papany keskindeıdi, qysqasy, komedıaǵa qatysatyn keıipkerlerdiń barshasy beınelenedi, al komedıa aıaǵyna jetkende, ıaǵnı ómir aıaqtalǵan kezde, ajal kelip olardyń ózara aıyrmashylyǵyn kórsetip turǵan kıimderin sypyryp alady, sóıtip molada eshqaısysynyń bir-birinen eshqandaı artyqshylyǵy bolmaıdy.

— Tamasha teńeý, — dep saldy Sancho, — alaıda onsha bir jańalyq ta emes, oraıy kelgen jaǵdaılarda jáne áldeneshe ret estigem muny; sol sıaqty ómirimizdi shahmat oıynymen salystyratyn teńeý de tań emes: oıyn ótip jatqanda ár fıgýranyń ózindik erekshe mindeti bolady, al oıyn aıaqtalǵanda fıgýralar aralastyrylyp jiberiledi de, tiri jan ataýlynyń bári moladan oryn tabatynyndaı, bári bir jerge jınaqtalyp, bir dorbaǵa salynady.

— Kún ótken saıyn, Sancho, eserligiń azaıyp, estiligiń arta túskendeı-aý osy, — dep qulaq qaǵys etti Don Kıhot.

— Aý, endi sizdiń kemeńgerlik qasıetińizden maǵan da birdeńe juǵysty bolýǵa tıis emes pe, — dedi Sancho. — Jerdiń ózi de kebir ári qunarsyz bolýy múmkin, biraq oǵan tyńaıtqysh sepse jáne óńdese, ol jaqsy ónim bere bastaıdy. Aıtaıyn degenim, sizdiń áńgimelerińiz keýip qalǵan aqyl-oıymnyń qunarsyz topyraǵyna túsken tyńaıtqysh tárizdi boldy, al ózińizge qyzmet etip, aralas-quralastyq jasaǵan ýaqytymnyń bári ony óńdeýdiń ornyna júrdi, osynyń arqasynda bitik ónim berermin dep úmittenem jáne bul ónim, taqsyr, túsinik-túısigimniń qurǵap qalǵan egindigine ózińiz salǵan izgi tárbıe soqpaǵynan aýytqymaıdy da, aınymaıdy da.

Sanchonyń kópirme sózine Don Kıhot shyn yqylasymen kúlip aldy, alaıda onyń úmit etýge tatyrlyq qabilet-múmkindigi baryn moıyndamaı jáne tura almady, óıtkeni sóz saptaý mánerimen qazir ózin jıi-jıi tańdandyryp júrgen bolatyn; solaı bola tursa da, ǵalym adamnyń nemese astana turǵynynyń maqamymen tilin bezeı bastaǵanda Sanchonyń sózi aqyr aıaǵynda qarapaıymdyqtyń shyńynan qarabaıyrlyqtyń shyńyraýyna qulap túsetin; sóziniń ajary men qaperiniń qarymdylyǵy, ásirese, onyń maqaldardy oryndy-orynsyz qoldanatyndyǵynan kórinis beretin, al muny hıkaıamyzdyń uzyna boıynda oqyrman, asyly, ózi talaı kórgen de, baıqaǵan da shyǵar.

Osyndaı jáne osyǵan uqsas áńgimelermen olar túnniń edáýir bóligin ótkizip te aldy, sosyn aqyry Sanchonyń, ádette uıqysy kelgen kezde aıtatynyndaı, qısaıa ketýge ańsary aýdy da, eseginiń erin alyp, shóbi shúıgin jaıylymda jan shaqyrýyna keńshilik jasady. Don Kıhottyń aıryqsha eskertpesine sáıkes, Rosınanttyń erin alǵan joq, sebebi myrzasy oǵan tún qatyp, tús qashyp joryqta júrgen merzim aıaqtalǵansha attyń erin almaýǵa ámir etken-di; kezbe rysarlar qalyptastyrǵan jáne múltiksiz saqtalyp kelgen ejelgi dástúr attyń aýyzdyǵyn alyp, tizginniń ushyn erdiń qasyna baılaýǵa ǵana ruqsat etetin, biraq erin sypyrýǵa qatań tyıym salatyn. Sancho muny buljytpaı oryndap, Rosınantty esekpen birge erkin ottaýǵa qoıa berdi; al esek pen Rosınanttyń arasynda teńdesi joq tyǵyz dostyq ornaǵany sondaı, osynaý meılinshe shynshyl týyndynyń avtory bul dostyqty dáripteýge tutas taraýlar arnapty-mys, biraq qaharmandyqty qasterleýdi murat tutqan bul hıkaıaǵa jarasymdy ádeptilik pen sypaıylyq sheginen shyqpaý úshin atalmysh taraýlardy alyp tastapty-mys deıtin qaýesettiń urpaqtan urpaqqa tarap ketkeni de tegin emes; deı turǵanmen, avtor keıde bul oıynan aınyp qalady, mysalǵa, osynaý tórt aıaqtylar bas qosa qalsa boldy, qasynysa bastaıdy, odan soń qaljyraǵan ári qanaǵat tapqan Rosınant moınyn qaljyraǵan ári qanaǵat tapqan sur esektiń moınyna artady (sonda onyń moıyny arǵy jaqqa jarty shyntaqtaı artyq shyǵyp ketedi), sóıtip ekeýi jerge qarap oıǵa shomǵan qalypta tura beredi, ádette keıde úsh kún boıy qatarynan, qalaı bolǵanda da, áıteýir, osy maqsatqa jumsaýǵa qansha ýaqyt tapsa sonsha, sondaı-aq, ashtyq qysyp qorek izdeýge májbúr bolǵan kezden basqa mezgildiń bárinde óstip turady, dep jazady. Atalmysh avtordyń bir shyǵarmasynda bul dostyq Nıs pen Evrıaldyń, Pılad pen Orestiń dostyǵymen teńestiriledi, desedi; olaı bolsa, bul eki momyn janýardyń dostyq qarym-qatynasynyń qanshalyqty berik bolǵandyǵy jurtty qaıran qaldyrmaı qoımasy kámil jáne tek qaıran qaldyryp qana qoımaıdy, qapalandyrady da, óıtkeni adamdar dostyq sezimdi saqtaýǵa múldem músápir ǵoı.

Myna sóz tegin aıtyldy deımisiń:
Taıaqtar bolat naızaǵa,
Al dostar jaýǵa aınaldy.
Jáne taǵy:
Tamyrdy tamyr baıqatpaı
Súrintýge yntyzar.

Osynaý haıýandardyń dostyǵyn adamdar dostyǵymen shendestirý arqyly avtor asyra siltep jiberdi-aý degen oı týmasa kerek, óıtkeni adamdar janýarlardan kóp taǵylym aldy jáne talaı tatymdy nárseni úırendi: mysalǵa, láılekter bizge klızma qoldanýdy, ıtter — qusyp tastaýdy jáne rızashylyq bildirýdi, tyrnalar — saqtyqty, qumyrsqalar — aldyn-ala qam jasaýdy, pilder — uıat degenniń baryn, al jylqy — shyn berilgendikti úıretti.

Aqyry Sancho tyǵyndyq emenniń túbinde jatyp uıqtap ketti, al Don Kıhot bolsa, jaı emenniń, biraq japyraǵy qalyń jýan emenniń, túbinde otyryp kóz ilindirdi; alaıda arada az ýaqyt ótkende arqa tusynan estilgen áldenendeı dabyr-dubyrdan shoshyp oıandy, sol boıda ornynan atyp turyp bul neǵylǵan shý ekenin bilmekke sol tusqa qadala kóz tigip, zeıin sala tyń tyńdady; ile eki salt attyny kózi shaldy, biri atynan sekirip túsip, janyndaǵy serigine bylaı dedi:

— Túse qal, dostym, attardyń aýyzdyǵyn al, menińshe bul jerde olarǵa — jeıtin shóp, al maǵan mahabbat jaıyndaǵy oı-armanyma berilýge qajet tynyshtyq pen ońashalyq jetip artylatyn sekildi.

Beıtanys adam osyny aıtyp kók shópke sulaı ketti; qulaǵan kezinde saýyt-saımannyń syldyry estilip qaldy, Don Kıhot soǵan qarap kezbe rysarǵa kez bolǵanyn baıqap úlgerdi; osyndaı jaǵdaıatqa baılanysty Don Kıhot uıqtap jatqan Sanchonyń qasyna baryp, qolynan tartqylady, sóıtip aqyry edáýir kúsh salýdyń nátıjesinde oıatyp, qulaǵyna:

— Baýyrym, Sancho! Shytyrman oqıǵa! — dep sybyrlady.

— Sátti oqıǵa bolǵaı tek, — dedi Sancho. — Qanekı, qaıda asa qurmetti shytyrman oqıǵamyz, marhabatty myrzam?

— Shytyrman oqıǵa qaı jerde deımisiń, Sancho? — dep qarsy saýal qoıdy Don Kıhot. — Bur basyńdy, qara ana jaqqa: ana jerde kezbe rysar jatyr jáne, baıqaýymsha, ózi onsha kóńildi emes sekildi, — attan qalaı sekirip túskenin, sóıtip quddy bir áldeneden tyǵyryqqa tirelgendeı jerge qulaı ketkenin kórdim, sol kezde saýyt-saımany da shyldyrlady.

— Taqsyr, sonda muny shytyrman oqıǵa dep tabýyńyzǵa ne sebep? — dep yntyqty Sancho.

— Muny shytyrman oqıǵanyń tap ózi dep turǵan eshteńem joq, bul tek onyń bastamasy ǵana, óıtkeni shytyrman oqıǵalar ádette osylaı bastalady, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Qane, toqtaı qal: anaý lútnıasyn ba, gıtarasyn ba kúıine keltirip, jótkirinip, tamaǵyn qyrnap jatyr — shamasy, án salmaq shyǵar.

— Olla-billá, solaı, — dedi Sancho, — dáý de bolsa, bul ǵashyqtyq dertine shaldyqqan rysar shyǵar.

— Ǵashyqtyq dertine urynbaǵan kezbe rysar bolmaıdy, — dep qulaq qaǵys etti Don Kıhot, — Já, tyńdap kóreıik ony, ániniń tinine qarap, oı-nıetiniń kezdemesin tap basyp tanyrmyz, óıtkeni júrek qaıramasa, til saıramaıdy.

Sancho qarsylasqysy kelip myrzasyna birdeńe aıtpaqqa oqtalyp edi, biraq Orman Rysarynyń daýysy bóget jasady; daýysy asa bir súıkimsiz emes eken, alaıda onsha jaǵymdy da kórinbedi, sóıtip zeıin qoıa tyńdaǵan Don Kıhot pen Sancho onyń myna tómendegi sonetti aıtyp turǵanyn ańdady:

Senora! Daıynmyn siz úshin nege de,
Maǵan buıryq berseńiz boldy tek.
Qandaı ámir bolsa da maqul dep,
Oryndaımyn buljytpaı bir demde.
Ómirmen de dereý aıtysar em, —
Ún-túnsiz óshkenimdi qalasańyz.
Azabymdy bilýge yntyq bolsańyz —
Mahabbattyń ózine aıtqyzar em.
Qarama-qaıshylyqtar toǵysty tylsym —
Balaýyzdaı jumsaq ári almastaı qatty, —
Yntyzar janym tek sizdi ańsaıdy.
Oıyp álde japyryp, erkińiz bilsin,
Tańbalańyz janyma beıneńizdi tátti.
Eshteńe ony qaıtyp óshire almaıdy.

Osy arada Orman Rysary aýyr kúrsinip alyp ánin aıaqtady, sosyn az-kem kidiristen keıin aıanyshty da qaıǵyly únmen bylaı dep sóılep ketti:

— Beý, aıdaı álemdegi asqan sulý ári asa raqymsyz áıel! Apyraı, atqan tańdaı ajarly Kasıldeıa Vandalskaıa, ózińe shyn berilgen rysardyń qur bosqa solyp, shegi de sheti joq jıhan kezýshilik pen qatań da qatygez syn-synaqta jan tásilim etýine jol bermekpisiń sen? Apyraı, meniń arqamda Navarranyń, Leonnyń, Tartesıanyń, Kastılıanyń jáne Lamanchanyń támam rysary ózińdi álemde teńdesi joq sulý dep moıyndaǵanynyń ózi-aq jetpeı me saǵan?

— Bul ánsheıin áńgime, — dep qaldy osy arada Don Kıhot, — myna meniń ózim Lamanchalyq rysarmyn, biraq eshqashan álgindeı birdeńeni moıyndaǵan emespin, oǵan qosa aıaýly hanymymnyń sulýlyǵyna shák keltiretin ondaı eshteńeni moıyndaı almas ta edim jáne moıyndaı qoımas ta edim, — rysardyń sandyraqtap turǵanyn endi óziń de bilgen shyǵarsyń, Sancho. Degenmen, odan ári tyńdap kórelik: bálkim, oıyn tolyǵyraq jetkizer.

— Jetkizgende qandaı, — dep qoldaı ketti ony Sancho, — ol tutas bir aı boıy qyńsylaýǵa bar sıaqty.

Alaıda olaı bolmaı shyqty: jaqyn mańaıda áldekimderdiń sóılesip jatqanyn estip qoıǵan Orman Rysary sher tógýin tıdy da, ornynan turyp, ashyq ta aq jarqyn daýyspen:

— Kimsińder? Neǵylǵan adamsyńdar? Baqytty janbysyńdar ma álde qasiretti janbysyńdar? — dep surady.

— Qasiretti janbyz, — dep ún qatty Don Kıhot.

— Ondaı jaǵdaıda qasyma jaqyndańdar, — dedi Orman Rysary, — jáne bilip qoıyńdar, sender qaıǵy men qasirettiń tap ózine qaraı jaqyndap kele jatyrsyńdar.

Osynaý júrekke jyly tıetin ári ınabatty jaýapty estigen Don Kıhot rysardyń qasyna jaqyndady, Don Kıhottyń sońyn ala Sancho da keldi.

Nazalanyp turǵan rysar Don Kıhotty qolynan ustaı alyp, bylaı dedi:

— Otyryńyz, senor rysar, — rysar ekenińizdi jáne rysarlar ordenine jatatynyńyzdy ańǵarý úshin maǵan sizdi osy jerden jolyqtyrýdyń ózi-aq jetkilikti bop tur, bul arada bos ýaqytymyzdy bizben birge ótkizetinder — ońashalyq pen túnde túsetin shyq qana, ıaǵnı kezbe rysarlardyń ádettegi baspanasy men tabıǵı tósegi.

Buǵan Don Kıhot bylaı dep jaýap qatty;

— Men — rysarmyn jáne tap sol ordennenmin, qaıǵy, qasiret pen taqsiret júregimdi jaılap alǵanyna qaramastan, basqalardyń baqytsyzdyǵyna degen janashyrlyǵyn joǵaltqan joq. Álgindegi ánińizden barsha baqytsyzdyǵyńyz — súıispenshilikke baılanysty ekenin túıdim, ıaǵnı sonyń bári esimin jańaǵy kúıinish-nalańyzda atap ketken raqymsyz sulýǵa degen ǵashyqtyq yntyzarlyqtan týyndaıtynyn bildim.

Taqyr jerge jaıǵasqan olar osylaısha ekeýara beıbit te mamyrajaı áńgime shertip otyrdy, biraq kún kókjıekten kóterilip úlgermeı-aq bular bir-birimen aıqas alańynda tabysady dep kim oılaǵan!

— Ózińiz de ǵashyqtyq dertine shaldyqqannan saýmysyz, senor rysar? — dep surady Orman Rysary Don Kıhottan.

— Ókinishke qaraı, solaı, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — áıtkenmen, eger laıyqty tańdaý jasaı alǵan bolsaq, onda munyń moıynǵa artar taqsiretin taýyp alǵan pále dep emes, ózimizge jasalǵan erekshe jaqsylyq dep baǵalaǵanymyz jón.

— Sózińizdiń jalǵany joq, — dep qulaqqaǵys etti Orman Rysary, — alaıda ámirshi hanymdarymyzdyń paıym-parasatymyz ben aqyl-esimizdi joǵaltýǵa deıin aparatyn jek kórýshiliginiń surapyldyǵy sonsha, bul tipti kek qaıtarýǵa uqsap ketedi.

— Meniń hanymym ózimdi eshqashan jek kórgen joq, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot.

— Ne dep bildirsin, — dep ilip áketti jaqyn mańda turǵan Sancho, — hanymym qoıdan jýas, maıdan jumsaq qoı.

— Mynaý sizdiń atqosshyńyz ba? — dep surady Orman Rysary.

— Iá, atqosshym, — dep jaýap qatty Don Kıhot.

— Myrzasynyń sózin bólýge batyly barǵan atqosshyny alǵash kórip turmyn, — dedi Orman Rysary, — qalaı bolǵanda da, áıteýir, meniń atqosshym, — ol ózi áne tur, — boıy ákesiniń boıyna teńesip qalǵanymen, men sóılegende aýzyn býǵan ógizdeı lám dep til qatpaıdy.

— Ashyǵyn aıtaıyn, endeshe, — dep Sancho kıip ketti, — men bolsam, sóıleımin jáne sóıleýge tolyq qaqym bar, tap mynadaı... já, báleli jerge barmaǵymdy suqpaı-aq qoıaıyn.

Sol arada Orman Rysarynyń atqosshysy Sanchony qarynan alyp, bylaı dedi:

— Qane, bylaıyraq shyǵaıyq ta, eki atqosshy ózimizshe áńgime-dúken quraıyq, al myrzalarymyz ózdi-ózi kerildese bersin, bir-birine súıispenshilik syrlaryn aıta bersin, — olardyń áńgimesi tań aǵaryp atqansha taýsylmaıtynyna jáne tipti sonda da bitpeıtinine basymdy báske tigýge barmyn.

— Meıli, ne qylsa o qylsyn, — dep kelise ketti Sancho, — al men sizge ózimniń kim ekenimdi aıtyp bereıin, sonda meni basqa bir kók ezý atqosshylarmen teń sanaýǵa bolmaıtynyna ózińiz de kóz jetkizersiz.

Eki atqosshy aýlaǵyraq ketti, sóıtip senorlarynyń suqbaty qanshalyqty mándi bolsa, bulardyń arasynda da sonshalyqty sándi suqbat bastaldy.

Hİİİ taraý

Munda Orman Rysarymen aradaǵy shytyrman oqıǵa ármen jalǵasady jáne qos atqosshynyń parasat-paıymǵa toly, beıbit ári aıryqsha mándi suqbaty keltiriledi.

Atqosshylar rysarlardan aýlaǵyraq shyqqannan keıin alǵashqylary óz tirligi jaıynda, sońǵylary óz súıispenshiligi jaıynda bir-birine syr aqtarysa bastady, alaıda hıkaıada áýeli malaılar suqbaty, sonan soń baryp myrzalar suqbaty keltirilgen; sóıtip, hıkaıada bylaıyraq shyqqan soń Orman Rysary malaıynyń Sanchoǵa bylaı dep til qatqany aıtylady:

— Bizdiń, ıaǵnı kezbe rysar atqosshylarynyń, ómiri óte aýyr da mehnatty ǵoı, marhabatty myrzam; jeıtin nanymyzdy mańdaı terimizdi sorǵalatyp júrip tabamyz, bul qudaıdyń arǵy ata-babalarymyzǵa joldaǵan qarǵysynyń biri bolsa kerek.

— Aıtqanyńyzdyń bári jón, bári durys, — dep ilip áketti Sancho, — oǵan qosa osy nanymyzdyń ózin janymyz kúızelip otyryp jeımiz ǵoı, óıtkeni ańyzaq pen aıazdan kezbe rysarlardyń biz sekildi qyrsyǵy arylmaǵan atqosshylarynan basqa kim kóbirek qorlyq kóredi deısiń? Jáne osy nanymyzdy úzbeı jep otyrsaq ta ókinish kóp bolmas edi, sebebi qaryny toqtyń ýaıymy joq emes pe, shynyn aıtqanda, keı-keıde eki kún qatarynan jalǵyz tek qara jeldi ǵana qorek etetin kezimiz de bop turady ǵoı.

— Syılyq alar úmit bolsa munyń bárine tózýge de, shydaýǵa da bolar edi, — dep qulaqqaǵys etti basqa malaı, — óıtkeni, atqosshy qyzmet etetin kezbe rysar, joly aýyr bireý bop shyqpasa, arada azdy-kem ýaqyt ótkende oǵan mindetti túrde áldebir ádemi araldyń gýbernatorlyǵyn já bolmasa áldenendeı bir táp-táýir graftyqty tartý eteri haq.

— Maǵan araldyń gýbernatorlyǵy da jetedi degendi myrzama eskertip te qoıǵam, — dep málim etti Sancho, — onyń buǵan dán yrza bolǵany jáne shúleńgirlik kórsetkeni sonsha, ózime aral syılaıtyny jóninde oraıy kelgen jaǵdaılarda áldeneshe márte ýáde etti.

— Kináratsyz qyzmetim úshin meni kanonık qylsa, soǵan da yrza bolar em, — dedi basqa malaı, — myrzam maǵan mahalla alyp berýge ýáde etti jáne mahalla bolǵanda qandaıyn deseńizshi!

— Qojaıynyńyz, baıqaımyn, shirkeý salasyna qatysy bar rysar ǵoı deımin ári shyn berilgen atqosshylaryna bul sekildi jaqsylyq jasaýǵa qaqy bar sekildi, — dedi Sancho. — Al meniki — kádimgi kóp zıaly adamnyń biri, áıtse de, endi esime túsip otyr, álde bir bilimpaz jandar, — ras, men ózim olardy opasyz dep bilem, — ony arhıepıskop bolýǵa úgittep baqty, alaıda ol ımperatorlyqtan basqadan at-tonyn ala qashty, al men bolsam sonda: ágárákı ol dinı sala boıynsha ketse, men qaıtpekpin dep qatty qoryqtym, óıtkeni shirkeý qaýymyn basqarý qolymnan kelmeıdi ǵoı, — bile bilseńiz, meıirimdi myrzam, men ózim adam poshymynda bolǵanymmen, shirkeýge haıýannan paıda qandaı bolsa, menen de sondaı paıda bar — esh aıyrmashylyq joq.

— Aqıqatyna keler bolsaq, meıirimdi myrzam, siz qatelesip tursyz, óıtkeni aral ataýlynyń bári birdeı jiptikteı emes qoı, — dedi basqa malaı kelispeı. — Olardyń arasynda qıqy-jıqysy da, suryqsyzy da, súreńsizi de kezdesip qalady, tipti solardyń ishindegi eń tegis te ádemi degeniniń ózi oǵan qojalyq etetin beıbaqty birtalaı azap pen aqıretke batyrary anyq. Eń durysy, qarǵys atqyr bul qyzmetti tastap úıimizge qaıtyp oralǵan ǵoı, al úıde biz budan góri unamdylaý ispen aınalysqan bolar ek, aıtalyq, ańǵa shyǵar edik nemese balyq aýlar edik, sebebi eń sorly degen qaı atqosshynyń da derevnádaǵy ýaqytyn kóńildi ótkizýge jararlyq minis aty, birer tazy ıti men qarmaǵy joq deısiń?

— Ózimde sonyń bári bar, — dep málim etti Sancho, — ras, atym joq, esesine, myrzamnyń atynan eki ese artyq esegim bar. Eger esegimdi sol atqa aıyrbastaıtyn bolsam, tipti oǵan ústeme etip áldeneshe fanega suly qosyp bersin meıli, aldaǵy alǵashqy Pasqa meıramyn qýanyshta qarsy almaı-aq keteıin. Sur jorǵamnyń qandaı keremet ekenin bilmeısiz ǵoı, meıirimdi myrzam, — sur tústi ǵoı ol, esegimdi aıtam. Al, endi ıttiń jaıyna kelsek, onyń jarasy jeńil: bizdiń derevnáda ne kóp — ıt kóp, asyly, ańdy basqa bireýdiń esebinen aýlaǵannan artyq ne bar.

— Aq-adal shynymdy aıtsam, senor atqosshy, — dedi basqa malaı, — myna rysarlyq deıtin delqulylyqpen qosh aıtysyp, derevnáma qaıtsam, baldarymdy baqsam deımin jáne solaı sheshtim de: meniń úsh balam bar ǵoı — shetinen Shyǵystyń jaýhary ispetti.

— Al, meniń eki balam bar, — dedi Sancho, — jáne qandaı — Rım papasynyń ózine kórsetip, alǵysyn alýǵa bolatyndaı; ásirese — qyzym, men ony, qudaı qossa, sheshesiniń qarsy bolǵanyna da qaramastan, grafınıa etpek oıym bar.

— Sonda álgi grafınıa bolmaqshy senora neshe jasta? — dedi basqa malaı áýestik bildirip.

— Endi on beske tolady, — dep jaýap qatty Sancho, — biraq naızadaı uzyn boıly, kóktemniń jupar aýasyndaı súıkimdi, jumyskerdeı qaıratty.

— Mundaı qasıetterine qaraǵanda, ol grafınıadan góri jasyl toǵaıdyń nımfasy bolýǵa da jarap qapty ǵoı, — dep qulaqqaǵys etti basqa malaı. — Óı, bir naǵyz ebelek, ebelekten týǵan sebelek, qutyryp júrsiń-aý, shamasy, qýtyń qaǵyp!

Buǵan Sancho ájepteýir qynjyla jaýap qatty:

— Onyń ózi de, sheshesi de eshqashan ebelek bolǵan emes jáne kózim tiride eshqashan bolmaıdy da. Al, sizden suraıtynym, tileýińiz bolǵyr: ádeptirek bolsańyzshy, kezbe rysarlarmen kópten aralas-quralas kele jatqan adamsyz, olar bolsa, baryp turǵan sypaıy jandar emes pe, al sizdiń aýzyńyzdan shyqqan sóz onymen onsha úılesińkiremeıdi.

— Maqtaý sózdiń mánin jóndi ajyrata almaıdy ekensiz, senor atqosshy! — dep daýystap jiberdi basqa malaı. — Áldebir kavalero arenadaǵy buqany naızamen túırep qulatqanda nemese áldebir isti bireý ońtaıly túrde tyndyrǵanda jurttyń ádette: “Óı, bir naǵyz ebelek, ebelekten týǵan sebelek, qalaı qatyryp jiberdi, á?” dep aıqaılaıtynyn bilmeıtin be edińiz? Olaı bolsa, mundaǵy bylapyt sekildi kórinetin sóz, shyn máninde, erekshe maqtaý bop tabylady, al ata-anasyna osyndaı qurmet kórsetiletindeı eshteńe tyndyrmaǵan uldardan nemese qyzdardan, sizdiń ornyńyzda bolsam, senor, bas tartqan bolar edim.

— Endeshe, men bas tartam, — dep ilip áketti Sancho, — sondyqtan, bul máselege baılanysty siz, meıirimdi myrzam, ózimdi de, balarymdy da, áıelimdi de qalaı ebelektendirseńiz de eriktisiz, óıtkeni olardyń istep júrgen isi de, aıtyp júrgen sózi de mundaı madaqqa ábden laıyq, al ózim qudaıdan jalǵyz-aq tek solarmen aman-esen qaýyshtyrsa eken, myna keshirilmes kúnádan, ıaǵnı atqosshynyń qaterli qyzmetinen, qutqarsa eken dep qana tileımin, al bul ispen ekinshi márte aınalysqan sebebim, bir joly ózim Serra Morenanyń qaq tórinen taýyp alǵan, ishinde júz dýkaty bar ámıannyń meni eliktirip, joldan taıdyrǵany boldy, al endi qazir shaıtan dýblon toly qapshyqty kóz aldymnan kólbeńdetip júr — birese ana jerden, birese myna jerden, al keıde, baqsań, ol jerden emes, basqa jerden eles beredi, ózim ony shap berip ustap alǵandaı, keýdeme qysqandaı, úıime alyp kelgendeı, telim satyp alǵandaı, ony jalǵa bergendeı, sóıtip hanzada qusap turyp jatqandaı bolam da júrem, osy jaıynda oı keshsem, ózim rysardan góri naqurysqa kóbirek uqsatatyn kemaqyl qojaıynymnyń qyrsyǵynan tartyp júrgen taýqymetimniń bári ári jeńil, ári shydaı turýǵa bolatyndaı kórinip ketedi.

— “Qyzǵanysh ishti ottaı kúıdiredi” degen sóz de, mine, osyndaıdan shyqqan ǵoı, — dep qulaqqaǵys etti basqa malaı. — Al endi naqurystar jaıynda áńgime eter bolsaq, onda meniń myrzamnan asqan naqurys jer-álemge áli bitip kórmegen shyǵar, “Basqanyń qamyn kúıttese esekten de kúı ketedi” degen sóz de tap osyndaı jandar týrasynda aıtylǵan. Óıtkeni, basqa bir rysardyń aqylǵa kelýi úshin bunyń ózi nágúmanǵa aınaldy ǵoı, endi qazir sony izdep jer kezip tentirep júr, al oǵan jolyqqan shaqta ońbaı taıaq jep qalýy da ǵajap emes.

— Bireýge ǵashyq bolǵannan saý ma ózi?

— Qaıdaǵy bir Kasıldeıa Vandalskaıa degenge ǵashyq, — dep jaýap qatty basqa malaı, — ol ózi aıtqanynan qaıtpaıtyn, ıkemge kónbeıtin áıel, ondaı qasaryspa jer betinde joq ta shyǵar, biraq qatal minezben qojaıynymnyń taýyn shaǵa almaısyń, onyń qursaǵynda odan da ótken zulymdyq bas baǵyp jatyr jáne uzamaı jaryqqa shyǵyp ta qalady.

— Tegis joldyń da oıqy-shoıqysy men shoqalaǵy bar, — dep qulaqqaǵys etti Sancho, — jurt burshaǵyn endi pisirip jatqanda, meniki túsirýge daıyn turady, kemeńgerge qaraǵanda keńkeleske qolǵabys beretinder men qasyna eretinder kóp bolady. Óziń baqytsyz bolsań baqytsyz adamnan joldas tap, sonda bul dúnıede ǵumyr keshý de jeńilge túsedi, degen sóz tegin aıtylmaǵan, siz, tileýińiz bolǵyr, maǵan jubanyshqa jarap tursyz: olaı deıtinim, sizdiń myrzańyz da ózimdiki sekildi jarymes bop shyqty ǵoı.

— Jarymes bolǵanymen, jaýjúrek, — dep qarsylyq bildirdi basqa malaı, — áıtse de, jarymestigi men jaýjúrektiginen aılakerligi basym.

— Al, meniki ondaı emes, — dep málim etti Sancho. — Aıtaıyn degenim, myrzamnan qara tyrnaqtaı da aılakerlik tabylmaıdy, ańqyldaǵan aq kóńil, bireýge jamanshylyq jasaý degendi bilmeıdi, kózdegeni tek izgilik qana, zulymdyq degennen múldem habary joq, qazir tapa tal tús bolsa da bes jasar balanyń ózi ony qazir qarańǵy tún dep sendire alady, mine osyndaı aq júrektigi úshin ony janymnan beter jaqsy kórem, sondyqtan ne qıly esalańdyǵyna qaramastan, qaıtsem de ony tastap kete almaımyn.

— Qalaı bolǵan kúnde de, dostym ári marhabatty myrzam, — dedi Orman Rysarynyń malaıy, — soqyrdy soqyr jetektese, ekeýi de apanǵa qulaıdy. Ekeýimizge eń jaqsysy — qaryshty qadammen týǵan óńirge qaraı tartqan, olaı deıtinim, shytyrman oqıǵanyń bári birdeı oılaǵandaı bop shyǵa bermeıdi.

Sancho migir tappaı túkirinip turǵan, túkiriginiń túri jabysqaq ta birshama qoıý sıaqty bolatyn, sony baıqap qalǵan janashyr orman atqosshysy:

— Biraz jaıdyń basyn qaıyrdyq, tipti tamaǵymyz da qurǵap ketti, ony jibitetin bir jaqsy dármek bar mende — erdiń qasynda baılaýly tur, odan artyqty izdeseńiz de tappaısyz! — dedi.

Osyny aıtyp ornynan turǵan ol kóp uzamaı sharap quıylǵan qomaqty mes pen kólemi jarty shyntaq bop qalatyn bálishti alyp qaıtyp oraldy, — asyryp aıtylǵan dáneńesi joq, shynymen sondaı edi, óıtkeni bul qoıan etin salyp pisirgen dyǵal bálish bolatyn, Sancho ony ustap kórip, bul tipti laqtyń da eti emes, tekeniń eti shyǵar dep taýyp, ekinshi atqosshydan:

— Sonda osyndaı nárseni dáıim ózińizben birge ala júresiz be, senor? — dep surady.

— Endi qalaı dep edińiz? — dep jaýap qatty anaý. — Álde, sizdińshe, men sonshalyqty bir qyrsyz atqosshysymaq pa ekem? Atymnyń saýyrynda joryqqa attanǵan generaldyń qorynan da molyraq azyq-túlik jatyr.

Kóp jalyndyrmaı-aq tamaqqa bas qoıǵan Sancho kólemi dıirmen tasyndaı bop qalatyn kesekterdi apyl-ǵupyl asap jatyp, bylaı dedi:

— Ǵajap qalarlyq myna toıyńyz kórsetip turǵanyndaı, siz, meıirimdi myrzam, men sıaqty qur qarasyn ári joly aýyr bireý emes, rasymen-aq, adal da jan-tánimen berilgen, shyn mánindegi ári naǵyz, aýqatty da dáýletti atqosshy ekensiz; al meniń qorjynymda bolmashy ǵana sútsirne bar jáne onyń tas bop qatyp qalǵany sonsha, dáýdiń basyn bir uryp myljalaýǵa jarap qalady, onan soń mende elý shaqty tátti sobyq bar, taǵy sonsha orman jańǵaǵy men túıe jańǵaq bar, munyń bári qojaıynymnyń qara qasqa kedeı ekeniniń, oǵan qosa kezbe rysarlar kepken jemispen jáne dalada ósetin shóppen ǵana júrek jalǵaýy kerek deıtin pikirdi ustanyp, sol qaǵıdadan aınymaı otyrǵanynyń saldary.

— Ádilin aıtsam, baýyrym, — dep málim etti basqa malaı, — meniń asqazanym oshaǵandy, jabaıy almurt pen aǵash tamyryn qoryta almaıdy. Já, quryp ketsin bári — myrzalarymyz da, olardyń pikirleri men rysarlyq qaǵıdalary da, ne jegileri kelse, sony jeı bersin, — al men ámanda ózimmen salqyndatylǵan et ala júrem, erimniń qasynda qajet bolǵanda paıdalana qoıatyn myna mes baılaýly turady jáne ony sondaı unatam ári ardaq tutam — qushaǵyma almasam, óppesem bir mınýt tura almaımyn.

Sony aıtyp ol mesti Sanchonyń qolyna ustata saldy, al anaý ony eńkeıtińkirep aldy da, aýzynan soraptaǵan kúıi shırek saǵattaı juldyz sanady, iship bolǵannan keıin basyn bir jaǵyna qaraı qısaıtyp, aýyr kúrsinip:

— Áı, ebelektiń tuqymy-aı, ne degen paıdaly ediń, naısap! — dedi.

— Mine, kórdińiz be, — dedi Sanchonyń ebelektiń tuqymy degenin estip qalǵan basqa malaı, — sharabymdy maqtaǵyńyz kelip, siz de ony ebelektiń tuqymy dep atadyńyz.

— Moıyndamasqa amalym joq, — dep jaýap qatty Sancho, — eger maqtaý úshin aıtylsa, áldebireýdi ebelektiń tuqymy dep ataǵanda turǵan eshteńe joq ekenin endi ǵana túsindim. Aıtyńyzshy, senor, qudaı aqyna, myna sharap Súdad Realdan emes pe?

— Apyraı qaıdan bildińiz! — dep daýystap jiberdi basqa malaı. — Bul shyn máninde de sol jaqtan jáne onsha jas ta emes.

— Bilmegende she! — daýystap jiberdi Sancho da. — Sharabyńyzdyń tegin aıyrý men úshin qıyn sharýa dep pe edińiz? Endeshe, qaperińizde bolǵaı, senor atqosshy, sharaptyń tegin aıyra alatyn erekshe tabıǵı qabiletim bar: bir-aq márte ıisketseńiz boldy — qaıdan ekenin, sorty, býketi, kúshtiligi qandaı, qandaı ózgeriske ushyraýy múmkin ekenin jáne bul sharapqa qatysty basqa da jaılardy tap basyp aıtyp bere alam. Jalpy, buǵan tańyrqaıtyn dáneńe joq: meniń tuqymymda, ákem jaǵynan, sharaptyń Lamanchada onsha jıi ushyrasa qoımaıtyn keremet eki bilgiri bolǵan, sonyń dáleldemesi retinde sizge bir áńgime aıtaıyn. Olarǵa bir bóshkedegi sharaptan dám tatqyzypty da, sharaptyń qazirgi kúıi men sapasy, jetistikteri men kemistikteri jaıynda pikir aıtýdy surapty. Biri sharapty jalap kóripti, al ekinshisi tek ıiskeýmen ǵana shektelipti. Alǵashqysy temir tatyp tur, depti, ekinshisi qaıys dámi seziledi, depti. Sharap ıesi bóshkeniń taza ekenin, qaıys dámi shyǵatyndaı reti joǵyn aıtady. Alaıda, eki bilgir óz pikirlerinde tabandap turyp alady. Arada biraz ýaqyt ótedi, sharap satylyp bitedi, sóıtip ıesi bóshkedegi sarqyndyny quıyp almaqshy bolady, sol kez qarasa — túbinde qaıys baýy bar quıttaı kilt jatyr eken! Meniń násil-tegimnen taraǵan jandar mundaı másele tóńireginde tatymdy sóz aıta ala ma, almaı ma, ol jaǵyn endi ózińiz bajaılaı berińiz.

— Shytyrman oqıǵa izdegendi qoıý kerek degendi osy sebepten de aıtyp turǵam joq pa, — dedi basqa malaı, — izgilikten izgilik tilemeıdi, eń durysy qujyramyzǵa qaıtyp oralýymyz kerek, al qudaı jarylqaıyn dese bizdi sol jerden de taýyp alady.

— Qojaıynym Saragosaǵa baryp jetkenshe oǵan qyzmet ete berem, qalǵanyn keıin kóre jatarmyn.

Aıtýly eki atqosshy áli de uzaq ýaqyt áńgime soǵyp, sharap ishti, odan soń uıqy olardyń tilin baılap, shólin basty: óıtkeni, bulardyń shólin qandyrý múldem múmkin emes-ti; osylaısha olar bútindeı derlik bosaǵan mesti ýystaı ustap, shaınap úlgermegen bálish kesegin tiske basqan qalyptarynda uıqtap ketti. Endi qazir biz olardy ýaqytsha qaldyra turamyz da, Orman Rysary men Qaıǵyly Beıne Rysarynyń ekeýara ne jaıynda sóıleskenin áńgimeleımiz.

HİÚ taraý

Munda Orman Rysarymen aradaǵy shytyrman oqıǵa ármen jalǵasady

Hıkaıada aıtylǵanyndaı, Don Kıhotpen uzaq suqbattasqannan keıin Múlgigen Orman Rysary oǵan bylaı dedi:

— Al, endi, senor rysar, bilip qoıǵanyńyz artyq bolmas, teńdesi joq Kasıldeıa Vandalskaıaǵa taǵdyrdyń ámirinen góri júrek qalaýym boıynsha ǵashyq bop qalǵan edim. Teńdesi joq dep turǵan sebebim, symbatynyń ǵalamattyǵy jóninen de, tekti tuqymnan shyqqandyǵy men sulýlyǵy jóninen de onymen eshkim shendese almaıtyn. Mine, osy ózim áńgime etip otyrǵan Kasıldeıanyń kúlli adal nıetim men izgi sezimime qaıtarǵan jaýaby — Gerkýlestiń ógeı sheshesiniń istegenin istep, maǵan qıly-qıly synaqtan ótýge ámir etý ǵana boldy jáne ár synaqtyń sońynda kelesisinen keıin úmitim oryndalatynyna sóz berip otyrdy; solaı bola turǵanymen, áýre-sarsańym áli aıaqtalar emes, bir-birine tizbektelip jalǵasyp jatyr, sanasań san jetpeıdi, endi qazir munyń qaısysy eń sońǵysy bop shyǵatynyn, sóıtip izgi tilegimniń oryndalýyna jol ashatynyn da bilmeımin. Bir joly ol sevılályq ataqty áıel-dáý Hıraldany, beıne mystan quıylǵan syndy eńgezerdeı ári etjendi áıeldi, ornynda tapjylmaı turatynymen, álemdegi eń qubylǵysh ári turaqsyz áıeldi jekpe-jekke shaqyrýǵa ámir etti. Men keldim, kórdim, jeńdim, sosyn oǵan erbeńdemeı tynysh turýǵa pármen berdim, óıtkeni jeldiń óne boıy soltústik betten soǵyp turǵanyna bir aptadan asqan. Taǵy birde ámirshim Gısandodaǵy ejelgi tas buqalardyń salmaǵyn ólsheýim keregin aıtty, al olardyń zildeı aýyrlyǵy sonsha, bul rysardan góri júkshige laıyq jumys edi. Taǵy birde maǵan Kabra qurdymyna qulaýǵa, — bul degen qulaq estip, kóz kórmegen sumdyq qoı, — odan soń onyń qarańǵy qapasynda nendeı qupıa baryn ózine egjeı-tegjeıli túrde baıandap berýge buıyrdy. Men Hıraldanyń shyr aınalǵan qozǵalysyn toqtattym, Gısando buqalaryn tarazyǵa tarttym, shyńyraýǵa qulap, túbindegi qupıasyn zerdeledim, biraq úmitimniń sol burynǵysynsha áli oryndalar túri joq, al onyń ámir etýshiligi men mensinbeýshiligi sol burynǵysynsha áli jalǵasyp jatyr. Olaı deıtinim, osy jaqynda ǵana ol maǵan Ispanıadaǵy barlyq provınsıany aralap, sulýlyǵy jóninen óziniń aıdaı álemdegi barlyq áıelden asyp túskenin, al meniń — aspan asty, jer ústindegi eń erjúrek ári shyn berilgen ǵashyq rysar ekenimdi sonda tentirep júrgen támam kezbe rysarǵa moıyndatýǵa ámir etti, osy jarlyq boıynsha Ispanıany túgeldeı derlik aralap, qarsy sózge kelgen talaı rysardy topyraq qaptyrdym. Biraq, sonyń ishinde ózim aıryqsha maqtan tutyp, dáreje sanaıtynym Lamanchalyq Don Kıhotty jekpe-jekte jeńgenim jáne ózimniń Kasıldeıa Vandalskaıam onyń Dýlsıneıasynan ádemirek ekenin moıyndatqanym boldy jáne munymdy jer júzindegi rysar ataýlynyń barlyǵyn tegis jeńip shyǵýmen para-par dep baǵalaımyn, óıtkeni olardyń bárin álgi ózim aıtyp otyrǵan Don Kıhot jeńgen edi, endeshe ony men jeńgendikten, onyń osy kúnge deıin jıǵan ataq-dańqy men abyroıy maǵan aýysady, meniń atyma kóshedi:

Jeńilis tapqan dáripti bolsa neǵurlym,

Jeńgenniń de dańqy asar soǵurlym, —

osy sebepti álginde ózim aıtyp ótken Don Kıhottyń erlikteri endi meniki esepteledi jáne ózimdikine aınalady.

Orman Rysarynyń sózin Don Kıhot tań-tamasha bolyp tyńdady, munyń bastan-aıaq ótirik ekenin aıtyp salýǵa da áldeneshe ret oqtaldy; “jalǵan” degen sóz tiliniń ushynda turdy, alaıda anaý ótirigine birjola maltyǵyp bolsyn degen oımen sabyr saqtaýǵa baryn saldy, osy sebepti baısaldy keıipte:

— Siz, senor rysar, Ispanıadaǵy jáne, ol az bolsa, kúlli álemdegi kezbe rysar ataýlynyń bárin derlik jeńseńiz jeńgen de shyǵarsyz, oǵan daýym joq, alaıda Lamanchalyq Don Kıhotty jeńgenińizge kúmánim bar. Bálkim, ol soǵan uqsaıtyn basqa bireý shyǵar, biraq, bir aıta keterligi, oǵan uqsaıtyndardyń tabylyp qalýy da ekitalaı nárse, — degendi aıtty.

— Basqa bireý degenińizge jol bolsyn! — dep aıqaılap jiberdi Orman Rysary. — Myna tóbemizden tónip turǵan aspanmen ant eteıin, Don Kıhotpen aıqasqanym, ony jeńgenim jáne berilýge májbúr etkenim aqıqat shyndyq; ol uzyn boıly, aryq ta ashań adam, beti júdeý kórinedi, shashyna aq kire bastaǵan, bolmashy dóńesi bar oraq muryndy, murty uzyn, qara, sál-pál túsińkileý. Ol ózi Qaıǵyly Beıne Rysary degen atpen urysqa shyǵady, al atqosshylyqqa Sancho Pansa esimdi áldebir dıqandy alǵan, Rosınant atalatyn sáıgúligine minip saıran salady, buǵan qosa taǵy aıtarym: júreginiń ámirshisi buryn Aldonso Lorenso atalǵan Dýlsıneıa Tobosskaıa degen bıkesh, meniń ámirshimniń de shyn aty Kasılda bolatyn jáne Andalýsıada týyp-ósken-di, osydan shyǵaryp ony Kasıldeıa Vandalskaıa atandyryp júrmin. Eger aıtqan sózimniń rastyǵyna kózińizdi jetkizýge osy keltirgen derekterim azdyq etse, onda semserim sóıleıdi, ol tipti túkke senbestiń ózin de ılandyra alady.

— Sabyr etińiz, senor rysar, sózime qulaq salyńyz, — dedi Don Kıhot. — Ózińiz áńgime etip otyrǵan Don Kıhot meniń eń jaqsy dosym ekenin bilip qoıǵanyńyz jón jáne biz aramyzdan qyl ótpeıtin dospyz, týra bir adam sekildimiz, al keltirgen derekterińizge kelsek, bulardyń dáldigi men daý týdyrmaıtyndyǵy sonsha, basqany emes, tap sonyń ózin jeńgenińizdi moıyndamasqa lajym joq. Solaı bola tursa da, kóz janarym men túısigim álginiń tap sonyń ózi bop shyǵýy múmkin emestigin dáleldep otyr, tek ózine ósh qısapsyz sıqyrshynyń bireý-mireýi (dálirek aıtqanda, qyr sońynan qalmaı júrgeni) onyń keıpine ene qoıyp, tańdanýǵa tatyrlyq rysarlyq erlik isterimen ózimizge málim elderdiń barshasynda dúrildep shyqqan dańqynan aıyrý úshin ádeıi jeńilgen bolyp júrmese. Osy sózimniń rastyǵyn negizdeı túsý maqsatynda atalmysh sıqyrshylardyń, onyń qas dushpandarynyń, budan eki kún buryn aıdaı sulý Dýlsıneıa Tobosskaıanyń túr-symbatyn ózgertip, qarapaıym mojantopaı sharýa áıelge aınaldyryp jibergenin qaperińizge sala ketkim keledi, shamasy, olar Don Kıhottyń óziniń de syrt pishinin ózgertip jibergen shyǵar. Eger osynyń bári aıtqan sózimniń aqıqattyǵyna kózińizdi jetkize almasa, onda qarsy aldyńyzda otyrǵan adamdy Don Kıhottyń dál ózi dep bile berińiz jáne ol óz sóziniń durystyǵyn at ústindegi aıqasta ma, jaıaý aıqasta ma, qalaı hosh kórseńiz solaı, qolyna qarý alyp qorǵaıtyn bolady.

Osyny aıtyp ol ornynan kóterildi, sosyn Orman Rysarynyń qandaı áreketke baratynyn kútip, semseriniń tutqasyna qolyn qoıdy, al anaý bolsa, buǵan aspaı-saspaı bylaı dep til qatty:

— Tıanaqty tólemshige kepilden qorqatyn dáneńe joq. Ózińizdi jadylanǵan qalpyńyzda jeńgen adam, senor Don Kıhot, sizdi myna qazirgi saý-sálemet qalpyńyzda da jeńeri anyq. Alaıda rysarlarǵa tas qarańǵyda jaýyngerlik erlik jasaý jaraspaıdy-aq, biz qaraqshy da, ury-qary da emespiz, tań atqanyn kúte turalyq, is-áreketimizge kúnniń ózi kýá bolsyn. Jekpe-jegimizge mynadaı shart qoıam: jeńilgen adam jeńgen adamnyń yrqyna kónedi, al anaý oǵan ne istese de ózi biledi, alaıda beretin buıryǵy jeńilgenniń ar-namysyna tımeıtindeı bolýǵa tıis.

— Bul shart pen kelisim meni meılinshe qanaǵattandyrady, — dep málim etti Don Kıhot.

Budan soń eki rysar atqosshylaryna qaraı bet alyp, olardy uıqyǵa boı aldyryp qısaıa-qısaıa ketken qalyptarynda qoryldap jatqan jerinen tapty. Rysarlar olardy oıatyp, at ertteýge buıryq berdi, kún kóterile ekeýiniń arasynda buryn-sońdy bolyp kórmegen, qan sýdaı aǵatyn qıan-keski jekpe-jek ótetinin jarıa etti, bul habardy estigen Sanchonyń boıyn abyrjý bılep, melshıdi de qaldy, óıtkeni Orman Rysary atqosshysynan rysardyń batyldyǵy jaıynda kóp estigendikten myrzasynyń ómirine qater tóndi-aý dep qaýiptengen; qalaı bolǵanda da, áıteýir, atqosshylar lám demesten áýdem jerdegi úıirge qaraı bet aldy — aıta keterligi, úsh at pen esek bir-birin ıiskelesip te úlgergen-di, endi qazir juby ajyramaı júrgen.

Bara jatqan jolda Orman Rysarynyń atqosshysy Sanchoǵa bylaı dedi:

— Bilip qoıǵanyńyz artyq bolmas, dostym, andalýsıalyq sotqarlar arasynda qalyptasqan mynadaı dástúr bar: aqyry kýáger bolý buıyrǵandyqtan daýkester tóbelesip jatqanda sen de qol qýsyryp qarap otyrmaýyń kerek. Olaı bolsa, qulaqqaǵys etildi dep esepteı berińiz, qojaıyndarymyz shaıqasty bastaǵan bette biz de ólispeı-berispeıtin urys ashýymyz qajet.

— Bul dástúrdi arandatýshylar men buzyqtardyń ózderi-aq ustanyp, ózderi-aq saqtaı bersin, senor atqosshy, al kezbe rysar atqosshylaryna munyń qatysy joq, — dedi Sancho kelispeı. — Qalaı bolǵanda da, ondaı dástúr jaıynda myrzamnan eshteńe estigen emespin, al ol kisi kezbe rysarlyqtyń bútkil ereje-shartyn bes saýsaǵyndaı biledi. Meıli, tipti bul jalǵan bolmaı, qojaıyndary urys bastaǵan kezde atqosshylary da aıqasqa túsýge tıis deıtin ereje shynymen-aq qoldanylatyn kúnniń ózinde de, men báribir ony oryndamaımyn, odan da ózim sıaqty momyn atqosshylarǵa salynatyn aıypty tólep qutylǵanym jaqsy, — bul ári ketkende eki fýnt balaýyzdan aspaıtynyna kepilmin jáne men osy eki fýntty tólegendi jón kórem: munyń basymdy emdeýge qajet tańǵyshtan arzandaý bolary anyq, olaı deıtinim, urys kezinde basymdy mindetti túrde shaýyp túsiretinine jáne qaq bólip tastaıtynyna senimim kámil. Shaıqasqa shyǵa almaıtynymnyń taǵy bir sebebi — mende semser joq, ony tipti ómiri qolyma ustap kórmegen adammyn.

— Munyń amalyn tabý ońaı, — dedi basqa atqosshy, — mende kólemi birdeı eki kenep qapshyq bar, siz bireýin alasyz, men ekinshisin alam, sosyn teń jaǵdaıda bir-birimizdi qapshyqpen sabalaýǵa kirisemiz.

— Buǵan qarsylyǵym joq, — dedi Sancho, — mundaı tóbeles bizdi jaraqattap qaryq qylmas, biraq biraz shańdy ushyratyny anyq.

— Joq, bulaı jaramaıdy, — dep qarsylyq bildirdi basqa atqosshy. — Qapshyqty jel qaqshyp ketpeýi úshin ishine salmaǵy birkelki, syrty birtegis bes-alty malta tas salyp qoıý kerek, sonda bir-birimizdi qapshyqtaǵanda qaı-qaısymyzǵa da onshalyqty bir zıan men nuqsan kelmeıtin bolady.

— Alda, anturǵan-aı! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Bir-birimizdiń basymyzdy jaryp, súıegimizdi myljalamas úshin mynanyń qapshyqtarǵa jup-jumsaq bulǵyn terisi men maqta talshyǵyn toltyrǵysy kep turǵanyn qarashy! Aý, marhabatty myrzam, siz olardy tipti jibek qurtynyń pillásimen toltyrsańyz da meıli, bilip qoıyńyz, men báribir aıqasqa shyqpaımyn, myrzalarymyz ózdi-ózi shaıqasa bersin, neǵylsa da ózderi bilsin, al biz typ-tynysh tirlik keshemiz, sharabymyzdy ishemiz, bizdi dińkeletýge ýaqyt shirkin onsyz da baryn salyp baǵady, al bizge ǵumyrymyzdy tıesili ýaqyty men mezgilinen buryn támamdaýǵa tyrmysýdyń qajeti joq: áýeli babymyzben piseıik, sosyn top etip úzilermiz.

— Degenmen, bizge báribir jarty saǵattaı bolsa da tóbelesýge týra keledi, — dedi basqa atqosshy kelispeı.

— Jo-joq, bolmaıdy, — dep short kesti Sancho, — bir dastarqannan dám tatqan kisimen shamaly da bolsa shataqqa baratyndaı sonshalyqty nadan ári qaraý adamyń men emes. Onyń ústine, ol ashýymdy keltirip, jynyma tıýden de aman, endeshe, ne úshin onymen joq jerden tóbelese ketpekpin?

— Men munyń da amalyn taptym, — dedi basqa atqosshy. — Bylaı etemiz: janjal bastalar aldynda qasyńyzǵa jaı basyp jaqyndap kelem de, tońqalań asyp qulaıtyndaı etip sizdi shapalaqpen eki-úsh ret tartyp-tartyp jiberem, osy arqyly ashý-yzańyzdy oıatam, tipti balpaq tyshqan bolsańyz da selt etpeı qala almassyz.

— Buǵan qarsy men odan esh kem soqpaıtyn basqa bir áreketke baram, — dep málim etti Sancho. — Soıyldy alam da, siz meniń ashýymdy oıatyp úlgergenińizshe, men sizdiń ashýyńyzdy ońdyrmaı sileıtip salam, sodan oıansa ol tek o dúnıede ǵana bir-aq oıanatyn bolady, al ol jaqta, eshkimnen jábir-japa kóre qoımasym, sirá da belgili shyǵar. Bizge de, sizge de saq bolý kerek, al eń bastysy bireýdiń uıqtap jatqan ashýynyń quıryǵyn baspaǵan abzal, meıli uıqtaı bersin, sebebi ár kállada — bir qıal: múıiz suraımyn dep barsań, qulaqtan aırylyp qaıtasyń, túptep kelgende, jaratqannyń ózi tatýlyqqa — oń bata, urys-janjalǵa — teris bata bergen ǵoı. Tipti ábden ashynǵan, amaly taýsylyp, sheginer jeri qalmaǵan mysyq ekesh mysyqtyń ózi jolbarysqa aınalady eken, al men bolsam adammyn ǵoı, endeshe meniń kimge aınalarymdy bir qudaıdyń ózi biledi, sondyqtan, sizge, senor atqosshy, aldyn-ala eskertip qoıarym: tóbelesimizdiń saldarynan týyndaıtyn kúlli zıan men nuqsanǵa basqa eshkim emes, ózińiz jaýap beretin bolasyz.

— Hosh, ¬— dedi basqa atqosshy báseń daýyspen. — Qalǵanyn tańerteń kóre jatarmyz.

Bul eki arada aǵashtardan qaýyrsyny neshe alýan túspen qubylǵan torǵaılar hormen shyryldaýǵa kirisken-di, kóp daýystan quralǵan kóńildi ánderimen olar qońyr salqyn tań shapaǵyn qýana qarsy alyp qoshemettep jatqan; tań shapaǵynyń súıkimdi álpeti bul kezde shyǵys kókjıektiń qaqpa-terezelerinen júz kórsetip, sanasa san jetkisiz ylǵaldy jaýhardy shashynan silkip túsire bastaǵan, mine osynaý súıkimdi ylǵalmen betin shaıǵan shópter quddy kúldeı usaq aq monshaqpen bastan-aıaq kómkerilip turǵandaı kórinetin; sámbi taldar mannanyń tátti ıisin burqyratyp, bulaqtar sylqyldaı kúlip, jylǵalar syldyrap, toǵaılar shattyqqa bólenip, osynaý tań shapaǵynda shalǵyndar óziniń eń sándi de saltanatty kıimderin kıindi. Tań aǵaryp atyp, aınala-mańdaǵy zattardy ajyratyp kórýge múmkindik týǵan shaqta, Sancho Pansanyń eń alǵash kózine shalynǵan nárse — Orman Rysary atqosshysynyń muryny boldy, onyń orasan úlkendigi sonsha, kóleńkesi atqosshy denesin túgel jaýyp turǵandaı áser beretin. Hıkaıada bul murynnyń shyn máninde de sumdyq úlken bolǵandyǵy, orta tusynda dóńesi bary, súıelden kórinbeıtini, baıaldy sekildi kúlgin tústi ekeni jáne aýzynan eki elideı asyp turǵany aıtylǵan, murynnyń osynaý óreskel kólemi, túsi, súıelderi men bir jaǵyna qısaıyp turýy atqosshynyń surqyn ketirip jibergeni sonsha, atalmysh tumsyqty kórgen boıda Sancho talma aýrýyna ushyraǵan baladaı aıaq-qolyn erbeńdetti de qaldy jáne mynadaı qubyjyqtyń ashý-yzasyn oıatyp, odan soń onymen tóbeleske shyqqansha eki júz márte shapalaq jegenim jaqsy dep ózine ózi sóz berdi. Sol aralyqta Don Kıhot qarsylasy turǵan jaqqa kóz jibergen, biraq anaý dýlyǵasyn kıip, betbúrkeýishin túsirip te qoıǵan eken, osy sebepti bet-álpetin kórý múmkin bolmaı qaldy; alaıda Don Kıhot onyń orta boılydan joǵarylaý, dembelshe kelgen adam ekenin ańǵardy. Saýyt-saımanynyń syrtynan beıne bir taza altynnyń tal jibinen toqylǵandaı kamzol kıipti, onyń óne boıyna tıtteı aı poshymyndaǵy jaltyldaǵan sansyz kóp aına japsyrylǵan: bul kıimine shynymen-aq aıryqsha bir sán men saltanat berip tur; dýlyǵasynda jasyl, sary jáne aq qaýyrsyndar jelbireıdi; aǵashqa súıep qoıǵan, súıemdeı ushtyǵy bar naızasy ári uzyn, ári keremet jýan eken.

Don Kıhot osynyń bárin aıqyn ajyratyp úlgerdi jáne osy kórgenderi men baıqaǵandarynan atalmysh rysar asa qaıratty adam shyǵar degen baılam jasady, áıtse de Sancho Pansa sekildi úreıge berilgen joq, — kerisinshe, Aına Rysaryna baısaldy da batyl túrde bylaı dep til qatty:

— Eger áskerı shabytyńyz ádeptiligińizden ústem túsip turmasa, senor rysar, onda osy qasıetińizdi arqa tutyp, dene bitimińizdiń aıbyndylyǵyna álpetińizdiń aıbyndylyǵy sáıkes kele me eken, soǵan anyq kóz jetkizýim úshin betbúrkeýishińizdi sál-pál kóterýińizdi surar edim.

— Bul synaqta siz, senor rysar, jeńimpaz atanǵanyńyzǵa ba álde jeńilip qalǵanyńyzǵa qaramaı, álpetimdi kórerlik ýaqytyńyz da, múmkindigińiz de bolady, — dedi Aına Rysary kelispeı, — al qazir tilegińizdi oryndaı almaıtyn jalǵyz ǵana sebebim, betbúrkeýishti kóterip jatýǵa ýaqyt shyǵyndaýym arqyly, óz oıymsha, kerbez sulý Kasıldeıa Vandalskaıanyń namysyn qorlaıtyn sekildimin, óıtkeni maǵan keregi tek sizdi moıyndaýǵa májbúr etý ǵana bop tur ǵoı, ony ózińiz de jaqsy bilesiz.

— Qalaı bolǵan kúnde de, — dedi Don Kıhot qarsylyq bildirip, — atqa qonǵanymyzǵa deıin men dáp sol ózińiz jeńdim dep júrgen Don Kıhotpyn ba álde basqamyn ba, sony aıtyp úlgeretin shyǵarsyz.

— Bul saýalyńyzǵa jaýap mynadaı, — dedi Aına Rysary, — ózim jeńgen rysardan egizdiń syńaryndaı aýmaısyz, biraq sıqyrshylar oǵan qastyq oılap júr dep ózińiz aıtpap pa edińiz, sondyqtan sizdiń naq sol aıypker ekenińizdi aqı-taqı rastap bere almaımyn.

— Jańylysyp turǵanyńyzǵa endi anyq kózim jetti, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot, — alaıda bul oıyńyzdan birjola aınytýym úshin attardy ákele qoısyn, — jaratqan ıemizdiń, hanymymnyń jáne aq bilegimniń járdemimen bet-álpetińizdi ózińiz betbúrkeýishti kóterýge shyǵyn etetin ýaqyttan da jyldamyraq kóretin shyǵarmyn, al siz bolsańyz meniń álgi jeńip kettim dep júrgen Don Kıhotyńyz emes ekenimdi biletin bolasyz.

Sol arada olar áńgimelerin úzip attaryna qondy. Áýeli ekpin alyp, artynan dushpanyna qaraı atoılaý maqsatynda Don Kıhot Rosınanttyń basyn keri burdy, Aına Rysary da solaı etti. Alaıda Don Kıhot jıyrma qadamdaı da uzap úlgermeı, orta joldan toqtap artyna qaırylǵan Aına Rysary oǵan aıqaılap:

— Umytpaǵaısyz, senor rysar, jekpe-jegimizdiń sharty boıynsha jeńilgen adam, taǵy da qaıtalap aıtam, jeńgen adamnyń yrqyna kónedi, — dedi.

— Bilem, — dep qýattady ony Don Kıhot, — alaıda, myna eskertpe este bolýǵa tıis: jeńilgen adamǵa rysarlyq jarǵyǵa qıǵash keletin talap ta qoıylmaýy kerek, buıryq ta berilmeýi kerek.

— Álbette, — dedi Aına Rysary.

Sol arada Don Kıhot álgi atqosshynyń adam aıtqysyz alapat tumsyǵyna kóńil aýdaryp, oǵan Sanchodan artyq bolmasa kem tańyrqanǵan joq, tipti bul atqosshyny áldenendeı bir qubyjyqqa, adamzat balasynyń jer betinde buryn kezdespegen basqa bir násiline balady. Qojaıyny qarqyn alýǵa nıettengenin kórgen Sanchonyń tumsyqtymen birge qalǵysy kelmedi: anaý qolaǵashtaı murnymen óz murnyn bir túrtse-aq ekeýiniń arasyndaǵy barlyq shaıqas sonymen támam bolatynyn oılap quty qashqan, óıtkeni soqqynyń ýyttylyǵynan já bolmasa úreıden tyrapaı asyp tynary anyq edi, — osy sebepti, Rosınanttyń úzeńgisine jarmasqan kúıi myrzasyna erip ketti; sóıtip, óz jobalaýynsha, onyń keri burylatyn kezi taıaǵan shaqta, bylaı dep ún qatty:

— Raqymshylyq etińizshi, marhabatty myrzam, jaýmen áli ustaspaı turǵanyńyzda myna emenge shyǵyp alýyma septesip jiberińizshi, — áne bir rysar men arańyzda qazir bastalatyn qıan-keski aıqasty jerde turyp qaraǵannan sol aradan baqylaǵanym áldeqaıda jaılyraq.

— Menińshe, Sancho, — dep narazylyq bildirdi Don Kıhot, — bıikteý jerge jaıǵasqandaǵy oıyń buqalardyń shaıqasyn qandaı da bir qaterden aýlaqta otyryp qyzyqtaý ǵoı.

— Shynymdy aıtsam, myna atqosshynyń alapat tumsyǵy esimdi shyǵaryp, tula boıymdy qaltyratyp jiberdi, onymen ońasha qalýdan qorqyp turmyn, — dep aǵynan jaryldy Sancho.

— Muryny shynynda da jan shoshyrlyq, eger basqa adam bolsam meniń de úreılenip qalýym yqtımal edi, — dedi Don Kıhot, — Al, shyq endi aǵashyńa, demep jibereıin.

Don Kıhot Sanchonyń emenge shyǵyp alýyna járdem berip áýrelenip júrgende Aına Rysary ózine qolaıly qarqyn alyp jáne Don Kıhot ta solaı ekpindep úlgergen shyǵar dep jobalap, kerneı daýysyn ne basqadaı bir belgini kútpesten, shıraqtyǵy men shalymdylyǵy dáp sol Rosınanttan bir de kem túspeıtin atynyń basyn keri buryp, kósilte shaýyp, ıaǵnı jeńil jortaqpen, dushpanǵa qaraı jol shekti; alaıda Don Kıhottyń Sanchony aǵashqa otyrǵyzam dep kidiristep jatqanyn kórgen Aına Rysary tizgin tartyp, jarty jolda toqtap qaldy, buǵan aty dán rıza boldy, óıtkeni álgi az ǵana jortaqtyń ózine-aq boldyryp bitken-di. Al, Don Kıhotqa osy arada dushpan ózine tónip kelip te qalǵandaı kóringen, — sóıtken soń Rosınanttyń yrsıǵan qabyrǵalaryna shporyn qadap kep jiberdi, sóıtip, atyna aıaq asty jel bitip, avtordyń aıtýynsha, Rosınant alǵash ret qatty shoqyraqqa kóshti de (al, ádette, ol jaı jortaqpen shekteletin), keremet shapshańdyqpen ıesin tup-týra Aına Rysaryna qaraı ala jóneldi. Al, rysar bolsa bul kezde atyna shporyn ókshege deıin boılatyp jatqan, biraq janýar álginde tizgin tartyp toqtatqan jerinen jarty eli de jyljı qoımady. Atymen áýre-sarsań bop, naızasyn kóldeneń ustaýǵa shamasy jetpegen, álde ustap úlgermegen dushpanyna Don Kıhot osyndaı asa qolaıly jaǵdaıda jáne der shaǵynda tap berdi. Rysar kez bolǵan qıynshylyqtardy qaperine de ilmegen Don Kıhot osy bir óz basyna záredeı qater týmaıtyn jáne qarymta kútýge de bolmaıtyn ahýaldy sátti paıdalanyp Aına Rysaryna ońdyrmaı soqqy berdi, anaý at saýyrymen syrǵanap baryp jerge jalp ete túsýge májbúr boldy jáne qatty qulaǵany sonsha, jan tásilim etken adamdaı aıaǵyn da, qolyn da qozǵalta almaı qaldy.

Rysardyń sulap jatqanyn kórgen Sancho emeninen edel-jedel yrǵyp, jyldam basyp qojaıynyna qaraı tartty; al anaý atynan túsip, asyǵa adymdap Aına Rysarynyń qasyna bardy, sosyn onyń jan tapsyrǵanyn nemese tiri qalǵanyn bilmekke, tiri bolsa tynys alýyn jeńildetpekke dýlyǵasynyń baýyn sheshti, sol jerde munyń kim ekenin kórip... Alaıda onyń kimdi kórgenin oqyrmandy qaıran qaldyrmaı, záresin qashyrmaı jáne júregin ushyrmaı qalaı ǵana aıtyp berýge bolady? Hıkaıada ol bakalavr Samson Karraskonyń bet-álpetin, keskinin, pishinin, kelbetin, beınesin jáne usqynyn kórdi jáne kórgen boıda, bar daýysymen bylaı dep baqyryp jiberdi, delinedi:

— Bermen kel, Sancho! Sen qazir óz kózińe óziń senbeıtin nárseni kóresiń! Tez jet, balam, sıqyrshylyqtyń zulymdyǵy qandaı ekenine, kóz baılaýshylar men dýagerlerdiń zulymdyǵy qandaı ekenine kýá bol!

Sancho jaqyn kelip, bakalavr Karraskonyń bet-ajaryn kórip ústi-ústine shoqyna bastady jáne esimin qyryq qaıtalap jaratqanǵa jalbaryndy. Jeńilis tapqan rysar áli tirshilik belgisin tanyta qoıǵan joq-ty, sondyqtan Sancho Don Kıhotqa qarap bylaı dedi:

— Meniń oıymsha, marhabatty myrzam, bakalavr Samson Karraskomyn dep jádigóılenip jatqan myna zulymnyń aýzyna semserińizdi súńgitip alǵanyńyz artyq bolmas edi: sóıtkende, bálkim, ózińizge óshigip júrgen kóp sıqyrshynyń birinen qutylar ma edińiz.

— Durys aıtasyń, dushpannyń az bolǵany jaqsy, — dedi Don Kıhot.

Sóıtip, Sanchonyń aqyl-keńesin iske asyrmaq nıetpen semserin sýyryp alǵany sol edi, jan ushyra júgirip Aına Rysarynyń atqosshysy kelip, — bul kezde ol syqpytsyz murynnan ada bop ta úlgergen-di, — bar daýysymen aıqaıdy salyp:

— Aý, ne istegeli tursyz, senor Don Kıhot? Aıaǵyńyzdyń astynda jatqan kisi — dos-jar adamyńyz bakalavr Samson Karrasko ǵoı, al men onyń atqosshysy bolam, — dedi.

Onyń burynǵydaı sıyqsyz emestigin kórgen Sancho:

— Murnyń qaıda? — dep surady.

Anaý buǵan:

— Ózimde, janqaltamda jatyr, — dep jaýap qatty.

Osy sózdi aıtyp, oń jaq qaltasyna qolyn suqqan ol poshymy joǵaryda sıpattalǵan, lak jaǵylǵan kartonnan jasalǵan jasandy muryndy alyp shyqty. Sancho atqosshydan uzaq ýaqyt kóz almaı qarap turdy da, aqyry tań-tamasha bolǵan keıipte qatty daýystap bylaı dedi:

— Jasaǵan ıem, saqtaı gór! Aý, mynaý meniń kórshim ári tamyrym — balamnyń ókil ákesi Tome Sesál ǵoı!

— Endi kim dep eń! — dep ilip áketti murynsyz qalǵan atqosshy. — Iá, bul men — Tome Sesálmyn, dostym ári tamyrym Sancho Pansa, osy jerge tap bolýyma ıtermelegen pasyqtyq, alaıaqtyq pen aramzalyq jaıynda ózińe keıin aıtyp berem. Al, qazir myrzańa aıaǵynyń astynda jatqan Aına Rysaryna tıme, jábirleme, jaraqattama, óltirme dep jalynyp-jalbaryn, munyń júrekti bolǵanymen jeńiltek bakalavr Samson Karrasko ekeninde esh kúmániń bolmasyn.

Sol aralyqta Aına Rysary da esin jıdy; sony kórgen Don Kıhot semseriniń ushyn onyń betine taqap, bylaı dedi:

— Eger osydan, rysar, teńdesi joq Dýlsıneıa Tobosskaıa óziniń sulýlyǵy jóninen Kasıldeıa Vandalskaıańyzdan artyq ekenin moıyndamasańyz, onda sizge — ólim; oǵan qosa, maǵan (eger tek jańaǵy soqqy men jerge sulaýdan aman-saý qalsańyz) Toboso qalasyna barýǵa, Dýlsıneıanyń aıaǵyna jyǵylyp, ózińizdi meniń jibergenimdi málim etýge ýáde berýińiz kerek, al ol sizge ne isteıdi, ony patsha kóńili biledi; eger ol yqtıaryńyzdy ózińizge berse, onda qaıtken kúnde de meni izdep tabýǵa (sizge is-áreketterimniń sońynan ilese júretin dabysym jolbasshylyq jasaıdy, ol sizdi ózim júrgen jerge bastap barady), onymen ne jaıynda áńgimeleskenińizdi baıandap berýge tıissiz; sizge qoıar shartym osyndaı jáne munyń ózi aıqas aldyndaǵy ýaǵdalastyǵymyzǵa da, kezbe rysarlyq jarǵysyna da qıǵash kelmeıdi.

— Kasıldeıanyń, — dedi jeńilis tapqan rysar, — taza bolǵanymen uıpa-tuıpa shashy senora Dýlsıneıa Tobosskaıanyń jyrtyq ári las bashmaqtaryna da tatymaıtynyn moıyndaımyn, buǵan qosa oǵan barýǵa jáne ózińizge qaıtyp oralýǵa, menen qandaıyn talap etseńiz sondaı tolyq ta egjeı-tegjeıli esep berýge ýáde etemin.

— Sondaı-aq, sizdiń, — dep qosyp qoıdy Don Kıhot, — ózińiz jeńgen álgi bir rysardyń Lamanchalyq Don Kıhot emestigin jáne bola da almaıtynyn, onyń soǵan uqsas áldekim ekenin moıyndaýyńyz ári soǵan senýińiz qajet, al men óz tarapymnan, bakalavr Samson Karraskoǵa uqsaıtynyńyzben, shyn máninde ol emes, soǵan uqsas basqa bireý ekenińizdi, boıymdy kernegen ashý-yzany tejep tynysh tabýym úshin, osynaý jeńistiń dańqyn onsha dabyra etpeýim úshin dushpandarym sizdi sonyń keskinine kirgizgenin moıyndaımyn jáne soǵan senemin de.

— Buny ózińiz qalaı moıyndasańyz, qaperge alsańyz jáne túsinseńiz, munyń bárin men de solaı moıyndaımyn, qaperge alamyn jáne túsinemin, — dedi attan aýyp qalǵan rysar. — Al endi, raqymshylyq jasap, turýǵa ruqsat etińizshi maǵan, — shyndyǵynda, tura alam ba ózi, bilmeımin: qulaǵan kezde qatty soqqy aldym.

Don Kıhot pen atqosshy Tome Sesál ony ornynan turǵyzýǵa kiristi, al Sancho jerlesin eki kózimen iship-jep, oǵan ne túrli suraq jaýdyrýmen boldy, qaıtarylǵan jaýaptardan munyń aına-qatesiz tap sol Tome Sesál ekeni esh kúmán týdyrmady; alaıda Don Kıhottyń sıqyrshylar Aına Rysarynyń keskinin bakalavr Karraskonyń kelbetimen aýystyryp qoıǵan deıtin sózi Sanchonyń kókeıine qona ketkeni sonsha, kóz janary sendirip turǵannyń ózin aqıqat shyndyq dep tanýǵa táýekeli jetpedi. Aqyr sońynda myrzasy men malaıy sol burynǵy senimderinde qala berdi, al kóńili jabyrqaý, keıisti Aına Rysary men atqosshysy Don Kıhot pen Sanchodan bólinip, jazym bolǵan rysardyń synǵan qabyrǵalaryn ornyna salyp, tańyp beretin jer izdep ketti. Don Kıhot pen Sancho Saragosaǵa baratyn jolǵa túsip, saparyn ármen jalǵady. Aına Rysary men onyń shoń muryn atqosshysy neǵylǵan jandar ekenin habarlaý úshin hıkaıa olardy ázirshe osy arada qaldyra turady.

HÚ taraý

Munda Aına Rysary men atqosshysynyń neǵylǵan jandar ekeni jaıynda aıtylady.

Júrek jutqan rysar dep jobalaǵan Aına Rysaryn jeńgenine Don Kıhot shekten tys yrza bolyp, maqtanysh sezimine bólenip, máz bop qýanǵan edi jáne onyń rysarlyq aınymas sertine senip, senora Dýlsıneıanyń jadylaýdan arylǵan-arylmaǵanyn anyq bilip alarmyn dep úmittengen, óıtkeni jeńilis tapqan mundaı rysardyń, Don Kıhottyń óz pikirinshe, onymen qalaı júzdeskeni jaıyndaǵy habardy buǵan qalaıda jetkizip beretini kámil-di, áıtpese ol rysar bop shyqpas edi. Don Kıhottyń oıy osyndaı bolǵanymen, Aına Rysarynyń oıy budan basqashalaý-tuǵyn, — aldynda aıtylyp ótkenindeı, onyń qazirgi bar oı-nıeti jatyp emdeletin jer taýyp alýǵa aýǵan. Odan ári hıkaıamyzdan mynadaı jaı maǵlum boldy: úzilip qalǵan rysarlyq qańǵybastyǵyn qaıta jalǵastyrýǵa Don Kıhotty azǵyrmas buryn bakalavr Samson Karrasko Don Kıhot endi úıinde typ-tynysh otyrýy úshin, shataǵy mol shytyrman oqıǵa izdeýshilik ony endi eshqashan qyzyqtyrmasy úshin qandaı shara qoldanýǵa bolatyny jaıynda sváshennıkpen jáne shashtarazben keńesip alǵan-dy; osy otyrysta Don Kıhotty attandyrý jaıynda biraýyzdan sheshim qabyldanǵan, sonyń ishinde Karraskonyń óz pikiri de osyndaı edi, óıtkeni ony ustap qalý báribir qoldan kelmeıtin; al kezbe rysar túrinde jaraqtanǵan Samsonnyń ózi ony qýyp jetýge, onymen aıqasqa túsýge, — al buǵan sebep tabylmaı qalmaıtyny anyq, — jáne ony jeńýge tıis-ti (keńeske qatysýshylarǵa bul onsha qıyn sharýa kórinbegen); sondaı-aq, saıyskerler arasynda aldyn-ala kelisim-shart jasalyp, munda jeńilgen adam jeńgenniń yrqyna kónýge mindetti bolatyny kórsetilýi kerek-ti; mine, osynyń negizinde rysar sekildi bop kıingen bakalavr jeńilis tapqan Don Kıhotqa týǵan selosy men úıine qaıtyp oralýǵa jáne eki jyl boıy nemese ózi arnaıy pármen túsirgenge deıin eshqaıda qıa baspaýǵa ámir etetin bolǵan; aıta keterligi, keńeske qatysýshylardyń bári de rysarlyqtyń ereje-qaǵıdalaryna qarsy shyqpaý úshin jáne onyń buzylýyna jol bermeý úshin Don Kıhottyń bul jarlyqty buljytpaı oryndaıtynyna senimdi edi jáne osyndaı myrzaqamaqta otyrǵan kezinde esalańdyǵyn umytyp ta keter nemese jarymestigin emdep jazatyn áldebir táýir dármek tabylyp qalar degen dámeleri de bolǵan.

Karrasko munyń bárin maqul kórdi, al oǵan atqosshylyqqa Sancho Pansanyń tamyry ári kórshisi, qýaqy da qýys keýde Tome Sesál surandy. Samsonnyń qalaı jaraqtanǵany jaıynda joǵaryda aıtylyp ótti, al kezdesken sátte tamyr-dosy tanyp qoımasy úshin Tome Sesál óziniń týa bitti tumsyǵyna ilgeride áńgime bolǵan jasandy da jalǵan muryndy japsyryp aldy, sóıtip Sesáldy janyna ertken Karrasko Don Kıhot attanǵan jolǵa túsip tartyp ketti. Ajal kúımesimen bolǵan shytyrman oqıǵa kezinde ony qýyp jetip te qalǵan, aqyr sońynda onymen orman ishinde kezdesti, olardyń arasynda bolǵan zeıindi oqyrmanǵa málim oqıǵalar da osy jerde ótti; eger Don Kıhottyń oı aǵymynda bakalavr — bakalavr emes dep ózin-ózi sendirgen ózindik erekshelikter bolmaǵanda, bakalavr lısensıat dárejesin alý múmkindiginen máńgi-baqı aırylǵan da bolar edi: óıtkeni, ol múıiz suraımyn dep baryp, qulaqtan aırylǵan edi ǵoı. Áreketteri qalaı qapaly aıaqtalǵanyn jáne saparlarynyń sońy qandaı qamyǵyńqy bolmaǵyn kórgen Tome Sesál bakalavrǵa mynadaı lebiz bildirdi:

— Ashyǵyn aıtsam, senor Samson Karrasko, ózimizge sol kerek: áldeneni qolǵa alyp kirisip ketý ońaı, biraq kóp rette bas saýǵalap qashyp qutylýdyń ózi — muń. Don Kıhot — delquly, ekeýimizdiń esimiz durys, anaý — din-aman, onyń ústine mazaq qyp myrs-myrs kúledi, al siz bolsańyz, jarqynym, mine, qandaısyz: kók ala qoıdaısyz ári qabaǵyńyzdan qar jaýyp tur. Al, endi oılanyp kórelik, naǵyz jyndy kim: týmysynan osyndaı adam ba álde óz qalaýymen delquly bolǵan adam ba?

Buǵan Samson bylaı dep jaýap qatty:

— Bul eki esýastyń arasyndaǵy aıyrmashylyq mynadaı: jaratylysynan jyndy bolǵan sol jyndy kúıinde qala beredi, al óz erkimen jyndy bolǵan kez-kelgen ýaqytta deni saý adamǵa aınalady.

— Endeshe, — dep ilip áketti Tome Sesál, — ózińizge atqosshylyq etýge tilek bildirgende men óz erkimmen jyndy bolǵam, al endi qazir qaıtadan óz erkimmen aqyl-esimdi taýyp, úıge qaıtqym keledi.

— Bul óz sharýań, — dep qulaqqaǵys etti Samson, — al men Don Kıhottyń sybaǵasyn bermeı, qandaı sebeppen bolsyn úıge qaıtpaımyn, endi men onyń sońyna ony aqylǵa keltirý maqsatymen túspeımin, tek bir ǵana kek qaıtarý maqsatyn kózdeımin, óıtkeni qabyrǵalarymnyń jan shydatpaı qaqsaýy ózimdi basqadaı adamgershilik pıǵyl-nıetten bas tartýǵa májbúr etip tur.

Osylaı áńgimelese otyryp olar bir eldi mekenge kelip jetti, osy jerde olarǵa otashy tabýdyń oraıy kele ketti, sol synyqshy sormańdaı Samsonǵa tıisti kómek kórsetti. Tome Sesál onymen qoshtasyp, úıine qaıtty, Samson bolsa, ońasha qalyp kek qaıtarý amalyn qarastyra bastady; kezi kelgende hıkaıamyz oǵan áli qaıtyp oralady, al qazir ol Don Kıhottyń qýanyshyna ortaqtasýǵa qushtar bop tur.

HÚİ taraý

Don Kıhot pen lamanchalyq bir kósheli dvoránnyń arasynda bolǵan áńgime jaıynda ilgeride aıtylǵandaı, ózin óte bir baqytty jandaı sezinip, júregin qýanysh pen maqtanysh kernegen Don Kıhot saparyn ármen jalǵap kele jatty; álgi jeńisi ózin zamanynyń eń zańǵar rysary dárejesine kóterip ketkendeı sezimde bolatyn; sóıtip, ol aldaǵy kúnderde ózine jolyǵýy yqtımal shytyrman oqıǵa ataýly túgeldeı támamdalyp, marapatty máresine jetkizildi dep sanady; sıqyrshylar men sıqyrshylyq ataýlyny ıttiń etinen jek kóre bastady; rysarlyq qańǵybastyǵy kezinde jegen qısapsyz kóp soqqysyn da, tisiniń jartysyn qıratqan tasty da, katorgaǵa jiberilgenderdiń raqymsyzdyǵyn da, ıangýastyqtardyń ózin soıylmen sileıtip salǵan ospadarsyzdyǵyn da esten shyǵardy; qysqasy, ol ózine-ózi: eger tek senora Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtaratyn amal, ádis nemese tásil oılap tapsam, onda ótken zamandardyń eń aqjoltaı kezbe rysarynyń qoly jetken eń keremet erligine de qyzǵanysh bildirmes edim, dedi. Osyndaı oılarǵa shomyp kele jatqanda Sancho oǵan:

— Buǵan ne deýge bolar, senor? Tamyrym Tome Sesáldyń adam aıtqysyz qolaqpandaı muryny kóz aldymnan áli ketpeı tur, — dedi.

— Apyraı, Sancho, shynyńmen-aq Aına Rysary — bakalavr Karrasko, al onyń atqosshysy — tamyryń Tome Sesál degen oıdasyń ba?

— Bul suraǵyńyzǵa qandaı jaýap qaıtararymdy bilmeımin, — dedi Sancho. — Biletinim bireý ǵana: sol atqosshydan basqa eshkim úıimniń, áıelim men balarymnyń dálme-dál deregin aıtyp bere almas edi, al álgi jasandy murnyn alyp tastaǵandaǵy álpeti — aýmaǵan sol Tome Sesáldyń kespiri, Tome Sesálmen derevnáda turǵanymda jıi kezdesip júrdim ǵoı, úıimizdiń de arasynda úı joq, onyń ústine anaý kádimgi Tome Sesál sıaqty sóıleıdi.

— Qane, asyqpaı tarazylap kóreıik, Sancho, — dedi Don Kıhot. — Al, aıtshy óziń: kezbe rysar sekildi kıinetindeı, saýyt-saıman ilip, qarý ala júretindeı jáne meni jekpe-jekke shaqyratyndaı bakalavr Samson Karraskoǵa ne kórinipti? Men onyń qas jaýy ma edim? Ashý-yzasyn týdyratyndaı oǵan birdeńe istep pe em? Álde onymen baqtalas pa edim — ol da áskerı jolǵa túsip, osy salada ózim adal eńbekpen qol jetkizgen ataq-dańqyma qyzǵanysh bildirip júr me edi?

— Endeshe, senor, bul rysardyń, ol kim bolsa da meıli, bakalavr Karraskomen, al atqosshysynyń — balamnyń ókil ákesi Tome Sesálmen egiz qozydaı uqsastyǵyn qalaı túsindiresiz? — dedi Sancho kelisińkiremeı. — Eger bul, sizdińshe, sıqyrshylyq bolsa, onda sıqyrshylar nege basqaǵa emes, tap osy ekeýine uqsas bolýdy uıǵarǵan?

— Munyń bári — qyr sońymnan qalmaı júrgen zulym kóz baılaýshylardyń timiskilik aıla-sharǵylary, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Osy aıqasta jeńiske jetetinimdi aldyn-ala bilgen olar Karraskoǵa degen dostyq sezimim semserimniń ushy men keshirimdi bilmeıtin bilegimniń arasyna tura qap, júregimde tutanǵan ádiletti ashý-yzany álsiretýi úshin jeńilgen rysardyń bakalavr dosyma uqsas bop shyǵýyna astyrtyn qam jasaǵan, ıaǵnı olarǵa qýlyq-sumdyqpen ómirimdi óksitýge áreket jasaǵan adamnyń ómirin saqtap qalý qajet bolǵan. Muny saǵan dáleldep jatýdyń qajeti az, Sancho, — sıqyrshylarǵa bir álpetti ekinshisine, súıkimdini — suryqsyzǵa, suryqsyzdy — súıkimdige aınaldyra salýdyń túk qıyndyǵy joǵyn óz tájirıbeńnen bilesiń, al tájirıbe eshqashan ótirik aıtpaıdy, aldamaıdy da: budan birer kún buryn jan teń kelmes Dýlsıneıanyń sulýlyǵy men symbatyn tutastaı jáne shynaıy álpetine tolyq saı kelip turǵan qalpynda óz kózińmen tamashaladyń, al men bolsam janarynda jylt joq, aýzynan sasyq ıis ańqyǵan, suryqsyz da mojantopaı, qarapaıym sharýa áıelin jolyqtyrdym, al eger zalym sıqyrshynyń Dýlsıneıa óńin osylaı óreskel túrde ózgertýge dáti barǵan bolsa, onda meni jeńimpaz atandyrmaý úshin sol zalymnyń rysardy — Samson Karraskoǵa, al atqosshysyn — balańnyń ókil ákesine aınaldyryp jibergenine tańyrqaýdyń qajeti az. Biraq, qaıtken kúnde de, onyń qıapaty qandaı bolǵanyna qaramastan, jeńiske qol jetkizgenim kóńilimdi kónshitip-aq tur.

— Munyń shyndyǵy qaısy, ótirigi qaısy, ony bir qudaıdyń ózi ǵana biledi, — dep qulaqqaǵys etti Sancho.

Dýlsıneıanyń qubylysy óziniń alaıaqtyǵy men qıturqylyǵy arqasynda iske asqany Sanchoǵa bek jaqsy málim bolǵandyqtan, myrzasynyń oılap tapqan joramalyna kóńili onsha tolyńqyramady, alaıda áldeneni abaısyz shatyp qoıyp, ótirigimdi shyǵaryp alam ba dep qarsy daý aıtqan joq.

Sol arada, ekeýi áli osy áńgimemen aldanyp kele jatqanda, olardy oınaqshyǵan sur teńbil at mingen bir adam sońdarynan qýyp jetti; ústine sapaly jasyl shuǵadan tigilgen, qyzǵyltym-qońyr barqytpen ádiptelgen plash, basyna barqyt beret kıipti; bıesiniń jeńil ábzeli men úzeńgisi qysqalaý kelgen eri qoıý kúlgin jáne jasyl tústi bolatyn; moınyna asylǵan jasyl-sarǵysh, jalpaq qaıys taspaǵa mavrlardyń qaıqy qylyshy ilinipti, qysqa qonyshty etigi de qaıys taspa tárizdi bezendirilipti; altyn jalatylmaǵan, jasyl lakpen boıalǵan shporynyń muqıat tazartylyp, jyltyratylǵany jáne kúlli kıim-keshegine jarasyp turǵany sonsha, tipti altynnan artyq sekildi kórinetin. Qatarlasqan sátte jolaýshy bularmen sypaıy sálemdesti, sosyn bıesin shpormen bir tebinip ótip kete bermek bolǵan, biraq Don Kıhot ony aıqaılap toqtatyp, bylaı dep til qatty:

— Qurmetti senor! Biz bara jatqan jaqqa qaraı baǵyt alsańyz jáne onsha asyǵys bolmasańyz, onda, raqym etip, birge júrseńiz qaıter edi?

— Shynymdy aıtsam, — dep ún qatty salt atty, — tezdetip ótip bara jatqan sebebim, bıemniń janasyp qalýy atyńyzdy ábigerge túsire me dep qoryqqam.

— Siz, senor, — dep jaýap qatty buǵan Sancho, — tizgindi batyl tarta berýińizge bolady, sebebi atymyz jer-álemdegi eń sypaıy da tárbıeli janýar. Mundaı jaǵdaılarda eshqashan eshqandaı ádepsizdik baıqatyp kórgen emes, tek jalǵyz ret ábestik jasaǵany bar, biraq onyń ótemin myrzam ekeýimiz eselep tólegenbiz. Qaıtalap aıtaıyn, ózińiz qolaı kórseńiz áste asyqpaýyńyzǵa bolady: bıeńizdi balmen sylap qoısańyz da atymyzdyń oǵan kóz qıyǵyn salmaıtynyna basymdy báske tigýge barmyn.

Tizgin irikken jolaýshy Don Kıhottyń bet-álpeti men tulǵasyna tańyrqana qarap qaldy, bul kezde ol dýlyǵasyz kele jatqan, sebebi dýlyǵany Sancho basqa da ýaq-túıek zattarmen birge eriniń aldyńǵy qasyna baılap qoıǵan; jasyl kıimdi salt atty Don Kıhotqa bar yqylas-peıilimen shuqshıa qarasa, Don Kıhot jasyl kıimdi salt attyǵa odan da zor yqylas-peıilmen shuqshıa qaraǵan edi, óıtkeni bul oǵan tegin adam emesteı kóringen. Túrine qarap jasyl kıimdi salt attyny elýlerde dep oılaýǵa bolatyn; shashy shamaly býryl tartqan, oraq muryndy, júzi jyly, sonymen qabat mańǵaz, bir sózben aıtqanda, kıimi sekildi keskin-kelbeti de týra jolmen júretin adam ekenin ańǵartatyn. Al, jasyl kıimdi salt atty bolsa, Lamanchalyq Don Kıhotqa qarap turyp álpeti anadaı, ózin-ózi ustaý máneri mynadaı jandy ómiri kezdestirmegeni jaıyndaǵy oıǵa tireldi; onyń moınynyń uzyndyǵyna, uzynturalyǵyna, betiniń júdeýligi men qýqyldyǵyna, saýyt-saımanyna, qımyl-qozǵalysy men keskin-kelbetine, jalpy bul óńirde kópten kózge shalynbaǵan osyndaı túr-pishini men turpatyna tańyrqanýmen boldy. Jolaýshynyń ózine qadala qaraǵany Don Kıhot nazarynan tys qalǵan joq, onyń ańyryp, ańtarylǵan keıpiniń ózi-aq boıyn áýestik bılep alǵanyn jetkilikti dárejede aıǵaqtap turǵandaı edi. Barynsha sypaıy jáne meılinshe kishipeıil adam bolǵandyqtan Don Kıhot jolaýshy tarapynan qandaı da bir suraqtyń qoıylýyn tospastan, tilegin oryndaýǵa ózi birinshi bop yqylas bildirip, bylaı dedi:

— Syrt pishinim sizdi ózine tán ereksheligimen jáne shetindigimen tańyrqantýy múmkin, biraq men oǵan onsha tańyrqanbaımyn, alaıda ózimniń shytyrman oqıǵa izdep máńgilik dańqqa bólengen rysarlar qataryna jatatynymdy aıtyp bersem tańyrqanýdy múldem qoıatyn bolasyz. Men ósken ortamdy tastap shyqtym, qojalyǵymdy kepilge ótkizdim, oıyn-saýyqtan bas tarttym, sóıtip qaıda qalasa sonda aparýy úshin taǵdyrdyń yrqyna berildim. Men kezbe rysarlyqqa qaıtadan jan bitirýdi maqsat tutqan adammyn, mine talaı kún boldy, bir qulap, bir turyp, qaıta súrinip, qaıta umtylyp, jesirlerge kómektesip, boıjetkenderdi qanatymnyń astyna alyp, kúıeýge shyqqan áıelderge, jetimder men jas balalarǵa qamqorlyq jasap júrmin, ıaǵnı kezbe rysarlar atqaratyn jáne olarǵa paryz sanalatyn istermen aınalysyp júrmin, oıǵa alǵanymnyń jartysynan astamyn oryndap ta qoıdym. Endi mine, qısapsyz áskerı jáne hrıstıandyq erligimniń arqasynda ózim jaıynda kitap jazyldy jáne ol álemdegi barlyq tilge túgel nemese túgelge jýyq aýdaryldy. Meniń hıkaıam uzyn sany otyz myń kitap bop tarady, eger kóktegi qudiret kedergi keltirmese odan myń ese kóp danamen basylyp shyqpaq. Al endi áńgimeni uzarta bermes úshin jáne bárin birneshe sózben, tipti bir-aq sózben jetkizý úshin, sizge ózimniń — Lamanchalyq Don Kıhot, basqasha aıtqanda — Qaıǵyly Beıne Rysary ekenimdi málim etpekpin; álbette, ózińdi-óziń maqtaý uıat nárse, alaıda maqtaıtyn basqa eshkim bolmasa, amal joq, ózińdi óziń maqtaýyńa týra keledi. Sóıtip, senor dvorán, endi sizdi myna at ta, naıza da, qalqan da, atqosshy da, myna saýyt-saımanym da, óńimniń qýqyldyǵy da, shamadan tys júdeýligim de tańyrqantpaýǵa tıis, óıtkeni endi meniń kim ekenimdi, nendeı ispen shuǵyldanatynymdy jaqsy biletin boldyńyz.

Osyny aıtyp Don Kıhot únsiz qaldy, al jasyl kıimdi salt atty bolsa uzaq ýaqyt jaýap qatqan joq, — ne derin bilmeı turǵan sekildi kóringen; ájeptáýir ýaqyttan soń, aqyry bylaı dep sóılep ketti:

— Ańyryp qalǵan keıpime qarap, senor rysar, kóńilimde oıanǵan tilekti tap basyp tanydyńyz, alaıda ózińizben kezdesý saldarynan týyndaǵan tańyrqanýshylyqtan álige deıin ózime-ózim kele almaı turmyn; tipti kim ekenimdi bilgennen keıin tańyrqanýdy qoıasyz degenińizben de, senor, bul múldem olaı bolmaı tur, kerisinshe, dál qazir, sony bilgennen keıin, tańyrqanýshylyǵym men túsinbeýshiligim tipten údep ketti. Apyraı, kezbe rysarlardyń búginde shynymen-aq ómirde bar bolǵany ma jáne shynaıy rysarlyq erlikter hıkaıasy kitap bop basylyp jatqany ma? Bizdiń zamanymyzda bireý-mireý jesirlerge qamqorlyq jasaıdy, boıjetkenderdi qanatynyń astyna alady, kúıeýge shyqqandarǵa qurmet kórsetedi, jetimderge járdemdesedi degenge sene almaımyn jáne sizdi óz kózimmen kórmesem eshqashan senbegen de bolar em. Endi sizdiń, ózińiz aıtqandaı, kitap bop basylyp ta qoıǵan, izgi de shynaıy erlikterińizdiń hıkaıasy jaryqqa shyqqannan keıin, qudaıǵa shúkir, kezbe rysarlardyń qısapsyz jalǵan hıkaıasy umyt bolatyn da shyǵar, — bulardan qazir aıaq alyp júrgisiz jáne minez-qulyqtyń buzylýyna, paıdaly shyǵarmalardyń shettep qalýyna, olarǵa degen senimniń azaıýyna septesip jatyr.

— Kezbe rysarlar hıkaıasy jalǵan ba álde jalǵan emes pe — ol áli oılanatyn másele, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot.

— Bulardyń ótirik áńgime ekenine senbeıtin kim bar? — dep surady jasyl kıimdi jolaýshy.

— Men senbeımin, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — alaıda bul áńgimeni ázirshe qoıa turalyq, óıtkeni áli de saparlas bolatyn bolsaq, kezbe rysarlar hıkaıasynda eshqandaı shyndyq joq deıtin keń tarap ketken pikirdi beker qýattap júrgenińizge, qudaı sátin salsa, kózińizdi jetkizermin dep oılaımyn.

Don Kıhottyń sońǵy aıtqan sózi jolaýshyǵa bunyń esi durys emes-aý degen kúdik týǵyzdy, sóıtip keıingi áńgime osy oıyn ornyqtyra túser dep baǵamdady, alaıda oı-pikir tıegin qaıta aǵytpas buryn Don Kıhot jolaýshyǵa onyń kim ekendigi jaıynda suraq qoıdy, óıtkeni ózi jóninde, laýazymy, nemen aınalysatyny týrasynda habar etip te úlegrgenin aıtty. Buǵan jasyl plashty salt atty bylaı dep jaýap qatty:

— Senor Qaıǵyly Beıne Rysary, men ıdalgomyn, qudaı qossa, ózimiz búgin tústik ishetin eldi mekende týyp óstim. Ortadan joǵarylaý dáýletim bar, al aty-jónim — don Dego de Mıranda bolady. Áıelim, balalarym men dostarymnyń ortasynda ǵumyr keship jatyrmyn. Súıikti ermegim — ańǵa shyǵý men balyq aýlaý, alaıda men suńqar da, tazy da ustamaımyn, esesine mende qolǵa úıretilgen qur men shaqar kúzen kóp. Kitaphanamda ıspan jáne latyn tilindegi ondaǵan kitap bar, romandar da, dinı taqyryptaǵy dúnıeler de joq emes, biraq rysarlyq romandardy tabaldyryqtan attatpaımyn. Ýaǵyz aıtatyn kitaptardan góri kórkem ádebıetti, — onda da tek ádepten ozbaıtyn, tiliniń tazalyǵy qýanyshqa bólep, qıalynyń ushqyrlyǵy qaıran qaldyryp, tańdaı qaqtyratyndaryn, — kóbirek oqımyn: alaıda Ispanıada mundaı kitaptar neken-saıaq. Keı-keıde kórshilerim men dostarymnyń úıinen tústik ishem jáne olardy ózim de jıi qonaqqa shaqyram: qonaqqa jaıatyn dastarqanym kóz tartarlyq kórkem ári as ta tók mol bolady; ózim bireýdi ǵaıbattamaımyn jáne ózim otyrǵan jerde ondaı sózdiń aıtylýyna qatań tyıym salam; basqalardyń qalaı tirlik keship jatqanyna áýestik bildirmeımin jáne bireýdiń isine qol suqpaımyn; shirkeýge kún saıyn baram; joq-jitikterden járdemimdi aıamaımyn, biraq ekijúzdilik pen ataqqumarlyqqa áýestenip ketpeý úshin ony dabyra qylmaımyn, al bular eń qarapaıym degen adamnyń ózin jymyn bildirmeı júrip joldan taıdyratyn jaýymyz ǵoı; ursysyp qalǵandardy tatýlastyrýǵa tyrysam; qudaı anasy ámirshimizge taýap etem jáne árdaıym jaratqan ıemizdiń sheksiz meıiriminen úmit qylam.

Idalgonyń ómir salty men ýaqytyn qalaı ótkizip jatqany jaıyndaǵy áńgimesin Sancho aýzyn ashyp, kózin jumyp esi kete tyńdady, sosyn bul izgilikti de áýlıelik ómir jáne mundaı ómir keship júrgen adam shyn máninde de ǵajaıyp qasıet ıesi, degen baılam jasap, eseginen sekirip tústi de, salt attynyń oń jaq úzeńgisinen ustaı alyp, jylamsyraǵan qalpy erekshe súısinispen aıaǵynan áldeneshe ret súıip-súıip aldy, muny kórgen ıdalgo bylaı dep daýystap jiberdi:

— O ne qylǵanyń, qadirmendim? Nege súıip jatyrsyń?

— Súıýime bóget jasamańyz, — dep jaýap qatty Sancho, — sebebi, taqsyr, áýlıe adamdy, onyń ústine, salt atty áýlıeni, ómirimde tuńǵysh ret kórip turmyn.

— Men áýlıe emespin, — dedi ıdalgo kelispeı, — men keremet kúnákar janmyn, al seniń, baýyrym, aq júrektigińnen baıqalyp turǵanyndaı, jaqsy adam ekenińde kúmán joq.

Sancho esegine qaıta mindi, onyń álgi qylyǵy myrzasynyń qasiretti kóńil qoınaýynan kúlki týyndatty, al don Degony taǵy da tańyrqanýǵa májbúr etti. Don Kıhot seriginen qansha balasy baryn surady jáne sol boıda shyn qudaıdyń kim ekenin áli bile qoımaǵan ejelgi fılosoftar tabıǵat tartýy men Fortýna tartýyn, sondaı-aq adamda jaqsy dos pen jaqsy balanyń kóp bolýyn eń uly izgilik dep baǵalaǵanyn qulaqqaǵys etip qoıdy.

— Meniń, senor Don Kıhot, bir-aq balam bar, — dep jaýap qatty ıdalgo, — alaıda ondaı bala mende bolmasa, ózimdi budan da góri baqyttyraq seziner edim, munyń sebebi onyń jamandyǵynda da emes, munyń sebebi onyń ózim oılaǵandaı onsha jaqsy bolmaı turǵanynda. Jasy on segizde, alty jylyn Salamankada ótkizip, latyn jáne grek tilderin úırendi. Sóıtip, endi onyń basqa da ǵylymdarmen shuǵyldanatyn mezgili jetti ǵoı dep uıǵarǵan kezimde, poezıa ǵylymymen (eger muny ǵylym dep ataýǵa bolsa) aınalysýǵa basy-bútin berilip ketkeni jáne ózim aıryqsha armandaǵan quqyqtanýǵa da, kúlli ǵylymnyń kókesi — teologıaǵa da ómirin arnaýǵa esh yqylasy joqtyǵy belgili boldy. Ol bizdiń tuqymnyń betke ustaryna aınalatyn shyǵar dep armandaǵam, óıtkeni búgingi kúni ámirshiler izgi nıetti jáne jalpyǵa paıdaly ǵalymdyqqa mol syı-sıapat jasaıdy, al izgi nıetten ada ǵalymdyq ta bir, maldyń boǵynda jatqan injý de bir. Meniń balamnyń qudaıdyń qutty kúni aınalysatyn isi: Gomerdiń Ilıadasyndaǵy myna bir óleń joly táýir me álde nashar ma, Marsıaldyń bálen degen epıgramsy ádepti me álde ádepsiz be, Vergılııdiń bálen degen, túgen degen óleńin olaı túsiný kerek pe álde bylaı túsiný kerek pe — mine, osynyń túbine jetý ǵana. Bir sózben aıtqanda, jańaǵy ataǵan aqyndarymnyń, sondaı-aq Gorasııdiń, Persııdiń, Iývenal men Tıbýlldiń týyndylarynan basqa eshkimmen tildespeıdi, qazirgi ıspan aqyndaryn onsha kóp unatpaıdy, alaıda ıspan poezıasymen qanshalyqty az aınalysqanymen, qazir ol ózine Salamankadan jiberilgen tórt joldyq shýmaqqa glosa qurastyrýmen basyn qatyryp júr, — shamasy, bul ádebı saıys úshin qajet dúnıe bolsa kerek.

Buǵan Don Kıhot bylaı dep jaýap qatty:

— Balalar, senor, ata-ana qursaǵynyń bir bólshegi esepti, osy sebepten de, olardy jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, tánimizge ómir beretin janymyz sekildi jaqsy kórýimiz kerek. Ata-ananyń paryzy — olardy jas kezinen-aq izgiliktiń, ónegeliliktiń jáne izgi nıetti hrıstıandyq ómirdiń jolyna salý, sonda ol keıin, kemeline tolǵanda, ata-anasynyń qarıalyq tirliginiń tiregine jáne óz urpaǵynyń maqtanyshyna aınalady. Olardy belgili bir ǵylymmen shuǵyldanýǵa májbúr etýdi men parasattylyq sanatyna qosa almaımyn, — bul jerde tek kózin jetkizý, sendirý arqyly ǵana áreket etý kerek; mektep shákirtine isher as jaıynda qam jeýdiń qajeti bolmasa, — óıtkeni bul jaıynda ol ýaıym etpeıdi, tamaǵyn ata-anasy taýyp beredi, — onda, menińshe, ata-anasynyń oǵan erekshe beıimdilik tanytqan ǵylymymen aınalysýyna da erik bergeni jón, al poezıa ǵylymynan paıda tabýdan góri jan raqatyn tabý jaǵy basym bolǵanymen, ony zertteýde turǵan eshqandaı ábestik joq. Meniń oıymsha, senor ıdalgo, poezıa názik te jas, úrip aýyzǵa salǵandaı sulý qyzǵa uqsaıdy, basqa kóptegen qyz, ıaǵnı qalǵan ǵylymdardyń bári, oǵan tartý-taralǵy berip, oǵan áshekeı taǵyp, ony ádemilendire túsýge tyrysady, sóıtip oǵan bulardyń kórsetken qyzmetin paıdalaný, al bularǵa — onyń ataq-abyroıynyń shýaǵyna shomylý qajet bolady. Biraq, bul qyz ózine ojar qylyq kórsetkendi, kóshe aralatyp, ózi jaıynda alańdarda nemese saraı qaltarystarynda aıqaı salǵandy jaratpaıdy. Onyń aıryqsha metaldan jasalǵany sonsha, ońtaıly paıdalana bilgen adam ony baǵa jetpes altynǵa aınaldyra alady. Bul adam ony qatań tártipte ustaýy qajet, sóleket satıralar men anaıy sonetter túrinde júz kórsetýine jol bermeýge tıis; batyrlar jyryn, aıanyshty tragedıalar men kóńildi de qıturqy komedıalardy ǵana bolmasa, ony eshqashan satpaý kerek. Saıqymazaqtardan jáne boıyndaǵy asyl qazynanyń qadirin bilmeıtin, baǵalaı almaıtyn nadan qara tobyrdan irgesin aýlaq ustaǵany abzal. Qudaı aqy, senor, qara tobyr degende meni qarapaıym jurtty, násili nashar adamdardy meńzep otyr dep oılap qalmańyz, — bilimsiz dúbáralardyń bárin, meıli ol senor bolsyn nemese knáz bolsyn, qara tobyrlar qataryna qosýǵa bolady jáne olar solaı atalýǵa tıis te, al poezıaǵa ózim atap kórsetken negizde qamqorlyq jasap, oǵan ıe bolǵan adamǵa álemniń kúlli joǵary mádenıetti halyqtary tarapynan zor qurmet pen qoshemet kórsetiledi. Al endi, senor, balańyzdyń ıspan poezıasyna yntyǵy báseń degenge kelsek, meniń oıymsha, bul arada ol aǵattyq jasap júrgen tárizdi, al onyń sebebi mynadaı: uly Gomer latynsha jazǵan joq, óıtkeni grek bolatyn, Vergılıı de grekshe jazǵan joq, óıtkeni rımdik edi. Qysqasyn aıtqanda, ejelgi aqyndardyń bári de ana sútimen daryǵan tilde jazdy, izgi oılaryn jetkizý úshin shet tilderge júgingen joq, sondyqtan nemis aqyny — óz tilinde, al kastıldik nemese tipti bıskaılyq aqyn óz tilinde jazǵandy ar sanamas úshin bul dástúrdi dúnıedegi támam jurttyń arasyna taratqan jón bolar edi. Deı turǵanmen, senor, balańyz, menińshe, ıspannyń óz poezıasynan góri, ıspan tilinen basqa birde bir til men ǵylymdy bilmeıtin aqyndarǵa qarsy sekildi: sebebi, basqa tilder men ǵylymdar olardyń tabıǵı darynyna shyraı berip, jiger qosyp, odan ári jetile túsýine septik eter edi, dep oılaıdy ǵoı deımin. Alaıda, dolbarym durys bolsa, balańyzdyń bul pikiri de qate, óıtkeni “aqyndyq — týa bitti qasıet” degen sózdiń jany bar, — al, munyń ózi — aqyndyq qasıet daryǵan adam anasynyń qursaǵynan jaryq dúnıege aqyn bop shyǵady degen sóz jáne kóktegi qudiretti kúsh darytqan tek jalǵyz osy qabiletimen ǵana, basqadaı eshbir ilim-bilimsiz jáne basqadaı eshbir daǵdysyz-aq est Deus in nobis¹⁶ degen sózdiń durystyǵyn dáleldep beretin shyǵarmalar týdyrady. Odan soń taǵy bir aıtarym, týma talanty bar, oǵan qosa sheberlikti ıgergen aqyn tek jalǵyz sheberliktiń kómegi arqyly ǵana aqyn atanbaqqa nıettengen óleńshiden áldeqaıda táýir bolady jáne odan kósh ilgeri alda júredi, al munyń sebebi ónerdiń tabıǵattan asyp túse almaıtynynda jatyr — óner tek ony jetildirýge ǵana jaraıdy, al tabıǵattyń ónermen, ónerdiń tabıǵatpen ushtasýynan múltigi joq myqty aqyn ómirge keledi. Osy aıtqanymnyń bárinen túıýge bolatyn tujyrym, senor ıdalgo, mynadaı: balańyzdyń baqyt juldyzy bastaǵan jaqqa sapar shegýine kedergi keltirmeýińiz kerek, óıtkeni, eger ol zeıindi shákirt bolsa jáne ǵylymnyń alǵashqy satysyna, atap aıtqanda, til satysyna shyǵyp ta úlgerse, ondashy qazir osyndaı bilimge ıe bolǵan ol zaıyrly ǵylymdardyń da shyńyna óz betinshe órmelep shyǵa alady, al shynaıy dvoránǵa, — kádimgi plash kıip, shpaga taqqan dvoránǵa, — bul da óte jarasymdy, bul da onyń dárejesin arttyryp, mıtralar — epıskoptardyń, mantıalar — tájirıbeli sottardyń abyroıy men áshekeıine qyzmet etetindeı mindet arqalaıtyn bolady. Eger balańyz áldekimniń ar-namysyna tıetin satıra jazýmen áýestene bastasa ony uıaltýǵa tyrysyńyz, jazalańyz, shımaı-shatpaǵyn jyrtyp tastańyz, biraq eger onysy Gorasıı ónegesinde jazylǵan ýaǵyzdyq dúnıe bolsa, jalpy kinárat ataýlyny Gorasııdiń sheberligimen shenep-minese, onda ony maqtańyz, óıtkeni aqyndar kúnshildikke qarsy shyǵýǵa, óz óleńderinde kúnshilderdi áshkereleýge, sondaı-aq basqa da kinárattarǵa qarsy turýǵa tıis, biraq jeke adamdar jaıynda áńgime qozǵamaýy qajet; solaıy solaı, áıtse de, áldenendeı bir ashshy sózdi aıtyp salýdyń qyzyǵy úshin Pont araldaryna jer aýdarylýdan taıynbaıtyn aqyndar da bar. Eger aqyn ómirde pák-taza tirlik keshse, óleńderinde de sol qalpynda qalady. Qalam — jan-dúnıeniń tili: aqyn júreginde qandaı oı-nıet oryn tepse, jazǵandarynan da sol kórinis beredi; al eger korólder men shonjarlar poezıanyń osynaý ǵanıbet ǵylymy parasatty, izgi nıetti jáne kósheli adamdardyń qolynda ekenin kórse, olar mundaı aqyndardy qurmet tutady, elep-eskeredi jáne bularǵa syı-sıapat kórsetedi, eshqashan naızaǵaı túspeıtin aǵash japyraqtarynan gúltáj de kıgizedi: bul — mańdaıy osyndaı gúltájben kómkerilip, izet kórsetilgen aqyndy jábirleýge eshkimniń qaqy joq degenniń belgisi.

Don Kıhottyń paıymdaýlary jasyl plashty salt attyny qaıran qaldyrǵany sonsha, onyń aqyl-oı qabileti jaıynda qazir múldem basqa pikirde bolatyn. Bul áńgime ózin onsha kóp qyzyqtyrmaǵan Sancho osy aralyqta joldan shyǵyp ármenirekte qoı saýyp jatqan baqtashylardan sút suramaqqa burylǵan, al Don Kıhottyń parasat-paıymy men oryndy oı-pikirine tánti bolǵan ıdalgo áńgimeni ármen jalǵaýǵa oqtalǵan, biraq Don Kıhot kenet basyn joǵary kóterip, alǵa qaraı kóz tikti de, jol boıymen ózderine qaraı bettep kele jatqan, koról týlarymen bezendirilgen arbany kórip qaldy, sóıtti de muny áldenendeı bir jańa shytyrman oqıǵaǵa joryp, Sanchodan dýlyǵasyn surap aıqaıǵa basty. Atalmysh Sancho ózin shaqyryp jatqanyn estip, baqtashylardy tastaı saldy da, sur jorǵasyn tebinip sol sátte-aq myrzasynyń qasyna kelip jetti, al myrzasy adam aıtsa sengisiz bir sumdyq shytyrman oqıǵaǵa kez bolǵan-dy.

HÚİİ taraý

Budan Don Kıhottyń qulaq estip, kóz kórmegen batyldyǵy qandaı shekke jete alatyndyǵy men jetkeni kórinis beredi, sondaı-aq munda arystandarmen aradaǵy Don Kıhot aqyry oıdaǵydaı aıaqtap shyqqan shytyrman oqıǵa jaıynda áńgimelenedi.

Hıkaıada aıtylǵanyndaı, Don Kıhot dýlyǵamdy ákel dep Sanchoǵa aıqaılap jatqan shaqta Sanchonyń baqtashylardan súzbe satyp alyp jatqan; myrzasynyń digirlep eki aıaǵyn bir etikke tyqqanynan qatty sasqan ol súzbesin qaıda qoıaryn, ne nársege salyp apararyn bilmeı qaldy; tastap ketýge kózi qımady, óıtkeni aqshasy tólenip te qoıǵan, osy jaǵdaıǵa baılanysty ol súzbeni dýlyǵanyń ishine sala salǵandy jón kórdi; ne qajet bop qalǵanyn bilmekke Don Kıhotqa qaraı bet alǵan kezinde ol oǵan osyndaı syılyq ákele jatqan, al anaý jaqyndap kele bergen buǵan bylaı dedi:

— Dostym! Dýlyǵamdy bere ǵoı, — ne meniń shytyrman oqıǵa degennen túk túsinigim joq, ne áne bir kózge shalynǵan nárse qolyma qarý alýǵa májbúr etýge tıis jáne májbúr ete de bastaǵan keremet bir shytyrman oqıǵa.

Bul sózdi estigen jasyl plashty salt atty jan-jaǵyna qarandy, biraq qarsy kele jatqan, birneshe shaǵyn tý tigilgen arbadan basqa eshteńeni kóre almady; atalmysh shaǵyn týlar ony arbamen uly mártebeli aǵzamnyń qazynasyn ákele jatyr-aý degen oıǵa jeteledi jáne Don Kıhotqa osylaı dep aıtty da; Don Kıhot, alaıda, oǵan sengen joq, óıtkeni ózine ushyrasatyn keptiń bári shytyrman oqıǵa, tek qana shytyrman oqıǵa bop tabylady dep biletin jáne bul pikirinen esh aınymaıtyn, sondyqtan álgi ıdalgoǵa bylaı dep jaýap berdi:

— Kimde kim urysqa saqadaı saı bolsa, sol jaýyn jartylaı jeńip te qoıady. Daıyn bop turǵannan eshteńe utylmaımyn: kózge kórinetin de, kórinbeıtin de jaýlarym bar ekenin óz tájirıbemnen jaqsy bilem, alaıda olardyń qashan, qaı jerde, qaı ýaqytta jáne qandaı kespirde tap beretini maǵan beımálim.

Odan soń Sanchoǵa qarap til qatyp, dýlyǵasyn berýin talap etti, biraq anaý súzbeni shyǵaryp alýǵa úlgermeı qaldy da, dýlyǵany sol kúıinde bere salýǵa májbúr boldy. Don Kıhot dýlyǵany alyp, ishinde birdeńe jatyr-aý dep oılamastan, jyp etkizip basyna kıe qoıdy; al súzbe basylyp ári syǵymdalyp úlgergendikten sarysýy Don Kıhottyń beti men saqalyn túgel jýyp ketti, bul Don Kıhotty jaman shoshytyp, bylaı dedi:

— Bul nemene ózi, Sancho? Álde bas súıegim jıdip ketti me, álde mıym erip ketti me, álde qara sýǵa túsip terlep kettim be, bilmeımin. Al endi shynymmen-aq terlep ketsem, onda bul, árıne, úreıge boı aldyrǵandyqtan emes, solaı desem de, ózimdi kútip turǵan shytyrman oqıǵanyń jan túrshigerlik ekeninde esh kúmánim joq. Betimdi súrtetin birdeńe bershi, — terdiń shúmektep aǵyp turǵany sonsha, dym eshteńe kórseter emes.

Myrzasynyń páleniń qaıdan kelgenin túsinbeı qalǵany úshin qudaıǵa ishteı alǵys jaýdyrǵan Sancho oǵan oramal usyndy. Don Kıhot súrtinip, basy nelikten salqyn tartqanyn bilý úshin dýlyǵasyn sheship aldy, odan soń dýlyǵa ishindegi aqshyltym botqany kórgen boıda murnyna taqap ıiskeledi de:

— Senora Dýlsıneıa Tobosskaıanyń ómirimen ant eteıin, súzbeni munda salyp qoıǵan sen ǵoı satqyn, alaıaq ári kórgensiz atqosshy, — dedi.

Esh kinási joq adamnyń enjar keıpine engen Sancho buǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Eger ol súzbe bolsa, maǵan bere qoıyńyzshy ony, taqsyr, jep alaıyn... Joǵa, ony jese shaıtannyń ózi jesin, — óıtkeni, ony sonda salyp júrgen sol ǵoı. Oıbaı-aý, dýlyǵańyzdy bylǵaýǵa dátim qalaı barady meniń? Tapqan ekensiz kózsiz batyrdy. Aq-adal shynymdy aıtaıyn sizge, senor, jaratqannyń ózi jarylqap bergen jartykesh aqylymmen ańǵarǵanym: meniń de, shamasy, anaý álgi sıqyrshylarym bar-aý deımin jáne ózińizge kóleńkeńizdeı uqsas hám aýzyńyzdan túse qalǵandaı adam bolýym sebepti meniń de qyr sońymnan qalmaı júrgenderi anyq, mine solar jynyńyzǵa tıý úshin jáne ádetke aınalǵan daǵdyńyzsha meni soıyp salýǵa májbúr etý úshin myna qoqyr-soqyrdy sonda suǵa salǵan ǵoı. Alaıda olar bu joly, shyn sózim, ońbaı qatelesti: men myrzamnyń parasat-paıymyna senem, — mende súzbe de, sút te, basqa da ondaıǵa uqsas eshteńe joq ekenin qojaıynym jaqsy biledi, al eger mende ondaı birdeńe bola qalsa, onda oǵan dýlyǵańyzdan góri aldymen óz qursaǵymnan oryn taýyp bermeımin be.

— Durys aıtasyń, — dep qoshtady ony Don Kıhot.

Idalgo munyń bárin qas qaqpaı qadaǵalap, bárine tańyrqanýmen boldy, ásirese Don Kıhottyń basyn, betin, saqalyn súrtinip, dýlyǵasyn da súrtip basyna kıip, úzeńgige shirenip turǵan qalpy semserin qarap shyǵyp, naızasyn qolyna alǵannan keıin:

— Al endi ne bolsa da kórip alaıyn, — tipti shaıtannyń ózimen shaıqasýdan da taıynban, — degen sózi ony tipten qaıran qaldyrdy.

Bul eki aralyqta tý tikken arba jaqyn kelip te qalǵan; sol jerde málim bolǵanyndaı, qashyrdyń birine mingen at aıdaýshy men arbanyń aldyńǵy jaǵyna jaıǵasqan taǵy bir adamnan basqa nókeri joq eken. Don Kıhot ilgeri ozyp shyqty da, bylaı dedi:

— Qaıda jol tarttyńdar, baýyrlar? Bul neǵylǵan arba, ne ákele jatyrsyńdar, mynaý neǵylǵan jalaýlar?

At aıdaýshy oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Arba meniki, eki qaharly arystan qamalǵan tor ákele jatyrmyn, bulardy Oran gýbernatory uly mártebeli aǵzamǵa tartý retinde saraıǵa jiberip otyr, al týlar bolsa — koról ámirshimizdiń óziniki, sonyń dúnıe-múlkin ákele jatqanymyzdyń belgisi.

— Al, arystandar qandaı, iri me? — dep surady Don Kıhot.

— İriligi sonsha, — dep jaýap qatty arbanyń aldyńǵy jaǵynda otyrǵan adam, — bulardan irisi, ony aıtpaǵanda, osylar sekildisiniń ózi Afrıkadan Ispanıaǵa eshqashan ákelingen joq. Men arystandardyń kúzetshisimin, bul ǵumyrymda talaı-talaı arystandy jetkizdim, biraq mynalar sıaqtyny eshqashan ákelgen emespin. Bulardyń biri — erkek, ekinshisi — urǵashy, erkegi — aldyńǵy torda, qanshyry — artqy torda, qazir olar ash, tańerteńnen beri nár tatqan joq, sol sebepti, tileýińiz bolǵyr, bizdi ótkizip jiberińiz, tezirek bir eldi mekenge jetip, bulardy tamaqtandyrýymyz kerek bop tur.

Don Kıhot bolmashy ǵana myrs etti de, oǵan bylaı dep jaýap berdi:

— Aý, maǵan qarsy arystannyń kúshikterin attandyrǵan ba, sonda? Endi maǵan arystannyń kúshikterin jibergen be? Qudaıdyń aldynda turǵandaı bop aıtaıyn, bulardy munda joldaǵan senorlar kóredi qazir, meniń arystandardan qorqa qoıatyn adam emestigimdi! Qane, túse ǵoı arbadan, týysqan jáne, eger kúzetshi bolsań, torlardy ash ta, ańdardy bosat, — bulardy maǵan aıdap salǵan sıqyrshylarǵa qasaqana ári ádeıi Lamanchalyq Don Kıhot degenniń kim ekenin tanytyp bereıin qazir.

“Ehe-he! — dedi ishteı ıdalgo. — Aıbyndy rysarymyz aqyry kórsetti ózin: álgi súzbeden bas súıegi jıdip, mıy ashyp ketken boldy”.

Osy arada onyń qasyna Sancho jaqyndap:

— Senor! Qudaı aqy, ótinem, qojaıynym Don Kıhottyń arystandarǵa tıispeýiniń bir amalyn tabyńyzshy, eger ol arystandarǵa tıiser bolsa, olar bizdiń túte-tútemizdi shyǵarady ǵoı, — dedi.

— Apyraı, mynadaı jyrtqysh ańdarǵa tıisedi-aý dep oılaıtynyńdaı jáne qaýiptenetinińdeı qojaıynyń sonshalyqty keńkeles pe edi? — dep surady ıdalgo.

— Ol keńkeles emes, ol — keremet táýekelshil, — dep jaýap qatty Sancho.

— Endeshe onyń táýekelshildigi túkke aspaı qalatyndaı bir amal jasarmyn, — dep ýáde etti ıdalgo.

Sony aıtyp, torlardy ashýdy talap etip kúzetshiniń janyn qýyryp jatqan Don Kıhottyń qasyna kelip, bylaı dedi:

— Senor kavalero! Kezbe rysarlarǵa, men bilsem, záredeı úmitke oryn qaldyrmaıtyn shytyrman oqıǵalardy emes, oıdaǵydaı aıaqtalarynan úmitti oqıǵalardy izdegen laıyq, óıtkeni eserlikke teń erlikten tabandylyqtan góri topastyq basym kórinis beredi. Basqasynyń bárin bylaı qoıǵanda, arystandar sizge shabýyl jasaǵaly jatqan joq: bular uly mártebeli aǵzamǵa syılyqqa jiberilgen, sondyqtan bulardy kidirtýge de, jolyn bógeýge de bolmaıdy.

— Muny siz, senor ıdalgo, qolǵa úırengen quryńyz ben shaqar kúzenińizge baryp aıtyńyz, basqa bireýdiń sharýasyna aralaspańyz. Bul meniń sharýam, myna arystandardy maǵan aıdap saldy ma, joq pa, ony ózim ǵana bilem, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot.

Odan soń ile-shala kúzetshige qarap bylaı dep aıqaılap jiberdi:

— Áı, sen, pálen-páshtýan, jeksurynnyń jeksuryny! Osy qazir torlardy ashpasań, myna naızamen seni arbaǵa túırep qoıam!

Qarý-jaraq asynǵan súmelektiń alǵan betinen qaıtpaıtynyn kórgen arbakesh bylaı dep til qatty:

— Marhabatty myrzam! Raqymshylyq bildirip, aıaýshylyq jasańyz maǵan, qashyrlarymdy týaryp, qaýipsiz jerge alyp ketkenshe arystandardy shyǵarmaı tura turýǵa ámir etińiz, áıtpese arystandar bulardy jaryp tastaıdy, ondaı jaǵdaıda maǵan ómir boıy óksip ótýge týra keledi: óıtkeni bar baılyǵym osy qashyrlar men osy arba ǵana.

— Óı, sorqaınaǵan! — dep aıqaılap jiberdi Don Kıhot. — Tús qane, týar qashyrlaryńdy, jalpy, neǵylsań o qyl, — bekerge áýrelengenińe jáne tekke aramter bolǵanyńa qazir-aq kóziń jetedi.

Arbakesh atynan tústi de, yldym-jyldym qımyldap qashyrlaryn týaryp tastady, al kúzetshi sol arada qatty daýystap bylaı dep sóılep ketti:

— Osy arada turǵandardyń bárin kýálikke shaqyram: erkimnen tys túrde jáne kúshteý boıynsha torlardy ashyp, arystandardy bosatyp jatyrmyn jáne myna senorǵa aldyn-ala eskertem: jyrtqyshtardan keletin barlyq zıan men zalalǵa ózi jaýap beredi, oǵan qosa jalaqymdy jáne basqa da qosymsha aqymdy da ózi qaıtarady. Al, sizder, senorlar, tordyń esigin ashqanymsha qashyp úlgeretin bolyńyzdar, ózime kelsem, ańdar maǵan tımeıdi ǵoı dep senem.

Idalgo Don Kıhotty myna sekildi esalańdyqtan aınytý áreketine qaıta kiristi: mundaı eserlikke salyný — qudaıdyń shydamyna shák keltirý bop tabylady, dedi. Don Kıhot bolsa, oǵan ne isteý keregin ózi biletinin eskertti. Idalgo Don Kıhotqa jaqsylap oılanýǵa keńes berdi, óıtkeni óziniń bútkil túsinik-uǵymynsha, Don Kıhottyń qatelesip turǵanyn aıtty.

— Áńgime bylaı, senor, — dep málim etti Don Kıhot, — eger myna, sizdiń oıyńyzsha, tragedıanyń kórermeni bolǵyńyz kelmese, onda bıeńizdiń búıirine shpor qadańyz da, bas saýǵalap qashyp berińiz.

Sol arada Sancho da Don Kıhotqa kózine jas ala jalbarynyp, bul áreketinen bas tartýyn surady, munymen salystyrǵanda jel dıirmenderimen bolǵan jaǵdaı da, shuǵa shyǵaratyn sheberhanaǵa qatysty shytyrman oqıǵa da, sondaı-aq ózi óz bolǵaly jasaǵan támam erligi de balanyń oıynyndaı ekenin qulaqqaǵys etti.

— Oılap kórińizshi, senor, — dedi Sancho, — bul jerde eshqandaı sıqyrshylyq ta, oǵan uqsas basqa birdeńe de joq, tordyń kózinen men naǵyz arystannyń tyrnaǵyn kórdim, soǵan qaradym da, eger myna arystannyń tyrnaǵy osyndaı bolsa, ózi taýdan bir de kem bolmas dep túıdim.

— Záreń qalmaı turǵandyqtan, saǵan ol jarty álemdeı bop ta kórinýi múmkin, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot. — Aýlaq ket, Sancho, mazamdy alma. Eger qaza tabar bolsam, burynǵy shartymyzdy bilesiń: dereý Dýlsıneıaǵa attan, qalǵany óz-ózinen rettele jatady.

Bul sózge Don Kıhottyń basqa da kóptegen jaıdy qosaqtaǵany sonsha, sol arada turǵandardyń ony osynaý oǵash áreketinen aınytamyz ba degen bar úmitin qasym qyldy. Jasyl plashty salt atty onymen ustasa ketýden qashpas edi, biraq Don Kıhottyń jaqsyraq qarýlanǵanyn kórip turǵandyqtan esýaspen baılanysýdy essizdik dep bildi, al onyń esýas ekenine endi eshqandaı kúdigi qalmaǵan; qysqasyn aıtqanda, Don Kıhot kúzetshige qaıtadan qoqan-loqy jasaýǵa kirisken kezde ıdalgo óziniń bıesine, Sancho — sur jorǵasyna, arbakesh — qashyrlaryna shpor qadady, sóıtip barlyǵy da arystandar qapastan shyǵyp úlgergenshe arbadan múmkin bolǵanynsha jyraq ketýge jantalasty. Sancho myrzasynyń ajalyna aldyn-ala joqtaý aıtýmen boldy, óıtkeni arystannyń tyrnaǵynan jan tásilim etetinine bul joly esh kúmáni bolmaǵan; sondaı-aq, taǵdyr-talaıyna jáne Don Kıhotqa qyzmetke qaıta kirý jóninde uıǵarym jasaǵan kúnine qarǵys aıtty; sonymen qabat, arbadan alysyraq ketý úshin sur jorǵasyn shyqpyrtyp qoıýdy da esten shyǵarǵan joq. Sóıtip, aqyry qashqyndardyń jyraqqa jylystap ketkenine kózi jetken kezde kúzetshi Don Kıhotqa sonyń aldynda ǵana jalynyp-jalbarynǵanynan aýdyrtpaı qaıtadan jalynyp-jalbaryna bastady, biraq Don Kıhot oǵan bul áńgimeni estigenin, endi kúzetshiniń ótinish bildirip, jalbarynyp bosqa áýrege túspeýi keregin, óıtkeni budan eshteńe shyqpaıtynyn, odan da tezirek iske kiriskeni jón bolatynyn málim etti. Kúzetshi birinshi tormen áýre bop jatqan kezde Don Kıhot aıqasty jaıaý ma álde at ústinde me — qalaı júrgizgeni jón ekenin oılastyra bastady, oılana kelip, aqyry — jaıaý shaıqasqany jón dep tapty, óıtkeni arystandardyń Rosınantty úrkitip jiberýi múmkin edi. Sol úshin atynan sekirip tústi de, naızasyn jerge tastap, qalqanyn qolyna alyp, semserin jalańashtap, tańǵalarlyq júrektilik pen batyldyq kórsetip, adymyn meılinshe nyq basyp arbaǵa qaraı júrdi, jolshybaı ózin áýeli qudaıǵa, odan soń aıaýly hanymy Dýlsıneıaǵa tapsyrýmen boldy. Osynaý shynshyl týyndy avtorynyń osy araǵa kelgende bylaı dep kúpsinetinin aıta ketken artyq emes: “Beý, qudiretti hám maqtaý jetpes jaýjúrek Lamanchalyq Don Kıhot, jer betindegi kúlli kókjaldyń óz ajaryn tabar aınasy, jańa, ekinshi Arystan júrekti don Manýel, ıspan rysarlarynyń qýanyshy men maqtanyshy! Osynaý joıqyn erlikti sıpattap bere alatyn sózdi qaıdan tabar ekem men, keıingi urpaqtar aıtqanyma ılanýy úshin qandaı sóz oramdaryn paıdalansam bolar eken? Meıli, tipti ásireleýdiń ásireleýindeı bolǵan kúnniń ózinde de, saǵan jaraspaıtyn, saǵan úılespeıtin maqtaý men madaq bar ma eken? Jaıaý, jalǵyz, jaýjúrek, keńpeıil, bir ǵana semsermen, — onyń ózi de onsha ótkir emes ári “kúshigi” de joq, — qolyńda qalqanyń, — onyń ózi de jarqyrap, jaltyldap turǵan bolattan emes, — sen Afrıkanyń qorys pen jyqpyly dúnıege keltirgen jyrtqyshtar ishindegi eń aıbarly eki arystan tordan qashan shyǵar eken dep kútip, kóz almaı qarap tursyń. Joq, óz qareketiń ǵana dańqyńdy asyrsyn seniń, aıbyndy lamanchalyq, al men tek sol qareketińdi baıandap berýmen ǵana shekteleıin, óıtkeni ony dáripteýge jeterlik sózim tapshy”.

Avtordyń joǵaryda keltirilgen kúpsinýi osymen támamdalady, sóıtip hıkaıanyń úzilýge shaq qalǵan jibin qaıta jalǵap, áńgimesin ármen jalǵastyrady: Don Kıhottyń daıyn turǵanyn jáne qyńyr da qıampurys kavaleronyń qatty ashýynan zardap shekkisi kelmese arystandy bosatyp jiberýden basqa amaly joqtyǵyn kórgen kúzetshi birinshi tordyń esigin aıqara ashyp jiberdi, al onda, qaıtalap aıtamyz, endi ǵana aıan bolǵanyndaı, shynymen asa iri — tańǵalarlyq ári jan shoshyrlyq arystan jatyr edi. Arystan áýeli tordyń ishki jaǵyna qaraı basyn burdy, odan soń aıaǵyn sozyp jiberip, kósile bir kerildi, sosyn aýzyn ańqıta ashyp raqattana esinep aldy da, uzyndyǵy qos súıemdeı bop qalatyn tilimen kóziniń bylshyǵyn tazartyp, tumsyǵyn jalandy; budan keıin tordan basyn shyǵaryp, shoqtaı janǵan kózimen aınala-mańdy sholdy; bul kezdegi onyń túr-turpaty men qımyl-qozǵalysy batyrlardyń batyrynyń da ımanyn ushyrarlyqtaı edi. Don Kıhot, alaıda, oǵan qas qaqpaı qarap turdy, — ol arystannyń arbadan sekirip túsip ózimen qoıan-qoltyq urys bastaıtyn shaǵyn, ony pársha-pársha ǵyp keskilep tastaıtyn kezdi shydamsyzdana tosyp tur edi.

Onyń buryn-sońdy eshkim estimegen naqurystyǵynyń jetken jerin kórmeımisiz. Alaıda sodyrlyǵynan sypaıylyǵy basym tekti arystan, álginde aıtylǵandaı, aınala-tóńirekti bir sholyp ótti de, Don Kıhottyń balaǵa tán shalalyǵy men batyldyǵyna záredeı mán bermegen kúıi teris aınaldy, sóıtip Don Kıhotqa artyn bergen qalpy asa bir ustamdylyqpen jáne aspaı-saspaı tor ishine qaıtadan uzynynan sulap jata ketti; sol arada Don Kıhot óshiktirip, tordan aıdap shyǵý úshin kúzetshige arystandy urýǵa ámir etti.

— Joq, men ony ura almaımyn, — dep qarsylyq bildirdi kúzetshi, — eger ony óshiktirsem, ol eń aldymen ózimniń túte-tútemdi shyǵarady. Siz, senor kavalero, osy istegenderińizdi qanaǵat tutyńyz, óıtkeni kózsiz batyr ekenińizdi kórsetý úshin budan artyqtyń keregi de joq, al taǵdyrdy eki márte talqyǵa salýǵa bolmaıdy. Arystan toryndaǵy esik ashyq tur: shyǵa ma, shyqpaı ma — erik ózinde, biraq eger álige deıin shyqpasa, ondashy keshke deıin shyqpaıtyn bolǵany. Rýhyńyzdyń myqtylyǵyn dáleldep te úlgerdińiz, — eń júrekti degen saıyskerdiń ózine qoıylar talap, óz túsinigimshe, dushpanyn jekpe-jekke shaqyrý jáne onyń aıqas alańyna kelýin kútý ǵana, eger qastasqan adamy kelmeı qoısa, onda sonyń abyroıy tógiledi, jeńistiń gúltáji ony kútip turǵan adamǵa beriledi.

— Durys aıtasyń, — dedi Don Kıhot. — Jaba sal, týysqan, esikti, sosyn osy arada, kóz aldyńda bolǵan jaılardyń bárine aǵyńnan jarylyp kýálik et, atap aıtqanda: arystanǵa esikti qalaı ashqanyńdy, ony meniń qalaı kútkenimdi, al onyń shyqpaı qoıǵanyn, meniń ony taǵy da qalaı kútip turǵanymdy, al onyń taǵy da shyqpaı qoıǵanyn jáne jatyp qalǵanyn, bárin aıt. Meniń paryzym oryndaldy, joǵalyńdar, arbaýshylyq aıla-amaldar, aqyl-oıǵa, aqıqatqa jáne shynaıy rysarlyqqa jaratqan ıemizdiń ózi jar bolsyn; al sen, qaıtalap aıtam, tordy jap, al sol aralyqta men erligim jaıly óz aýzyńnan estýi úshin qashyp ketkender men qatyspaı qalǵandardy belgi berip shaqyraıyn.

Kúzetshi onyń aıtqanyn buljytpaı oryndady, al Don Kıhot súzbe jańbyrynan keıin betin súrtken oramalyn naızanyń ushyna ilip qashqyndardy shaqyrýǵa kiristi, al olar bolsa, ıdalgonyń bastaýymen álige deıin quıǵyta shaýyp, demil-demil art jaqtaryna jaltaqtaı qarap bara jatqan bolatyn; Don Kıhottyń aq oramal bulǵap turǵanyn kórip qalǵan Sancho:

— Qojaıynym ana jabaıy ańdardy jaıratyp salmasa — atym óshsin, óıtkeni ol bizdi shaqyryp jatyr ǵoı, — dedi.

Bári toqtap, belgi berip turǵan basqa eshkim emes, Don Kıhottyń tap ózi ekenine kóz jetkizdi; sony kórip kóńili sabasyna túsken olar aqyryn aıańmen keıin qaıtty, uzamaı Don Kıhottyń ózderin shaqyrǵan aıqaıy anyq estile bastady. Aqyr sońynda olar arbaǵa taıap keldi, sol kezde Don Kıhot arbakeshke bylaı dedi:

— Jek qashyrlaryńdy, baýyrym, sosyn attana ber; al sen, Sancho, oǵan eki altyn teńge ber, bireýin — ózi, ekinshisin — kúzetshi alsyn, joldan qaldyrǵanymnyń ótemi bolsyn.

— Qýana-qýana berem ǵoı ony bularǵa, — dedi Sancho, — biraq ana arystandar qaıtti? Tiri me olar álde óli me?

Sol arada kúzetshi aıqastyń qalaı aıaqtalǵanyn búge-shigesin qaldyrmaı jáne meılinshe mánerlep aıtyp berdi, Don Kıhottyń eren erligin shama-sharqy jetkenshe ásirelep baqty: oǵan kózi túsken bette-aq arystannyń mysy basylyp qalǵanyn, sóıtip, esigi uzaq ýaqyt ashyq turǵanyna qaramaı, tordan shyqpaǵanyn jáne shyǵýǵa táýekel etpeı qoıǵanyn, tek óziniń, kúzetshiniń, myna kavaleroǵa arystandy óshiktirip, tordan kúshtep shyǵarý, — al kavaleronyń arystandy óshiktirýge kóńili ketti emes pe, — qudaıdyń shydamyna shák keltirý bolady degen sózinen keıin ǵana onyń amaly taýsylyp, lajsyzdan tordyń aýzyn jabýǵa ruqsat etkenin baıandap berdi.

— Al sen ne aıtasyń buǵan, Sancho? — dep surady Don Kıhot. — Naǵyz qaharmandyqqa qarsy tura alatyn qandaı sıqyrshylyq bar? Sıqyrshylar meni sátsizdikke ushyratsa ushyratar, biraq tabandylyǵym men batyldyǵyma bılik júrgize almaıdy.

Sancho aqshany berdi, arbakesh qashyrlaryn jekti, al kúzetshi jasaǵan jaqsylyǵy úshin Don Kıhotty qolynan súıdi jáne osynaý keremet erlik jaıynda astanaǵa barǵan soń koróldiń ózine aıtyp berýge ýáde etti.

— Ágárákı uly mártebeli aǵzam bul erlikti kim jasady dep surasa, Arystan Rysary dep aıtarsyz, óıtkeni burynǵy Qaıǵyly Beıne Rysary deıtin laqap atymdy osylaı aýystyrǵandy, ózgertkendi, almastyrǵandy, jańartqandy qalap turmyn, bul jerde men kezbe rysarlardyń kóńili soqqanda já bolmasa osylaı etýge ózinen-ózi suranǵanda basqa esim alatyn ejelgi dástúrin ustanyp turmyn.

Arba óz jolymen, al Don Kıhot, Sancho men jasyl plashty salt atty óz jolymen saparyn jalǵady.

Osy ýaqyt ishinde Dego de Mıranda jumǵan aýzyn ashqan joq, ol tek yqylas qoıa tyńdaýmen ǵana jáne Don Kıhottyń nendeı áreket jasap, ne jóninde aıtyp jatqanyn qadaǵalaýmen ǵana boldy, munyń bári oǵan esýastyń esti isindeı nemese estilikke aınala bastaǵan esýastyqtaı bop kórindi. Don Kıhot hıkaıasynyń birinshi bólimi onyń qolyna áli túspegen; ony oqysa Don Kıhottyń sózi men is-áreketine tańyrqanǵandy qoıar edi — óıtkeni, Don Kıhottyń aqyl-esti joǵaltýdyń qandaı túrine shaldyqqanyn biler edi, biraq ol budan beıhabar-tuǵyn, osy ahýalǵa baılanysty ol muny birese deni saý adamǵa, birese naqurysqa balaýmen boldy, sebebi Don Kıhot qısyndy, sheshen jáne kókeıge qonatyndaı etip sóıleıtin, al is-áreketi buǵan kerisinshe: ersi, kelissiz jáne paryqsyz edi. Osyǵan qarap ıdalgo óz-ózimen bylaı dep sóılesip ketti: “İshinde súzbesi bar dýlyǵany basyna kıip alyp, kóz baılaýshylar mıymdy eritip jiberdi dep baǵamdaý — esýastyqtyń eń asqynǵan túri emeı nemene? Odan soń, qaıtken kúnde de arystandarmen aıqaspaı qoımaımyn dep qulshynýdan asqan esalańdyq bola ma?” Don Kıhot onyń oı-tolǵamy men ózimen ózi júrgizgen suqbatyn bólip jiberdi:

— Meıirbandy myrza, don Dego de Mıranda, shynymen-aq meni pátýasyz da esersoq bireýge balap kele jatyrsyz-aý deımin, á? Alaıda, buǵan tańǵalatyn da eshteńe joq, óıtkeni is-áreketim osylaı jobalaýǵa negiz bop turady. Sóıtken kúnniń ózinde de, bir qaraǵanda jartykesh, jarymes adam sekildi kórinýim múmkin bolǵanymen, shyn máninde ondaı emestigimdi moıyndaǵanyńyzdy qalar edim. Dalıǵan keń arenada, koróldiń kóz aldynda, er júrek rysardyń qutyryna umtylǵan buqaǵa tyrapaı asatyn soqqy bergenin tamashalaý ǵanıbet; jarqyraǵan saýyt-saıman kıgen rysardyń kóńildi jarys ótetin orynǵa qaraı hanymdardyń kóz aldynda saltanatpen ketip bara jatqanyn tamashalaý da ǵanıbet; sondaı-aq, áskerı jáne sol sekildi basqa da jattyǵýlarmen ámirshisi men saraı adamdarynyń kóńilin kóterip, olardy qyzyqqa batyratyn, bylaısha aıtqanda, ámirshisiniń abyroıyna qyzmet etetin rysarlardy tamashalaý óz aldyna bir ǵanıbet, alaıda bulardyń bárinen de shól-shóleıtterden, qorys pen jynystardan, jol toraptarynan, taýlar men ormandardan — barlyq jerden oıdaǵydaı aıaqtalar-aý degen úmitpen asa qaterli shytyrman oqıǵa izdeıtin kezbe rysar joǵary turady, sondaǵy olardyń kózdeıtin jalǵyz-aq maqsaty — máńgi óshpeıtin de kóshpeıtin zor dańqqa ıe bolý ǵana. Qaıtalap aıtam: áldebir qula túzde jesirge qol ushyn bergen kezbe rysar qalalyq bıkeshke qamqorlyq jasaıtyn saraı mańyndaǵy rysardan artyq. Ár rysardyń óz mindeti bar: saraı rysary, aıtalyq, hanymdarǵa qyzmet etsin, sándi kıimimen óz koroli saraıynyń saltanatyn asyrsyn, joq-juqa rysarlarǵa eń táýir taǵamdardan qonaqasy bersin, saıystar uıymdastyrsyn, týrnırler ótkizsin, keńpeıildilik pen jomarttyq tanytsyn, óz bitim-bolmysyndaǵy kúlli jaqsy qabiletimen kózge tússin, al eń bastysy, izgi nıetti hrıstıan bolsyn, mine sonda ǵana ol ózine tıisti paryzdy oryndaıdy; al kezbe rysarǵa kelsek, ol jer-álemniń adam aıaǵy baspaǵan óńirlerin sharlasyn, ıt tumsyǵy ótpeıtin ný jynystarda adassyn, erliktiń asqan úlgisin kórsetsin, qula túzde, jazdyń ortasynda, kúnniń mı qaınar ystyǵyna kúısin, qysta — dúleı boran men túkirik jerge túspeıtin aıazda tońsyn; arystandardan da ol qoryqpasyn, qubyjyqtardan da shoshymasyn, andrıaktardan da jasqanbasyn, óıtkeni onyń eń basty da biregeı mindeti — birinshilerin aýlaýy kerek, ekinshilerine shabýyl jasap, túgel kózin qurtýy kerek. Kezbe rysarlyq qataryna ótý buıyrǵandyqtan, men de, uǵym-túsinigime oraı, ózime mindet sanalatyn isterdi atqarmaı tura almaımyn, álginde ózim aıqaspaq bolǵan arystandarǵa shabýyl jasaýdy tikeleı boryshym sanaýymnyń syry da, mine, osynda; árıne, munyń eren eserlik ekenin de bilmeı qalǵam joq, óıtkeni batyrlyq degenniń ne ekeni maǵan jaqsy málim, anyǵyraq aıtqanda, bul — qorqaqtyq pen eserlik sekildi qos shetin kinárattyń eki ortasyndaǵy izgilik bop tabylady. Deı turǵanmen, eger erjúrek jigeri tasyp eserlik deńgeıine deıin kóterilse, budan keletin zalal onyń jigeri jasyp qorqaqtyq deńgeıine deıin quldyraǵanynan áldeqaıda az bolady, sol sıaqty dúnıeqońyzdan góri ysyrapqordyń shúleńgirge aınalýy qanshalyqty ońaı bolsa, qorqaqtyń shyn batyrǵa aınalǵanynan góri, eserdiń shyn batyrǵa aınalýy da sonshalyqty ońaı bolady. Sózimniń túk jalǵany joq, senor Dıego: áńgime shytyrman oqıǵaǵa qatysty bolǵan jaǵdaıda kem siltegennen artyq siltegen jaqsy, sebebi “Bálen degen rysar qoıanjúrek, qorqaq” degennen, “Túgen degen rysar eser, ójet” degen sóz áldeqaıda táýir.

— Moıyndamasqa lajym joq, senor Don Kıhot, — dep sóılep ketti don Dego, — barlyq sózińiz ben is-áreketińiz aqyl-oıdyń tarazysyna tartylyp shyqqandaı-aq, oǵan qosa, meniń oıymsha, kezbe rysarlyqtyń erejeleri men zańdary aıaq asty joıylyp ketken kúnde de, ony sizdiń beıne bir osy úshin ádeıi jasalǵan qoıma men muraǵat ispetti júregińizden izdep taýyp alýǵa bolar edi. Al qazir júrisimizdi shırata túselik, keshtete bastady ǵoı, týra tartyp meniń qojalyǵyma baraıyq, meniń úıimde siz tán qýaty bolmasa da jan qýaty shyǵyndarynan keıin jaqsylap demalasyz, al mundaı qýatty shyǵyndaýdyń keıde tándi qaljyratyp tastaıtyny da bar.

— Bul usynysyńyzdy, senor don Dıego, ózime kórsetilgen erekshe meıirimdilik pen zor qurmet dep bilem, — dep jaýap qatty Don Kıhot.

Olar attaryn tebinip, júristi údetti de, tús aýa saǵat ekilerde don Degonyń qojalyǵyna kelip jetti; aıta keterligi, Don Kıhot ony Jasyl Plash Rysary atandyryp ta úlgergen bolatyn.

HÚİİİ taraý

Qamal-saraıda, ıaǵnı Jasyl Plash Rysarynyń úıinde, Don Kıhottyń qandaı kepke tap bolǵany jaıynda, sondaı-aq basqa da tańǵalarlyq oqıǵalar jóninde Don Kıhot túsken Dego de Mırandanyń úıi derevnályq meken-jaı dárejesine saı onsha úlken emes-ti; alaıda qarabaıyr tastan bolǵanymen, báribir, qaqpanyń ústińgi jaǵynan gerb shekilip qoıypty, aýladan qamba kózge shalynady, naq kire beriste sharap jer qoımasy bar eken, onyń aınala-mańy topyrlaǵan bóshkeden kórinbeıdi, Tobosodan ákelingendikten bular jadylanǵan ári aýystyrylyp jiberilgen Dýlsıneıany Don Kıhottyń esine saldy da, qaıda turǵany jáne ne aıtyp turǵany jaıynda oılanyp jatpaǵan ol aýyr kúrsinip, bylaı dedi:

— Qaıǵymen tapqan, beý, shyryn qazyna!

Bir kezde qandaı qýanysh bolyp eń maǵan!

Beý, tobosolyq bóshkeler! Sender shetsiz de sheksiz sher-qaıǵymnyń shyryn qazynasyn qaperimde qaıta jańǵyrttyńdar ǵoı!

Bul sózderdi don Degonyń balasy aqyn-stýdent estip qaldy, — sheshesimen birge Don Kıhotty qarsy alýǵa shyqqan edi: qonaqtyń alabóten túr-pishinin kórip ekeýi de ań-tań boldy; Rosınanttan túse sala Don Kıhot asa bir izettilik kórsetip, qolynan súıý úshin bıbige qaraı bettegen, sol arada don Dego bylaı dedi:

— Aldyńyzda turǵan Lamanchalyq Don Kıhotqa ózińizge tán qonaqjaılyqty barynsha kórsetip baǵyńyz, senora; bul kúlli álemdegi rysarlar ishindegi eń erjúrek jáne eń bilimdar kezbe rysar.

Doná Krıstına esimdi senora Don Kıhotty erekshe jyly shyraımen jáne meımandostyqpen qarsy aldy, Don Kıhot oǵan aıryqsha ajarly sóz oramdarymen meılinshe jarasymdy jaýap qaıtardy. Ol stýdentpen de dál osyǵan jeteǵabyl dárejede sypaıy sálemdesti, al Don Kıhottyń lebizin tyńdaǵan anaý muny sarabdal da suńǵyla adam eken degen baılamǵa keldi.

Osy arada avtor don Degonyń úıin egjeı-tegjeıli sýretteıdi, dáýletti jer ıelenýshi dvoránnyń úıi ádette nemen toly bolatynynyń bárin sıpattap shyǵady, alaıda hıkaıanyń tárjimashysy muny jáne basqa da ýaq-túıekti aýdarmaı tastap ketkendi maqul kórdi, óıtkeni basty taqyrypqa bulardyń múldem qatysy joq-ty, aqıqatyna kelgende, hıkaıanyń qadir-qasıeti kór-jerdi jipke tizýde emes, onyń shynshyldyǵynda ǵoı.

Don Kıhotty arnaıy bólmege ótkizdi, Sancho onyń saýyt-saımanyn sheshti, sóıtip Don Kıhottyń ústinde tek sharovary men túıe júninen toqylǵan, saýyt-saımannan juqqan kirden teńbil-teńbil bop ketken, kamzoly ǵana qaldy; búrmeli jaǵasy stýdenttikindeı bolatyn: krahmaldanbaǵany óz aldyna, shiltermen de ádiptelmegen-di; qysqa qonyshty sary etiginiń syrtynan ol balaýyzdalǵan kebis kıdi. Beline óziniń baıyrǵy semserin baılady, onysy ıtbalyq terisinen jasalǵan tańǵyshqa bekitilgen bolatyn (jurttyń aıtýynsha, Don Kıhot kóp jyl búırek aýrýynan taqsiret tartypty), odan soń ıyǵyna sapaly sur shuǵadan tigilgen jamylǵysyn ildi; alaıda, bárinen buryn ol basy men betin bes pe, alty ma shelek (shelektiń sany jóninde kýálik etýshiler pikiri árqıly) sýmen shaıdy, biraq tipti sońǵy shaıyndysynyń ózi sarysýdyń túsin tapty, al munyń bári táttiqumar Sanchonyń sol bir quryp ketkir súzbeni, — ol myrzasynyń basyn appaq qardaı etip jibergen edi ǵoı, — satyp alǵanynyń qyrsyǵy bolatyn. Sóıtip, ústine joǵaryda aıtylǵan kıimderin kıgen, adýyndy da aıbarly keıipke engen Don Kıhot kelesi bólmege ótti, dastarqan daıyn bolǵansha áńgimemen aldarqata turmaq bop munda ony stýdent tosyp otyr edi; aıta ketken artyq etpes, senora doná Krıstına mynadaı izgi nıetti adamǵa óziniń bir kisideı qonaq kúte alatynyn kórsetpek oıda bolatyn.

Osy eki arada, Don Kıhottyń saýyt-saımanyn sheship jatqan kezde, don Lorenso (don Degonyń balasyn osylaı ataıtyn) ońtaıyn taýyp, ákesinen:

— Qudaı aqy, aıtyńyzshy, úıge alyp kelgen myna kavalerońyz kim ózi? Sheshem ekeýimizdi esimi de, keskin-keıpi de, sosyn ózin kezbe rysarmyn dep ataıtyny da, bári de qaıran qaldyryp tur, — dep suraǵan.

— Bul suraǵyńa qandaı jaýap qaıtararymdy bilmeı turmyn, balam, — degen don Dego. — Aıtarym bireý ǵana: kóz aldymda istegen isi dúnıedegi eń dúleı delqulynyń ǵana qolynan keletin nársedeı kórinedi, al aýzynan shyqqan áńgimeleri parasat-parqy aıryqsha mol adamnyń sózindeı estiledi, osy sebepti álgindeı isterin jýyp-shaıyp, túkke alǵysyz etip tastaıdy. Óziń sóılesip kór, bilim-tanymyn tekser, sanaly adamsyń, aqyl-esi ornynda ma álde aýysh pa, ádil baǵasyn ber, al óz basym ony, ashyǵyn aıtsam, qalypty adam deýden góri shalyqty adam deýge beıilmin.

Budan soń don Lorenso, ilgeride aıtylǵandaı, Don Kıhotty aldandyrýǵa asyqty, al ekeýara áńgime kezinde Don Kıhot don Lorensoǵa sóz arasynda bylaı dedi:

— Ákeńiz senor don Dego de Mırandadan sırek kezdesetin qabiletińiz ben ár-alýan darynyńyz jaıynda, sonyń ishinde ásirese jaqsy aqyn ekendigińiz jóninde qulaǵdar bolǵam.

— Aqyn bolýym ábden múmkin, — dep jaýap qatty don Lorenso, — biraq, meni jaqsy aqyn deýdiń esh qısyny joq. Poezıaǵa yqylasymnyń bary ras, jaqsy aqyndardy oqyǵandy unatatynym ras, alaıda munyń bári ákem aıtqandaı meni jaqsy aqyn dep tanýǵa azdyq etedi.

— Qarapaıymdylyǵyńyz maǵan unap tur, — dedi Don Kıhot, — ádette aqyndar menmen keledi, bu dúnıede ózderinen basqa myqty eshkim joq dep oılaıdy.

— Eskertýsiz ereje joq, — dep qulaqqaǵys etti don Lorenso. — Shyn jaqsy aqyndar bar, biraq olar ózderin ondaı dep oılamaıdy.

— Mundaılar az, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot. — Aıtyńyzshy, qazirgi jazyp jatqan óleńińiz ne jaıynda? Ákeńiz maǵan buǵan qatty alań bop, mazańyz ketip júrgenin aıtqan. Eger — glosa bolsa, onda bul týrasynda azdy-kem habarym bar, ózińizdi qýana-qýana tyńdaǵan bolar em; al eger ádebı saıysqa daıyndalyp jatsańyz, onda ekinshi syılyqqa iligýge tyrysqanyńyz jón, óıtkeni birinshi syılyq qashanda yqpaldy nemese joǵary qyzmettegi adamdarǵa beriledi, al ekinshi syılyq árdaıym ádildikpen taǵaıyndalady, — osylaısha, úshinshi syılyq ekinshige, al ekinshi syılyq bolsa, álgi aıtylǵan pikirge saı, birinshige aınalady — ýnıversıtetterdegi ǵylymı dárejelerge aına-qatesiz uqsas. Alaıda, soǵan qaramastan, birinshi ataný qaqyna ıe bolýǵa eshteńe jetpeıdi.

“Ázirshe bul kisi maǵan aýysh sekildi kórinip otyrǵan joq, keıin qalaı bolaryn kóre jatarmyz”, dep oılady don Lorenso.

Al, daýystap bylaı dedi:

— Menińshe, siz joǵary oqý ornynda bolǵan sıaqtysyz. Qandaı ǵylymdy zerdeledińiz?

— Kezbe rysarlyq ǵylymyn, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Ol da poezıa ǵylymy sıaqty tamasha ǵylym, tipti odan sál-pál táýirleý.

— Munyń neǵylǵan ǵylym ekenin bilmeımin, — dedi don Lorenso, — ol jaıynda osy kúnge sheıin eshteńe estimeppin.

— Bul óz quramyna dúnıedegi ǵylym ataýlynyń barlyǵyn nemese barlyǵyn derlik jınaqtaǵan ǵylym, — dedi Don Kıhot. — Onymen aınalysatyn adam zań mamany bolýy qajet jáne árkim ózine tıisti men tıesilige ıe bolýy úshin dıstrıbýtıvti quq pen kommýtatıvti quqtyń negizderin meńgerýi kerek; ózi tutynatyn hrıstıan dininiń mán-mańyzy nede ekenin qonymdy da uǵynyqty túsindirip berýi úshin din mamany bolýy qajet; ol dáriger bolýǵa tıis, ásirese shól dalalar men elsiz jerlerde jaraqatty emdeýge jaramdy shópterdi tabýy úshin ósimdikter jaıyn jaqsy bilýi shart, óıtkeni kezbe rysar sát saıyn táýip izdep júre almaıdy ǵoı; dál qazir túnniń qaı mezgili bolǵanyn, óziniń álemniń qaı bóliginde jáne qaı elde júrgenin juldyzdar boıynsha anyqtap bilýi úshin ol astrolog bolýǵa mindetti; sondaı-aq, ol matematık bolýǵa tıis, sebebi matematıkaǵa muqtajdyq aıaq asty qajet bop qalýy yqtımal. Al, onyń dinı ilimdik jáne kardınaldyq barlyq izgi qasıetterdi boıyna sińirýi qajettigi jóninde aıtyp jatýdyń ózi artyq; osy arada usaq-túıek jaılarǵa oıysa kele aıtarym: ol jurt ańyz etetin Nıkolas, nemese, basqasha atasaq, Nıkolao-balyq júzgendeı júze bilýge, at taǵalap, er men júgen jóndeı bilýge mindetti. Endi bıik maqsattar taqyrybyna qaıta oralaıyq. Ol qudaıǵa ımandaı senýge jáne hanymyna adal bolýǵa tıis, sondaı-aq pıǵyl-nıeti taza, sózi sypaıy, is-áreketi izgi, erlik iste ójet, eńbekte tózimtal, qarip-qaserge janashyr bolǵany jón jáne, aqyr sońynda, tipti ajal tabýyna týra kelse de, aqıqat úshin alysýǵa mindetti. İzgi nıetti kezbe rysar osyndaı úlkendi-kishili erekshelikter qosyndysynan quralady; mine, senor don Lorenso, rysar zertteıtin jáne aınalysatyn ǵylymnyń sonshalyqty tatymsyz nárse emestigin, sondaı-aq ony orta jáne joǵary oqý oryndarynda oqytylatyn eń kúrdeli degen ǵylymdarmen qatar qoıýǵa bolatyn-bolmaıtynyn endi ózińiz de bajaılaǵan shyǵarsyz.

— Eger osynyń bári ras bolsa, onda muny barlyq basqa ǵylymnan artyq dep sanaımyn, — dedi don Lorenso.

— “Osynyń bári ras bolsa” degendi qalaı túsinemiz? — dep surady Don Kıhot.

— Aıtaıyn degenim, — dep jaýap qatty don Lorenso, — qazirgi kezde osynsha izgi qasıetter ıesi bop tabylatyn kezbe rysarlardyń bar ekenine de nemese buryn-sońdy bolǵanyna da onsha senińkiremeımin.

— Qazir sizdi buryn talaı márte aıtýyma týra kelgen jaıdan habardar eteıin, — dep málimdedi Don Kıhot, — anyǵyraq aıtqanda, bylaı: jurttyń kóbisi kezbe rysarlar ómirde bolmaǵan deıtin pikirdi ustanady, al men bolsam, mynadaı oıdamyn: kóktegi qudiret áldebir ǵajaıyptyń kómegimen kezbe rysarlardyń ómirde shyn máninde bolǵanyn jáne bar ekenin dáleldep bermeıinshe, olardy álgi pikirinen aınytý bos áýreshilik, buǵan ózim is júzinde talaı-talaı kóz jetkizdim, sondyqtan sizdi basqa da kóptegen adammen birge ózińiz de ushyrap otyrǵan osynaý adasýshylyqtan aryltýǵa qazir ýaqyt jiberip jatpaımyn. Dittep turǵan jalǵyz ǵana nársem — sizdi bul teris joldan taıdyryp, ótken zamandardaǵy kezbe rysarlardyń jer-dúnıege qanshalyqty jaqsylyq jasaǵanyna jáne qanshalyqty qajet bolǵanyna, sol sıaqty, eger áreket ústinde júrse, olardyń qazir de qanshalyqty paıda ákelerine, — búgingi kúni kúnákarlyqtyń qarymtasy retinde jalqaýlyq, qyzyq qýýmen ýaqyt ótkizýshilik, náýetektik pen meshkeılik saltanat quryp otyrǵany ras qoı, — ılandyrsa eken dep jaratqan ıemizden jalbaryný ǵana,

“Mine, qonaǵymyzdyń ózin-ózi ustap bergen jeri osy, — dep oılady don Lorenso, — alaıda, soǵan qaramastan, bul izgi júrekti esýastyq qoı, sondyqtan basqadaı tujyrymǵa kelýim naǵyz aqymaqtyq bop shyǵar edi”.

Olardy asqa shaqyrǵandyqtan áńgimeleri osymen támam boldy. Don Dego balasynan qonaqtyń aqyl-oı qabiletine qatysty birdeńe anyqtaı alǵan-almaǵanyn surady. Balasy oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Esýastyǵynyń shytyrmanǵa aınalyp ketkeni sonsha, jer betindegi emshi men bilimpaz bitkenniń bári jabylyp kelse de qonaǵymyzdy odan saýyqtyra almaıdy: bul aqyl-oı shymyldyǵy demil-demil aıqara ashylyp ketetin esýastyq.

Bári dastarqan basyna jınaldy, al dastarqan don Degonyń qonaq kútý dástúrine ábden laıyq, dálirek aıtqanda: as ta tók mol, dámdi jáne kóz jaýyn alatyndaı bop shyqty — bul jaıynda onyń ózi jolda kele jatqanda aıtyp ta bergen-di; biraq Don Kıhotqa ásirese qatty unaǵany úıdiń ishinde, beıne bir kartezıandyq quthanadaǵydaı, tym-tyrys tynyshtyq ornap turǵany boldy. Ústelden bylaı shyǵyp, qoldaryn jýyp, qudaıǵa qulshylyq etkennen keıin Don Kıhot ádebı saıysqa arnalǵan óleńin oqyp berýin surap don Lorensoǵa jata jabysty, buǵan anaý bylaı dep jaýap qatty:

— Óleń oqýyn qolqalap, sonsha jalynǵanda at-tonyn ala qashatyn, al eshkim suramaǵan kezde qylqyldap turyp alatyn aqyndarǵa uqsamas úshin sizge glosamdy oqyp bereıin — bul úshin syılyq alarmyn degen dámem joq, muny tek jattyǵý úshin jazǵanmyn.

— Meniń bir tanysym, ózi oqymysty adam, — dedi Don Kıhot, — bylaı deıdi: glosa jazýdyń túk qıyndyǵy joq, sebebi glosa ádette mátinnen áldeqaıda olqy túsip jatady, al kóp rette tipti taratyp aıtýǵa usynylatyn shýmaqtyń máni men maqsatyna da saı kelmeıdi. Buǵan qosa, glosa qurastyrýdyń erejesi de tym qatań: onda suraqtarǵa, ol aıtty ne men aıttym deıtin sózderge, etistikten zat esim jasaýǵa, maǵynany ózgertýge ruqsat etilmeıdi, — osylar jáne osy sıaqty basqa da buǵaýlar men bógeýler glosa jazýshylardy tar sheńgelde ustaıdy, muny, shamasy, ózińiz de biletin shyǵarsyz.

— Shynymdy aıtsam, senor Don Kıhot, — dedi don Lorenso, — jańylǵan jerińizden ustap alaıyn-aq degenimmen, onymnan eshteńe ónbeı otyr: jylan balyq sekildi qolymnan jylp etip shyǵyp ketesiz.

— “Qolymnan jylp etip shyǵyp ketesiz” degen sózińizdi jáne osymen ne aıtqyńyz kelgenin uqpaı qaldym, — dep málim etti Don Kıhot.

— Onyń bárin keıin túsindirermin, — dedi don Lorenso, — al endi qazir berilgen óleń joldary men glosanyń ózin tyńdap kórińiz. Mine, mynadaı:

Oralsa ótken dáýrenim

Keler kúndi tospasam

Aldyn-ala ańǵarsam

Aqyryn barsha áýreniń.

Glosa

Júıtkıdi ýaqyt qaıyrylmaı

Qas qaǵymdaı mezetke —

Kedeı de qylmaı, baı qylmaı

Fortýna bergen meziretten

Tura almadym aıyrylmaı.

Endi munyń táýir emin

Taǵdyrdan tilep áýremin:

Qaıtarshy sol kúnderimdi,

Umytar em qasiretterimdi

Oralsa ótken dáýrenim.

Qajet emes ataq maǵan,

Jeńisten de úzildi kúderim.

Júrektegi jalǵyz arman —

Ótip ketken kúnderim,

Qýanysh, baqyt gúl jarǵan.

Taǵdyrmen qaıta dostassam,

Qaıǵyǵa qaıǵy qospas em;

Qaıtadan maǵan berse baq:

Ótkendi oılap armandap,

Keler kúndi tospasam.

Biraq men tekke talpynam,

Meıirim surap kóp-kórim,

Qatygez qatal taǵdyrdan:

Qaıta oraltýǵa ótkendi

Qaýqarsyz ol da, qalpynan

Aınymaıdy ýaqyt; ańdasań:

Bolar istiń, kesh qalmasań,

Barysynan da ozý jazbaǵan;

Jasar em amal azdaǵan

Aldyn ala ańǵarsam.

Úmit penen kúdikke ne san

Boı aldyrý kúnde zar ılep,

Azaptyń bilmeý biterin qashan —

Ólimnen de jaman aqıret.

Ómirden eger ótýge oqtalsam,

Ózimdi májbúr eter de edim,

Támamdaýǵa tirlik dáýrenin:

Taǵdyrmenen tartysqa tússem,

Tezdeter em ádeıi kúshpen

Aqyryn barsha áýreniń.

Don Lorenso glosasyn oqyp bitken boıda Don Kıhot ornynan atyp turdy da, ony oń qolynan ustaı alyp, aıqaıǵa bergisiz qatty daýyspen:

— Qudaıdyń qudiretin-aı! İzgi júrekti jas jigit! Siz — kúlli álemdegi eń jaqsy aqynsyz, siz Kıprde de emes nemese bir aqyn aıtqandaı, qudaı ony ózi keshirsin, Gaetada da emes, tap sol Afıny akademıasynda, eger ondaı nárse áli onda bar bolsa, sondaı-aq qazirgi parıjdik, bolonályq jáne salamankalyq akademıalarda gúl tájin kıý qurmetine laıyqsyz! Qazylar sizge birinshi oryndy qımasa, qudaı rızashylyǵyn berip, Feb olardy jebesimen atsyn, Mýzalar eshqashan olardyń tabaldyryǵynan attamasyn! Raqym etip, senor, maǵan bes býnaqty óleńińizdiń birin oqyp berińizshi, — ǵajaıyp darynyńyzdyń alýan-alýan qyryna ábden qanyǵaıyn.

Ózi esýasqa balaǵanymen Don Kıhottyń maqtaýyna, jurttyń aıtýynsha, don Lorensonyń qatty rıza bop qalǵany shynymen-aq tańyrqanýǵa turarlyq emes pe? Beý, maqtaý sózdiń qudireti! Sen tym-tym alysqa qanat qaǵasyń jáne tánti qylar óktemdigińniń de shekarasy sheksiz! Osynyń rastyǵyn don Lorenso is júzinde dáleldedi, óıtkeni Don Kıhottyń ótinishi men tilegin aıaq asty qylmaı, Pıram men Tısba jaıyndaǵy ańyzdy nemese hıkaıatty taqyryp etken bir sonetin oqyp berdi:

Qabyrǵany kúıretti qyz, semserge

Sol qyz úshin Prıam keıin túıreldi.

Sańylaýdy kórýge bul súreńdi,

Kıprinen jetti Amýr sol jerge.

Sańylaý únsiz: bolmashy ǵana kólemi,

Dybys ta óte qoımaıtyndaı syzashyq.

Amýr úshin qashan da biraq jol ashyq:

Eshteńe ustap tura almastaı ony endi.

Bul ekeýi, abzal da aq nıetti,

Ashýlandyryp taǵdyrdy qatty,

Tartylǵanymen jazaǵa jyldam, —

Ekeýine bir qarýdan ajal jetti,

Ekeýi bir qabirden oryn tapty,

Ekeýi qaıta tirildi bir ańyzdan.

— Qudaıǵa shúkir! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot don Lorensonyń sonetin tyńdaǵannan keıin. — Búgingi jadaý-júdeý kóp aqynnyń arasynan aqyry bir jaqsy aqyndy jolyqtyrdym jáne bul aqyn — siz, marhabatty myrzam. Sonetti qandaı sheberlikpen jazǵanyńyz osyǵan kózimdi kámil jetkizip otyr.

Don Degonyń úıinde Don Kıhot birneshe kún jan shaqyrdy, odan soń attanýǵa ruqsat surady; qonaqjaılyq kórsetip, quraq ushyp kútkeni úshin úı ıelerine alǵys aıtty, sosyn kezbe rysarlarǵa ýaqytyn raqatqa batyp, qyzyq qýýmen ótkizý jaraspaıtynyn, sol sebepti paryzyn oryndaýǵa qaıta oralyp, shytyrman oqıǵa izdeýge attanbaq nıeti baryn málim etti: estýinshe, bul óńirde ondaı oqıǵalar óte kóp kórinedi jáne bul jaqta Saragosadaǵy týrnırge deıin bola turmaqshy, — al, negizi, aqyr sońynda, sol qalaǵa barýy kerek; alaıda, oǵan barmas buryn, jergilikti turǵyndar ne qıly qyzyq áńgime aıtyp júrgen Montesınos úńgirine kirýi qajet bop tur, sondaı-aq Rýıdera aıdyny atalyp júrgen jeti aıdynnyń bastaý alatyn jeri men menshikti qaınar kózderin zerttep, zerdelemek. Don Kıhottyń osynaý qundy uıǵarymyn Don Dego men onyń uly da qýattap, úılerinen jáne dúnıe-múlikterinen kóńili ne qalasa sony alýyna bolatynyn, onyń jeke basynyń qadir-qasıetin, sondaı-aq izgi nıetti kásibin qurmet tutatyndyqtan oǵan yqylaspen qyzmet etetinderin aıtty.

Aqyry jolǵa shyǵatyn kún de keldi, bul Don Kıhot úshin qanshalyqty qýanyshty kún bolsa, don Degonyń úıindegi molshylyqta myrǵamǵa batqan, shól dalalar men ormandardaǵy orta qursaq ómirge, qashan da ortalaý qorjynyndaǵy jarytymsyz júrek jalǵarǵa qaıta oralýǵa qulqy soqpaǵan Sancho Pansa úshin sonshalyqty ókinishti de kúıinishti kún boldy. Solaı bola turǵanymen, ol qorjynyn qajet degeniniń bárimen syqap aldy, al Don Kıhot qoshtasarda don Lorensoǵa bylaı dedi:

— Aıttym ba sizge álde aıtpadym ba, bilmeı turmyn, aıtsam taǵy bir qaıtalaıyn: Dańq Tuǵyrynyń qol jetpes bıigine shyǵar jolyńyzdy qysqartyp, mehnatyńyzdy jeńildetkińiz kelse, bar-joǵy Poezıanyń meılinshe tar súrleýinen kezbe rysarlyqtyń meılinshe tar soqpaǵyna aýysa qoıyńyz, sóıtseńiz kózdi ashyp-jumǵansha ol sizdi ımperator taǵyna ákep otyrǵyzady.

Osy lebizi arqyly Don Kıhot kemaqyl ekenin aqı-taqı dáleldep bergen-di, al buǵan qosyp aıtqan myna sózimen sony tipti ústemeleı túsken, al ol bylaı degen edi:

— Senor don Lorenso, sizdi ózimmen birge ala ketip, momyndarǵa qalaı meıirim kórsetýdi, sodyrlardyń qalaı soryn qaınatyp, táýbasyna keltirýdi, ıaǵnı ózim tańdap alǵan jolyma tikeleı qatysy bar túrli izgilikti is tyndyrýdy úıretýge degen yntyzarlyǵym bir qudaı ǵana aıan, alaıda buǵan jastyǵyńyz bóget bolatyndyqtan jáne qurmet tutýǵa laıyq ónerińiz toqtaý salatyndyqtan sizge tek keńes berýdi ǵana qanaǵat etem: eger óz pikirińizden góri basqa bireýdiń pikirine kóbirek qulaq assańyz aqyn retindegi dańqyńyz dúrildep ketetin bolady, óıtkeni ishten shyqqan balasyn keremet kórikti sanamaıtyn ata-ana joq, al balaǵa kelgende túsinik-uǵymymyz bizdi odan da jıi jańyldyryp ketedi.

Don Kıhottyń birde qısyndy, birde qısynsyz shyǵatyn shym-shytyryq shatty-butty sózine, sondaı-aq arman-oıynyń eń asyly jáne aqyrǵy shegi bop tabylatyn shytyrman oqıǵalary ushyratatyn shataqtarǵa qandaı qyńyrlyqpen jáne qaısarlyqpen eshteńege qaramastan ekilene umtylatynyna ákesi men balasy taǵy da qaıran bolysty. Adaldyqtaryn taǵy bir márte málim etip, taǵy bir márte sypaıygershilik sóz almasýdan keıin, qamal-saraı qojasy zaıybynyń marhabatty yrzashylyǵymen Don Kıhot Rosınantqa, Sancho Pansa esegine otyryp jolǵa shyqty.

HİH taraý

Munda ǵashyqtyq dertine shaldyqqan baqtashy tap bolǵan shytyrman oqıǵa jaıynda jáne basqa da shyn mánindegi qyzyqty jaǵdaıattar jóninde aıtylady Don Degonyń qojalyǵynan onsha alys uzap kete qoımaǵan Don Kıhotqa kıgen kıimderine qarap dinı qyzmetshiler me álde stýdentter me dep oılap qalýǵa bolatyn eki adam jolyqty, olardyń qasynda eki sharýa bar edi; tórteýi de esek tuqymdas janýarlarǵa salt minipti. Stýdentterdiń biri, á degennen baıqaýǵa bolatynyndaı, jol qapshyǵy ornyna júrgen jasyl kenep mataǵa eki par jún shulyqpen birge oralǵan, shuǵamen tystalǵan áldebir aqshyltym nárseni alyp kele jatyr edi; ekinshi stýdentte ushynda qaıys qaptamasy bar sý jańa eki jattyǵý rapırasynan basqa eshteńe joq-ty. Al, sharýalardyń bir úlken seloda bolǵanyn, sol jerde saýda jasap, endi úılerine qaıtyp kele jatqanyn bildiretin jáne sony aıqyn ańǵartatyn ártúrli zattary bar-tyn. Mine, osy stýdentter, olarmen birge sharýalar da, Don Kıhotty kórip tańyrqanysyp qaldy, — munymen alǵash kezdeskenderdiń bári de osylaı tańyrqanysatyn, — sóıtip, olar basqa adamdarǵa múldem uqsamaıtyn bul neǵylǵan kisi ekenin bilmekke yntyǵyp qaldy. Don Kıhot olarmen sálemdesti, sosyn bulardyń ózi jol shegip bara jatqan jaqqa bet alǵanyn bilip, birge júrýge usynys jasady, máshilerin jaı bastyrýdy ótinip, atynyń ilese almaı kele jatqanyn aıtty; oǵan qosa, sypaıygershilik tanytyp, olarǵa óziniń kim ekenin, taǵdyrynyń tańdaýy men aınalysatyn kásibiniń jaıyn bir-eki aýyz sózben túsindirip berdi — ıaǵnı, dúnıeniń tórt buryshynan shytyrman oqıǵa izdeıtin kezbe rysar ekenin málim etti. Sonymen birge, shyn aty — Lamanchalyq Don Kıhot ekenin, al laqap esimi — Arystan Rysary ekenin de habarlady. Sharýalar bul ózderimen beıne grek tilinde já bolmasa shúrshit tilinde sóılesip turǵandaı, áńgimege beıjaı qaldy, alaıda stýdentter óıtken joq, sebebi Don Kıhottyń esi kem ekenin birden ańǵara qoıǵan-dy; solaı bola turǵanymen, olar oǵan izettilikpen tańyrqaı qarady, al bireýi oǵan bylaı dedi:

— Senor rysar, eger shytyrman oqıǵa izdeýshiler dástúrine saı, álde bir jerge baryp jetýdi murat tutpaıtyn bolsańyz, bizben birge júrińiz: keremet kóńildi ári sán-saltanaty da ǵajap úılený toıyn kóresiz, ondaı toı Lamanchada da, kúlli osy óńirimizde de buryn-sońdy bolyp kórgen joq.

Don Kıhot stýdenttiń sonshalyqty áspetteýine qarap muny áldebir yqpaldy knázdiń toıy emes pe eken dep qaldy.

— Joq, knázdiń toıy emes, — dep jaýap qatty stýdent, — sharýa jigit pen sharýa boıjetkenniń, tóńiregimizdegi eń baı adam men kúni búginge deıin esh jerden kezikpegen kórerge kóz kerek sulýdyń toıy. Toıǵa buryn bolyp kórmegen erekshe daıyndyq jasalyp jatyr; ereksheligi sol, toı qalyńdyqtyń selosy janyndaǵy kók shalǵynda ótkizilmekshi, — aıtpaqshy, qalyńdyqtyń esimi — Kıterıa Sulý, al kúıeý jigittiń esimi — Kamacho Baı. Qyz on segiz jasta, jigit jıyrma ekide. Ekeýi bir-birine ábden laıyq jup, deı turǵanmen, jurttyń ata tegin jatqa biletin sýmaqaılar Kıterıa sulý Kamachodan góri táýirleý áýletten shyqqan desedi, biraq onda turǵan dáneńe joq: baılyq qandaı aqaýdy da baıqatpaı jiberedi emes pe. Kamacho shynymen-aq epsekti eken: butaqtardan shalǵynǵa kún sáýlesin túsirmeıtin, ústin túgel jaýyp turatyn shatyr jasaýǵa oıy ketti. Oǵan qosa ol semsermen jáne syldyrmaqtarmen bılenetin bı ázirlep jatyr; onyń selolastary arasynda bulardy qatyryp shyldyrlata biletin jáne silkileı alatyn báleket bıshiler bar, al anaý ultanyn alaqanymen qaqqyshtap júrip bıleıtinder jaıynda sóz etýdiń de keregi joq, — ondaılardy, estýimizshe, ol qısapsyz kóp jınapty. Alaıda bul toı jurttyń qaperinde ózińizge aıtyp bergen osyndaı erekshelikterimen de, sol sıaqty ózińizge aıtyla qoımaǵan basqa jaılarymen de qalmaq emes, bári de, óz oıymsha, qaıǵydan qan jutqan Basılonyń ne isteıtinine baılanysty bolmaq. Basılo dep turǵanym — sol Kıterıa týyp-ósken selodaǵy baqtashy, onyń úıi men Kıterıa ata-anasynyń úıi japsarlas ornalasqan: Pıram men Tısbanyń arasyndaǵy áldeqashan umytylǵan yntyzarlyqty qaıta tiriltý úshin mahabbat osy jaıdy ońtaıly paıdalana qoıypty. Aıta ketken artyq etpes, Basılo erte jastan, sonaý balalyq balǵyn shaqtan Kıterıaǵa yntyq bopty, qyz da yrqynan birjola aırylyp qala qoımaıtyn dárejede yqylas bildiripti, sondyqtan Basılo men Kıterıa arasyndaǵy balalyq súıispenshilik jaıynan selodaǵylardyń bári túgel habardar bolypty. Sóıtip, ekeýi balıǵatqa jetkende Kıterıanyń ákesi Basılony esiginen qaratpaýǵa bekinedi, sosyn kúdik pen qaýip ataýlydan basyn birjola arashalap alý úshin qyzyn Kamacho baıǵa berýdi uıǵarady, al Basıloǵa uzatý jaıyna bas qatyryp jatpaıdy, óıtkeni bul Fortýna bergen qabiletten góri tabıǵat bergen qabiletti kóbirek ıelengen jigit bolatyn. Alaıda, eshqandaı qyzǵanysh qospaı aq-adal shynymdy aıtsam, ózim biletin jigitterdiń ishindegi eń ábjili — osy Basılo: barrany eń alysqa laqtyrady, myqty palýan, dopty keremet oınaıdy, júgirse buǵydan qalmaıdy, sekirse taýeshkiden kem túspeıdi, keglderdi sıqyrshydaı jaıratady, án salsa boztorǵaıdan aýmaıdy, gıtarasy adam sıaqty sóıleıdi, al eń bastysy — semserlesýde oǵan teń keletin eshkim joq.

— Tek osynyń ózine qarap-aq, — dedi Don Kıhot, — bul jas jigitti Kıterıa sulýǵa ǵana emes, sonymen birge Lanselotqa jáne kedergi keltirmek bolǵandardyń bárine qasaqana, koroleva Djınevranyń ózine de úılenýge laıyq dep bilem.

— Muny meniń qatynyma baryp aıtyńyzshy! — dep osy kezge sheıin únsiz kele jatqan Sancho Pansa sózge kılikti. — Onyń oıynsha, “eki jarty — bir bútin” degen maqalǵa sáıkes, árkim óz teńine úılený kerek. Maǵan salsa, ózime kádimgideı unap qalǵan anaý salqam Basılonyń Kıterıaǵa úılengeni jón bolar edi, al ǵashyq jandardyń bir-birine qosylýyna bóget jasaıtyndarǵa, olar ólgende jaratqan ıemiz aspandaǵy mekennen jaıly oryn bergeı (Sancho buǵan múldem qarama-qarsy birdeńe aıtqysy kelgen).

— Ǵashyqtardyń bári bir-birine qosyla berse, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — ata-analar tańdaý qaqynan jáne ózderi der shaǵy dep tapqanda balalaryn úılendirý quqynan aırylǵan bolar edi. Eger qyzdar kúıeýdi ózi tańdaıtyn bolsa, onda bireýi ata-anasynyń malaıyna tıip keter edi de, ekinshisi — alǵash kezdesken, ózin ópiremdigimen jáne batyldyǵymen baýrap alǵan áýleki men sotqarǵa shyǵa salar edi. Óıtkeni, unatý men eligý áldenendeı bir táýekel eterlik iske bararda asa qajet bop tabylatyn aqyl-oı kózin de op-ońaı kireýkelep tastaıdy, al ómirlik serik tańdaýda qatelesý qıyn emes: neke sátti bolýy úshin asa úlken saqtyq pen jaratqannyń járdemi kerek. Aıtalyq, bireý alys jerge saparǵa shyqpaq boldy deıik; eger ol aqyldy adam bolsa, jolǵa shyqpas buryn ózine senimdi de unamdy serik taýyp alady — endeshe, ólim kelip ajyratqansha búkil ómirin birge ótkizý paryz sanalatyndarǵa sonyń isin nege ónege tutpasqa? Onyń ústine, sol serik etken áıelmen tósek qyzyǵyn birge kóresiz, birge tamaq ishesiz, basqa da sharýalardy birge atqarasyz. Seniń zaıybyń da, mine, ómir jolyndaǵy osyndaı seriktes áıel. Zaıybyń — kerek kezde satyp alatyn, artynan qaıtaryp berýge, ózgertýge nemese basqasyna aıyrbastaýǵa bolatyn taýar emes, ol óziń ómirden qol úzgenińshe ózińnen qol úzbeıtin aınymas serigiń. Ol da — buǵalyq: moınyńdy shalǵan bette Gordıı túıinine aınalyp shyǵa keledi jáne bul túıindi qashan ólim ótkir qylyshymen qıyp jibergenshe sheshý múmkin emes. Bul tóńirekte áli de biraz paıymdaýǵa bolar edi, biraq senor lısensıat Basılo jaıynda taǵy birdeńe aıtar ma eken dep yntyǵyp turmyn.

Don Kıhot ózin lısensıat dep dáriptegen bakalavr buǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Men tek mynadaı bir jáıtti ǵana qulaqqaǵys etsem dep em: Kıterıa sulýdyń Kamacho Baıǵa kúıeýge shyǵatynyn estigennen keıin Basılo oıyn-kúlkini de qoıdy, jóni túzý sóz de aıtpaıtyn boldy; qazir ol qashan kórseń de qabaǵyn túıip, tereń oıǵa shomyp, ózimen ózi sóılesip júredi (bul shalyq urǵandyqtyń bultartpas belgisi ǵoı), tamaq iship te jarytpaıdy, uıqysy da qashqan, júrek jalǵamaq bolsa tek jemis-jıdekpen ǵana qorektenedi, al uıyqtar bolsa, eger muny uıqy deýge aýyz barsa, jabaıy ań sekildi dalada, taqyr jerde jatyp kóz shyrymyn alady, keı-keıde aspanǵa qadala qarap qalady, keı-keıde jerden kóz almaı turady, osy keıpin kórgende qarsy aldyńda kıimi jelmen jelbiregen kıimsheń músin turǵandaı áserde qalasyń. Qysqasyn aıtqanda, osyndaı belgi-nyshandar onyń mahabbat otyna órtenip júrgenin aıǵaqtaıdy, al bizdiń, onyń tanystarynyń, erteń Kıterıa Kamachoǵa “ıá” der bolsa, onda bul Basılony da ólimge kesken úkim bolaryna eshqandaı kúmánimiz joq.

— Qudaı óziń jar bola gór oǵan, — dep Sancho sóılep ketti. — Jaratqan ózi jaraqatqa dýshar etedi, jaratqan ózi ony emdep jazady, alda ne turǵanyn eshkim bilmeıdi, erteńge deıin áli kóp ýaqyt bar, oǵan qosa, bir úıdiń tolaıym-tutasymen gúrs etip qulap túsýine bir saǵattyń, tipti bir mınýttyń ózi jetip jatyr; óz kózimmen kórgenimdi aıtaıyn: jańbyr quıyp beredi, endi qarasań — kún jarqyrap shyǵyp turady, sap-saý kúıińde tósekke jatasyń, oıanǵanyńda ahylap-ýhilep áreń bas kóteresiń. Al, bilseńder aıtyńdarshy, Fortýna dońǵalaǵyn shegelep qoıdym dep maqtana alatyn kim bar? Árıne, eshkim joq, olaı bolsa, áıeldiń “ıá” degen sózi men áıeldiń “joq” degen sóziniń eki arasyna men túıreýishtiń ushyn da suqpaǵan bolar edim: báribir ótpeıdi. Kıterıanyń Basılony jan-tánimen jáne shyn júrekten súıetinine kózimdi jetkizseńder, bári de oıdaǵydaı bolatynyna basymdy báske tigýge barmyn, sebebi, estýimshe, mahabbat kıgen kózildirikten mys — altyn, kedeıshilik — molshylyq, al iriń — injý sekildi kórinedi eken.

— Áı, Sancho, jabasyń ba aýzyńdy joq pa, sen anturǵan? — dep Don Kıhot baqyryp jiberdi. — Mátelderiń men mánisi joq sózińdi sýdaı sapyryp, myljyńdaı berýden jalyqpaıdy ekensiń. Óı, haıýan! Aý, Fortýnanyń dońǵalaǵy, pálen-páshtýan degenniń ıisi murnyńa bara ma seniń?

— Óı, siz meni uqpaıdy ekensiz, — dep jaýap qatty Sancho, — sondyqtan naqyl sózderimniń sizge bos sandyraq sekildi kórinetinine tańyrqaýdyń jóni joq. Biraq, oǵan tirelip te turǵan eshteńe joq: men ózimdi ózim jaqsy túsinem jáne álgi sózimde asa bir ersi kórinerlik eshteńe aıtpaǵanymdy da bilem, al myna siz, marhabatty myrzam, — barlyq sózim men is-áreketimniń qas qaqpaıtyn qaraýylshyǵy sekildisiz.

— Sen óziń jóndep sóıleı de bilmeısiń, — dep bólip jiberdi ony Don Kıhot, — qudaıdan qoryqsańshy: qaraýylshyq demeý kerek, qaraýyl deý kerek.

— Menimen tájikelese bermeńizshi, taqsyr, — dep málim etti Sancho, — astanada tárbıe almaǵanymdy, Salamankada oqymaǵanymdy ózińiz de bilesiz ǵoı, birer áripti qosyp jiberdim be álde qaldyryp kettim be, ony men qaıdan bileıin? Qudaı aqy, shyn sózim, saııagezdikti toledolyqsha sóıleýge májbúr etýdiń máni joq, óıtkeni toledolyqtyń da bári birdeı jatyq sóılemeıdi.

— Durys aıtasyń, — dep ilip áketti lısensıat, — Dýbılnıde, já bolmasa Sokodoverde sendelip júretinder sobor aýlasynda uzaqty kún boıyna serýendep júretinderdeı jatyq sóıleı almaıdy, al bylaı qarasań solardyń bári toledolyq emes pe. Meıli tipti Mahalaonda týsa da, astananyń mádenıetti turǵyndary ǵana taza, jatyq, kórkem jáne uǵynyqty tilmen sóıleıdi. Men mádenıetti dep ádeıi aıtyp turmyn, sebebi astanada turatyndardyń bárin birdeı mádenıetti dep ataý qıyn, turmysqa etene engen mádenıet qana jatyq tilmen sóıleýdiń álippesine aınalady. Men, senorlar, bile bilseńizder, Salamankada kanondyq quqty zerdelegen adammyn jáne óz oıymdy anyq ta qarapaıym hám túsinikti tilmen jetkizem dep maqtana alam.

— Eger aýyz-eki tildi rapıradan da góri táýirirek meńgerdim dep shynyńmen maqtanarlyq shamań bolsa, ýnıversıtette birinshi orynǵa shyqqan bolar eń, sońǵy jaqta súıretilip júrmes eń, — dep qulaqqaǵys etti ekinshi stýdent.

— Já, qoısańyzshy, bakalavr, — dep narazylyq bildirdi lısensıat. — Saıyskerlik sheberlik — bos nárse dep oılasańyz, qatty qatelesiz.

— Bul tek meniń ǵana pikirim emes, bul — talassyz shyndyq, — dedi Korchýelo kelispeı. — Al eger muny is júzinde dáleldep bergenimdi qalasańyz, keıinge qaldyrmaı-aq qoıaıyq: semserińiz bar, al meniń bilegimnen qýat áli kete qoıǵan joq, bir kisideı júrektimin, qatelesip turmaǵanymdy qazir-aq moıyndatyp berem sizge. Esegińizden túsińiz de enteleý, sheńber, burysh jáne taǵy basqa osy sıaqty ónerińizdi kórsetip baǵyńyz, al men bolsam, ózimniń jańa da qarabaıyr, biraq ózim qudaıdaı senetin, ádisterim arqyly jaryq kúndi kózińizden bulbul ushyrarmyn degen úmittemin, sondaı-aq tabanymdy jaltyratýǵa májbúr etetin jáne ózim jer qushtyra almaıtyn adam áli ómirge kelmegenine de senimdimin.

— Tabanyńyzdy jaltyratasyz ba, joq pa — ol jaǵyn aıta almaımyn, — dedi saıysker, — biraq qaı jerge tabanyńyzdy bassańyz, sol jerden molańyzdyń da qazylýy ǵajap emes; aıtaıyn degenim, saıysqa jek kórýshilik bildirgenińiz úshin qolma-qol qasym bolasyz.

— Kórermiz, — dep tistendi Korchýelo.

Sol arada ol eseginen asqan ábjildikpen sekirip tústi de, lısensıat esegine artyp ákele jatqan rapıranyń birin shapshań qımylmen sýyryp aldy.

— Joǵa, bulaı bolmaıdy, — dep Don Kıhot kılige ketti, — áli kúnge sheshimin tappaǵan myna daý-damaıda men saıys ustazy jáne sot mindetin atqarǵym keledi.

Sony aıtyp Rosınanttan túsken ol naızasyn qolyna ustap, joldyń qaq ortasyna baryp turdy, al bul kezde eshteńeden qaımyqpaıtyn keıiptegi lısensıat qadamyn nyq basyp Korchýeloǵa qaraı bettep bara jatty, Korchýelo da, janarynan ot ushqyndap degendeı, oǵan qarsy júrdi. Olarǵa erip kele jatqan eki sharýa máshilerinde otyrǵan kúıi osynaý jan túrshigerlik oqıǵanyń tilsiz kórermenine aınaldy. Korchýelo tikeleı de, qıǵashtaı da, qos qolmen de túırep, shabýmen boldy, — ústi-ústine bergen soqqylary uıaly aradaı maza ketirip, burshaqtaı jaýdy. Ol alasurǵan arystandaı shabýyldady, biraq árdaıym derlik lısensıat rapırasynyń qaıys qaptamaly ushymen ushyrasyp, jaýyngerlik rýhyn jasytyp alýmen boldy jáne, beıne bir kıeli orynǵa quldyq urǵandaı, búktetilip qalyp turdy, áıtse de onyń bul áreketi kıeli orynǵa kórsetilýge tıis jáne dáıim kórsetiletin ystyq yqylasty qurmetke onsha kóp uqsańqyramaıtyn. Toq eterin aıtqanda, lısensıat rapırasynyń ushymen bakalavrdyń sholaq sýtanynyń barlyq ilgegin sanamalap úzip berdi jáne etegin pársha-pársha qyldy; sondaı-aq, qalpaǵyn da eki márte domalatyp jiberdi, sóıtip ony ábden kúıindirgeni sonsha, aqyr sońynda terisine syımaı doldanyp, yzaǵa býlyqqan bakalavr rapırasyn tutqasynan ustap aldy da, bar kúshimen dalaǵa laqtyryp jiberdi; qatty laqtyrǵany sondaı, sol jerde turǵan, kásibi boıynsha hatshy bop tabylatyn sharýanyń biri keıin atalmysh rapıranyń mıldiń tórtten úsh shıregindeı qashyqtyqqa baryp túskenine kýálik etti — al bul qara kúshten ádisqoılyq artyq ekendigi jaıly qaǵıdanyń shúbásizdigi men kúmánsizdigin kórsetip bergen edi.

Dińkesi quryǵan Korchýelo jerge otyra ketti, Sancho onyń qasyna jaqyndap, bylaı dedi:

— Shyn aıtam, jarqynym senor bakalavr, aqylyma qulaq qoıyńyz: bolashaqta eshqashan rapıramen saıysqa shaqyrmańyz, odan da beldesýge nemese barra laqtyrýǵa shaqyryńyz: bul jasyńyzǵa da, áleýetińizge de laıyq, al anaý, qalaı atalýshy edi, saıysperiler deýshi me edi, estýimshe, olar semserdiń ushyn ıneniń kózinen ótkizedi desedi.

— Jynymdy qaǵyp, shyndyqtan qanshalyqty alshaq júrgenimdi dáleldep bergenine dán rızamyn, — dep málim etti Korchýelo.

Osy sózdi aıtyp, ornynan turǵan ol lısensıatty qushaǵyna aldy, sóıtip ekeýiniń dostyǵy burynǵydan beter arta tústi, olar tipti rapırany ákelýge ketken hatshyny da kútip jatpady: bul ózderin biraz kúttirip qoıar dep qoryqty, osyǵan baılanysty Kıterıanyń selosyna erterek jetip alý úshin kidirmeı júrip ketken jón dep sheshti — bulardyń bári de sol selodan edi.

Jol boıy lısensıat rapıramen saıystyń artyqshylyqtary jaıynda áńgimeleýmen boldy jáne tolyp jatqan salmaqty dálel, naqtyly mysal men matematıkalyq dáldiktegi dáleldemeler keltirgeni sonsha, munyń qandaı úlken óner ekenine bári túgel ılandy, saǵy synǵan Korchýelo qyńq ete almady.

Qarańǵy túse bastaǵan; alaıda jaqyndap kelgen olarǵa selo ústinde myń san juldyz janyp turǵandaı kórindi. Sonymen qabat, múıiz syrnaı, tambýrın, gýslı, sybyzǵy, dabyl men syldyrmaq sekildi túrli mýzykalyq aspaptyń estiler-estilmes báseń úni qulaqqa shalynyp turdy, al odan da jaqynyraq kelgen olar selonyń kire berisine ornatylǵan aǵash shatyrdyń óne boıyna kishkene shamdardyń ilingenin kórdi jáne bulardy jel úrlep óshirer degen qaýip te joq-ty, óıtkeni onyń lúp etken lebinen aǵash japyraǵy da qozǵalmaı turǵan. Mýzykanttar toıǵa kelgen qonaqtardyń kóńilin kóterip jatty, qonaqtar bolsa, osynaý kóz jaýyn alatyn kók shalǵynda ár jer, ár jerde toptanyp tur edi: biri bı bılep, ekinshileri án salyp, úshinshileri joǵaryda atalǵan qıly aspaptarda oınap jatqan. Osynaý kók shalǵanda Qýanyshtyń ózi oınaq sap, Shattyqtyń ózi shapqylap júrgendeı kórinetin. Kamacho baıdyń úılený saltanaty men Basılony jerleý rásimine arnaıy ázirlengen, osy arada ótýge tıis oıyn-saýyqty qonaqtardyń erteń erkin otyryp tamashalaýy úshin biraz adam taqtaıdan tuǵyr ornatyp jatty. Sharýa men bakalavrdyń qansha ótingenine qaramastan Don Kıhot seloǵa kirýden bas tartty: kezbe rysarlardyń tipti shańyraǵyna altyn jalatqan baspana berilse de, eldi mekenderde emes, jazyq dala men toǵaılarda túneý dástúri, onyń oıynsha, buǵan ábden jetkilikti negiz bolatyn; osy maqsatpen ol joldan burylyp ketti: buǵan qamal-saraıda, ıaǵnı don Degonyń úıinde, ózine kórsetilgen meımandostyqty áli umyta qoımaǵan Sancho qatty qynjyldy.

HH taraý

Munda Kamacho Baıdyń úılený toıy men Basılo Kedeıdiń basynda bolǵan jaǵdaı jóninde baıandalady.

Aqquba óńdi Avrora¹⁷ jalyn atqan Febtiń¹⁸ ottaı ystyq sáýlesimen altyn tústi buıra shashyndaǵy dymqyl monshaqtardy qurǵatýyna endi ǵana yńǵaı bildirgen shaqta Don Kıhot ta oıanyp, denesiniń qurys-tyrysyn jazyp alǵan boıda ornynan atyp turyp, qoryldap uıqy soǵyp jatqan atqosshysy Sanchoǵa aıqaılap dybys berdi; Sanchonyń qatty uıqyda jatqanyn kórgen Don Kıhot ony oıatpas buryn bylaı dep sóılep ketti:

— Beý, sen, aspan asty, jer ústinde ǵumyr keship júrgen jandardyń ishindegi eń baqytty pende, sen shynyńmen-aq baqyttysyń, óıtkeni sen eshkimge ishtarlyq bildirmeı, eshkimnen ishtarlyq kórmeı, sıqyrshy qysymyna ushyramaı, bal ashýdan bolatyn ábigerge basyńdy qatyrmaı typ-tynysh qana uıqy qushaǵynda jatyrsyń! Endeshe, uıqtaı ber deımin saǵan jáne muny júz qaıtalap aıtýǵa barmyn, sebebi seni súıgeniń jaıly oı keshkende órbıtin qyzǵanysh azaby máńgi sergek bolýǵa májbúr etpeıdi, sondaı-aq qaryzyńdy qalaı qaıtaratynyń, erteń ne iship-jeıtiniń jáne qyrsyq shalǵan shaǵyn otbasyńdy qalaı tamaqtandyratynyń jaıyndaǵy oı da uıqyńdy qashyrmaıdy. Ataqqumarlyq seni mazalamaıdy, turmystaǵy áýreshilik seni sharshatpaıdy, óıtkeni bar tilegiń esegińe qam jasaýdan árige barmaıdy, al óz basyńa qam jasaýdy meniń moınyma artyp qoıdyń: ras, tepe-teńdikti saqtaý úshin bul aýyrtpalyqty myrzalarǵa júkteý jaǵyn jaratylystyń ózi salt-dástúrmen birlese otyryp oraılastyrǵan ǵoı. Malaıy uıyqtap jatyr, al myrzasy sergek jáne malaıyn qalaı asyraýdyń, jaǵdaıyn qalaı jeńildetýdiń, qandaı syılyq berýdiń jaıyn oılaıdy. Aspannyń bedireıip turǵanyn, jerge sharapatty tamshysyn tamyzbaıtynyn kórgende malaıy emes, myrzasy ýaıymǵa batady, óıtkeni astyq bitik shyqqan toqtyq jyly qyzmet etken jandy ol astyq shyqpaı qalǵan ashtyq jyly da asyraýǵa mindetti.

Sancho buǵan eshqandaı jaýap qatqan joq, sebebi uıyqtap jatqan, eger Don Kıhot naızasynyń ushymen túrtip uıqysyn shaıdaı ashpaǵanda jýyr mańda oıana qoımaıtyny da kámil edi. Aqyry ol oıanyp, aınala-mańyn uıqyly-oıaý, beımaral kózben sholyp shyqqannan keıin bylaı dedi:

— Qatelespesem, myna shatyr jaqtan nárkes pen zıreden góri qýyrylǵan maıdyń ıisi kóbirek ańqyp turǵan tárizdi. Eger toı osyndaı hosh ıistermen bastalyp jatsa, onda, kres ustap turyp aıtaıyn, ol jerden qalaǵanyńnyń bárin tabasyń, sen je - men je, sen ish -men ish bolady.

— Jap aýzyńdy, jalmaýyz, — dedi Don Kıhot. — Odan da toıǵa baraıyq, baqytsyz Basılo qaıter eken, sony kóreıik.

— Ne istegisi kelse, sony istesin, — dep saldy Sancho, — qara taban kedeı bolmasa Kıterıaǵa úılener edi ǵoı. Qaraı gór ózin, tigerge tuıaǵy joqtyǵyna qaramaı, aspandaǵy aıǵa qolyn sozady. Shynymdy aıtsam, senor, óz pikirim mynadaı: kedeı bolsań qolda baryńdy qanaǵat tut, qashpaǵan sıyrdyń ýyzynan dámelenbe. Kamacho aqshany Basılonyń keńirdeginen keltirmese murnymdy kesip bereıin, olaı bolsa, Kamacho, álbette, qazirdiń ózinde alyp bergen jáne áli de áperetin asyl kıimderi men altyn-kúmisin Basılonyń barrany laqtyrýdaǵy jáne rapıramen saıysýdaǵy sheberligine almastyrǵan Kıterıa naǵyz mıkeshe bop shyǵar edi. Sátti laqtyrys pen ásem umtylys úshin tavernada jarty kvarta da sharap quımaıdy. Kiris kirgizbeıtin qabilet pen darynnyń bary ne, joǵy ne? Al, eger taǵdyr qaltasy qalyń adamǵa talant qosyp berýdi nıet qylsa, onda qyzǵanysh shynymen-aq ishińdi qyj-qyj qaınatýy múmkin. Jaqsy irgetasqa turǵyzylǵan úı de jaqsy bolady, al eń jaqsy irgetas pen qazan shuńqyr — aqsha ǵana.

— Qudaı aqy, Sancho, — dep jalyndy Don Kıhot, — tyıylshy endi sózden. Tolassyz aqtarylatyn paıymdaýlaryńa toqtaý salyp qoımasa, as ishýińe de, uıqtaýyńa da muǵdaryń bolmas edi dep oılaımyn: bar ýaqytyń bos myljyńǵa keter edi.

— Qaperińizde qapy bolmasa, taqsyr, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — sońǵy attanysymyz aldynda ekeýimiz jasaǵan kelisim-sharttyń barlyq tarmaǵyn este ustaǵan bolar edińiz. Sonyń bir tarmaǵynda eger jaqyn-jýyqtarymdy kústanalamasam jáne ózińizge til tıgizbesem, maǵan ne aıtqym kelse sony aıtýyma ruqsat etilgen-di, al men atalmysh tarmaqty áli kúnge sheıin bir ret te buzbaǵan sekildimin.

— Ondaı tarmaq esimde joq, Sancho, — dedi Don Kıhot, — biraq, tipti solaı bolǵan kúnde de, báribir, únińdi óshirip, sońymnan ergenińdi hosh kórip turmyn: óıtkeni keshe keshkisin qulaǵymyz shalǵan áýen alqapty qaıtadan qýanyshqa bólep jatyr, soǵan qaraǵanda, toıdyń mı qaınatar tal túste emes, qońyrsalqyn tańda ótkizileri sózsiz.

Sancho myrzasynyń ámirin oryndap, Rosınant pen sur esekti erttegen boıda ekeýi kólikterine otyryp aldy da, aqyryn aıańmen jappa astyna kelip kirdi. Sanchonyń kózine eń alǵash túsken nárse: jýan shegirshin istikke shanshylyp, tekshelenip qalanǵan qyrýar aǵash aıamaı jaǵylǵan otta tutastaı qýyrylyp jatqan buqanyń eti boldy, al ottyń aınalasynda turǵan alty qazannyń poshymy ádettegi qazanǵa onsha uqsamaıtyn, durysy, bular taý-tóbe etti toǵytýǵa bolatyn bóshke edi: bulardyń qursaǵyna túsken qoı ushasynyń eleýsiz qalatyny sonshalyq, beıne bir ol qoıdyń ushasy emes, kógershin sekildi bop kórinetin; aǵashtarǵa ilinip, qazanǵa túsýge kezegin kútip turǵan terisi sypyrylǵan qoıan men júni julynǵan taýyqta da qısap joq-ty; soıylǵan sansyz kóp úı qusy men túz qusyn keptirý úshin aǵashqa ilip qoıypty. Sancho árqaısysyna eki arrobadan astam sharap sıatyn, — keıin belgili bolǵanyndaı, bári de joǵary sorttardaǵy sharap eken, — alpystan astam shanash baryn sanap shyqty; aqsha qardaı áppaq nandy, qyrmanǵa ákep tókken astyq qusatyp taý qylyp úıip tastapty; kirpish tárizdi etip qalanǵan sútsirneler tutas bir qabyrǵa qurap tur; syr quıylatyn kespekterden de qomaqtyraq, maı quıylǵan eki temir kespek qamyrdan ázirlenetin taǵamdar qýyrýǵa arnalypty; qýyrylǵan qamyr taǵamdaryn dyǵal kúrekpen kúrep alyp sol arada turǵan bal quıylǵan kespekke tastap jatyr. Er jáne áıel aspazdardyń uzyn sany elýden asyp jyǵylady eken jáne bári de taza kıingen, elgezek, kóńildi kórindi. Buqanyń abajadaı qursaǵyna on eki kishkene jas toraı salynyp, syrtynan tigilip tastapty, osynyń nátıjesinde buqanyń eti ári dámdirek, ári jumsaǵyraq bola túspek kórinedi. Úlken jáshikte dámdeýishterdiń barlyq túri bar eken: bulardy fýnttap emes, arrobalap satyp alǵandary kórinip tur. Bir sózben aıtqanda, toı dastarqanyna qoıylatyn dámder biróńkeı derevnályq bolatyn, esesine moldyǵy sonsha, ájeptáýir áskerı quramaǵa jeterlikteı edi.

Sancho osynyń bárin kózimen iship-jep, súısine tamashalap, raqattana qyzyqtaýmen boldy. Áý basta ony qazandar ózine tartyp, esin ketire eliktirgen, bir shógen sorpa quıyp alýǵa ańsary aýǵan, odan soń shanashtar júregin baýrady, aqyr sońynda ádettegideı tabada emes, búıirli kespekterde qýyrylyp jatqan qamyrdan jasalǵan taǵamdarǵa yntyqty. Budan artyqqa shydaýǵa, basqadaı amal tabýǵa ál-dármeni jetpegen ol yjdaǵattylaý kóringen bir aspazdyń janyna baryp, orta qursaq, áıtse de ádepti adamnyń mánerimen qazandardyń birine nanyn batyryp alýǵa ruqsat surady. Aspaz oǵan bylaı dedi:

— Kamacho baıdyń arqasynda ashtyqtyń aýyly búginshe alystap tur, baýyrym. Esegińnen tús te, baqyrash taýyp taýyqtyń bir-ekeýin súzip al, jeı ber sosyn, as bolsyn.

— Esh jerden baqyrash kórmeı turmyn, — dep málim etti Sancho.

— Endi neǵyldeısiń, — dedi aspaz. — Sor boldyń ǵoı sen de maǵan, báldenip-bálsingen, ebedeısiz bireýsiń ǵoı deımin!

Sony aıtyp, kástróldi ala sap qazannan úsh taýyq pen eki qazdy kósip aldy da, Sanchoǵa:

— Toıyp al, týysqan, túski asqa deıin osy súıek-saıaqpen júrek jalǵaı tur, — dedi.

— Bulardy salatyn jerim joq, — dedi Sancho.

— Ondashy, kástrólimen qosyp al, — dedi aspaz, — Kamachonyń baılyǵy men baqyty qandaı shyǵynnyń da ornyn toltyrady.

Sancho osyndaı áńgimege aınalyp jatqan kezde Don Kıhot shatyr astyna kelip kirgen on eki sharýaǵa qarap qalǵan: bári de merekedegideı sándi kıinipti, ábzeliniń kórkemdigi kóz tartatyn, omyraýlyǵyna qyrýar usaq qońyraý taǵylǵan, súlikteı bıelerge salt minipti; osynaý kelisti top kóńildi daýyspen ýlasyp-shýlasyp shalǵynmen birneshe márte árli-berli oıqastap júrip ótti.

— Kamacho men Kıterıa jasasyn! — dep sańqyldady selolyqtar. — Qyz qanshalyqty sulý bolsa, jigit te sonshalyqty baı, al qyzǵa álemde teń keler eshkim joq!

Muny estigen Don Kıhot: “Mynalar meniń Dýlsıneıa Tobosskaıamdy eshqashan kórmegen dep senimmen aıtýǵa bolady eken, óıtkeni, eger kórgen bolsa, álgi anaý Kıterıa degendi maqtaýǵa kelgende shamalaǵan bolar edi”, dep oılady.

Arada az ýaqyt ótkende shatyr astyna jan-jaqtan túrli bıdi oryndaýshylar jınala bastady, solardyń ishinde semser bıin oryndaıtyn, birinen biri ótken, saıdyń tasyndaı jıyrma tórt jigit erekshe kózge túsip turdy: bári de aqsha qardaı juqa kenepten kıim kıgen, túrli tústi sapaly jibekten bas kıimderi bar; salt attylardyń biri bıshiler jetekshisi bop tabylatyn salqam jigitten jaraqattanyp qalǵandar joq pa, dep surady.

— Qudaıǵa shúkir, ázirshe jaraqattanǵan eshkim joq, bárimiz de aman-saýmyz.

Sony aıtyp, joldastaryn eliktirip áketken ol neshe alýan qımyl jasap, asqan eptilikpen shyr aınalyp bıleı jóneldi, mundaı bılerdi buryn da talaı kórgen Don Kıhotqa mynaý ásirese qatty unady.

Sondaı-aq, oǵan óńkeı sulý jas qyzdardyń bıi de unady, bulardyń óndirdeı jas kórinetini sondaı, qaı-qaısysyn da kem aıtqanda on tórt, artyq aıtqanda on segiz jasta deýge bolatyn; olar jasyl shuǵadan kóılek kıipti, bastaryna aqjupar, raýshan, amarant, ushqattan gúltáj taǵypty, shashtarynyń altyn tústiligi sonsha, kún sáýlesimen básekege túsýge bardaı edi jáne biri burym etip órse, ekinshileri bos jiberipti. Bulardyń jetekshileri egde jastaǵy qart pen jasy ulǵaıǵan áıel eken, áıtse de ekeýi de jınaqy ári shıraq kórindi. Qyzdar samor volynkasynyń súıemeldeýimen álemniń eń táýir bıshilerinen bir de kem túspeıtin óner kórsetti jáne aıaqtary qanshalyqty jyldam ylpyń qaqqanymen, álpetteri sypaıylyqtan aıryla qoıǵan joq.

Budan soń “sóılese júretin” bı deıtinderdiń sanatyndaǵy basqa bir qıturqy bı bılendi. Ony eki topqa jiktelgen segiz nımfa bıledi, bir topty Kýpıdon qudaı, ekinshisin Paıda qudaıy basqaryp júrdi; Kýpıdonnyń qanaty, sadaǵy, qoramsaǵy men jebeleri bar edi, al Paıda qudaıy altyndaı jaltyraǵan mata men jibekten tigilgen, túrli tústi sándi kıim kıipti. Amýrdyń sońyna ergen nımfalardyń arqasyna japsyrylǵan aq pergamentke iri áriptermen esimderi jazylyp qoıypty. Birinshi jazýda — Poezıa delingen, ekinshisinde — Danalyq, úshinshisinde — Tektilik, aqyr sońynda, tórtinshisinde — Aıbyndylyq dep jazylǵan. Paıda qudaıyna ileskenderdiń esimi de osyndaı retpen kórsetilgen: birinshisinde — Jomarttyq dep jazylǵan, ekinshisinde — Syılyq, úshinshisinde — Qazyna, tórtinshisinde — Beıbit ıelik delingen. Bulardyń aldynda aǵashtan jasalǵan qamal-saraı jyljyp kele jatty, ony jasyl tústi kenep matadan kıim kıgen, tula boıy shyrmaýyqqa shyrmatylǵan tórt jabaıy kóterip kele jatyr edi jáne munyń meılinshe shynaıy kóringeni sonsha, Sancho kádimgideı shoshynyp qaldy. Qamal-saraıdyń mańdaıshasy men tórt qabyrǵasyna Ádeptilik qamal-saraıy dep jazylypty. Janynda múıiz syrnaı men tambýrınde quıqyljyta oınap, tórt mýzykant kele jatty. Bıdi Kýpıdon bastady, birer fıgýra jasaǵannan keıin, qamal-saraı qabyrǵasyndaǵy kertpeshter arasynan boı kórsetken qyzǵa qadala qarap qaldy da, sadaǵyn kezenip turǵan kúıi, oǵan mynadaı óleń joldaryn arnady:

Men — qudiretti qudaımyn,

Aspanda da, jerde de,

Býyrqanǵan teńiz, kólde de,

Tozaqta da, laıym,

Úreıge býam bir demde.

Qıamet derlik sonshama,

Qaı tilegim bolsa da,

Oryndalar barlyǵy.

Daý týdyrmas onshama

Úkimim, zańym, jarlyǵym.

Osy óleńdi aıtqannan keıin ol jebeni qamal-saraıdan asyra atyp jiberdi de, ornyna baryp turdy. Budan soń alǵa Paıda qudaıy shyǵyp, bıdiń eki fıgýrasyn oryndady; sosyn tambýrınder áýeni tynǵan boıda óleń joldarymen bylaı dep sóılep ketti:

Kýpıdon maǵan teńeser qaıdan,

Kómek berýge oǵan, alaıda,

Qashan da moıyn buramyn.

Tek jaǵynan támam qudaıdan

Kóp joǵary turamyn.

Men — Paıdamyn, Eńbek — miskin,

Sebebi mensiz ol da ónimsiz.

Áıtse de myna keremet kórkem

Qalyńdyqqa malaı bolýǵa minsiz

Men de ózimdi májbúr etem.

Sony aıtyp Paıda qudaıy jónine ketti de, onyń ornyna Poezıa keldi; aldyńǵylardyń úlgisimen eki fıgýrasyn jasaǵan soń, qamal-saraıdaǵy qyzǵa tesile qarap turyp bylaı dedi:

Poezıanyń sálemin ystyq

Joldaımyn, hanym, men saǵan.

Toı qurmetine qýanysh qyp,

Sonetterdi, súıkimdi barshaǵa,

Shyǵarýdan áste sharshaman.

Sezip tursań unaryn eptep

Madaǵymnyń jınalǵan kópke,

Baq-talaıyńdy, nesin jasyram,

Qyz bitken qyzyǵar, dáriptep

Aıdan da bıikke asyram.

Osylaı dedi de Poezıa ornyna qaıtyp oraldy, al Paıda qudaıynyń tobynan Jomarttyq shyǵyp, fıgýralaryn oryndaǵannan keıin, bylaısha sóıleı jóneldi:

Jomarttyq degen — eptilik,

Jolamaı daý men shataqqa,

Múlkińdi saqtaý sep qylyp;

Sarań degen jaman ataqqa

İlikpeý jáne tek turyp.

Sen úshin búgin, alaıda,

Ysyrapqor bolýdy qalaımyn:

Bul ózi ǵashyq jandardy,

Shyn súıip unatqandardy,

Ajyratar belgi araıly.

Qos toptyń quramyndaǵy basqa qyzdar da osylaısha ortaǵa shyǵyp, oryndaryna qaıta oralyp turdy: árqaısysy óz fıgýrasyn oryndap, óleńin oqydy, olardyń ishinde keıbiri keremet súısinerlikteı, keıbiri ishek-sileńdi qatyra kúldirerlikteı edi, alaıda Don Kıhottyń qaperinde (al onyń qaperi aıta qalarlyq bolatyn) joǵaryda keltirilgenderi ǵana qaldy; odan soń bári qosylyp ketti de, ǵalamat úılesimmen erke qımyldap, erkin qozǵalyp, birese toqaılasyp, birese tarqasyp bı bıleı bastady; qamal-saraıdyń janynan ótken saıyn Amýr áýelete sadaq tartyp, Paıda qudaıy onyń qabyrǵasyna altyn jalatylǵan aqsha qumyrasyn uryp syndyryp turdy. Bı ájeptáýir uzaqqa sozyldy, onan soń aqyry Paıda qudaıy úlken ala mysyqtyń terisinen jasalǵan, aqshaǵa syqalyp turǵandaı áser beretin shılanyn shyǵaryp, qamal-saraıǵa qaraı laqtyryp jibergende saraı qabyrǵalary jan-jaqqa qulap tústi, sonyń saldarynan bıkesh panasyz ári qorǵansyz kúıde qaldy. Sony kórgen Paıda qudaıy nókerin ertip qyzǵa qaraı umtyldy, sóıtti de onyń moınyna sala qulash altyn shynjyr salyp, ustap alyp kiriptar etpek, tutqynǵa áketpek oıy bardaı yńǵaı kórsetti, alaıda sol arada Amýr men onyń sybaılastary qyzdy odan tartyp almaqqa talap qylǵandaı túr baıqatty — osy qımyl-qozǵalystyń bári tambýrınder áýeni súıemeldeýimen jasalyp jatty, bári bılep, mýzyka yrǵaǵyna saı fıgýralar oryndaýmen boldy. Aqyr aıaǵynda jabaıylar jaýlasqandardy tatýlastyryp, qamal-saraı qabyrǵalaryn asqan ábjildikpen qaıta qurastyryp, tikeıtip qoıdy, bıkesh saraıynan qaıta oryn teýip, qulyptanyp aldy jáne osymen bı de bitti, kórermender buǵan úlken yrzashylyq bildirdi.

Don Kıhot nımfalardyń birinen bıdi kim shyǵarǵanyn, ony ózderine kim úıretkenin surady. Nımfa oǵan muny shyǵarǵan selolaryndaǵy bir dinı qyzmetshi ekenin, onyń mundaı nárselerdi oılap tabýǵa sheber ekenin aıtty.

— Bul bakalavrdyń ba álde dinı qyzmetkerdiń be, — dedi Don Kıhot, — kimniń bolsa da, shamasy, Basılony emes, Kamachony jaqtaıtynyna jáne onyń shirkeý qyzmetinen góri satıramen shuǵyldanýǵa kóbirek qabiletti ekenine bás tigýge barmyn. Solaı bola tursa da, Basılonyń daryndylyǵy men Kamachonyń baılyǵyn bıine óte sátti engize bilgen!

Osy áńgimeniń bárin estigen Sancho Pansa:

— Jurt neǵylsa o qylsyn, ózim, áıteýir, Kamacho jaǵyndamyn, — dedi.

— Bir sózben aıtqanda, Sancho, — dep saldy Don Kıhot, — seniń qarabaıyr sharýa, oǵan qosa kúshtilerdiń aldynda shybyndap turatyn bireý ekeniń belgili boldy.

— Kimniń aldynda shybyndaıtynymdy bilmeımin, — dedi Sancho kelispeı, — biletinim tek Kamacho qazandarynan alǵan mynadaı ǵajap súıek-saıaǵymdy Basılo qazandarynan eshqashan ala almaıtynym ǵana.

Sol arada ol Don Kıhotqa qazdar men taýyqtar jatqan kástróldi kórsetti, sosyn bir taýyqty sýyryp alyp, alabóten tábetpen raqattana asap jatyp, bylaı dep til qatty:

— Qoı, quryp ketsin ári Basılo, daryny da ózine, qabileti de ózine! Qaltańda qansha bolsa, baǵań da sonsha, óziń qansha tursań, qaltańda da sonsha bolady. Ájem marqum aıtýshy edi, adam ataýly dáýletti jáne dáýletsiz bop ekige bólinedi dep, ózi bolsa dáýlettini artyq kóretin, al bizdiń zamanymyzda, marhabatty myrzam Don Kıhot, bilimge baıdan góri aqshaǵa baılar áldeqaıda raqat turmys keshedi, altyn jabýy bar esek ertteýli attan artyq. Mine, Kamachonyń jaǵynda ekenimdi qaıtalap aıtyp turǵanymnyń sebebi de osy: onyń qazandarynan ájeptáýir mol súıek-saıaq, ıaǵnı qaz, taýyq, túz qoıany men úı qoıanyn alýǵa bolady, al Basılo qazandarynyń túbi kórinip jatyr, túbinen birdeńe tabylsa bylamyq qana tabylady.

— Aıtyp bittiń be, Sancho? — dep surady Don Kıhot.

— Bitýge tıis bop turmyn, — dep jaýap qatty Sancho, — sebebi sizge, taqsyr, onsha unamaǵanyn baıqadym, óıtpegen jaǵdaıda áli úsh kún boıy bulbulsha saırar edim.

— Mylqaý bop qalǵanyńdy kózim tiride kórsem ǵoı, Sancho, — dedi Don Kıhot.

— Saspańyz, — dedi Sancho, — men kózińiz tiri kezde-aq qurt-qumyrsqaǵa jem bolam, odan soń birjola mylqaýǵa aınalyp, aqyrzaman ornaǵansha nemese, az degende, áıteýir, Qorqynyshty sotqa jaýap bergenshe bir aýyz til qatpasym kámil.

— Tipti solaı bolǵan kúnde de, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — báribir sol únsizdigiń, Sancho, osy kúnge deıin sóılegenińmen, qazir sóılep turǵanyńmen jáne aldaǵy ómirińde sóıleıtinińmen teńese almas edi. Onyń ústine senen góri meniń burynyraq dúnıe salarym tabıǵılaý nárse, mine, osy sebepti kózim tiride seni quryǵanda as-sý ishken nemese uıqtaǵan kezde mylqaýǵa aınalady-aý dep úmittene almaımyn, al maǵan sodan artyqtyń keregi de bolmas edi.

— Aq-adal shynymdy aıtar bolsam, senor, — dep málim etti Sancho, — aqıkózge senýdiń qajeti joq, ıaǵnı ajalǵa deımin; oǵan sary aýyz balapan da bir, aqsaqaldy qarıa da bir, sondaı-aq onyń jarly-jaqybaılardyń jyrtyq lashyǵyna qalaı ense, korólderdiń bıik munarasyna da solaı jıi enip turatynyn sváshennıgimizden estigenim bar. Bul myrza qysylyp-qymtyrylýdan góri qara kúshiniń kóptigin pash etýge qushtar. Ol áste talǵampaz emes: bárin shetinen jalmaı beredi, eshteńeden jerkenbeıdi, jasy men tegine qaramaı adamdardy qorjynyna toǵyta beredi. Tal túste tynys alǵandy unatatyn oraqshy qataryna da jatpaıdy: damylsyz ora beredi jáne ol úshin qandaı shóp ekeni: kógi me, kepkeni me — báribir, oǵan qosa shaınap ta jatpaıtyn sekildi, alady da asaıdy, ne jolyqsa sonyń bárin qylǵyta beredi, sebebi ash qasqyrdaı qomaǵaı, eshqashan toıym degendi bilmeıdi; qaryny bolmaǵanymen, shemeni bar sekildi, sebebi dúnıedegi tiri jan ataýlynyń ómirin baqyrash toly salqyn sýdy syzdyqtatyp sorǵandaı ashkózdene soryp alady.

— Já, jeter, Sancho, toqtaı qal, — dep osy arada Don Kıhot ony bólip jiberdi. — Osy bıigińdi joǵaltpa jáne alasarma, — aqıqatynda, ajal haqynda sharýa adamyna laıyq qarapaıymdylyqpen baıan etken bul tujyrymyń eń bilimdi degen ýaǵyzshynyń aýzynan shyǵýǵa laıyqty. Aıtyp júrmin ǵoı saǵan, Sancho: eger osyndaı abzal qabiletterińe aqyldyń zerektigi qosaqtalsa, saǵan tek kafedrany qoltyǵyńa qysyp alyp, ýaǵyzgershilik ónerińmen álemdi tamsandyryp júrý ǵana qalar edi.

— Adaldyqpen ǵumyr kesh — mine, eń jaqsy ýaǵyz, basqa dinı ilimdi men bilmeımin, — dep málimdedi Sancho.

— Saǵan basqa dinı ilimniń keregi de joq, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot, — biraq tek bir nárseni ǵana túsinbeımin jáne aqylym da jetpeıdi: eger danalyq bastaýy — qudaıdan qorqý bolsa, onda osynsha bilim-tanymdy qaıdan jıyp júrsiń, óıtkeni jaratqan ıemizden góri kez-kelgen kesirtkeden kóbirek qorqasyń ǵoı?

— Senor, siz rysarlyǵyńyzdyń jaıyn ǵana bilińiz, bireýdiń qorqaqtyǵy men batyrlyǵynda sharýańyz bolmasyn, — dep short kesti Sancho, — qudaıdan qorqý jaǵyna kelgende men aldyma jan salmaıtyn adammyn. Sosyn, taqsyr, myna súıek-saıaqty jáýkemdeýime keńshilik etińiz, al qalǵanynyń bári — o dúnıede jaýap berýimizge týra keletin bos bylshyl ǵana.

Sony aıtyp, kástróldi basyp alýǵa kózsiz batyrlyqpen tap bergeni sonsha, sony kórip turǵan Don Kıhot ta batyrlanyp ketti jáne oǵan qolǵabys etpeı qoımaıtynyna da kúmán joq-ty, biraq buǵan keıbir jaǵdaıattar kedergi jasady, al bul jaıynda ári qaraı áńgime etýge týra keledi.

HHİ taraý

Munda Kamachonyń úılený toıy odan ári jalǵasady jáne basqa da qyzyqty oqıǵalar oryn alady.

Don Kıhot pen Sancho ekeýi aldyńǵy taraýda keltirilgen áńgimemen aınalyp jatqan kezde qatty daýystar men áldenendeı aıqaı-uıqaı estildi; aıqaı-shý shyǵarǵandar munda bıe minip kelgen sharýalar eken; endi olar jas jubaılarǵa qaraı kósilte shaýyp bara jatty, al jubaılar bolsa mýzykanttar men saýyqqoılardy ertip, sváshennık pen jaqyn týystarynyń, mańaıdaǵy eldi mekenderde turatyn áıgili adamdardyń qorshaýynda bermen bettep kele jatqan; sherýge qatysýshylardyń bári de merekedegideı kıinip alǵan bolatyn. Qalyńdyqqa kózi túsken boıda Sancho bylaı dep daýystap jiberdi:

— Qudaı biledi bar ǵoı, ol derevnáda turatyn qyzsha emes, astanalyq sánqoısha kıingen! Shyn aıtamyn, ústindegisi patender emes, eger óz kózim ózimdi aldap turmasa, asa qymbat marjandar jáne kýenkalyq jasyl shuǵasymaq emes, eń táýir barqyt! Al, anaý appaq ádipter she, qarabaıyr kenepten dep oılaısyz ba? Joǵa, ollahı, atlastan! Al júzikteri she, gagattan deısiz be? Qaıda-an, eger bular altyn saqına bolmasa, ońbaı-aq keteıin. Jáne altyn bolǵanda qandaı — aırandaı áppaq injýi bar altyn; mundaı injýdiń árqaısysy adamnyń kózinen artyq turady. Oıbýı, shashyna qarasańyzshy! Eger tek ol japsyrma shash bop júrmese, munshalyqty uzyn, munshalyqty jalqyn shashty ózim óz bolǵaly kórgen emen. Al, qane, symbatynan bir min taýyp kórińizshi! Aý, bul degen butaqtary qurmadan kórinbeıtin pálma ǵoı, shashy men moınyndaǵy áne bir álemishteri sol qurmalardy eske salady. Ollahı-belláhı shyn aıtam, bul degen naǵyz qasqyr qyz, — mundaılar namysyn qoldan bermeıdi.

Derevnályq mánerdegi bul maqtaý Don Kıhottyń kúlkisin keltirdi, alaıda onyń ózi de mundaı kózeldi, aıaýly hanymy Dýlsıneıa Tobosskaıany eseptemegende, buryn-sońdy kórmegeni jaıynda tujyrymǵa tireldi. Kıterıa sulýdyń álpeti qýqyldaý kórindi — shamasy, basqa da qalyńdyqtar sekildi, neke qıar aldynda sylanyp-sıpanyp, ótken túnde onsha jaqsy uıqtamaǵan ǵoı. Sherý jaqyn mańaıda, osy kók shalǵynda ornatylǵan, butaqtarmen kómkerilip, kilem jabylǵan taqtaı tuǵyrǵa qaraı baǵyt aldy, neke qıý saltanaty osy jerde ótýge tıis-ti, sondaı-aq bul aradan oıyndar men bılerdi de tamashalaýǵa bolatyn; sóıtip, bári tuǵyrǵa endi-endi jaqyndaǵan kezde, kenet, art jaqtan:

— Toqtańdar, asyǵystyq jasap aǵattyqqa urynǵan jarandar! — degen qatty daýys shyqty.

Jurttyń bári osy daýys pen osy lebiz estilgen jaqqa jalt qarasyp, muny aıtqan adam ústine jalynnyń tili sekildi, shamasy, jibekten bolsa kerek, japsyrmalary bar qara kamzol kıgen erkek ekenin kórdi. Basynda (bári de birden baıqaǵandaı) kıparıs butaqtarynan órilgen qaraly gúltáj bar, qolyndaǵy uzyn taıaqqa súıenip tur eken. Jaqynyraq kelgeninde bári de munyń salqam jigit Basılo ekenin kórdi, onyń osyndaı saltanatty sátte aıaq asty tap bola ketkeniniń túbi jaqsylyqqa soqtyrmaıtynyn sezgen olar álgindeı aıqaı men álgindeı sózdiń astarynda ne jatqanyn túsinbeı dal bop turyp qaldy.

Silesi qatyp sharshap, entigip qalǵan Basılo aqyry jas jubaılardyń aldyna kelip toqtap, bolat ushtyǵy bar taıaǵyn jerge qadady, túsi qýqyl tartyp ketken ol sosyn Kıterıaǵa qarap qarlyǵyńqy ári úzdikken únmen bylaı dep sóılep ketti:

— Meıirimsiz Kıterıa, ózimiz tutynatyn qasıetti dinniń zańdaryna sáıkes, kózim tiri turǵanda eshkimge kúıeýge shyǵýyńa bolmaıtyny saǵan jaqsy málim. Sonymen birge, jumsaǵan ýaqytym men jasaǵan qareketimniń nátıjesi dáýletimdi tasytar degen úmittiń jeteginde júrgen shaǵymda ar-namysyńa ńuqsan keltirmeýge, ádeptilik saqtaýǵa barymdy salǵanym da sen úshin qupıa syr emes, al sen bolsań izgi nıetim aldyndaǵy paryzyńnan bas tartyp, maǵan tıesili bolsań da, ózińdi basqa bireýdiń yqtıaryna, — jan raqatyn taptyrar nárselerdi ǵana emes, sonymen birge tipti baqyttyń ózin satyp alýǵa múmkindigi bar adamnyń yqtıaryna tapsyrǵaly tursyń. Olaı bolsa, onyń baqyty tolyqqandy bolýy úshin (óz basym ony mundaı baqytqa laıyq sanamaımyn, alaıda kóktegi qudiret solaı uıǵarǵan shyǵar), onyń baqytyna bóget jasap, kedergi keltiretinniń bárin óz qolymmen joıam, sóıtip oǵan jol bosatam. Kamacho baı tasbaýyr Kıterıamen birge uzaq ǵumyr keshsin, kedeı Basılo ólim tapsyn — ony kórge tyqqan qýanysh-shattyǵynyń qanatyn qıǵan joqshylyq!

Osy sózderdi aıtyp Basılo jerge qadaýly turǵan taıaǵyna jarmasty, tartyp qalǵanynda tómengi bólegi jerde qalyp qoıdy: ol — qyn bolyp shyqty, al qynǵa qysqalaý semser suǵýly tur eken; semserdiń tutqa jaq ekinshi ushyn jerge qadap jibergen Basılo es-tús joq asyǵystyqpen jáne alǵan betten aınymas batyldyqpen semserge qulaı ketti, qanǵa boıalǵan semser qas qaǵym sátte-aq denesine jartysyna sheıin kirip, jaryp ótti, sóıtip óz qarýyna shanshylǵan beıbaq qanǵa malshynyp jerge qulap tústi.

Basılonyń basyna túsken baqytsyzdyq pen myna keleńsiz jaǵdaıdan júregi qan jylaǵan dostary oǵan kómek berýge umtyldy; Rosınantyn bylaı qaldyrǵan Don Kıhot ta asyǵa jetip, ony qolyna kóterip alyp, áreń tynystap jatqanyna kóz jetkizdi. Semserdi sýyryp tastaǵylary kelgen, alaıda sol jerde turǵan sváshennık aryzdasýǵa deıin almaı tura turý keregin aıtty, áıtpese, semserdi sýyryp alsańdar, Basılo sol boıda jan tapsyrady, dedi. Bul eki aralyqta Basılo tirshilik belgisin bildire bastady, sosyn álsiz de aıanyshty únmen bylaı dedi:

— Eger sen, raqymsyz Kıterıa, ólim aýzynda jatqan maǵan áıelim bolýǵa yrza ekenińdi bildirip qolyńdy berseń, onda men esalańdyǵymdy aqtap alatyn syltaýym bar degen oımen ólgen bolar em, óıtkeni tek sonyń arqasynda ǵana sendik bolý raqatyna bólener em.

Buǵan jaýap retinde sváshennık Basıloǵa tán qyzyǵynan góri janynyń jahannamnan aman qalýy týrasynda oı keshkeni maqul bolatynyn, qudaıdan kúnálary men qatygez qylyǵyn keshirýin surap jalynyp-jalbarynýy keregin aıtty. Basılo Kıterıa ózine kelisim bermeıinshe ólip ketse de aryzdaspaıtynyn, tek osy qýanysh qana erik-jigerin nyǵaıtyp, aryzdasarlyq kúsh taýyp beretinin málim etti.

Jaralynyń sózin estigen Don Kıhot qatty daýystap, onyń ótinishi ábden zańdy da qısyndy, oǵan qosa oryndaýǵa jeńil ekenin, egerde senor Kamacho senora Kıterıamen izgi nıetti Basılonyń jesiri retinde nekege tursa, onda onyń qyzdy ákesiniń óz qolynan alýmen teń dárejede qurmetke bólenetinin jarıa qyldy:

— Qazir tek “ıá” degen sózdi aıtý ǵana talap etiledi jáne bul sózdi aıtý qalyńdyqqa eshqandaı mindet júktemeıdi, óıtkeni kúıeý jigitke neke tósegi qabirden buıyrǵaly tur.

Kamacho munyń bárin estip turdy jáne munyń bári ony ári ashyndyryp, ári abyrjytyp jibergendikten ne istep, ne qoıaryn da, qandaı jaýap qaıtararyn da bilmedi; alaıda Basılo dostarynyń oǵan Kıterıanyń ólim aýzynda jatqan adammen nekege turýyna keńshilik jasaýy keregin, óıtpegen jaǵdaıda ana dúnıege kóńili tynshymaı attanǵan Basılonyń jany jabyrqaý bolatynyn aıtyp tabandap turyp alǵany sonsha, aqyr sońynda olar Kamachony eger Kıterıa kelisse qarsylyq bildirmeıtinin, óıtkeni óz tileginiń oryndalýy tek kirpik qaǵymǵa ǵana keıin sheginetinin aıtýǵa kóndirdi, durysyraǵy, májbúr etti.

Sol arada bári Kıterıaǵa júgirip kelip, biri jylap, biri jalbarynyp, endi biri oryndy dálel keltirip beıshara Basıloǵa kelisimin berýge úgitteı bastady, qyz bolsa, mármárden beter jansyz, músinnen beter qımylsyz sekildi bop kórindi, shamasy, ne derin bilmeı turǵan sıaqty edi, al, rasynda, jaýap qaıtarýǵa yntasy da, yqylasy da joq-ty, eger sváshennık bir sheshimge kelýi keregin, óıtkeni Basılonyń jany táninen ajyraýǵa jaqyn qalǵanyn, ne de bolsa bir jaǵyna shyǵýy qajet ekenin aıtpaǵanda, bálkim, jaýap qaıtarmas ta edi. Budan soń abyrjyp-abdyraǵan, keıip-keskininen qatty qaıǵyryp, ókinishke batqany aıqyn ańǵarylyp turǵan Kıterıa sulý lám dep jaq ashpastan Basıloǵa qaraı bet aldy, al anaý bolsa bul kezde kózi alaryp, jıi-jıi ári úzdige tynys alyp, Kıterıanyń esimin estiler-estilmes kúbirlep jatqan jáne osyndaı nyshandaryna qaraǵanda hrıstıan bop emes, májýsı bop óletindeı kóringen. Kıterıa onyń qasyna jaqyndap keldi de, til qatpastan júrelep otyra ketip, oǵan qolyńdy soz degen ısharat jasady. Basılo kózin ashyp, qyzǵa tesile qarap qaldy, sosyn bylaı dep sóılep ketti:

— Beý, Kıterıa! Qanshalyqty janashyr ekenińdi kórsetpekke kelip turǵan osy bir sát maǵan óte aýyr tıip tur: aıaýshylyq bildirýiń ómirimniń ózegin úzetin pyshaqqa aınalmaqshy, óıtkeni qalaýlyń ekendigim jaıyndaǵy oıdan jan raqatyn tabýǵa shamam kelmeı jatyr, sol sıaqty azabymdy doǵararlyqtaı da dármenim joq, sebebi ajaldyń úreıli kóleńkesi janarymdy tym jedel tumshalap barady. Senen ótinerim bireý ǵana, beý qasiretti juldyzym: eger kelisim berýimdi surasań jáne óziń de maǵan kelisim bergiń kelse, onda muny meni esirkeý úshin nemese qaıtadan aldaýsyratý úshin jasama, — joq, sen qolyńdy zańdy jubaıyńa óz erkińmen sozyp turǵanyńdy moıynda jáne sony jarıa et, óıtkeni dál osyndaı sátte meni aldaýdyń jáne múláıimsýdiń reti joq, óıtkeni óz basym seniń aldyńda árdaıym shynshyl bolǵam.

Osy sózderdi aıtyp jatyp ol áldeneshe ret esten tanyp qaldy, qasynda turǵandar sony kórip, eger taǵy bir osylaı talyp tússe qudaıǵa janyn tapsyryp ta qoıady-aý dep qoryqty. Kıterıa asa bir ıbalylyqpen ári uıalshaqtap, oń qolyn Basılonyń qolyna qoıyp, bylaı dedi:

— Bul dúnıede meni eshkim alǵan betimnen aınyta almaıdy. Sóıtip, endi zańdy jubaıyń bolýǵa yrzashylyq bildirgenimniń belgisi retinde saǵan qolymdy óz erkimmen usynam jáne eger óz qalaýyńmen usynsań, eger asyǵys áreketiń nátıjesinde tartyp jatqan taýqymetińniń saldarynan paıym-parasatyń daǵdarysqa ushyrap, aqyl-oıyńnan adasyp qalyp júrmeseń, seniń de qolyńdy qabyl alam.

— Daǵdarýdan da, delqulylyqtan da aman qalpymda jáne jaratqan ıem ózime tartý etken aqyl-oıymnyń saý-sálemet jaǵdaıynda saǵan qolymdy berem, — dep jaýap qatty Basılo. — Mine, tap osy qalpymda kúıeýiń retinde saǵan basy-bútin berilip, taǵdyrymdy qolyńa tapsyram.

— Al, men áıeliń retinde saǵan basy-bútin berilip, taǵdyrymdy qolyńa tapsyram, — dep ilip áketti Kıterıa, — sen uzaq jyl ǵumyr kesh meıli, ne osy qazir seni qushaǵymnan sýyryp molaǵa alyp ketsin meıli, maǵan báribir.

— Aýyr jaraqat alǵan jigittiń munshalyqty kóp sóıleıtini qalaı, — dep qulaqqaǵys etti sol arada Sancho Pansa. — Súıispenshiligi jaıynda úzdikkendi qoıyp, janyn jahannamnan aman saqtaý jóninde oılansyn dep aıtyńdarshy oǵan: menińshe, onyń jany tánin tastap shyqqysy kelmeıtin sıaqty, tiliniń ushynda typyrshýmen júr.

Sóıtip, Basılo men Kıterıa birin-biri qolynan ustady, qatty tolqyǵannan kózine jas úıirilgen sváshennık olarǵa batasyn berip, kúıeý jigittiń jany o dúnıede jaı tabýyna baǵyshtap duǵa oqı bastady, al kúıeý jigit bolsa bata alǵan boıda-aq ornynan lyp etip ushyp turdy da, ishine qadalǵan semserin tańǵalarlyq shapshańdyqpen sýyryp aldy — denesi oǵan qynnyń qyzmetin atqarǵan eken. Jurt buǵan qatty tańyrqanysty, al ishterindegi zeıindiliginen zerdesizdigi basym keıbiri:

— Ǵajaıyp! Ǵajaıyp! — aıqaı saldy.

Alaıda, Basılo:

— Eshqandaı da “ǵajaıyp, ǵajaıyp” emes, aıla, aıla! — dep málim etti.

Asyp-sasyp, ne isterin bilmeı daǵdaryp qalǵan sváshennık júgirip baryp onyń jaraqatyn qolymen sıpap kóre bastady, sóıtip semserdiń júzi jigit denesiniń jumsaq eti men qabyrǵalarynan ótpeı, osy araǵa asqan sheberlikpen ornatylǵan jáne qan toltyrylǵan, — keıin málim bolǵanyndaı, aıryqsha tásilmen ázirlengendikten qan uıymapty, — temir tútik arqyly ótkenine kóz jetkizdi. Aqyr aıaǵynda sváshennık, Kamacho jáne sol jerde bolǵandardyń bári derlik Basılonyń ózderin aqymaq qyp, taqyrshaqqa otyrǵyzyp ketkenin túsindi. Alaıda, bul qaljyń qalyńdyqty, shamasy, onsha ókindirmegen sekildi, — kerisinshe, nekesi aldap-arbaý arqyly qıyldy, sondyqtan zańdy dep eseptelmeıdi degendi estigende, bergen sózin qaıtyp almaıtynyn málim etti, osyǵan qarap jurt munyń bárin Kıterıa men Basılo ózderi uıymdastyrǵan, ekeýiniń ym-jymy bir bolǵan degen baılamǵa keldi; Kamacho men onyń kýálary bolsa, qatty ashýǵa minip, baqtalastan kek qaıtarý úshin qarý qoldanýdy uıǵardy, sóıtip semserlerin sýyryp Basıloǵa tura umtyldy, alaıda sol qas qaǵymda Basılony qorǵaý maqsatynda da sonshama semser sýyryldy, tipti Don Kıhottyń ózi de atqa qonyp, naızasyn qolyna ustap, qalqanymen barynsha ońtaıly kólegeılenip, topty jaryp ótip alǵa shyqty. Mundaı jaǵymsyz ister ózine eshqashan unap kórmegen jáne qyzyqtyrmaǵan Sancho qazandardyń qaltarysyna, — sonyń birinen asa dámdi súıek-saıaq alyp ta úlgergen jaıy bar-dy, — boı tasalady, óıtkeni bul jerdiń kıeli ekenine jáne kim-kimge de qasterli sanalatynyna senimi nyq bolatyn. Sol eki aralyqta Don Kıhot qatty daýystap sóılep ketti:

— Toqtańdar, senorlar, toqtaı qalyńdar! Mahabbattan kórgen jábiri úshin kek qaıtarýǵa eshkimniń qaqy joq. Mahabbat pen soǵystyń bir-birinen aıyrmasy az ekenin qaperge alyńdar, endeshe jaýdy jeńý úshin soǵysta túrli aıla-sharǵy qoldaný — ruqsat etilgen jáne ádettegi áreket bolsa, mahabbat maıdandary men saıystarynda da kózdegen maqsatqa jetý úshin ne qıly qıturqyǵa barýdyń sókettigi joq — tek bul amaldar súıgen adamyn jábirlep, abyroıyn tókpese boldy. Kıterıaǵa Basılomen, Basıloǵa Kıterıamen tabysý jazǵan bolatyn: jaratqannyń ádil de unamdy sheshimi osyndaı edi. Kamacho — baı adam, ózi unatqannyń bárin qaı jerden bolsyn, qashan bolsyn jáne qalaı zaýqy soqsa solaı satyp ala alady. Al, Basılonyń, jurt aıtatyndaı, jalǵyz toqtysy ǵana bar, al ony odan tartyp alýǵa, qanshalyqty qudiretti bolsyn meıli, eshkimniń qaqy joq, óıtkeni qudaı qosqandy adam ajyratpaýǵa tıis, al kimde-kim ajyratýǵa talap qylsa, ol eń aldymen naızamnyń ótkir ushtyǵynan dám tatýǵa tıis bolady.

Sol arada onyń naızasyn bar kúshpen ekilenip jáne erekshe eptilikpen ońdy-soldy bulǵaǵany sonsha, ony tanymaıtyndardyń aza boıy qaza boldy. Al Kıterıanyń mensinbeýshiligi Kamachonyń kóńilin jer qylǵany sondaı, odan sol boıda-aq jerinip ketti, sol sebepti ár nárseniń retin biletin, kórgeni kóp sváshennıktiń jubatý sózderi Kamacho men jaqtastarynyń kókeıinen shyqqandyqtan, kóńili jaı tapqan olar sabasyna túsip, semserlerin qynǵa suqty; endi olar aılakerlik jasaǵan Basılodan góri, turaqsyzdyq jasaǵan Kıterıany kóbirek kinálap jatqan-dy; Al, Kamacho bolsa, Basılony jastaıynan unatatyn Kıterıa kúıeýge shyqqan kúnde de, báribir, ony unatýyn qoımas edi, sondyqtan ol, Kamacho, Kıterıadan qutylǵany úshin qudaıǵa kópten-kóp alǵys aıtýǵa tıis, biraq eshqandaı narazylyq bildirmegeni jón degen toqtamǵa keldi.

Kamacho men onyń jasaǵy jýasyp, sabasyna túsken soń Basılonyń jasaǵy da tynysh tapty, al Kamacho baı qaljyńǵa renjimegenin, oǵan bálendeı mán bermeıtinin kórsetpekke, beıne bir shynymen-aq óziniń úılený toıy ótip jatqandaı, oıyn-saýyqty odan ári jalǵastyrýǵa nıet qyldy, alaıda Basılo men qalyńdyǵy, sondaı-aq olardyń tileýlesteri bul meıramǵa qatysýǵa yqylas bildirmeı, Basılo turatyn seloǵa attanyp ketti: baılardyń janynda jaǵympazdar men quıyrshyqtar qashanda qaptap júretini sekildi, kedeılerde de, eger olar izgi nıetti jáne parasatty adam bolsa, birge erip júretin, qurmetteıtin jáne qorǵaıtyn dostar bolady.

Basılonyń jasaǵy Don Kıhotty da shaqyrdy, sebebi ony qurmet tutýǵa laıyq ári er minezdi adam dep baǵalaǵan-dy. Kamachonyń as ta tók toıynda, — aıta keterligi, bul toı túnniń bir ýaǵyna deıin sozylypty, — bola almaıtynyn bilgen Sanchonyń ǵana qabaǵy jazylmady; osy jaǵdaıatqa baılanysty, qapaly da qamkóńil Sancho myrzasy men Basılo dostarynyń sońynda salpaqtap kele jatty; ol Egıpet qazandaryn artta qaldyryp bara jatyr edi, alaıda ol qazandardyń jarqyn beınesi júreginde bolatyn, al ózimen birge kástrólge salyp áketip bara jatqan, bárin túgel derlik jep, túgel derlik taýysýǵa qalǵan súıek-saıaqtar bolsa, ózine joǵaltqan ıgilikteriniń ǵalamattyǵy men shekten tys moldyǵynyń aıǵaq-nyshany sekildi eles beretin; osylaısha, tereń oıǵa shomyp tunjyraǵan, alaıda qaryny toq Sancho sur jorǵasyn tepeńdetip Rosınanttyń sońynan erip kele jatty.

HHİİ taraý

Bul taraýda Lamanchanyń qaq tórinde ornalasqan Montesınos úńgirindegi úreıli shytyrman oqıǵa jóninde jáne bul oqıǵanyń aıbyndy Lamanchalyq Don Kıhot úshin asa abyroıly aıaqtalǵany jaıynda áńgimelenedi

Ózderin jaqtaǵanynyń qarymtasy úshin jas jubaılar Don Kıhotqa qulaq estip, kóz kórmegen kóp qurmet-qoshemet kórsetti, batyrlyǵyna qalaı qaıran qalsa, danalyǵyna da solaı tańyrqanysyp, erligin baǵalap ekinshi Sıdke, dilmarlyǵyn baǵalap ekinshi Sıseronǵa teńedi. Aqpeıil Sancho jas jubaılar esebinen úsh kún boıy qatarynan meldektedi, al olar, aıtqandaıyn, jalǵan jaraqat jaıynda Kıterıa sulýǵa aldyn-ala habar etilmegenin, bul áýreshilikti Basılonyń ózi oılap tapqanyn jáne bári de oıdaǵydaı bolar dep dámelengenin, aqyry, shyn máninde de solaı bop shyqqanyn málim etti; deı turǵanmen, Basılonyń moıyndaýynsha, qajettilik týǵan jaǵdaıda óz áreketin qoldap, ótirigi áshkerelenip qalýyna jol bermeý úshin, oıǵa alǵan isi jaıynda dostarynyń keıbirine, báribir, aıtýyna týra kelipti.

— İzgi maqsatty kózdegen isti aldamysh deýge áste bolmaıdy, — dedi Don Kıhot.

Budan soń ol bir-birin súıetin eki jannyń nekege turýy asa bir ǵanıbet nárse bop tabylatynyn, al mahabbattyń eń qas jaýy ashtyq pen kóz ashtyrmas joqshylyq ekenin, óıtkeni mahabbat degen, ásirese naqsúıer ǵashyǵyna qol jetkizgen shaqta, úzilmes-tynbas shattyq, shalyqtaý men jan raqatyn tabýǵa aınalatynyn, mine, tap osy kezde ony bitispes jaýy — joqshylyq pen kedeılik qyspaqqa alatynyn aıtyp ótti; munyń bárin ol, Don Kıhot, ónerdiń senor Basılo ózi úlken yqylas bildiretin túrlerimen aınalysýdan tyıylǵany jón degen maǵynada qulaqqaǵys etip otyr, óıtkeni mundaı jattyǵýlar oǵan ataq ápergenimen aqsha ákelmeıdi, sondyqtan ol ózine ári zańdy, ári aqyl-aıla qajet bolatyn jolmen dáýlet jıýy qajet, al epteıli de eńbekqor adam mundaı joldy qaıtse de tappaı qoımaıdy. Aıdaı sulý áıeli bar qurmetti kedeı (alaıda, aqıqatyna kelsek, kedeıge qurmet kórsetiletin kez kemde-kem) shyn mánindegi asyl qazyna ıesi, al ony odan tartyp alý da bir — onyń ar-namysyn tartyp alyp, aıaqqa taptaý da bir. Kedeıge turmysqa shyqqan sulý da jibi túzý áıeldi lavrmen jáne pálma butaǵymen, jeńis jáne saltanat gúltájimen marapattaǵan jón. Sulýlyq ony kórip, bilip turǵandardyń júregin óz-ózinen jaýlap alady, — tákappar búrkitter men bıikte samǵaıtyn basqa da qustardy ol ózine quddy bir dámi aýyzdan ketpes shyrǵa tárizdi tartady, biraq sulýlyqqa tapshylyq pen joqshylyq seriktesse, onda oǵan qarǵa, quzǵyn jáne basqa da jyrtqysh qustar úıirsekteıdi, mine osyndaı syn-synaqtan súrinbeı ótkender ǵana jubaıynyń gúltáji atanýǵa laıyqty.

— Myna sózimdi umytpańyz, zerdeli Basılo, — dep Don Kıhot áńgimesin ármen jalǵady, — áldebir danyshpan aıtypty: jer-dúnıede bir ǵana laıyqty áıel bar, depti; sosyn: árkim óz jubaıyn sol jalǵyz ǵana laıyqty áıel dep oılaýǵa jáne esepteýge tıis, sonda kóńili tynysh bolady, dep keńes beripti. Men boıdaqpyn, úılenýdiń jaıy osy kúnge sheıin qaperime kirmepti, deı turǵanmen, eger bireý-mireý menen laıyqty áıeldi qalaı tabýǵa bolady dep surasa, oǵan táýir keńes berýge táýekel eter em. Eń áýeli áıeldiń dáýletinen buryn jaqsy aty jaıynda oılanýy keregin aıtar edim, óıtkeni izgi qasıetter ıesi bop tabylatyn áıel jónindegi jaqsy lepes tek ol shyn máninde sondaı bolǵandyǵynan ǵana emes, sonymen birge jurttyń ony izgi qasıetter ıesi sanaıtyndyǵyna da baılanysty keńinen taraıdy: olaı bolatyn sebebi, áıelge qupıa kemshilikterinen góri ózin shekten tys erkin ustaıtyndyǵy men kózge uryp turǵan uıatsyzdyǵy kóbirek zıanyn tıgizedi. Eger úıińe jaqsy áıeldi ákep kirgizseń, onyń jaqsy qasıetterin saqtaý jáne tipti onan ári jetildirý jóninde kóp áýre bolýdyń qajeti joq, al eger jaman áıeldi ákep kirgizseń, ony tárbıeleý áste ońaıǵa túspeıdi, óıtkeni bir shetin qasıetten ekinshi shetin qasıetke aýysý jeńil sharýa emes. Men múldem múmkin emes dep turǵam joq, biraq, óz oıymsha, bul kóp qıyndyq ákeletin bolýǵa tıis.

Munyń bárin tyńdap alǵan Sancho ózine-ózi bylaı dedi: “Salıqaly da syndarly birdeńe áldeqalaı aýzymnan shyǵa qalsa, ádette myrzam: saǵan tek kafedrany qoltyǵyńa qysyp alyp, kúlli álemdi kezip, halyqty ýaǵyzshylyq ónerińmen tamsandyrý ǵana qalyp tur, dep bóstiredi, al men ol jóninde bylaı degen bolar em: naqyl sózderdi úıip-tógip, aqyl aıtýǵa sheberligi sondaı, oǵan tek bir kafedrany ǵana qoltyǵyna qysý az, ár saýsaǵyna ekeý-ekeýden kıgizip alyp, ýaǵyzdy ońdy-soldy burqyrata berý ǵana qalyp turǵandaı. Bul kezbe rysar neǵylǵan jan ózi, bilmeıtin nársesi joq! Áý basta men ony tek rysarlyq qareketten basqany qaqpaıtyn shyǵar degem, áste olaı bolmaı shyqty: bárine aralasady, barlyq jerge tumsyǵyn suǵady”.

Sancho osylaı kúbirlep otyrǵan, ony Don Kıhot estip qalyp:

— Sen ne dep kúbirlep otyrsyń, Sancho? — dep surady.

— Men eshteńe aıtyp ta, kúbirlep te otyrǵam joq, — dep jaýap qatty Sancho, — men tek: shirkin-aı, aqyl-keńesterińizdi ózim úılenbes buryn estisem qandaı jaqsy bolatyn edi, dep oıladym, — sóıtsem, qazir, bálkim: “Baılanbaǵan buqa jaqsy jalanady”, dep júrer edim.

— Nemene, Teresań sonshalyqty jaman ba, Sancho? — dep surady Don Kıhot.

— Onsha jaman da emes, onsha jaqsy da emes, — dep jaýap qaıtardy Sancho. — ne qylǵanda da, áıteýir, kóńilimdegideı emes.

— Áıelińdi jazǵyryp abyroı tappaısyń, óıtkeni ol balaryńnyń anasy ǵoı, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot.

— Endi ekeýimizdiń esebimiz túgel, — dedi Sancho kelisińkiremeı, — ol da keıde zaýqy soqqanda, ásirese bireýden qyzǵanǵanda, meni jaqsylap jazǵyryp alady, — ábden qulaǵymnyń quryshyn qandyrady.

Sóıtip olar jas jubaılarda úsh kún qonaq boldy, jubaılar bulardy patshadaı qurmet tutyp, tóbelerine kóterdi. Don Kıhot saıysker-lısensıattan ózderin Montesınos úńgirine bastap baratyn jolbasshy taýyp berýin surady, óıtkeni sonyń ishine dendep enip, osy tóńirektegi jurttyń ondaǵy ǵajaıyptar jaıynda aıtyp júrgeni shyn álde jalǵan ekenine is júzinde kóz jetkizýge yntyq bop tur edi. Lısensıat oǵan nemere inisin qosyp beretinin, onyń úzdik úlgerimdi stýdent ári rysarlyq romandardy keremet unatatyn jigit ekenin aıtty, sondaı-aq bul stýdenttiń olardy úńgirdiń aýzyna deıin alyp baratynyn, odan soń jalǵyz tek Lamanchaǵa ǵana emes, muqym Ispanıaǵa dańqy jaıylǵan Rýıdera aıdyndaryn da kórsetetinin habarlady; oǵan qosa, lısensıat Don Kıhottyń stýdentpen ekeýara áńgimeden de lázzat taba alatynyn, óıtkeni onyń baspa júzin kórýge jáne shonjarlarǵa baǵyshtalýǵa ábden laıyq kitaptar jazyp júrgenin qulaqqaǵys etti. Aıtqandaı-aq, uzamaı erttelgen erine álde alabajaq kilem, álde alabajaq kendir mata jabylǵan býaz máshi mingen stýdent te tóbe kórsetti. Sancho Rosınantty erttep, sur jorǵasyn ázir qyldy, qorjynyn da syqaı toltyryp aldy, — aıta keterligi, stýdenttiń qorjyny da aýzy-murnynan shyǵyp turǵan-dy, — sóıtip, qudaıdan tileý tilep, úı ıelerimen qoshtasqan jolaýshylar ataqty Montesınos úńgirine qaraı baǵyt ustady.

Jolshybaı Don Kıhot stýdentten qaı baǵytta izdenis jasap, nemen aınalysyp júrgenin surady, stýdent bolsa, zaıyrly ǵylymdarmen shuǵyldanatynyn, al izdenisteri memleket úshin meılinshe paıdaly ári oqýǵa da óte qyzyqty kitaptar jazýǵa arnalǵanyn aıtty; kitaptarynyń biri Kostúmder jaıynda dep atalatynyn, munda jeti júz úsh túrli kostúmge, bulardyń túsine, devızi men emblemasyna sıpattama beriletinin, sondyqtan merekeler men oıyn-saýyqtar kezinde saraı adamdarynyń basqa bireýlerden aqyl-keńes surap nemese qajeti men talǵamyna saı keletin kostúm jaıynda bas qatyryp áýre-sarsańǵa túspeı-aq munyń kitabynan ózderine unaıtyn kez-kelgen úlgini izdep taýyp alýyna bolatynyn habarlady.

— Mende qyzǵanshaqqa da, taýy qaıtqanǵa da, umyt qalǵanǵa da, saǵynyshta júrgenge de laıyq kostúm bar jáne olarǵa óte jarasady. Budan basqa mende jańalyǵy men ózindik ereksheligi mol taǵy bir kitap bar, ony Metamorfozalar nemese Ispandyq Ovıdıı dep ataǵym keledi: onda men Ovıdııdi qaljyńbasqa aınaldyram da, Hıralda Sevılskaıa men Magdalına perishtesi degen kim, kordovalyq Kano de Vesıngerra degen kim, Gısando buqalary, Serra Morena, madrıdtik Leganıtos pen Lavapes fontandary, sondaı-aq Poho, Kano Dorado men Prıora degen ne — mine osylar jaıynda áńgimeleımin, astarly sózder men aýyspaly maǵynadaǵy sózderdi, sondaı-aq sóz oınatý tásilderin aıamaı qoldanam, sondyqtan kitabym ári kóńil kóterip, ári tań-tamasha qaldyryp, ári taǵylym beretin bolady. Budan basqa Vergılıı Polıdorǵa qosymsha dep atamaqshy taǵy bir kitabym bar; munda túrli nárseniń qalaı oılap tabylǵany jaıynda sóz bolady, bul kitap menen tereń bilim men ter tógip eńbek etýdi kerek etti, sebebi Vergılıı qalys qaldyrǵan kóp nárseniń jaı-japsaryn ózimniń anyqtaýyma týra keldi jáne muny kórkem tilmen áńgimelep berem. Máselen, Vergılıı dúnıede kimniń eń alǵash tumaý tıip aýyrǵanyn jáne fransýz syrqatynan saýyǵý úshin sylaýdy kimniń eń alǵash qoldanǵanyn aıtýdy umytyp ketken, al men bular jaıynda záredeı shúbá keltirýge bolmaıtyn málimet berem jáne jıyrma besten astam avtorǵa júginem — bul kitaptyń maǵan qandaı kúshke túskenin jáne onyń barsha jurtqa qanshalyqty paıdaly bolatynyn endi ózińiz bajaılaı berińiz.

Stýdenttiń áńgimesin meılinshe muqıat tyńdaǵan Sancho bylaı dep til qatty:

— Qudaı ońǵaryp, kitapshalaryńyzdyń bárin basyp shyǵarýǵa jazsyn, senor, al endi siz maǵan mynany aıta alasyz ba, — já, ne dep turmyn ózi, árıne, aıta alasyz, óıtkeni bárin bilesiz ǵoı, — dúnıede eń alǵash basyn qasyǵan kim? Men ózim bul túp atamyz Adam degen pikirdi ustanam.

— Ábden múmkin, — dedi stýdent. — Adamnyń basy da, shashy da boldy — buǵan eshkim kúdik keltire almaıdy, endeshe, onyń keı-keıde basyn qasýy da yqtımal, óıtkeni ol jer betinde paıda bolǵan tuńǵysh kisi ǵoı.

— Men de solaı oılaımyn, — dedi Sancho, — al endi aıta qoıyńyzshy, álemdegi eń alǵashqy akrobat kim?

— Shynymdy aıtsam, týysqan, — dedi stýdent, — bul suraǵyńa qazir jaýap bere almaımyn, ol arnaıy zertteýdi qajet etedi. Bul sharýamen úıge barǵan soń aınalysam, — onda qajet kitaptyń bári bar, — sosyn qaıta kezdeskenimizde saǵan qanaǵattanarlyq jaýap beretin bolam; biz taǵy da júzdesermiz dep senem.

— Já, senor, bosqa aram ter bop qaıtesiz, — dedi Sancho, — ózim ańǵaryp ta qoıdym. Bilmeseńiz bilip alyńyz, álemdegi eń alǵashqy akrobat — Lúsıfer¹⁹: nálet aıtylyp, aspannan laqtyrylǵan kezde tozaqqa baryp jetkenshe tońqalań asýmen bolǵan.

— Durys aıtasyń, týysqan, — dep qoshtady ony stýdent.

Al, Don Kıhot:

— Bul suraǵyń men jaýabyńdy óziń oılap tapqan joqsyń, Sancho: bulardy bir jerden estigensiń, — dedi.

— O ne degenińiz, senor, — dedi Sancho kelispeı, — suraq qoıý men jaýap qaıtarýǵa bir kirissem, ollahı shynym, meni erteńge sheıin toqtata almaısyz. Túkke turǵysyz nárse jaıynda suraq qoıyp, túkke turmaıtyn jaýap qaıtarý úshin kórshiden kómek suraýdyń qajeti joq.

— Qandaı baǵaly sóz aıtqanyńdy óziń de bilmeısiń, Sancho, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot. — Áldebir nárseniń qupıasyn anyqtap bilýge keıbireýler sonshalyqty kóp kúsh jumsaıdy, al aqyry anyqtap bilgen kezderinde munyń aqyl-oıymyz úshin de, qaperimiz úshin de qara tyrnaqtaı qundylyǵy joǵy málim bop shyǵady.

Olardyń bir kúni osyndaı jáne osyǵan uqsas unamdy áńgimemen ótti, al túnemege olar bir shaǵyn derevnáǵa toqtady, sol jerde stýdent Don Kıhotqa Montesınos úńgiri osy aradan eki mıldeı ǵana jerde ekenin, eger onyń ishine dendep ený jónindegi sheshiminen taımasa, tómen túsý úshin belge baılanatyn arqan taýyp alý keregin aıtty; Don Kıhot ol ánsheıin úńgir emes, qurdym bolǵan kúnde de túbine jetýge boryshty ekenin pash etti; sol maqsat úshin olar uzyndyǵy júz brasqa jýyq arqan satyp aldy da, erteńine tús aýa saǵat ekilerde úńgirge kelip jetti: onyń tómen qaraı bastaıtyn daladaı keń aýyzyn shomyrt, qýraı, jabaıy injir men qara búldirgen butalarynyń ný jynys bop ósken qorysy kózden jasyryp kórsetpeı turǵan. Úńgirge jaqyndaǵan soń stýdent, Sancho jáne Don Kıhot kólikterinen tústi, budan soń alǵashqy ekeýi Don Kıhottyń beline arqandy sheshilmesteı ǵyp baılap berdi; onyń belin osylaı baılap-matap jatqan kezde Sancho oǵan bylaı dep til qatty:

— Ne istegeli jatqanyńyz jaıynda oılanyp kórseńiz etti, marhabatty myrzam, ózińizdi ózińizdi tirileı jerlemeseńizshi jáne salqyndatý úshin qudyqqa túsiretin bótelkege uqsamasańyzshy. Shynynda da, taqsyr, úńgirdi zertteý degen siz aınalysatyn is emes qoı, munyń sizge túkke de qajeti joq qoı, onyń ústine, shamasy, bul zyndan ataýlynyń bárinen de jaman shyǵar.

— Sózdi qoı da, durystap baıla. Bul, dostym Sancho, tek maǵan ǵana arnalǵan erlik, — dedi Don Kıhot.

Sol arada jol bastaýshy sózge kılikti:

— Qudaı aqy, senor Don Kıhot, barynsha saq bolyńyz, ana jaqta, tereńde ózińizge jolyǵatyn nárselerdiń bárin yqylaspen zerdeleńiz, — bálkim keıbirin Qubylystar jaıyndaǵy kitabyma kirgizetin de shyǵarmyn.

— Ǵalymdy oqytyp opa tappaısyń, — dep qulaqqaǵys etti Sancho.

Baılanyp (saýyt-saımanynyń syrtynan emes, kamzolynyń syrtynan) bolǵannan keıin Don Kıhot bylaı dedi:

— Biz bir ańǵaldyq jasap aldyq: quıttaı qońyraý ala shyǵýymyz kerek edi — sony arqanǵa ilip qoıǵanda, qońyraý soǵyp senderge ózimniń áli tiri ekenimnen, tómen qaraı túsip bara jatqanymnan belgi berip turar edim, alaıda endi ondaı múmkindikten aırylǵandyqtan men tek jaratqanǵa ǵana senim artam jáne jolymdy soǵan tapsyram.

Sol arada ol tizerleı ketti de, kúbirlep duǵa oqydy, qudaıdan járdem tiledi, osynaý ári qaterli, ári ádetten tys kórinetin shytyrman oqıǵanyń sátti aıaqtalýyn surap jalbaryndy, odan soń qatty daýystap sóılep ketti:

— Beý, barlyq is-áreketim men izgi nıetterimniń ámirshisi, tákappar da teńdesi joq Dýlsıneıa Tobosskaıa! Eger ózińdi pir tutatyn baqytty jannyń ótinish- tilegi qulaǵyńa jeter bolsa, onda kóz tartarlyq kelbetińniń atymen jalbarynam — qulaq sal sózime: óıtkeni, ózim qazir burynǵy qaı kezdegiden de kóbirek muqtaj bop turǵan kómegiń men qamqorlyǵyńnan basqa eshteńe suraǵaly turǵan joqpyn ǵoı senen. Eger meni qanatyńnyń astyna alsań, onda adam balasynyń shama-sharqy kelmeıtin qandaı erlikke bolsyn táýekel etýdi ózime paryz sanaıtynymdy jáne iske asyratynymdy aıdaı álemge pash etý úshin, jalǵyz tek sol úshin ǵana, qazir myna qarsy aldymda ańyraıyp jatqan qurdymǵa qulaýǵa, quldyraýǵa, quldılaýǵa nıettenip turmyn.

Osyny aıtyp ol shyńyraýǵa qaraı bet aldy, biraq qoldyń kúshi, baltanyń júzimen jol salmaıynsha úńgirdiń aýzyna óte almaıtynyna kózi jetkennen keıin, semserin sýyryp aldy da, úńgirge barar joldy bitep tastaǵan butalardy olaı da bulaı shaýyp, keskileı bastady, osynyń saldarynan shyqqan shý men satyr-sutyrdan úrikken dyraý-dyraý quzǵyndar men sháý qarǵalar úńgirden qaraqurym bop ushyp shyqty, — olardyń lek-lek bolyp jáne asqan jyldamdyqpen ushqany sonsha, aqyr sońynda Don Kıhotty qulatyp túsirdi, eger ol qanshalyqty yqylasty katolık bolsa, sonshalyqty joqty-barǵa nanǵysh adam bolǵanda, muny jaman yrym sanap, mynadaı jerge aıaq basýdan aınyp qalǵan bolar edi.

Aqyry ol turdy, sosyn úńgirden quzǵyndardyń da, olarǵa qosyla ushyp shyqqan jarǵanat sekildi túnde jem izdeıtin basqa qanattylardyń da ushýy tıylǵanyn kórip, stýdent pen Sanchoǵa arqandy sál-pál bosatýǵa ámir etip, ózi úreıli úńgirge túse bastady; túseriniń aldynda Sancho oǵan batasyn berip, myń márte shoqyndyryp turyp, bylaı dedi:

— Ózińe, kezbe rysarlardyń gúline, qaımaǵyna hám súıek-saıaǵyna, bir qudaıdyń ózi, Fransıa Jartasy qudaı anasy men Gaetanyń úsh keıiptegi beınesi jar bolsyn! Alǵa, álemdegi eń birinshi kózsiz batyr, bolat júrek, mys bilek! Jaratqan jar bolsyn deımin saǵan, túbine boılaýǵa esil-dertiń ketip turǵan myna qara túnekke bola tastap ketip bara jatqan ómirimizdiń jaryǵyna bále-jalaǵa jolyqtyrmaı, deni-qarnyń saý qalpyńda, amanshylyqta alyp shyqqaı-daǵy seni ol.

Stýdent te osyǵan uqsas duǵa oqyp, jalbaryndy.

Don Kıhot arqandy túsirýdi surap aıqaılaýmen boldy, Sancho men stýdent az-azdan jiberip turdy; úńgir túbinen estilip jatqan aıqaı tolas tapqan kezde bular ózderi ákelgen júz bras arqannyń túgel tarqatylyp ketkenin baıqady, sol sebepti Don Kıhotty qaıta shyǵaryp alýǵa uıǵarym jasaldy, óıtkeni arqan taýsylǵan edi. Alaıda olar taǵy da jarty saǵat kidiristedi, osy merzim ótkennen keıin ekeýi arqandy tartýǵa kiristi — beıne bir arǵy shetinde eshqandaı aýyr júk joqtaı arqan tartý olarǵa óte jeńilge tústi, soǵan qarap bular Don Kıhot úńgirde qalyp qoıǵan eken degen baılamǵa keldi. Sancho sony oılap eńirep jylap jiberdi, sosyn bul oıynyń teristigine kóz jetkizbekke arqandy eselengen jigermen ekilenip tarta bastady; sóıtip, ózderiniń shamalaýynsha seksen brastaıyn jınaǵan kezde, kenet aýyr salmaq sezildi, olar buǵan es-tús joq qýandy. Aqyrynda, bar-joǵy on brastaı ǵana qalǵanda Don Kıhottyń júzi anyq kórinip, Sancho qýanǵanynan:

— Aman-saý oralýyńyzben, marhabatty myrzam! Sizdi ol jaqtaǵy bireýler baǵyp-qaǵý úshin alyp qalǵan eken dep oılap edik, — dedi.

Don Kıhot, alaıda, túk jaýap qatqan joq; ony jer betine birjola shyǵarǵannan keıin ǵana olar Don Kıhottyń kózi uıqydaǵy adamnyń kózindeı jumyq ekenin kórdi. Ony jerge jatqyzyp, arqannyń baılaýyn sheshkenderimen, anaý uıqysynan oıanar bolmady; sony kórgen bular ony bir búıirinen ekinshi búıirine aýnatyp, silkilep-julqylaı bastady, sóıtip arada ájeptáýir ýaqyt ótkennen keıin baryp ol aqyry ózine-ózi kelip, qalyń da qatty uıqydan oıanǵandaı kerile bastady, sosyn jan-jaǵyna shoshyna qarap alyp, bylaı dedi:

— Qudaı ózi keshirgeı-daǵy senderdi, dostarym, bu dúnıedegi tiri pende ataýlynyń eshqaısysy buryn-sońdy bastan keshpegen, buryn-sońdy tamashalamaǵan, tánti ǵyp tabyndyratyn eń keremet tirshilikten jáne yrza ǵyp tamsandyratyn eń keremet kórinisten aıyrdyńdar meni. Bul jalǵannyń kúlli qyzyǵy men qýanyshy kóleńke sekildi, kórgen tús sekildi ǵaıyp bolatynyna osy joly shynymen anyq kóz jetkizdim. Beý, baqytsyz Montesınos! Beý, aýyr jaraly Dýrandart! Beý, joly aýyr Belerma! Beý, kózinen jasy keppeıtin Gýadıana jáne sender, sýlaryń súıkimdi kózderińnen aqqan jastan quralǵan Rýıderanyń baǵy ashylmaǵan beıbaq qyzdary!

Júrek túkpirinen aýyr azappen aǵytylǵandaı áser qaldyrǵan Don Kıhottyń bul sózin stýdent pen Sancho bar yqylaspen tyńdady. Aqyry odan bul aıtqandarynyń mán-jaıyn túsindirýdi jáne jańaǵy tozaqta ne kórip, ne qoıǵanyn áńgimelep berýdi ótindi.

— Sender ony tozaq úńgiri demeksińder me? — dep surady Don Kıhot. — Ony olaı dep atamańdar, ondaı ataýǵa laıyq emes ol jáne buǵan qazir-aq kózderiń jetedi.

Don Kıhot ashtyqtan buralyp otyrǵan-dy, sondyqtan jeıtin birdeńe surady. Serikteri kók shalǵynǵa stýdenttiń kendir matasyn jaıyp, qorjynnan azyq-túlik shyǵardy, sóıtip úsheýi yń-shyńsyz otyryp túski jáne keshki tamaqtaryn birge qosyp iship aldy. Kendir mata jınap alynǵannan keıin Lamanchalyq Don Kıhot:

— Osylaı otyra berińder, balarym jáne sózime zeıin sala qulaq qoıyńdar, — dep málim etti.

HHİİİ taraý

Qaıtpas-qaısar Don Kıhot keremet tereń Montesınos úńgirinde kórdim degen, biraq aqylǵa syımaıtyndyǵy men qaıran qaldyratyndyǵy sonshalyq, bolǵan-bolmaǵany da kúmán týǵyzatyn tańǵalarlyq jaılar jaıynda

Tús aýa saǵat tórtke taman kún kózi bultqa jasyryndy da, jaryǵy bulyńǵyr tartyp, sáýlesiniń qyzýy qaıtyńqyrap qaldy, munyń ózi Don Kıhottyń aptaptan azap tartpaı, qadirmendi tyńdaýshylaryna Montesınos úńgirinen ne kórgeni jaıynda bappen baıandap berýine jaqsy jaǵdaı jasady; sóıtip, ol bylaı dep bastady:

— Jer astyndaǵy myna qapasta, oń qol jaqta, on eki me álde on tórt pe sajyndaı²⁰ tereńdikte, qashyr jegilgen yrdýan arba sıatyndaı oıpań bar. Jerdiń betine deıin jetip jatqan sańylaýlardan ba álde syzattardan ba, bolmashy jaryq sebezelenip tur. Bul keýek pen keńistikti arqanǵa ilinip, salbyrap turǵan kezimde, ál-qýatym azaıyp, osynaý qarańǵylyq patshalyǵyna jol joq, joba joq, joramaldap túsip kele jatqanym jynymdy keltire bastaǵan shaqta baıqap qalǵam, sondyqtan osy keýektiń ishine kirip kishkene demalǵandy jón kórdim. Ózim jiber degenshe arqandy jibermeı tura turyńdar dep senderge aıqaılap edim, shamasy, estimegensińder ǵoı. Ózderiń ústi-ústine jiberip jatqan jipti jınap aldym da, ony taılap, basqasha aıtqanda, býdalap, sonyń ústine otyryp, endi qazir eshkim súıemeldemeıtindikten qurdymnyń túbine qalaı túsýime bolatyny jaıynda qatty qamyǵyp oı keshtim; osylaısha kóńilim alaı-túleı bop aýyr oıdyń ústinde otyrǵan shaǵymda aıaq astynan jáne erkimnen tys túrde meni qalyń uıqy qamady, odan soń kútpegen jerden, qalaı, nelikten jáne ne sebepti ekenin ózim de bilmesten, odan ádemini tabıǵattyń ózi de jarata almaıtyn, adamnyń eń oralymdy oı-qıaly da týyndata almaıtyn, keremet súıkimdi, kórkine kóz toımaıtyn kók shalǵynda turǵan jerimnen bir-aq oıandym. Birden sergip, kózimdi ýqalap jiberip, uıqtap jatpaǵanyma, munyń bárin túsimde emes, óńimde kórip turǵanyma kóz jetkizdim. Áıtse de, myna shalǵynda turǵan kim: myna meniń ózim be, jadylanǵan bireý me álde qur ánsheıin qıal ma, soǵan qapysyz bolmaqqa betim men keýdemdi sıpalap kórdim, alaıda túısigim de, sezimim de, basyma kelgen oılardyń qısyndylyǵy da — bári-bári dál qazir qarsy aldaryńda otyrǵanda qandaı bolsam, sol jerde jáne sol kezde tap sondaı bolǵanyma esh kúmán qaldyrǵan joq. Odan soń kóz aldymnan qabyrǵalary taza da móldir hrýstaldan jasalǵan keremet ásem koról saraıy ma, álde qamal-saraı ma, bir ǵımarat kórinis berdi. Úlken qaqpa aıqara ashylyp, ar jaqtan ústinde etegi jerge súıretilgen uzyn, kúlgin-qońyr báıke plashy bar áldebir qadirmendi aqsaqal shyǵyp, maǵan qaraı júrdi; plashynyń syrtynan ıyǵy men keýdesin kollegıa tálimgerleri taǵatyndaı jasyl atlas lenta jaýyp tur, basyna mılandyq qara telpek kıipti; appaq qardaı saqaly belinen keledi; qolyna ustaǵany áldenendeı qarý emes, bar-joǵy taspıyq qana eken, monshaqtarynyń úlkendigi ortashalaý kólemdegi jańǵaqtan da irileý, al árbir onynshy monshaqtyń úlkendigi — túıequstyń kishileý jumyrtqasyndaı; qarıanyń keskin-kelbeti, aıaq alysy, mańǵazdyǵy men álpetiniń aıbyndylyǵy — osynyń bári meni qaıran qaldyryp, esimdi shyǵardy. Ol qasyma jaqyndap, áýeli meni qushaǵyna aldy, sosyn bylaı dep sóılep ketti:

“Montesınos úńgiri dep atalatyn myna tereń úńgirdiń ishinde ne baryn, boıynda ne jasyryp jatqanyn álemge jarıa etýińdi kútip, osynaý jadylanǵan jabyrqaý qapasta seni, aıbyndy rysar Lamanchalyq Don Kıhot, tosyp jatqanymyzǵa kóp jyldyń júzi boldy. Munda enýiń arqyly sen bir ózińe ǵana arnalǵan erlikti iske asyrdyń jáne mundaı erlikke qaıtpas-qaısar batyl jáne tańǵalarlyq tabandy adam bolǵandyqtan tek sen ǵana táýekel ete alar ediń. Er sońymnan, qadirmendi senor, saǵan myna móldir saraıda jasyrýly jatqan ǵajaıyptardy kórsetkim keledi. Men munyń alkaıdy jáne turaqty bas baqylaýshysymyn, óıtkeni osy úńgirge esimi berilgen Montesınos degen men bolam”.

Ol ózin Montesınospyn degen boıda odan eń jaqyn dosy Dýrandarttyń júregin kókireginen kishkene qanjarmen oıyp alyp, — dúnıe salarynyń aldynda Dýrandarttyń ózi ósıet etkendeı, — senora Belermaǵa aparyp bergeni jóninde bizdegi, joǵary jaqtaǵy, jurttyń aıtyp júrgen áńgimesi shyn ba dep suradym. Qarıa qanjardan basqasynyń bári shyn ekenin, kishkene qanjarmen emes, bizden de úshkir úsh qyrly stıletpen oıyp alǵanyn aıtty.

— Shamasy, bul sevılályq Ramon de Oses jasaǵan stılet boldy ǵoı, — dep sol arada Sancho Pansa sózge aralasty.

— Ol jaǵyn bilmedim, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — asyly, olaı emes shyǵar: sebebi Ramon de Oses berirekte ǵumyr keshti ǵoı, al atalmysh jaǵdaıat oryn alǵan Ronseval shaıqasynyń ótkenine talaı zaman boldy; jalpy, mundaı timiskilik orynsyz nárse, bul oqıǵanyń aqıqat aǵymyn ózgerte de, buza da almaıdy.

— Jón sóz, — dep qoshtady ony stýdent, — aıta berińiz áńgimeńizdi, senor Don Kıhot, sizdi zor yqylaspen tyńdap otyrmyn.

— Men de odan kem yqylaspen aıtyp otyrǵan joqpyn, — dep ilip áketti Don Kıhot. — Sóıtip, qadirmendi Montesınos meni hrýstal saraıǵa qaraı bastady, sondaǵy alebastrmen bezendirilgen erekshe salqyn zaldan asqan sheberlikpen mármárdan qashalǵan mazardy kórdim, onda uzynynan túsip bir rysar jatyr eken: bul basqa mazarlardan kezdestirip qalýǵa bolatyndaı, mystan da, mármárdan da, ıashmadan da jasalmaǵan, kádimgi et pen súıekten jaralǵan rysar edi; oń qoly (maǵan ol ájeptáýir túkti ári bulshyq etti kórindi — bul rysardyń asa qaıratty adam bolǵandyǵynyń aıǵaǵy ǵoı) júrek tusynda jatyr eken. Montesınostan áldene jaıynda surap úlgergenimshe anaý meniń tabyttaǵy adamǵa tańyrqana qarap qalǵanymdy baıqap, bylaı dedi:

“Óz zamanyndaǵy kúlli ǵashyqtyq dertine shaldyqqan hám jaýjúrek rysarlardyń betke ustary men aınasy, dosym Dýrandart osy kisi. Basqa da birqatar rysarlar men hanymdar sekildi muny da fransýz sıqyrshysy Merlın jadylap tastady, al Merlın jaıynda jurt ony shaıtannan týǵan degendi aıtady, al menińshe, ol, bálkim, ibilistiń balasy bolmasa balasy emes te shyǵar, biraq kez-kelgen shaıtannyń ózin taqyrǵa otyrǵyzyp ketetin zalym. Ol bizdi qalaı jáne ne úshin jadylap qoıdy — bul jaıynda eshteńe bile almadyq, biraq ýaqyt óte kele munyń bári ashylady jáne bul ýaqyt, meniń oıymsha, alys ta emes sekildi. Meni qaıran qaldyratyny jalǵyz-aq nárse: Dýrandarttyń aqyrǵy demi kóz aldymda úzilgeni jáne ol ólgennen keıin júregin óz qolymmen oıyp alǵanym, — al onyń júreginiń salmaǵy eki fýnttaı bolǵan-dy: jaratylystanýshylardyń pikirinshe, júregi úlken adam, júregi kishkentaı adammen salystyrǵanda, áldeqaıda ójet bolatyn kórinedi, — osy qazir tún emes, kúndiz ekeni qandaı shyndyq bolsa, ózim úshin de tap sondaı shyndyq. Sonda deımin-aý, osynyń bári ras bolsa, bul rysar shyn máninde-aq ómirden ótse, onda onyń tiri adam sekildi mezgil-mezgil ahylap-ýhilep qoıatyny nesi?”

Sol arada baqytsyz Dýrandart aýyr kúrsinip alyp, sóılep qoıa berdi:

Montesınos, abzal baýyrym!

Ólerimniń aldynda saǵan

Mynadaı tilek aıtqanmyn:

Aqyrǵy demim bitken boıda,

Qanjarmen ne stıletpen

Oıyp al da júregimdi keýdemnen,

Janymdaı súıetin Belermaǵa

Aparyp ber dep syılyqqa

Muny estigen qadirmendi Montesınos azap shegip jatqan rysardyń janyna tizerleı ketti de, kózine jas alyp otyryp bylaı dedi:

“Beý, senor Dýrandart, ǵazız baýyrym! Ózimiz jeńilis taýyp, qasiret jamylǵan sol kúni óziń bergen ámirdi men buljytpaı oryndap ta qoıdym: keýdeńde tıtimdeı de túıirin qaldyrmaı, júregińdi barynsha muqıat túrde oıyp aldym, ony shilterli oramalmen súrttim, sosyn tánińdi jerledim: sonda egil-tegil eńirep jylaǵanym sonsha, kózimniń jasy keýdeńe suqqanda boıalyp shyqqan qolymnyń qanyn shaıyp ketti, odan soń júregińdi aldym da Fransıaǵa qaraı ushyrttym. Soǵan mynaý taǵy bir dáleldeme, ardaqty baýyrym: ıistenip ketpeýi úshin jáne senora Belermaǵa sol kúıinde jetkize almasam, tym quryǵanda, tuzdalǵan kúıinde tabys etý úshin Ronsevaldan shyqqannan keıin ushyrasqan eń alǵashqy eldi mekende júregińe az-maz tuz septim; alaıda danagóı Merlın ózińmen birge, menimen, atqosshyń Gýadıanamen, dýená Rýıderamen jáne onyń jeti qyzy, eki nemere jıenimen, sol sıaqty kóptegen dosyńmen jáne tanysyńmen birge senora Belermany da uzaq jyldar boıy osynda, jadylanǵan patshalyqta ustap otyr, sodan beri arada bes júz jyldan astam ýaqyt ótkenimen osy kezge sheıin eshqaısymyz ólgenimiz joq, — aramyzda tek Rýıdera, onyń qyzdary men nemere jıenderi ǵana joq: olardyń kózi keppeı jylaǵany sondaı, sirá, jany ashyǵandyqtan shyǵar, Merlın olardy aıdynǵa aınaldyryp jiberdi, endi qazir tiriler áleminde, sonyń ishinde Lamancha provınsıasynda, olardy Rýıdera aıdyndary dep ataıdy. Jeti qyzy Ispanıa koroline, eki nemere jıeni Shoqyndyrýshy Ioann ordeni atalatyn qasıetti ordenniń rysarlaryna qaraıdy. Basyńa túsken qasiretti halge bizben birge qatty qaıǵyryp jylaǵan atqosshyń Gýadıana óz atymen atalatyn ózenge aınaldyryldy, biraq bul ózen jer betine shyǵyp, jarqyraǵan kún kózin kórgen boıda ózińnen aırylyp qalǵanyna júregi qan jylap, qaıtadan jer qoınyna sińip ketti, alaıda ózen ataýly óziniń tabıǵı arnasyna boı usynbaı tura almaıdy, sondyqtan ara-tura jer betine shyǵyp, kúnge jáne adamdarǵa júz kórsetip qoıady. Atalmysh aıdyndar ony óz sýymen qorektendiredi, sóıtip osylarmen jáne ózine kelip quıatyn basqa da bulaqtarmen tolyqqan ol asyp-tasyp, asqaqtap, tolqyndaryn Portýgalıaǵa qaraı lyqsytady. Alaıda bara jatqan jolynyń bárinde ol qaıǵyrý men qamyǵýdan aryla almaǵanyn ańǵartyp otyrady, osy sebepti óz sýynda altyn arna Taho sekildi dámdi de qymbat balyq ósirýge qulyq tanytpaıdy, — tikenekke toly, jeýge jaramsyz balyqty ǵana ósiredi. Osy qazir ózińe baıan etken nársemniń bárin, beý, baýyrym, saǵan buryn da bálenbaı ret aıtqanmyn, biraq jaýap qatpaıtynyńa qaraǵanda, óz oıymsha, maǵan senbeıtin sekildisiń álde estimeı me ekensiń, al munyń qalaı janyma batatyny bir qudaıdyń ózine ǵana aıan. Saǵan búgin jańa habar ákeldim, bul júregińniń azabyn azaıtpaǵanymen, áıteýir ony órshitpeıtini anyq. Bile bilseń, aldyńda turǵan adam — kózińdi ashsań boldy, óziń de kóresiń — danagóı Merlın san ret sáýegeılik jasaǵan aıtýly rysardyń tap ózi, áldeqashan umyt bolǵan rysarlyqty ótken zamandardaǵydan góri kóbirek paıdasy tıetindeı etip bizdiń zamanymyzda qaıta tiriltken tap sol Lamanchalyq Don Kıhot; bálkim, onyń kómegi men qamqorlyǵy arqasynda jadylaýdan arylatyn da shyǵarmyz, óıtkeni uly adamdarǵa uly isterdi atqarý jazǵan ǵoı”.

“Al eger olaı bolmaı shyqsa, — dedi azap shegip jatqan Dýrandart álsiz de qarlyǵyńqy únmen, — al eger olaı bolmaı shyqsa, beý, baýyrym, saǵan aıtarym mynaý ǵana: “Já, utylsaq utylǵan shyǵarmyz — tarat taǵy qaıtadan”.

Sony aıtyp ekinshi búıirine aýnap túsken ol ádettegi únsizdigine shomdy, lám dep til qatqan joq. Osy aralyqta zar eńirep jylaǵan, joqtaý aıtqan jáne buǵan qosarlanyp aýyr-aýyr kúrsingen, kúńirene bozdaǵan daýystar estildi. Men basymdy buryp, hrýstaldan jasalǵan móldir qabyrǵadan kelesi zalda úlbiregen sulý qyzdardyń eki qatar bop júrip kele jatqanyn kórdim, bári de ústine qara jamylyp, basyna túrik dástúrinshe aq shalma oraǵan. Sherýdiń sońynda áldebir senora keledi eken (onyń senora ekenin tákapparlaý túr-pishini aıǵaqtap turǵan-dy), ol da qaraly kıim kıipti, etegi edenge deıin jetetin aq jamylǵy jamylypty. Onyń shalmasy basqa qyzdar oraǵan eń úlken shalmadan da eki ese úlken edi; qabaǵynyń arasy qosylyp ketipti, támpish muryn, jaıyn aýyzdaý kóringenimen, erini alqyzyl bolatyn; oqta-tekte aýzyn ashqan kezde tisteriniń sırek ári onsha túzý emestigi baıqalatyn, áıtse de arshylǵan badam ispetti appaq edi; qolyna juqalaý súlgi ustap keledi eken, onda ózim baıqap úlgergenimdeı, mýmıa tárizdenip keýip qalǵan jansyz júrek oraýly jatyr edi. Montesınos maǵan sherýge qatysýshylar Dýrandart pen Belermanyń qyzmetshileri ekenin, qojaıyndarymen birge olardy da osynda jadylap ustap otyrǵanyn, al art jaqta, súlgige oralǵan júrek ustap kele jatqan — senora Belermanyń ózi ekenin aıtyp berdi: aptasyna birneshe ret qyzmetshilerimen birge ol osyndaı sherý uıymdastyryp, Dýrandarttyń táni men azapqa batqan júregin aza tutyp án salady eken, nemese, dálirek aıtqanda, jylap-syqtaıtyn kórinedi. Sondaı-aq, senora ózińe sál-pál sıyqsyzdaý kórinse nemese, qalaı bolǵanda da, áıteýir, alyp-qashty áńgime ásirelep jetkizgendeı, ǵalamat sulý kórinbese, onda buǵan kináli onyń myna jadylanǵan qamal-saraıda ótkizgen aqıretti túnderi men aqıreti odan da kóp kúnderi, buǵan kóziniń astynyń kógergen jerleri men betiniń qan-sól joq qýqyldyǵy dálel bola alady, dedi ol.

“Betiniń qýqyldyǵy men kóz astynyń kógerýi, — dep sózin jalǵady Montesınos, — áste áıelderde aı saıyn qaıtalanyp turatyn daǵdyly dimkástikten emes, óıtkeni, mine, áldeneshe aı, tipti jyl ótti, onyń boıynan ondaı dimkástiktiń ısharaty da bilingen emes, — joq, bul basqa bir nárseni — máńgi-baqı qolynda bolatyn jáne sormańdaı ǵashyǵynyń taqsiretin qaperinde qaıta tiriltip, esine qaıta oraltyp turatyn nárseni kórgen kezde júregine túsetin salmaqtan, eger mundaı taýqymet tartpaǵanynda sulýlyǵy, súıkimdiligi men náziktigi jóninen onymen bizdiń óńirge, qala berdi kúlli álemge keńinen máshhúr ataqty Dýlsıneıa Tobosskaıanyń da baq talasary neǵaıbyl”.

“Já, ondaı áńgimeni qoıa turyńyz, senor don Montesınos, — dep ony bólip jiberdim, — qudaı aqy, bastan keshkenderińizdi retimen baıandaı berińiz. Salystyrýdyń qandaıy bolsyn qashan da jaǵymsyz áser qaldyratyny málim, endeshe, kimdi bolsyn meıli, bireýdi ekinshi bireýmen salystyrýdyń qajeti az. Jan teń kelmes Dýlsıneıa Tobosskaıanyń óz oryny bar, sol sekildi senora doná Belermanyń da óz oryny boldy jáne sol óz ornynda qala da bermek, bul áńgimeni osymen doǵaraıyq”.

Buǵan ol maǵan bylaı dedi:

“Senor Don Kıhot! Keshirim ótinem sizden. Múlt ketkenimdi jáne senora Dýlsıneıanyń senora Belermamen baqtalas bolary neǵaıbyl dep ańdamaı sóılegenimdi moıyndaımyn, óıtkeni keı nyshandarǵa qarap, onyń rysary ekenińizdi baıqap qaldym, sondyqtan tilimdi tisteı qoıýym qajet edi, salystyrar bolsam, tek aspannyń ózimen ǵana salystyrýym kerek edi”.

Aıashymdy kózimdi baqyraıtyp qoıyp Belermamen salystyrýdyń saldarynan syzdyqtaǵan keıistik ataqty Montesınostyń aqtala sóılegen sózinen keıin basylyp qaldy.

— Apyraı, taqsyr, — dep Sancho sóılep ketti, — qalaıynsha sol bir jaman shaldyń jaǵasynan ala ketip, qabyrǵasyn qaýsatyp, saqalyn bir taldap julmaǵanyńyzǵa tańyrqap turǵanym.

— Joǵa, dostym Sancho, — dedi Don Kıhot kelispeı, — ondaı qylyq maǵan jaraspas edi, óıtkeni biz qart kisilerdi, sonyń ishinde, ásirese, rysar-qarıalardy, onyń ústine jadylanǵan jandardy, qurmet tutýǵa mindettimiz. Áńgimemizdiń odan arǵy barysynda bir-birimizben meılinshe sypaıy bolǵanymyzǵa kepildik ete alam.

Osy arada stýdent sózge kılikti:

— Senor Don Kıhot, qalaı ǵana osynsha az ýaqyttyń ishinde jer astynan sonshama kóp nárseni kórip, sonshama kóp nárse jaıynda pikir almasyp jáne bilip úlgergensiz, soǵan aqylym jetpeı otyr.

— Ana jaqta qansha boldym ózi? — dep surady Don Kıhot.

— Bir saǵattan astam ǵana, — dep jaýap qatty Sancho.

— Olaı bolýy múmkin emes, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot. — Ol jaqta meniń kóz aldymda kesh tústi, sosyn tańdy qarsy aldym, sóıtip kún men tún osylaı úsh márte aýysty, demek, óz esebimshe, osynaý ári jyraq, ári kóz tasa oryndarda men attaı úsh kún boldym.

— Myrzamnyń shyndyqty aıtyp otyrǵanynda shúbá joq, — dep málim etti Sancho. — Eger munyń bárin ol ǵajaıyp túrde bastan keshse, onda bizdiń mundaǵy bir saǵatymyzdyń anda, jer astynda, úsh táýlikke para-par bolýy da ǵajap emes.

— Ábden múmkin, — dep maquldady ony Don Kıhot.

— Al, siz onda nemen júrek jalǵadyńyz, marhabatty myrzam? — dep surady stýdent.

— Úsh kún boıy nár tatqam joq, biraq qarnym ashqanyn da sezgem joq, — dep jaýap qatty Don Kıhot.

— Jadylanǵandar she, olar as ishe me eken ózi? — dep taqymdady stýdent.

— Joq, olar tamaq ishpeıdi, dáret syndyrmaıdy, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — solaı bola turǵanymen, olardyń tyrnaǵy men saqal-shashy ósýin toqtatpaıdy degen pikir bar.

— Biraq jadylanǵandar uıqtaýyn uıqtaıtyn shyǵar endi, senor? — dep surady Sancho.

— Árıne, uıqtamaıdy, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Qalaı bolǵan kúnde de, áıteýir, ózim olarmen birge ótkizgen úsh táýlikte eshqaısysy bir sátke kirpik ilgen joq, men de sóıttim.

— “Kimmen aralas-quralas ekenińdi aıtshy, kim ekenińdi aıtyp bereıin” deıtin maqal osy araǵa ózi suranyp tur, — dep qulaqqaǵys etti Sancho. — Siz, taqsyr, jadylanǵan oraza ustaýshylarmen jáne uıqydan jerigendermen dostastyńyz, endeshe solarmen joldas bop júrgende tamaq ishpegenińizge jáne uıqtamaǵanyńyzǵa tańyrqaýdyń reti joq. Biraq, maǵan renjı kórmeńizshi, taqsyr, osy arada bizge jyr ǵyp aıtqandaryńyzdyń eshqaısysyna sengen joqpyn, ótirik aıtsam qudaı alyp-aq ketsin meni (“shaıtan alyp-aq ketsin” deı jazdap shaq qalǵanymdy qarashy).

— Sonda qalaı bolǵany? — dep daýystap jiberdi stýdent. — Senor Don Kıhot ne úshin ótirik aıtýǵa tıis? Ol kisi tipti shynymen sóıtkisi kelgen kúnde de, báribir, adam sengisiz osynsha kóp oqıǵany qolma-qol oıdan shyǵaryp úlgermes edi ǵoı.

— Myrzam ótirik aıtyp otyr dep oılamaımyn, — dedi Sancho kelisińkiremeı.

— Sonda qalaı dep oılaısyń? — dep surady Don Kıhot.

— Meniń oıymsha, — dep jaýap qatty Sancho, — ózińiz, taqsyr, kórdim degen, anda, tómende, birge ýaqyt ótkizdim degen álgi tobyrdyń bárin jadylap qoıǵan Merlın be álde basqa sıqyrshylar ma, álginde bizge aıtyp bergen jáne qalǵanyn keıin aıtyp beretin hıkmettermen basyńyzdy lyq toltyryp tastaǵan.

— Munyń solaı bolýy da múmkin edi, Sancho, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — alaıda olaı bolǵan joq qoı, — senderge aıtqanymnyń bárin óz kózimmen kórip, óz qolymmen sezingenmin. Al, endi qazir saǵan Montesınos ózime aıan qylǵan ushan-teńiz ǵanıbet pen ǵajaıyptyń qatarynda, — bul týrasynda keıin jolda egjeı-tegjeıli áńgimelermin, óıtkeni bul jerde bárin birdeı baıandap jatýdyń qısyny kelmeı tur, — úsh sharýa áıeldi de kórgenimdi aıtsam ne der ekensiń? Olar shybysh sekildi sekek qaǵyp, sekirip oınap júrdi, solarǵa kóz salǵan boıymda, bireýi — jan teń kelmes Dýlsıneıa Tobosskaıa, qalǵan ekeýi — sonymen birge kele jatqan, ózimiz Toboso mańaıynan keziktirgen sharýa áıel ekenin birden tanı kettim. Montesınostan surap edim, ol tanymaıtynyn, biraq, óz uǵymynsha, bular jadylanǵan aqsúıek senoralar ekenin, myna shalǵynda jýyrda ǵana paıda bolǵanyn habarlady, sondaı-aq mundaı jaǵdaıǵa tańǵalmaýym keregin, óıtkeni bul jaqqa ótken zamannyń da, osy zamannyń da senoralary kóptep kelip jatatynyn jáne bul senoralardy sıqyrshylardyń alýan túrli jáne ádetten tys keıipterge engizip qoıatynyn aıtty, solardyń arasynan bul, Montesınos, koroleva Djınevra men onyń saraı nókerindegi hanymy, anaý álgi:

Brıtanıadan kelip jetken

Lanselot sharabyn iship sýsynyn basqan Kıntanonany da kóripti.

Myna áńgimeni tyńdaǵan Sancho ózin osy qazir jyndanyp keterdeı, ne kúlkiden jarylyp ólerdeı sezindi; óıtkeni Dýlsıneıanyń jadylanǵany jaıyndaǵy jalǵandyqtyń jaı-japsaryn basqa eshkim bilmese de ózi jaqsy biletin edi: kóz baılaýshy da ózi, jalǵyz kýáger de ózi bolǵan-dy, sondyqtan myrzasynyń aqyl-esten birjola aırylyp, shyn mánindegi jyndyǵa aınalǵanyna záredeı kúmán-kúdigi qalmaǵan; osy sebepti Sancho oǵan bylaı dep til qatty:

— Jer asty patshalyǵyna siz, qadirli qojaıynym, jaısyzdaý jaǵdaıda jáne múldem derlik qolaısyz shaqta ári qyrsyq shalǵan kúni tústińiz jáne basyńyzdy ábden qatyrǵan senor Montesınospen beker bosqa kezdestińiz. Myna jaqta, joǵaryda, typ-tynysh otyrsańyz etti, taqsyr, jaratqannyń ózi ólshep bergen aqyl-esińizdi joǵaltpasańyz etti, jurtqa jón siltep, joba kórsetip, aýyz jappaı aqyl aıtyp otyrsańyz etti, onyń ornyna qazir endi adam aıtsa sengisiz birdeńeni shatpaqtap otyrsyz.

— Seni jaqsy bilemin ǵoı, Sancho, sol sebepti sandyraǵyńa kóńil aýdarmaımyn, — dedi Don Kıhot.

— Eger aýzyńyzdan shyqqan áńgimeńizden túzelip, aqylǵa kelgenińiz aıqyn sezilip turmasa, onda jańaǵy sózim men bolashaqta aıtar sózim úshin meni jarymjan etseńiz de nemese óltirip tastasańyz da meıli, men de sizdiń sózińizge kóńil aýdarmaımyn. Al, ázirshe ekeýimiz áli renjise qoımaǵandyqtan, raqymshylyq etip, maǵan mynany aıtyńyzshy, taqsyr: hanymymyzdy qalaı, qandaı erekshe belgilerine qarap tanydyńyz? Onymen sóılestińiz be, sóılesseńiz odan ne jaıynda surastyrdyńyz, ol sizge ne dep jaýap berdi?

— Ony mynadaı erekshe belgilerine qarap tanydym, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Ústinde óziń maǵan ony kórsetken kúni kıgen kóılegi bar eken. Onymen sóılespekke oqtalǵam, biraq ol lám dep jaýap qatpastan jalt buryldy da, ókshesi ókshesine tımeı júgire jóneldi, tipti ony jebe de qýyp jete almaıtyn edi. Men sońynan qýa jónelmekshi edim jáne, árıne, qýyp ta keter edim, biraq Montesınos bosqa aramter bolmaýǵa keńes berdi, — odan báribir paıda joq jáne úńgirden shyǵatyn ýaqytyń da taıap qaldy, dedi. Odan soń Montesınos maǵan arada birshama ýaqyt ótkennen keıin ózin, Belermany, Dýrandartty jáne sonda júrgenderdiń bárin jadysynan aryltý úshin ne isteýim keregin habarlaıtynyn da aıtty. Biraq, ana jaqta kórgenderim men baıqaǵandarymnyń arasynda ásirese myna bir jaı meni qatty ókinishte qaldyrdy: Montesınospen áńgimelesip turǵan kezimde sormańdaı Dýlsıneıa qurbylarynyń biri qasyma bildirmeı jaqyndap kelip, kózine jas alyp turyp, tolqýdan úzdige shyqqan báseń daýyspen bylaı dedi:

“Meıirban hanymym Dýlsıneıa Tobosskaıa sizdi qolyńyzdan súıedi jáne saý-sálemet júrmisiz, sony habarlaýyńyzdy qatty ótinip suraıdy; al ózi shekten tys muqtajdyq kórip jatqandyqtan sizge taǵy bir ótinish bildirgisi keledi: myna qolymda ustap turǵan, birer kıilgen jańa beldemsheni kepildikke alyp, oǵan qaryzǵa alty nemese múmkindigińizge qaraı odan da kóbirek real bere turmas pa ekensiz, — bul aqshany ol sizge kóp uzamaı-aq qaıtarýǵa sert etedi”.

Bul ótinish meni ári tańyrqatyp, ári abyrjytyp tastady, sosyn senor Montesınostan:

“Senor Montesınos! Jadylanǵan aqsúıek jandar muqtajdyq kórýshi me edi?” dep suradym.

Ol maǵan bylaı dep jaýap qatty:

“Aqıqatyna kelsek, senor Lamanchalyq Don Kıhot, ózimiz muqtajdyq atandyryp júrgen nárse barlyq jerde kezdesedi, eshkimdi yqpalynan tys qaldyrmaıdy, barlyq adamǵa qatysy bar, tipti jadylanǵandardy da aıamaıdy, osy sebepti senora Dýlsıneıa Tobosskaıa sizden qaryzǵa alty real surasa jáne kepildikke, menińshe, táp-táýir dúnıe usynyp tursa, onda mundaı kómekten bas tartýyńyzdyń reti joq; onyń óte aýyr joqshylyqta júrgeni kúmánsiz”.

“Kepil zatty almaımyn, — dedim men, — alaıda atalmysh somany da bere almaımyn, óıtkeni mende bar-joǵy tórt-aq real ǵana”.

Men bul aqshany (taıaýda óziń, Sancho, jolda kezdesken músápirlerge úlestirersiń dep bergen aqshań ǵoı bul) Dýlsıneıa qurbysynyń qolyna ustattym da, bylaı dedim:

“Hanymyńyzǵa aıta baryńyz, qalqam, kórip jatqan qıynshylyqtary meniń de janyma qatty batady, ony mundaı aýyrtpalyqtan alyp shyǵý úshin Fýggerge aınalýdan da taıynbas edim. Sondaı-aq, onyń súıkimdi ajaryna súısine kóz tigip, tapqyr da utqyr sózinen lázzat alý múmkindiginen ada bolǵandyqtan meniń de saý-sálemet bola almaıtynymdy jáne bolýǵa tıis te emestigimdi, sonymen birge, ózine shyn berilgen malaımen, eren ýaıym-qaıǵydaǵy rysarmen júzdesip, áńgimelesýge raqymshylyq jasaýyn qatty ótinip suraıtynymdy habarlańyz. Oǵan taǵy mynany aıtyńyz: markız Mantýanskıı sıaqty meniń de sert pen ant bergenim jaıyndaǵy habar kúnderdiń bir kúninde oǵan da jetip qalar: atalmysh markız ólim aýzynda jatqan nemere jıeni Baldýındi taýdyń arasynan taýyp alǵannan keıin onyń kegin qaıtarýǵa, kegin qaıtarmaıynsha, tamaq ishkende dastarqan jaıǵyzbaýǵa (buǵan basqa da kóptegen usaq-túıekti qosaqtaǵan edi) ant bergen bolatyn. Tap osylaısha men de senora Dýlsıneıa Tobosskaıany jadysynan aryltpaıynsha eshqashan damyldamaýǵa, dúnıeniń jeti bóligin ınfant don Pedro Portýgalskııden góri yqtıattyraq aralap shyǵýǵa ant etem”.

“Hanymymnyń jolynda tyndyratyn sharýańyz tek osymen ǵana shektelip qala qoımas”, dedi buǵan jaýap retinde álgi bıkesh.

Sol jerde ol tórt realdy qaǵyp aldy da, basyn ıýdiń ornyna jerden eki shyntaqtaı bıikke sekirip tústi.

— Jasaǵan qudaı saqtaı gór! — dep sol arada Sancho bar daýysymen baqyryp jiberdi. — Sıqyrshylar men arbaýshylyq aıla-amaldar dúnıede osyndaı kúshke ıe bolady dep kim oılaǵan? Qalaı ǵana olar myrzamnyń múltiksiz aqyl-esin eshteńemen salystyrýǵa kelmeıtin erekshe bir esalańdyqqa aınaldyrǵan deseńizshi. Áı, senor-aı, senor-aı! Qudaı úshin, taqsyr, qalpyńyzdy qaıta tabyńyzshy, ar-uıatyńyzdy saqtańyzshy, aqyl-oıyńyzdy aýytqytyp, aljastyryp jibergen qısynsyz nárselerge degen senimnen arylyńyzshy!

— Seniń, Sancho, bulaısha kúıine sóıleıtin sebebiń — maǵan jaqsylyq oılaısyń, — dedi Don Kıhot, — degenmen, tirshilik túıtkilderinen habaryń kemdeý bolǵandyqtan, túsinigińe azdy-kem aýyr soqqannyń bárin aqylǵa syıymsyz nárse dep baǵalaısyń. Alaıda, qaıtalap aıtaıyn, jer astynda kórgenderime qatysty taǵy biraz jaıdy saǵan keıinirek áńgimelep berem, sonda shynshyldyǵy daý týdyrmaıtyn jáne eshtebir kúdik keltirmeıtin búgingi áńgimeme óziń de rıasyz senetin bolasyń.

HHİÚ taraý

Bul taraýda qanshalyqty ersi kóringenimen osynaý aıtýly hıkaıany durys túsinýge sonshalyqty qajet árqıly usaq-túıekter týrasynda sóz bolady.

Osynaý aıtýly hıkaıanyń tárjimashysy Montesınos úńgirindegi shytyrman oqıǵa jaıyndaǵy taraýǵa jetkende túpnusqa paraǵynyń jıeginen hıkaıanyń alǵashqy avtory Sıd Ahmet Ben-ınhalıdyń óz qolymen jazylǵan mynadaı eskertpege jolyqqanyn málim etedi:

“Jańaǵy taraýda baıan etilgen jaılardy aıbyndy Don Kıhottyń shynymen bastan keshkenine shúbám bar jáne anyq solaı bolǵanyna aqı-taqı kóz jetkize almaı otyrmyn; munyń sebebi mynadaı: onyń osy kezge deıin bastan ótkergeni ómirde bolýy yqtımal jáne shyndyqqa janasymdy jaılar edi, alaıda úńgirdegi shytyrman oqıǵa tipten aqylǵa syıymsyz, sondyqtan ony aqıqat deýge arym barmaıdy. Áıtkenmen, óz zamanynyń eń bir ádil, eń bir izgi nıetti rysary bop tabylatyn Don Kıhot ótirik aıtady deıtin oıdan da aýlaqpyn; ol tipti jebeden saý jeri qalmaı jaraqattanyp jatsa da jalǵan sóılemes edi. Al Don Kıhot bolsa, bul shytyrman oqıǵany joǵaryda keltirilgendeı egjeı-tegjeıimen baıandap, búge-shigesin qaldyrmaı áńgimeleıdi, soǵan qarap onyń az ǵana ýaqyttyń ishinde osynsha kóp qısynsyz nárseni qıýyn keltirip qurastyra qoıýy múmkin emes dep bilem; qysqasyn aıtqanda, eger bul shytyrman oqıǵa oıdan shyǵarylǵan sekildi kórinse — onda meniń shataǵym joq, men bárin sol kúıinde sýretteımin: ony oıdan qurastyrylǵan dep te dattamaımyn, shyndyq dep te jaqtamaımyn. Sen, oqyrman, parasat-parqy mol adamsyń ǵoı, kóńil qalaýyńa oraı baǵala bárin, al maǵan buǵan birdeńe alyp-qosýǵa bolmaıdy jáne oǵan qaqym da joq; deı turǵanmen, aqıqat shyndyq delinetin qaýesetke qaraǵanda, dúnıe salarynyń naq aldynda Don Kıhot bul shytyrman oqıǵadan bas tartyp, ony ózim oılap taptym dep málim etipti-mis, óıtkeni bul oǵan ózi romandardan oqyǵan shytyrman oqıǵalarmen tolyq úılesim tabatyndaı jáne solarǵa barynsha sáıkes keletindeı kórinipti”. Al, budan ári Sıd Ahmet Ben-ınhalı bylaı deıdi:

Stýdent Sancho Pansanyń óreskel ospadarsyzdyǵyna da, myrzasynyń shamadan tys shydamdylyǵyna da tańyrqanýmen boldy, sóıtip aqyry Don Kıhottyń bul oraıdaǵy jumsaqtyǵy jadylanǵan kúıde bolǵanyna qaramastan Dýlsıneıa Tobosskaıamen dıdarlasý qýanyshyna baılanysty shyǵar degen tujyrymǵa keldi, sebebi, jalpy alǵanda, mundaı pikirleri men paıymdaýlary úshin Sancho Pansany sileıtip taıaqqa jyǵý qajet edi, — stýdentke Sancho myrzasymen shynymen-aq birshama dóreki sóıleskendeı kóringen; sóıtip, stýdent Don Kıhotqa bylaı dep til qatty:

— Senor Lamanchalyq Don Kıhot, sizben birge ótkergen saıahatym óte sátti boldy dep esepteımin, sebebi budan tórt túrli paıda taptym. Birinshiden, ózińizben tanystym, muny ózime zor baqyt sanaımyn. Ekinshiden, Montesınos úńgirinde ne bar ekenin jáne Gýadıana men Rýıdera aıdyndary qaıdan paıda bolǵanyn bildim, al munyń ózi qazir ózim jazyp jatqan Ispandyq Ovıdıı úshin taptyrmaıtyn derek. Úshinshiden, oıyn kartasynyń tarıhy tereńge tamyr tartatynyna kózim jetti — qalaı bolǵanda da, áıteýir, aıtýyńyzsha, Uly Karl tusynda karta oıyny tańsyq bolmapty, óıtkeni Montesınostyń uzaq sózinen keıin, esin jıyp kózin ashqan Dýrandarttyń: “Já, utylsaq utylǵan shyǵarmyz — tarat taǵy qaıtadan”, degenin aıtqan edińiz. Eger ózin jadylaǵanǵa deıingi zamanda, joǵaryda atalǵan ımperator Uly Karl kezinde, Fransıadaǵy jurt karta oınamasa, onda jadylanǵan adam mundaı sóz ben sóz oramyn bilmegen bolar edi. Bul derek qazir ózim qurastyryp jatqan basqa bir kitabym úshin kerek, atap aıtqanda: Vergılıı Polıdorǵa baǵzydaǵy ónertapqyshtyqqa qatysty qosymsha deıtin kitabym úshin, — menińshe, Vergılıı Polıdor óz shyǵarmasynda karta jaıynda aıtýdy umytyp ketken, al men aıtam jáne senor Dýrandart sekildi asa qurmetti de senimdi derek kózine silteme jasasam, munyń erekshe mańyzy bolady. Tórtinshiden, men Gýadıana ózeniniń qaıdan shyqqany týrasynda anyq málimet aldym, bul osy kúnge deıin beımálim bop kelgen jaı edi.

— Bul sózińe alyp-qosar eshteńem joq, bári jón, bári durys, shyraq, — dedi Don Kıhot, — alaıda, kitaptaryńyzdy kimge arnamaq oıyńyz bar, sony bilsem dep em, árıne, qudaı sátin salyp bul dúnıelerińizdi bastyrýǵa ruqsat alsańyz deımin, óıtkeni soǵan kúdigim kóp bolyp tur.

— Bulardy arnaýǵa bolatyn senorlar men grandtar Ispanıada barshylyq qoı, — dedi stýdent.

— Olar onsha kóp te emes, — dedi Don Kıhot kelispeı, — jáne másele olardyń mundaı arnaýǵa tatymaıtynynda da emes, másele olardyń muny qabyl almaıtynynda bolyp tur, sebebi etken eńbegi men kórsetken qurmeti úshin avtorlarǵa syı-sıapat jasaýǵa ózderin boryshty sanaǵylary kelmeıdi. Solaı bola turǵanymen, arnaýdan bas tartatyndardyń barlyǵyn bir ózi almastyra alatyn joǵary laýazymdy bir adamdy bilem, eger osynaý mártebeli myrza jaıynda egjeı-tegjeıli aıta bastasam, izgi nıetti talaı júrekte qyzǵanysh qozdar edi, sondyqtan bul áńgimeni qolaıy kelgen kezge deıin qaldyra turaıyq, al qazir qaıda qonyp shyǵatynymyzdyń jaıyn qarastyraıyq.

— Osy araǵa taıaý mańda shaǵyn raqyphana bar, sonda bir taqýa turady, — dep habarlady stýdent. — Jurttyń aıtýynsha, ol buryn soldat bolypty, sondaı-aq, ony izgi nıetti hrıstıan, baısaldy da bıazy adam desedi. Raqyphananyń janynda kishkene úıshik bar, ony ózi salyp alypty, baspana shaǵyn bolǵanymen, meımandar jaıǵasatyn oryn tabylady.

— Ol taqýada taýyq joq pa eken, bilmediń be? — dep surady Sancho.

— Qazirgi kezde taýyǵy joq taqýa az, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Qazirgi taqýalar Mysyr shólinde jan saýǵalap, pálma japyraǵymen ábúıirin jaýyp, shóp tamyryn talǵajaý etkenderge múldem uqsamaıdy. Alaıda, meni burynǵy taqýalardy asqaqtatý arqyly búgingilerdi tómenshiktetip otyr eken dep oılap qalmańdar, — aıtaıyn degenim, qazirgi taqýalyq tirlik burynǵy kezderdegideı zor qıynshylyq pen joqshylyqty bilmeıdi, biraq budan búgingi taqýalar jaman adam degen oı týmaıdy; kerisinshe, men olardyń bárin de jaqsy adamǵa balaımyn, tipti ishterinde ondaı-mundaıy kezdese qalǵan kúnde de, báribir izgi nıetti bolǵansyp júrgen múttáıim kópe-kórneý kúnákardan góri az zulymdyq jasaıdy.

Osyndaı áńgime-dúken quryp kele jatqan olar qarsy aldarynan áldekimniń shapshań adymdap, naıza men alebarda²² artylǵan qashyryn asyǵys aıdap kele jatqanyn kórdi. Bularmen qatarlasqan jolaýshy bas ıip sálemdesti de, ármen qaraı asa berdi. Don Kıhot oǵan aıqaılap:

— Toqtaı turyńyz, týysqan! Baıqaýymsha, qashyryńyz qalaǵannan góri qattyraq júrip bara jatqan sıaqtysyz, — dedi.

— Toqtaı almaımyn, senor, — dep qarsylyq bildirdi beıtanys, — ózim ákele jatqan, myna ózińiz kórip turǵan qarý-jaraq kúni erteń kerek bolǵaly tur, sondyqtan toqtaýǵa qaqym joq, endeshe, saý bolyńyz. Eger muny ne úshin ákele jatqanyma yntyq bolsańyz, onda bilip qoıyńyz, men raqyphanaǵa jaqyn mańdaǵy bekette túnemekpin, ózińiz de sonda bara jatsańyz, sol jerden kezdesermiz, sonda ne túrli ǵajaıyptar jaıynda aıtyp berermin. Al, ázirshe taǵy da aman-saý bolyńyz.

Budan soń beıtanys qashyryn qýalaı jóneldi de, Don Kıhot odan qandaı ǵajaıyptar jaıynda aıtpaqshy ekenin surap úlgere almaı qaldy. Asa bir áýesqoı, jańalyqqumar adam bolǵandyqtan Don Kıhot dereý júrip ketýge, stýdent ózin shaqyrǵan raqyphanaǵa soqpaı-aq, beketke baryp túneýge ámir etti.

Onyń ámiri buljytpaı oryndaldy: úsheýi kólikterine minip, beketti betke ustap tartyp ketti de, onda qarańǵy túspeı-aq jetti. Jolshybaı stýdent Don Kıhotqa taqýaǵa soǵyp, tamaq jibitip alý jóninde usynys aıtqan. Sony estigen boıda Sancho sózge kelmesten eseginiń basyn solaı qaraı bura qoıǵan, Don Kıhot pen stýdent te sońynan ergen, alaıda meıirimsiz taǵdyr Sanchoǵa qasaqana taqýanyń sol tusta úıinde bolmaı shyǵýyn qarastyryp qoıypty, muny olarǵa ózderi raqyphanadan jolyqtyrǵan qyzmetshi áıel habarlady. Bular áıelden qymbattaý sharap surady, áıel qojaıyny sharap saqtamaıtynyn, eger arzan baǵaǵa aýyz sý kerek bolsa, onda qýana-qýana bulardyń shólin qandyratynyn aıtty.

— Aý, sý ishkim kelse, jol boıyndaǵy kez-kelgen qudyqtan meldektep almaımyn ba, — dedi Sancho. — Ah, shirkin, Kamachonyń toıyn-aı, don Degonyń dáýleti tasyǵan úıin-aı! Umytpaspyn senderdi eshqashan!

Budan soń olar raqyphanadan shyǵyp, beketke qaraı baǵyt alǵan edi, uzamaı joldan bir jas jigit kezikti: ol alda ketip bara jatqan, biraq júrisi shabandaý bolǵandyqtan bular ony lezde qýyp jetti. Semserin ıyǵyna qoıypty, oǵan kıim-keshek salynǵan túıinshek pe, býynshaq pa, birdeńeni ilipti: shamasy, onda sharovar, jamylǵy jáne birneshe jeıde jatsa kerek, óıtkeni ústinde atlasqa bolar-bolmas uqsastyǵy bar barqyt kúrte, sonyń ishinen kıgen, etegin salbyratyp bos jibergen kóılek, aıaǵynda jibek shulyq pen astanadaǵylar kıetin kelte tumsyq shárkeı ǵana bar edi; túrine qarap ony on segiz, on toǵyz jasta deýge bolatyn, júzi jaıdary, qımyl-qozǵalysy shapshań edi. Jol qysqartý úshin segıdılálar aıtyp kele jatqan. Álgi úsheýi ony qýyp jetken kezde ániniń bireýin aıaqtap ta qalǵan, stýdent sony jattap aldy:

Joqshylyq alsa jaǵadan, qaıtersiń kirmeı shaıqasqa.

Barmas edim soldatqa, shılanymda bolsa aqsha.

Don Kıhot oǵan birinshi bop til qatty; ol bylaı dedi:

— Saparǵa tym jeńil shyǵypsyz ǵoı, suńqarym. Qaıda jol tarttyńyz? Eger jón kórseńiz, raqym etip, osyǵan jaýap berińizshi.

Jas jigit oǵan bylaı dedi:

— Saparǵa jeńil shyqqan sebebim, birinshiden, kún ystyq; ekinshiden, kedeımin, soǵysqa bara jatyrmyn.

— Kún ystyq degenińdi túsinýge bolar, al kedeıliktiń buǵan qatysy qansha? — dep surady Don Kıhot.

— Senor! — dep jaýap qatty jas jigit. — Túıinshegimde myna kúrteme syńar barqyt sharovar jatyr. Eger ony jolda tozdyrsam, erteń qalada sánge kıetin eshteńem bolmaıdy, al jańasyn satyp alatyn aqsham joq. Osy sebepten jáne onsha ystyqtamaý úshin osylaı sapar shegip kelem, al ózim bul aradan on eki mıldeı jerde ornalasqan jaıaý ásker bólimshelerine bara jatyrmyn, onda meni bir bólimshege bekitedi, sosyn ol jerden bizdi birdeńe ǵyp aılaqqa jetkizer, áıteýir: estýimshe, kemelerge Kartahende otyrǵyzatyn kórinedi. Astanalyq áldebir jalańaıaqta qyzmet etkenshe, soǵysqa attanǵandy, qojaıynym men myrzam koróldiń ózi bolǵanyn hosh kórdim.

— Bálkim, burynǵy qyzmetińiz áldenendeı jeńildik bergen shyǵar sizge? — dep surady stýdent.

— Eger ıspan grandynda nemese basqa bir aqsúıekte qyzmet etsem, árıne, ondaıdy alǵan da bolar edim, — dep jaýap qatty jas jigit. — Bedeldi myrzalarda qyzmet etetinder shynymen de jeńildik alady; olarǵa týra sol malaılar bólmesinde-aq tý ustaýshy nemese tipti kapıtan shenin beredi, já bolmasa, olar ájeptáýir syıaqy alady, al men bolsam, soryma qaraı, ámanda árkimniń tabaldyryǵyn tozdyrýdy kásip etkender men ne shuraıly teksiz mansapqorlarǵa tap boldym da júrdim, olardyń maǵan bergen tamaǵy da tatymsyz boldy, al jalaqysynyń jarytymsyzdyǵy sonsha, qystyrma jaǵany krahmaldaýdyń ózine ǵana jartysyn jumsaýǵa týra keletin, men sıaqty baqyt qýǵan malaıdyń túptiń túbinde áldenendeı táýir birdeńege qol jetkizýi shyn mánindegi ǵajaıyp bolar edi.

— Aıtyńyzshy, dostym, sonda qalaı, tipti lıvreı kıerlikteı de eńbek sińirmedińiz be? — dep surady Don Kıhot.

— Mende ondaıdyń ekeýi bolǵan, — dep jaýap qatty malaı, — biraq shash qyryqtyrýdan bas tartqan shákirtke monastyrdan keterde burynǵy kıimi qaıtarylyp beretini sekildi, meniń myrzalarym da kıimderimdi árdaıym ózime qaıtaryp berip turdy: olar astanaǵa baratyn, sharýalaryn retteıtin, sosyn úıge qaıtyp oralǵan boıda-aq menen lıvreıdi qaıtyp alatyn, — óıtkeni, ony tek kóz boıaýshylyq úshin ǵana bergen ǵoı maǵan.

— Mine, ıtalándar aıtpaqshy, naǵyz spilorceria²³ degen osy, — dedi Don Kıhot. — Alaıda, solaı bola turǵanymen, osyndaı izgi maqsatpen astanany tastap shyqqanyńyzdy zor baqyt dep bilem, óıtkeni dúnıede áýeli qudaıǵa, odan soń óz korolińe jáne týa bitti qojaıynyńa, ásirese áskerı salada, qyzmet etýden artyq qurmetti de paıdaly eshteńe joq; bul salada, ǵalymdyq salasyna qaraǵanda, baıyp ketpeseń de, qaıtken kúnde de, áıteýir, atyńdy shyǵarýǵa bolady — bul jóninde meniń talaı márte atap kórsetýime týra kelgeni bar; áskerı ónerden góri ǵalymdyqtyń arqasynda maıorattar negizi kóbirek qalanǵanymen, áskerıler áldebir ereksheligimen, onyń qandaı erekshelik ekenin qudaı bilsin, ǵalymdardan joǵary turady, sondaı-aq ózderin basqa jurttyń bárinen daralap kórsetetin jiger oty da olarda qanshalyqty mol ekenin shaıtan bilmese, adam bilmeıdi. Qazir aıtqaly turǵan sózimdi qaperińizde myqtap saqtaýǵa keńes berem, óıtkeni munyń sizge kóp paıdasy tımek jáne qystalań sátterde kóńildiń jubanyshy bolmaq, atap aıtqanda: áldenendeı baqytsyzdyqqa tap bolam-aý degen oıdan ada-kúde arylyńyz, óıtkeni baqytsyzdyq ataýlynyń eń jamany — ólim, al qan maıdandaǵy ólim — eń ardaqty ólim sanalady, demek, siz úshin baqytsyzdyq ataýlynyń eń jaqsysy — ólý bop tabylady. Rımniń aıbyndy ımperatory Iýlıı Sezarǵa bir joly túrli ólimniń ishindegi eń jaqsysy qandaı ólim degen saýal qoıylypty, ol eń jaqsy ólim — kenetten, qas qaǵym sátte jáne kútpegen jerden kelgen ólim, dep jaýap qaıtarypty; ol ózi shyn qudaıdan beıhabar májýsı retinde jaýap qatqanymen, báribir, óte jaqsy aıtqan, óıtkeni osy pikiri arqyly adam balasyna tán osaldyqtan ada ekenin kórsetip bergen. Tipti eń alǵashqy urys pen shaıqastyń ózinde-aq zeńbirektiń zalppen atqan oǵynan nemese mına jarylysynan qaza taptyńyz delik, — al, onda turǵan ne bar? Áıteýir bir ólim, oǵan eshteńe isteı almaısyń. Terensııdiń pikirinshe, qashyp qutylǵan sarbazdan góri urysta qaza tapqan sarbaz ardaqty jáne barlyq bastyǵynyń buıryǵyn buljytpaı oryndaıtyn sarbaz ǵana dańqqa jetedi. Sosyn taǵy mynany qaperde ustańyz, balam: soldatqa ústinen jupar ıisten góri oq-dáriniń ıisi múńkip turǵan jarasady; al eger osy salada júrip egde jasqa jetseńiz, meıli jaraqatty bolyńyz, múgedek ne aqsaq bolyńyz, báribir, bul qadirli qarttyq bop tabylady, tipti joqshylyq ta sizdi muqata almaıdy, onyń ústine qazir bizde qartaıǵan jáne jarymjan jaýyngerlerge aqshalaı-zattaı kómek kórsetý sharalary qarastyrylyp jatyr, óıtkeni olarǵa da, ádette, negrlerge kórsetiletindeı jábir kórsetken jón bolmaıdy: negrler qartaıyp, qyzmet ete almaıtyn jasqa jetkende qojaıyndary olarǵa bostandyq berip, bosatyp jiberedi, sóıtip bostandyqqa shyqty degen jeleýmen úıinen qýyp salady da, shyn máninde ashtyqtyń quldyǵyna baılap-matap beredi, al mundaı quldyqtan olardy ólimnen basqa eshteńe qutqara almaıtyny belgili. Ózińizge aıtaıyn degenim mine osy edi, al endi atymnyń saýyryna jaıǵasyńyz: sizdi beketke alyp baraıyn, sol jerden bizben birge keshki as ishersiz, sosyn erteń ármen qaraı attanarsyz jáne jaratqan jolyńyzdy ońǵaryp, saparyńyzdy sátti qylsyn, buǵan izgi nıetińiz ábden-aq laıyqty.

Jas jigit saýyrǵa jaıǵasýdan bas tartty, biraq bekette birge tamaqtanýǵa kelisti, al Sancho bolsa, osy aralyqta ózimen-ózi bylaı dep sóılesip ketti: “Saqtaı gór, jasaǵan, myrzamdy! Sonda munyń qalaı bolǵany ózi: Montesınos úńgiri jaıynda adam senbes nárseni shatyp otyrǵany jańa ǵana edi, endi kelip ne keremet oılardy kestelep berdi deısiń! Já, jarar, anda barǵan soń belgili bola jatar”.

Olar beketke jetkende kún qarańǵy tartyp ketken-di; Sanchonyń qýanyshyna qaraı, Don Kıhot ony burynǵy daǵdysynsha áldebir qamal-saraı dep emes, kádimgi jolaýshylar beketi dep uǵyndy. Olar tabaldyryqtan attap ótken boıda-aq Don Kıhot qojaıynnan alebarda men naıza ákele jatqan adam osynda ma dep surady; qojaıyn onyń atqorada qashyrynyń erin alyp jatqanyn aıtty. Stýdent pen Sancho da esekterin sonda kirgizip qoıdy, al Rosınantqa qoradaǵy eń táýir aqyr men eń táýir oryn berildi.

HHÚ taraý

Bul taraýdan esektiń aqyrýy men áldebir saýyqqoıǵa qatysty qyzyqty oqıǵalar bastaý alady, sondaı-aq munda kóripkel maımyldyń tańǵalarlyq sáýegeılikteri keltiriledi.

Don Kıhottyń esil-derti qarý-jaraq ákele jatqan adam aıtyp berýge ýáde etken ǵajaıyptar jaıynda qaıtkende de tezirek estip-bilý boldy. Qojaıyn siltegen baǵytpen júrip ketken ol álgini shynymen-aq sol jerden keziktirip, jolda suraǵan nárseleri jóninde keıinge shegere bermeı tap osy jerde qolma-qol aıtyp berýin surady. Álgi adam oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Mundaı ǵajaıyptar jaıynda qol bosta, asyqpaı otyryp áńgimelegen lázim. Siz maǵan, meıirban myrzam, áýeli myna janýaryma jem-shóp berýge ruqsat etińiz, sosyn bárin sizge baıan etem, tańǵalǵanda talyp túsetin bolasyz.

— E, bar sharýań osyǵan tirelip tursa, qazir kómektesip jibereıin, — dedi Don Kıhot.

Sóıtti de, dereý suly elep, aqyr tazalaýǵa kirisip ketti — mynadaı montany qylyqqa álgi adamnyń kóńili jibip, ózine ótinish etilgen jaı týrasynda áńgimelep berýge yqylas bildirdi; sóıtip qaqpa janyndaǵy sákige Don Kıhotpen qatar jaıǵasyp otyrǵannan keıin, stýdent, jas malaı, Sancho Pansa men bekettiń qojaıyny bas qosqan qadirli jıynǵa qarap bylaı dep sóılep ketti:

— Bilip qoıǵandaryńyz artyq bolmas, meıirban myrzalar, osy aradan tórt jarym mıldeı jerde ornalasqan bir selodaǵy rehıdordyń esegi joǵalyp ketedi, al buǵan kináli — aılaker qyzdyń, óz qyzmetshisiniń, aıla-sharǵysy kórinedi, biraq munyń jaıy uzaq áńgime; al, ana rehıdor esegin taýyp almaqqa qansha talpynǵanymen eshteńe shyqpaıdy. Esek joǵalǵannan keıin arada eki apta ótedi, — qalaı bolǵanda da, áıteýir, selodaǵylar solaı deıdi, — sóıtip, bir kúni álgi esegin joǵaltqan rehıdor alańda tursa, oıda joqta oǵan selolas adamy, ekinshi bir rehıdor kelip: “Qýanyshty habarym úshin súıinshimdi ázirleı ber, qadirmendim: esegiń tabyldy”, degendi aıtady. “Súıinshiń daıyn, qadirmendim, jáne anaý-mynaý emes, ájeptáýir, — deıdi anaý, — biraq áýeli onyń qaıdan tabylǵanyn aıt”. — “Búgin tańerteń ormannan kórdim, er-turmany sypyrylyp túsip qalypty, — deıdi ekinshi rehıdor, — jáne ábden aryp-azǵany sonsha, kóz salyp qaraýdyń ózi aıanysh týdyrady. Osynda aıdap ákelmek bolǵam, biraq ábden taǵylanyp, úrkek bop ketipti, jaqyndaı bergenim sol edi, tapyraqtap qasha jóneldi de, qalyńǵa qoıyp ketti. Maqul kórseń ekeýimiz baryp izdeıik, tek úıge soǵyp myna máshimdi qoraǵa kirgizeıin, sosyn sol boıda qaıtyp oralam”. — “Sóıtseń maǵan bir úlken jaqsylyq jasaǵan bolar eń, — deıdi esektiń ıesi, — men de qarap qalmaspyn, qaıtararmyn ótemin”. Bul jaıdan jaqsy habardar jandar tap osylaı búge-shigesin qaldyrmaı, egjeı-tegjeıli áńgime etip júr. Qysqasyn aıtqanda, eki rehıdor qol ustasyp ormanǵa jaıaý tartady, biraq ormannyń ózderi esekti taýyp almaq bolǵan bólegi men tusynda esek joq bop shyǵady, aınala-mańnyń bárin sharlap, eshteńe óndire almaıdy. Aqyry, esektiń esh jerde joqtyǵyna kózi jetken, ony tańerteń kórdim degen rehıdor zıan shekken rehıdorǵa bylaı deıdi: “Bermen qara, qadirmendim, basyma bir jaqsy oı kelip tur: endi bizdiń bul haıýandy orman qoınyna emes, jer qoınyna baryp jasyrynsa da tappaı qoımaıtynymyz kámil: olaı deıtinim, men esekshe keremet jaqsy aqyra alam, eger sen de azdap aqyra alsań, onda is bitti deı berýge bolady”. — “Azdap aqyra alsań, deımisiń, qadirmendim? — dep daýystap jiberedi birinshi rehıdor. — Aý, aqyrý jaǵyna kelgende, ótirik aıtsam qudaı bar, eshkim, tipti esekterdiń ózi de, menen artyq aqyra almaıdy ǵoı”. — “Ony qazir kóre jatarmyz, — deıdi ekinshi rehıdor. — Bylaı etken jón be dep turmyn: sen ormannyń ar jaq betimen, men ber jaq betimen ketemiz, sóıtip ony aınalyp shyǵamyz jáne jolshybaı demil-demil birese sen, birese men aqyryp otyramyz, al esegiń, eger ol osy ormannyń ishinde bolsa, bizdi estigennen keıin jaýap qatpaı qoımaıdy, oǵan záredeı kúmán joq”. Esektiń ıesi oǵan: “Myna oılap tapqan nárseń, qadirmendim, qandaı ǵalamat aqyl-oı ıesi ekenińniń aıqyn belgisi”, deıdi. Sol arada olar ýádelerine sáıkes ár jaqqa tarap ketedi jáne reti solaı kele me, áıteýir, ekeýi bir mezgilde derlik aqyryp qalady; sóıtip, esek tabylǵan eken dep oılap qalǵan olar, — óıtkeni biriniń aqyrǵanynan ekinshisi aldanyp qalǵan bolatyn, — bir-birine qaraı janushyra júgiredi; esegin joǵaltqan rehıdor sol arada ekinshi rehıdordy kórip: “Apyraı, qadirmendim-aı, álgi aqyrǵan esek emes pe edi?” dep aıqaılap jiberedi. — “Joǵa, men ǵoı aqyrǵan”, deıdi anaý. “Ondaı jaǵdaıda, qadirmendim, — dep sózin jalǵaıdy esektiń qojasy, — aqyrý jaǵynan esek pen seniń arańda eshqandaı aıyrmashylyq joq eken, — qalaı bolǵanda da, áıteýir, dál osyndaı keremet sheberlikpen eliktegendi eshqashan estigen emespin”. — “Mundaı madaq pen mundaı dárip menen góri saǵan kóbirek jarasymdy ári úılesimdi, — deıdi osynyń bárin bastaǵan rehıdor. — Jaratqannyń atymen ant eteıin, dúnıedegi eń táýir, eń tájirıbeli degen baqyraýyqtyń ózi de tyrnaǵyńa tatymaıdy: daýysyń jýan, birqalypty ekpinmen, yrǵaǵyn saqtaı otyryp aqyrasyń jáne jıi qubyltyp turasyń. Bir sózben aıtqanda, jeńilgenimdi moıyndaıym jáne ǵajaıyp ónerińniń týyn bıikte ustaǵan ústemdigińe bas ıem”. — “Endeshe, saǵan bylaı demekpin, — deıdi esektiń ıesi, — endigi jerde óz qadirimdi bilip, óz basymdy joǵary baǵalamaqpyn, osyndaı qabilet qonǵan meniń de jerde jatpaǵanym ǵoı deıtin oıda bolmaqpyn. Ádilin aıtqanda, onsha jaman aqyrmaıtynymdy ózim de biletinmin, alaıda, aqyrǵanym — sheberliktiń shyrqaý shyńy degendi áli kúnge sheıin eshkimnen estip kórmegen edim”. — “Olaı bolsa, men de saǵan bylaı demekpin, — dep ilip áketedi ekinshi rehıdor, — ájetine jarata bilmegendikten, adamnyń ne keremet qabiletteri qur bosqa quryp, kerek jerinde tıimdi paıdalanylmaı júrgeni aqıqat nárse”. “Biraq, bizdiń qabiletterimizdiń, — dep qarsylyq bildiredi zardap shekken, — tek búgingideı jaǵdaıat kezinde ǵana paıdasy tıýi múmkin ǵoı, onda da sáti túsip paıdasy tıe qoısa”. Sol arada olar qaıtadan ár jaqqa tarap, aqyrysa bastaıdy; sonyń barysynda talaı qatelesip, álsin-áli bir-birine qaraı júgirisýmen bolady, sóıtip, aqyry, esek emes, ózderiniń aqyrǵanyna kúdikte qalmaýdyń shartty belgisi retinde eki márte qatarynan aqyratyn bop kelisedi. Osylaısha migir tappaı qos qaıtalap aqyrýmen júrgen olar ormandy túgel sharlap shyǵady, biraq joǵalǵan esek ún qatpaı qoıady. Ol baqytsyz beısharanyń ún qata qoıatyn da ahýaly joq-ty, óıtkeni aqyr sońynda rehıdorlar ony ný jynystan qasqyr jep ketken jerinen tapqan bolatyn. Sony kórgen qojasy bylaı deıdi: “Báse, bul nege dybys bermeıdi desem, — tiri bolsa, bizdi estigen boıda-aq jaýap qaıtarar edi ǵoı: esektiń aty esek emes pe. Alaıda, qadirmendim, tiri kezinde taýyp ala almaǵanymmen, ony izdeý jónindegi eńbegim zaıa ketti dep oılamaımyn, óıtkeni, esesine, seniń asqan sheberlikpen aqyrǵan daýsyńdy estidim”. — “Oǵan da shúkir, — deıdi ekinshi rehıdor. — Jalpy alǵanda, ekeýimiz bir-birimizge saı ekenbiz”. Óstip, qur bosqa sandalyp, daýys qarlyqtyrǵannan basqa paıda tappaǵan olar selosyna qaıtyp oralyp, esek izdegen kezde qandaı kepke dýshar bolǵanyn dostaryna, kórshileri men tanystaryna egjeı-tegjeıli aıtyp beredi jáne onymen de qoımaı biri ekinshisiniń asa sheber aqyratynyn dáripteýmen bolady; osy sebepti bul týrasyndaǵy qaýeset aınala-mańdaǵy barlyq eldi mekenge jaıyldy, al jer-jerde alaýyzdyq týdyryp, janjal shyǵarýǵa, ósek-aıań taratyp, túımedeıdi túıedeı etýge áýestigi saldarynan qashan da sergek júretin qaǵylez shaıtannyń aralasýymen basqa selonyń adamy bizdiń bireýimizdi kózi shalsa boldy esek bop aqyra bastaıtyn ádet tapty: bul olardyń rehıdorlarymyzdy mazaq qylǵandaǵysy edi. Balalar da olardan qalyspady, — uzyn sózdiń qysqasy, ómirimiz azap pen tozaqqa aınaldy: esektiń aqyrǵan úni bir eldi mekennen ekinshisine jańǵyryǵyp jatatyndy shyǵardy; negrlerdi aq adamdardan ajyratý qanshalyqty jeńil bolsa, bizdiń baqyraýyq selonyń turǵyndaryn da jurt sonshalyqty op-ońaı ajyrata qoıatyn boldy. Osy bir qyrsyqty qaljyńnyń shamadan tys asqynyp ketkeni sonsha, kelemeshke ushyraǵandar áldeneshe ret sap quryp, qolǵa qarý ustap keleke etýshilerge qarsy attandy, biraq sonda da olar aıylyn jıar emes. Meniń oıymsha, selolastarym, ıaǵnı baqyraýyq selo turǵyndary, erteń - arǵy kúni ózimizden eki mıldeı jerdegi, bizdi ásirese qatty kemsitip júrgen bir seloǵa qarsy joryqqa shyǵady-aý deımin, mine osyǵan qur qol attanbas úshin kóp etip alebarda men naıza satyp ákele jatyrmyn. Mine, sizge ýáde bergende aıtpaq bolǵanym osyndaı ǵajaıyptar edi, al endi bul sizge ǵajaıyp kórinbese, onda aıypqa buıyrmańyz: basqasyn bilmeımin.

Osymen izgi nıetti sharýa áńgimesin támamdady, biraq sol arada aýlaǵa kıgen kıiminiń bári — shulyǵy da, sharovary da, kúrtesi de — túıe júninen toqylǵan bir adam kelip kirip, qatty daýystap:

— Qurmetti qojaıyn! Qonyp shyǵýǵa bola ma? Bálekeı kóripkel-maımylym men Melısendrany tutqynnan bosatý oıynyn kórsetetin sıqyrly sandyqsham²⁴ ǵana bar, — dedi.

— Páli, mynaý senor maese Pedro ǵoı! — dep aıqaılap jiberdi beketshi. — Endeshe, búgin keshte bárimiz kóńil kóteretin boldyq.

Aıtýdy umytyp ketippiz, joǵaryda atalǵan maese Pedronyń sol jaq kózi men jaq súıeginiń jartysyna deıingi jerine jasyl taftadan jasalǵan plasyr japsyrylyp tastalǵan-dy, bul onyń búkil sol jaq beti áldebir aýrýǵa shaldyqqanyn ańǵartyp turǵan. Al, beketshi sózin ármen jalǵap jatty:

— Tórletińiz, senor maese Pedro! Maımylyńyz ben sandyqshańyz qaıda? Kóre almaı turmyn ǵoı.

— Osy arada, jaqyn jerde, — dep jaýap qatty túıe jún, — túsýge bola ma eken, áýeli sony bilip alaıyn dep kelgem.

— Aý, men gersog Albany qondyrmasam da, senor maese Pedrony qondyram ǵoı, — dep saldy beketshi. — Qane, maımyl men sandyqshańyzdy ákele qoıyńyz jyldamyraq, búgin mende sandyqshany da, maımyldyń fokýstaryn da kóretin jáne aqysyn da qýana-qýana tóleıtin meımandar otyr.

— Endeshe, tipten tamasha, men de baǵasyn túsirem, — dep ilip áketti plasyr, — tek shyǵynymnyń ornyn toltyrsa boldy, maǵan sol da qanaǵat. Qýyrshaqtar salynǵan qol arba men maımyldy qazir baryp alyp kelem.

Sony aıtyp ol qaqpadan shyǵyp ketti.

Don Kıhot sol boıda beketshiden maese Pedro degenniń kim ekenin, bul neǵylǵan sandyqsha men maımyl ekenin surady. Beketshi oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Bul — ataqty saýyqqoı, onyń aragondyq Lamanchany aralap, er júrek don Gaıferostyń Melısendrany qalaı qutqarǵany jaıynda oıyn kórsetip júrgenine kóp boldy, — aıta keterligi, bizdiń óńirde mundaı ári tartymdy, ári asa eptilikpen qoıylǵan hıkaıa óte sırek. Bálekeı maımyly bar, qaıda barsa da qaldyrmaıdy, al onyń ónerpazdyǵy sonsha, ondaı suńǵylany maımyl túgil adam arasynan da keziktirý qıyn. Odan birdeńe jaıynda surasań, áýeli bar yntasymen tyńdap alady, sosyn ıesiniń ıyǵyna sekirip minedi de, qulaǵyna qaraı eńkeıip jaýabyn sybyrlaıdy, al maese Pedro bolsa, ony sol boıda daýystap aıtyp beredi. Iá, aıtqandaıyn, ol bolashaqtan góri ótken shaqty jaqsy biledi jáne árdaıym qolmen qoıǵandaı ǵyp aıta bermegenimen, jańylysýy óte sırek, osy sebepti biz onyń shaıtanmen shataǵy bar ǵoı degen oıdamyz. Eger maımyl sizge jaýap berse, — joǵa, ol ıesiniń qulaǵyna sybyrlaǵannan keıin, ol úshin qojaıyny jaýap qaıtarsa degenim ǵoı, — onda qoıǵan suraǵyńyz úshin eki real tóleýińiz kerek bolady: mine, osy sebepti jurt maese Pedro aqshasyn qaıda syıǵyzaryn bilmeı júr dep oılaıdy. Italıada aıtylatyndaı, ol galante²⁵ adam jáne bon compano²⁶, jan raqatynan eshteńe aıamaıdy, aýyzy barǵansha sóıleıdi, yqylyq atqansha ishedi — bári de sol qyzyl tiliniń, bálekeı maımyly men sıqyrly sandyqshasynyń arqasy.

Sol aralyqta qol arbasyn ıterip maese Pedro da qaıtyp oraldy, arbada sandyqsha men ájeptáýir iri, bókse jaǵy kıizdenip ketken, molaq quıryq, áıtse de túr-syqpyty birshama súıkimdi maımyl bar edi; maımylǵa kózi túsken boıda Don Kıhot oǵan mynadaı saýal tastady:

— Al, kóripkel hanym, ne demeksiz bizge? Jaǵdaıymyz neshik bolmaq? Qazir eki real alasyz.

Odan soń maese Pedroǵa eki real ber dep Sanchoǵa ámir etti, alaıda maese Pedro maımyl úshin bylaı dep jaýap qatty:

— Senor! Bul janýar bolashaqqa qatysty suraqtarǵa jaýap ta bermeıdi jáne ol jaıynda eshteńe aıtpaıdy da, al biraq ótken shaqtan birshama habardar jáne osy shaqty da azdap biledi.

— Oho degen-aı! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Ótken ómirimdi aıtyp bergeni úshin soqyr tıyn da bermes edim! Óıtkeni, ony myna menen artyq jaqsy biletin kim bar? Sondyqtan óziń jaqsy biletin nárse jaıynda aıtqany úshin aqsha tóleýden asqan aqymaqtyq bolar ma. Al eger munda osy shaqty biletinder bolsa, mine, raqym etip ala qoıyńyz eki realymdy; al endi aıtyńyzshy, qane, mártebeli maımylym, zaıybym Teresa Pansa ne istep jatyr qazir, nemen aınalysyp jatyr?

Maese Pedro aqshany alýdan bas tartyp:

— Men aldyn-ala aqy almaımyn: áýeli eńbek sińirý kerek, — dedi.

Sóıtti de, oń qolymen sol jaq ıyǵyn eki márte qaǵyp-qaǵyp jiberdi, sol-aq eken maımyl bir-aq sekirip ıyǵyna qondy da, qulaǵyna qaraı eńkeıip, tisin ústi-ústine saqyldata bastady, azdan soń álgindeı bir-aq sekirispen jerge tústi, maese Pedro bolsa, alabóten asyǵystyqpen Don Kıhottyń aldyna tizerleı ketip, aıaǵyn qushaqtaı alǵan kúıi bylaı dep sóılep ketti:

— Gerkýles baǵanalaryn qalaı qushsam, sizdiń aıaǵyńyzdy da dál solaı qusham, beý, umyt qaldyrylǵan kezbe rysarlyqty qalpyna keltirýshi qaharman! Sińirgen eńbegin dáripteýge sóz jetpeıtin, beý, rysar Lamanchalyq Don Kıhot, álsizderdiń súıenishi, taıǵanaqtaǵandardyń taıanyshy, azǵandardyń úmiti, kúlli baqytsyz beıbaqtyń tiregi men jubanyshy!

Don Kıhot melshıip qaldy, Sancho ań-tań bop aýzyn ashyp, kózin jumdy, stýdent debdirep ketti, jas malaıdyń esi shyqty, baqyraýyq seloda turatyn sharýa sasqalaqtaı bastady, beketshi túkke túsinbeı alaq-julaq etti — toq eterin aıtqanda, saýyqqoıdyń lebizi bárin de abyrjytyp tastady, al anaý sol arada sózin ármen jalǵap ketti:

— Al, sen, beý, meıirban Sancho Pansa, álemdegi eń jaqsy rysardyń eń jaqsy atqosshysy, qýana ber, óıtkeni meıirban áıeliń, Teresań dál qazir zyǵyr tútip jatyr, kóńilińde kúdik qalmasy úshin taǵy da aıtaıyn, onyń sol jaǵynda erneýi ketik qumyra tur, jumysy kóńildirek júrýi úshin, oǵan sharapty jeterlikteı etip quıyp qoıǵan.

— Buǵan men kámil senem, — dedi Sancho. — Eger shamadan tys qyzǵanshaq bolmaǵanynda Teresany naǵyz altyn kómbe deýge bolar edi, ony tipti, myrzamnyń aıtýynsha, óte alǵyr ári qolynan kelmeıtini joq áıel-dáý Andadonaǵa da aıyrbastamas edim. Odan soń meniń Teresam, dastarqany búgin kól, erteń shól deıtinderdiń qataryna jatady.

— Mine, dál qazir men: kim kóp oqyp ári kóp sapar shekse, sol kóp kóredi ári kóp biledi, dep nyq senimmen aıta alam, — dep sol arada Don Kıhot ony bólip jiberdi. — Muny aıtyp turǵan sebebim: osy jańa ǵana óz qulaǵymmen estigendeı sáýegeılik aıtatyn maımyldar bul dúnıede bar degenge bireý ózimdi sendirýi úshin maǵan qanshama dáleldeme keltirý kerek bolatynyn kim biledi? Olaı deıtinim, men tap sol myna súıkimdi haıýanat aıtqan Lamanchalyq Don Kıhotpyn ǵoı, ras ol meni azdap áspetteńkirep jiberdi, alaıda, qandaı adam bolmaıyn, báribir, ózimdi osyndaı jany jumsaq, qaraılasqysh, jurtqa tek jaqsylyq jasaýǵa, eshkimge jamandyq jasamaýǵa beıil etip jaratqan qudiretke alǵystan basqa aıtarym joq.

— Qaltamda aqsham bolsa, — dedi jas malaı, — myna maımyl hanymnan aldaǵy jıhan kezý saparymda qandaı jaǵdaıǵa tap bolarymdy surar edim.

Bul aralyqta tizerlegen jerinen turyp ta ketken maese Pedro oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Bul haıýanat bolashaqty boljamaıdy dep sizderge aıttym ǵoı, al eger boljasa, onda sizge aqsha da qajet bolmas edi, — osy arada otyrǵan senor Don Kıhottyń tilegin oryndaý úshin men tipti qandaı tabystan da bas tartar edim. Al, endi oǵan degen qurmetimniń belgisi retinde jáne onyń kóńilin kóterý úshin qazir baryp sıqyrly sandyqshamdy ázirleıin, sosyn bekette qonyp jatqandardyń bárine aqysyz-pulsyz qyzyqty oıyn kórseteıin.

Muny estigen beketshi qatty qýanyp, sandyqshany qaı jerge ornalastyrǵan ońdy bolatynyn kórsetti jáne sandyqsha sol jerge ornatyldy da.

Don Kıhot maımyldyń sáýegeıligine sonshalyqty keremet qýana qoıǵan joq-ty, óıtkeni bolashaqty da, ótken shaqty da boljaý maımyl aınalysatyn is emes degen pikirdi ustanatyn, sol sebepti maese Pedro sandyqshasyn retke keltirip jatqan sátti paıdalanyp, eshkim sózin estimeýi úshin Sanchony atqoranyń janyna ertip baryp, oǵan bylaı dedi:

— Beri qara, Sancho: myna maımyldyń tańǵajaıyp ónerin meılinshe muqıat zerdelep, maese Pedronyń, onyń qojasynyń, shaıtanmen, eki jaq áldeqashan synaqtan ótkizip, de-fakto²⁷ kúshine engen, qupıa shart jasasqanyna esh kúmán joq, degen baılamǵa keldim.

— Qalpaqtyń jýylmaǵanyna kóp ýaqyt ótse jáne ol shaıtannyń qalpaǵy bolsa, onda ol, shamasy, óte las shyǵar, — degen tujyrym jasady Sancho. — Biraq maese Pedroǵa mundaı qalpaqtardan túsetin paıda qandaı?

— Sen túsinbeı qaldyń meni, Sancho; aıtaıyn degenim, shamasy, ol shaıtanmen ózara kelisimge kelgen: sonyń nátıjesinde maımyl álgindeı qabiletke ıe bolady, al qojasy aqsha tabady, sosyn, keıin, ábden baıyp alǵan soń, onyń shaıtanǵa janyn jaldaýyna týra keledi, al adamzat balasynyń qas jaýyna keregi de osy. Meni bul oıǵa jetelegen nárse — maımyldyń tek ótken shaq pen osy shaqty ǵana boljaıtyny boldy, al shaıtan oıynyń ushqyrlyǵy budan artyqqa qulash ura almaıdy: bolashaq jaıynda shaıtan tek joramal jasaıdy, onda da mundaımen árkez aınalysa bermeıdi, — mezgil men merzim tek bir qudaıǵa ǵana málim jáne ol úshin ótken shaq ta, bolashaq ta joq, ol úshin bári — osy shaq. Olaı bolsa, maımyldyń atynan shaıtan sóılep turǵan

bop shyǵady jáne nelikten osy kúnge sheıin bul maımyl jaıynda qasıetti ınkvızısıaǵa habar etilmegenine, kimniń aıdaýymen sáýegeılik jasap júrgeni jaıynda odan jaýap alynbaǵanyna jáne egjeı-tegjeıi anyqtalmaǵanyna tańyrqap turmyn: óıtkeni bul maımyldyń astrolog emestigine, ol da, onyń qojasy da astrologıalyq fıgýralar deıtindi syzbaıtynyna jáne syza da almaıtynyna kámil senimdimin, al mundaı áýreshiliktiń qazir Ispanıada keńinen tarap otyrǵany sonsha, tipti túkke jaramsyz qatyn-qalash ta, alyp kel - baryp kelde júrgen balalar da, jyrtyq jamaýdy ǵana biletin etikshiler de goroskop qurastyrýdan ońaı nárse joq dep oılaıdy, sóıtip ózderiniń ótirigimen jáne nadandyǵymen osynaý tańǵalarlyq dál ǵylymǵa degen senimdi álsirete túsedi. Maǵan málim bir jaı: áldebir hanym osyndaı joramalshydan bólmede baǵatyn ıti kúshikteı me, kúshiktese qansha tabady jáne bulardyń túsi qandaı bolady, degendi surapty. Goroskop qurastyra salǵan senor astrolog álgi áıelge ıtiniń úsh kúshik týatynyn: bireýi jasyl, ekinshisi qyzyl, úshinshisi qara-ala bolatynyn aıtypty, biraq tek mynadaı shart saqtalýy kerek eken: atalmysh qanshyq kúndizgi nemese túngi saǵat on bir men on ekiniń arasynda ǵana, onda da tek dúısenbi nemese senbi kúnderi ǵana uıyǵýǵa tıis kórinedi, alaıda arada eki kún ótkende áldene jep qoıǵan qanshyq asqazany buzylýdan aram qatypty da, álgi kóripkel senor bul qalashyqta keremet kóregen degen ataqqa ıe bop shyǵa kelipti, — jalpy kóripkel ataýlynyń bárine nemese bárine derlik osyndaı ataq tańylyp júr ǵoı.

— Solaı bola turǵanymen, — dedi Sancho, — Montesınos úńgirinde bastan keshken jaılaryńyz shyndyq pa, sony maımyldan surap bilýge maese Pedroǵa ámir etseńiz dep edim, — óıtkeni, kóńilińizge kelmesin, taqsyr, men ózim sonyń bárin ázázildik arbaý men aldaý, áıtpese — ánsheıin tús kórý dep sanaımyn.

— Ábden múmkin, — dedi Don Kıhot. — Azdap yńǵaısyzdaý sezinip tursam da, bul aıtqanyńdy oryndaıyn.

Sol arada Don Kıhotty shaqyra kelgen maese Pedro sandyqshanyń retke keltirilgenin aıtyp, sony baryp kórýin ótindi, — tamashalaýǵa turarlyq oıyn, dedi. Don Kıhot oǵan óz tilegin habarlap, Montesınos úńgirinde bolǵan ár-alýan oqıǵalardy túsinde kórgenin álde óńinde bastan keshkenin maımyldan osy qazir qolma-qol surap bilýge qolqa saldy, neshe túrli jaǵdaıǵa ushyraǵandyqtan soǵan kózi anyq jetpeı turǵanyn aıtty. Maese Pedro bir aýyz sózge kelgen joq, baryp maımylyn alyp keldi de, Don Kıhot pen Sanchonyń aldyna otyrǵyzǵan soń, oǵan bylaı dedi:

— Al, aıtyńyzshy, maımyl hanym: Montesınos úńgiri dep atalatyn jerde bastan keshkenderi shyn ba álde ótirik pe, myna rysar sony bilgisi keledi, — dedi.

Sosyn úırenshikti belgisin jasady, maımyl onyń sol jaq ıyǵyna sekirip shyqty da, qulaǵyna áldene dep sybyrlaǵandaı boldy, odan soń maese Pedro bylaı dep málim etti:

— Maımyl aıtady, atalmysh úńgirde ózińiz kýá bolǵan jáne basyńyzdan ótkergen jaılardyń jartysy — kúmándi, al jartysy — shyndyqqa janasymdy jáne osy aıtylǵanǵa qosyp-alar basqa eshteńem joq, deıdi. Al eger budan góri tolyǵyraq bilgińiz kelse, aldaǵy jumada ol barlyq suraǵyńyzǵa jaýap beredi, al qazir onyń sáýegeılik jasaý qabileti osymen sarqyldy jáne bul qabileti, aıtýynsha, jumaǵa deıin qaıta qalpyna kelmeıdi.

— Aý, men sizge aıtpadym ba? — dep daýystap jiberdi Sancho. — Úńgirde bolǵan oqıǵalar jaıynda ózińiz, marhabatty myrzam, jyr qylǵan jaılaryńyzdyń bári túgel nemese, tym quryǵanda, jartysy shyndyq degenge qalaı qylsam da sene almaı júr edim ǵoı.

— Já, bolashaq kórsete jatar, Sancho, — dedi Don Kıhot kelisińkiremeı, — bar qupıanyń betin ashatyn ýaqyt eshteńeni búrkeýli qaldyrmaıdy — bárin de qulaǵynan súırep jaryqqa alyp shyǵady, tipti jer qoınyndaǵyny da qutqarmaıdy. Bul áńgime osymen bitsin, endi meıirban maese Pedronyń sandyqshasyn tamashalaıyq: menińshe, ol áldenendeı jańa oıyn ázirlep jatqan sıaqty.

— Áldenendeı deımisiz? — dep sańq ete qaldy maese Pedro. — Sandyqshamda alpys myń jańa oıyn bar. Shyn sózim, senor Don Kıhot, sandyqsham — kúlli dúnıedegi tańǵalýǵa tatyrlyq keremettiń biri, sózime senbestik bildirseńizder, istegen isimdi kórińizder. Al endi bastaıyq, kún bolsa keshkirip ketti, bizge áli talaı nárse isteý kerek, áńgimeleý, kórsetý qajet.

Don Kıhot pen Sancho onyń yqtıaryna kónip, sandyqshany kórmekke bet aldy; sandyqsha bolsa, ornatylyp, beti ashylyp qoıypty, janyndaǵy balaýyz shyraqtar jaryǵynan áp-ádemi bop jarqyrap tur. Maese Pedro sahna tasasyna tyǵyldy, óıtkeni ol qýyrshaqtardy qozǵaltyp turýǵa tıis edi, al sahna aldyna maese Pedronyń kómekshisi, bir kishkentaı balaqan ornalasty: ol myna oıyn qupıasynyń syryn ashýǵa, túsindirýge jáne qýyrshaqtardy taıaqshamen kórsetip turýǵa mindetti bolatyn.

Sóıtip, beket turǵyndarynyń keıbiri jerge jaıǵasyp, keıbiri sandyqshanyń qarsy aldynda túregep turǵan kúılerinde qalyp, al Don Kıhot, Sancho, jas malaı men stýdent eń táýir orynǵa ornalasqannan keıin kómekshi túsinik bere bastady, al ne jaıynda — balaqaıdy tyńdaǵan nemese kelesi taraýdy oqyǵan adamnyń ózi-aq budan bek jaqsy habardar bola jatady.

HHÚİ taraý

Munda saýyqqoıǵa qatysty qyzyqty oqıǵa men basqa da shyn mánindegi tańǵalarlyq nárseler jaıynda áńgimelenedi.

Tırıalyqtar men troıalyqtar: bári de únsiz qaldy — aıtaıyn degenim, kórermenderdiń bári túgel balagandyq ǵajaıyptarǵa túsinik berýshiniń aýzyna qarap qalǵan-dy, kenet sahna syrtynan alýan-alýan kerneı men lıtavranyń úni estilip, zeńbirekterdiń gúrsili qulaq tundyrdy, alaıda uzamaı shý basyldy da, bala daýysyn qataıtyńqyrap, áńgimesin bylaı dep bastap ketti:

— Nazaryńyzǵa usynylyp otyrǵan osynaý meılinshe shynshyl hıkaıa tolaıym-tutasymen fransýz týyndylarynan jáne aýyzdan aýyzǵa tarap kele jatqan, tipten kishkentaı balalarǵa deıin jatqa biletin ıspan romanstarynan alyndy. Munda Ispanıada, Sansýene qalasynda, — Saragosa ol kezde osylaı atalatyn, — mavrlar qolynda tutqynda bolǵan zaıyby Melısendrany senor don Gaıferostyń qalaı qutqaryp alǵany jaıynda aıtylady. Qarańyzdar, myrzalar: mine, don Gaıferostyń ózi, romansta ánge qosylatyndaı, doıby oınap otyr:

Gaıferos doıby oınap máz bolyp júr,

Melısendra jaıyn múldem esten shyǵarǵan.

Biraq, osy arada basynda táji, qolynda asataıaǵy bar basqa bir keıipker júz kórsetedi: bul — ımperator Uly Karl, Melısendranyń jalǵan ákesi; kúıeý balasynyń túk eshteńe bitirmeı, qamsyz-muńsyz júrgenine ashýlanyp, oǵan ursa bastaıdy. Onyń qalaı qyzbalanyp, zyǵyrdany qaınap turǵanyna kóńil aýdaryńyzdar: tipti qazir ony asataıaqpen bastan qoıyp jiberedi-aý dep te oılap qalýǵa bolady, al keıbir qalamgerler ol kúıeý balasyn shynymen de sileıtip salǵan dep jazady. Zaıybyn qutqaryp alýǵa áreket jasamasa, qara bet bolatynyn aıtyp, ol kúıeý balasyn biraz jerge aparypty; sosyn, aqyr sońynda, bylaı depti-mis:

Aıtarym osy, endigisin óziń bil.

Qazir mine, myrzalar, kórip otyrsyzdar, ımperator don Gaıferosqa syrtyn berip, burylyp ketip bara jatyr; endi qarańyzdar: don Gaıferostyń qany basyna shapshyp, yzalanǵannan taqtany da, doıbyny da shashyp jiberip, qarý-jaraǵyn alyp kelýge ámir etedi, sosyn nemere aǵasy Rolandtan Dúrandal semserin ýaqytsha bere turýyn suraıdy, biraq Rolandtyń bergisi kelmeıdi, onyń ornyna sapar taýqymetin don Gaıferospen birge kórýge tilek bildiredi, alaıda batyr jigit qatty ashýlanyp onyń kómeginen bas tartady: tipti jeti qat jerdiń astynda jatsyn meıli, zaıybymdy jalǵyz baryp-aq qutqara alam, deıdi ol. Endi, myrzalar, áne bir munaraǵa kóz salyńyzdar; bul Saragosadaǵy qazir Alhaferıa degen atpen málim qamal-saraıdyń bir munarasy bolsa kerek, al balkonda turǵan, mavrlarsha kıingen hanym, — aıdaı sulý Melısendranyń tap ózi; sol jerden ol Fransıaǵa qaraı bastaıtyn jolǵa jıi-jıi qaraǵyshtaıdy, Parıjdi, jubaıyn eske alady, tutqynda otyrǵan ol ózin-ózi osylaısha jubatady. Al endi qazir kóz aldaryńyzda — jan shoshyrlyq deýge bolatyndaı jańa jaǵdaıat. Myna bir mavrdy kórip tursyzdar ma? Mine, ol dybys shyǵarmaýǵa tyrysyp urlana basyp, Melısendraǵa art jaǵynan ún-túnsiz jaqyndap kele jatyr. Al, endi qazir onyń qyzdy tup-týra erninen súıip jatqanyn, qyzdyń qolma-qol túkirinip, appaq kóıleginiń jeńimen ernin súrtkishtep, nazalanyp, myna qaskúnemdikke beıne bir sol kinálideı kúıinip, áp-ádemi shashyn julyp jatqanyna nazar aýdaryńyzdar. Endi ana galereıada turǵan mańǵaz mavrǵa qarańyzdar: bul — Sansýene koroli Marsılıı; ol mavrdyń ospadarsyzdyǵyna kýá bolǵan-dy, sóıtip, álgi mavr óziniń týysy ári jaqyn adamy ekenine qaramaı, ony dereý tutqyndap, eki júz shybyq dúre salýǵa, sosyn ony

Prıstavtary aldynda,

Jasaýyldary sońynda,

qalanyń ortalyq kóshelerimen alyp júrýge ámir etedi.

Qarańyzdar: mine, úkimdi oryndaýǵa kiriskeli de jatyr, al qylmys bolsa osy qazir ǵana jasalǵan edi. Munyń sebebi, bizden aıyrmasy, mavrlar tergeý aıaqtalǵansha qamaýda ustaý degendi de, aıyptaý qorytyndysynyń kóshirmesin berý degendi de bilmeıdi.

— Balaqaı, balaqaı! — dep aıqaılap jiberdi Don Kıhot sol arada. — Hıkaıańdy týra jolmen tike tartyp baıandaı ber, buralańy men kóldeneńine qaraı qısaıma. Aqıqatty jaryqqa alyp shyǵýǵa járdemdesetin tergeý men tekserý tásilderi jetip artylady.

Osy kez sahnanyń syrtynan maese Pedronyń da daýysy estildi:

— Bala! Aralaspaıtyn nársege aralasyp neń bar jáne myna senordyń aıtqanyn tyńda, — sonda bári oıdaǵydaı bolady. Óz áýenińnen jańylma, oǵan basqa áýendi qosaqtaýǵa áýestenbe, qaı jer jińishke bolsa, sol jerden úziletinin umytpa.

— Jaraıdy, — dep balaqan sózin ármen jalǵady: — Áne, anaý gaskondyq plash kıgen salt atty — don Gaıferos degen sol, al mynaý onyń zaıyby: ózine ǵashyq mavrdyń ospadarsyz qylyǵy úshin ósh alǵan onyń júzi jarqyn, qabaǵynda kirbiń joq, mine balkonǵa shyǵyp, sol jerden ózi áldebir jıhankez dep oılap qalǵan ǵashyq jarymen sóılesip tur; sóıtip oǵan barshaǵa málim romansta keltiriletin sózdermen, mysalǵa:

Fransýz eline bara qalsańyz eger

Gaıferos jaıynda surańyzshy,

dep til qatady, men bárin tolyq keltirgim kelmeıdi, óıtkeni kóp sózdiliktiń, ádette, ish pystyryp jiberetini bar. Gaıferostyń plashyn aıqara ashqanyn kórdińiz be, áne Melısendranyń ony tanyǵanyn qalaı qýana qol bulǵaǵanyna qarap-aq ańǵaryp otyrmyz, mine, ol atqa qonyp, súıikti jubaıymen birge jónep ketý úshin balkonnan túsip keledi. Biraq — o, sumdyq-aı — beldemshesiniń etegi balkonnyń shyǵyńqy temirine shalyndy da, Melısendra aýada salbyrap qaldy. Biraq meıirban jaratýshymyzdyń bizdi qandaı qıyn jaǵdaıdan da qutqaryp qalatynyn aıtsańyzshy: don Gaıferos oǵan jetip baryp, sándi beldemshesi jyrtylady-aý dep te qaımyqpaı, ony qushaqtaı alyp á degenshe jerge dik etkizedi; odan soń qas qaǵym ýaqyt kidirmeı ony atqa erkekshe otyrǵyzady da, qulap qalmas úshin ózin belinen qos qolymen qatty qysyp qushaqtap otyrýǵa ámir etedi, áıtpese senora Melısendra atqa salt minýdiń mundaı túrine daǵdylanbaǵan ǵoı. Aý, toqtaı tur, bul ne?! Bul — unamdy da súıkimdi júgin: myrzasy men hanymyn ákele jatqanyna degen qýanyshyn pash etken attyń kisinegeni ǵoı. Mine, olar attyń basyn buryp, qaladan shyǵyp bara jatyr, sóıtip ózderin shekten tys baqytty sezingen jubaılar shat kóńilmen Parıjge qaraı bet alyp barady. Joldaryń bolsyn, bir-birin shyn súıetin qosaq — álemdegi ǵashyq bitkenge ónege bolar órender! Súıikti otandaryńa aman-saý baryp jetińder, baqytty saparlaryńa Fortýna kedergi keltirmegeı! Dostaryń men týystaryńdy qýanyshqa bólep, tirlik keshýge jazǵan kúnderińdi tatý-tátti ótkizińder jáne mundaı kúnder Nestorda qansha bolsa senderde de sonsha bolsyn!

Sol arada maese Pedro taǵy da ún qatty:

— Balaqaı, shamala, tym bıikke sharyqtap ketpe, qyzyl sózge qumarlyq qashanda jaǵymsyz áser qaldyrady.

Túsinik berýshi oǵan jaýap qatpaı, áńgimesin ármen jalǵastyra berdi:

— Melısendranyń balkonnan túskeni men atqa mingeni ne bolyp, ne qoıǵannyń bárin kórip-bilip otyratyn jandardyń nazarynan tys qalǵan joq jáne muny olar koról Marsılııge jetkizdi, al koról sol boıda dabyl qaǵýǵa ámir etti. Olarda bári qalaı jedel iske asatynyn qarańyzdar: mine, barlyq meshitte qońyraý kúńgirlep, sonyń dybysynan qala qaltyrap tur.

— Já, taǵy jeldep kettiń! — dep osy arada Don Kıhot sózge kılikti. — Qońyraý jaıynda maese Pedro qapy soǵypty: mavrlarda qońyraý degen bolmaıdy, lıtavralar men bizdiń goboıymyz sekildi aspaptary ǵana bar, al Sansýenede qońyraý oınady degen sóz — bul endi aqylǵa múldem syıymsyz sandyraq.

Maese Pedro qońyraý qaqqandy qoıyp, buǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Usaq-túıekke shuqshıyp, keremet kemeldikti talap etpeseńizshi bizden, senor Don Kıhot, — ondaı kemeldikti báribir esh jerden tappaısyz. Basynan aıaǵyna deıin qısynsyz ári maǵynasyz komedıalar bizde barlyq jerde birdeı qoıylyp jatqan joq pa? Áıtse de, jurt solarǵa topyrlap barady jáne kórermender dán rıza bop qol soǵady. Jalǵastyra ber, bala, eshkimdi tyńdama, teńizdiń túbinde qansha túıir qum bolsa, myna oıynymda da, meıli, sonsha aqylǵa syıymsyzdyq kezdese bersin, — meniń maqsatym bireý ǵana: ámıanymdy aqshaǵa toltyrý.

— Durys aıtasyz, — dep kelise ketti Don Kıhot.

Al, balaqan sózin jalǵady:

— Qarańyzdar, qaladan qanshama qarýly atty ásker shyǵyp, hrıstıandyq qosaqty ustaýǵa asyǵyp bara jatqanyn: al kerneıler bolsa sarnap, lıtavralar dúrsildep, barabandar dúńkildep jatyr. Mavrlar qashqyndardy qýyp jetip, qalaǵa at quıryǵyna súıretip ákele me dep qorqam, — jan túrshigerlik nárse ǵoı ol!

Mavrlardyń osynaý ozbyrlyǵyna óz kózimen kýá bolǵan, myna tarsyl men gúrsildi estigen Don Kıhot qashqyndarǵa dereý qol ushyn bergendi jón kórdi; sóıtken soń, ornynan atyp turyp, qatty daýystap sóılep ketti:

— Don Gaıferos syndy aıbyndy rysarǵa jáne júrek jutqan naqsúıerge ózim otyrǵan jerde osynsha qysastyq jasalýyna kózim tiride eshqashan jol bermeımin. Toqtańdar, qara nıet maqulyqtar! Salpaqtap sońyna túspeńder onyń, áıtpese sendermen aıqasqa shyǵam!

Sol boıda sózden iske kóshken ol semserin sýyryp aldy da, bir-aq sekirip balagannyń janyna jetip baryp, kóz ilespes shapshańdyqpen jáne yryqqa kónbes yzaqorlyqpen qýyrshaq mavrlardy ońdy-soldy keskileı bastady: bireýlerin jerge qulatty, ekinshileriniń basyn shaýyp túsirdi, ózgelerin jarymjan etti, basqalaryn pársha-pársha qyldy, al shaıqas ábden qyzǵan tusta semserin qulashtap turyp bir siltegen shaqta maese Pedro buǵyp qalmaǵanda, búrisip, buqpalamaǵanda Don Kıhot onyń da basyn quddy bir qamyrdan jasalǵan basty shapqandaı op-ońaı qyrqyp tastaıtyn edi. Maese Pedro oıbaıyn salyp jatty:

— Qoıyńyz endi, senor Don Kıhot! Qulatyp jatqanyńyz, shaýyp, óltirip jatqanyńyz mavrlardyń naǵyz ózi emes, kartonnan jasalǵan músinder ekenin qaperge alyńyz! Alda ǵana sorym-aı! Mynanyń qyrsyǵynan barlyq dúnıe-múlkim joıylyp, birjola qurıtyn boldy-aý.

Al Don Kıhot bolsa, sol burynǵysha semserin jarqyldatyp, birese qos qoldap, birese jalpaq jaǵymen, birese qıǵashtap soqqy sońynan soqqy darytyp jatty. Qysqasyn aıtqanda, dem saǵattyń arasynda ol sandyqshany tóńkerip, barlyq qýyrshaq pen qurylǵyny kúldeı usaq bólshekke bólip tastady; koról Marsılıı aýyr jaraqat aldy, al ımperator Uly Karldyń táji men basy ortasynan qaq jaryldy. Qadirmendi kórermen qaýym azan-qazan boldy, bálekeı maımyl qashqannan qashyp shatyrǵa shyǵyp ketti, stýdentte záreden záre qalmady, jas malaıdyń júregi tas tóbesine shyqty, tipti Sancho Pansanyń da aza boıy qaza boldy, óıtkeni, — daýyl basylǵan soń ózi sendirip baqqandaı, — myrzasynyń bulaısha qutyrynǵanyn ol buryn eshqashan kórmegen bolatyn. Sandyqshadaǵy múkámmaldy túgel jaıratyp salǵannan keıin Don Kıhot azdy-kem sabasyna túsip, bylaı dedi:

— Kezbe rysarlar jurtqa eresen zor paıda ákeledi degenge senbeıtin jáne sengisi de kelmeıtinderdiń syqpytyn kórip alar ma edim qazir, — oılanyp kórińdershi ózderiń, eger ózim osy arada otyrmaǵanda meıirban don Gaıferos pen Melısendra sulýdyń jaǵdaıy neshik bolar edi: bás tigýge barmyn, álgi ıtter endigi olardy qýyp jetip, jábir kórsetip jatatyn edi. Endeshe, kezbe rysarlyq jasasyn jáne qazir jer betinde tirshilik etip júrgenderdiń bárinen abyroıy ústem bolsyn!

— Meıli jasaı bersin, — dep qýattady maese Pedro daýysy dirildep, — al maǵan ólý kerek shyǵar, — jaǵdaıymnyń múshkildigi sonsha, koról Rodrıgomen birge meniń de bylaı deýime bolady-aq:

Keshe ǵana Ispanıany muqym

Bılep-tóstep otyr, búgin

Qý munara da joq mende.

Budan jarty saǵat, jarty mınýt qana buryn ózimdi korólder men ımperatorlardyń qojasy sekildi sezinetinmin, at qoralarymda, sandyqtarym men qapshyqtarymda qısapsyz kóp jylqy men kıim-keshek bar-dy, endi qazir tuttaı jalańash qaldym, namysym qorlandy, kedeımin, kembaǵalmyn, al eń bastysy, maımylymnan aıryldym, ony qaıtadan ustap alǵanymsha, shyn sózim bul, sorym sorpa bolatyn shyǵar. Al, osynyń bári senor rysardyń párýaısyz ashý-yzasynyń qyrsyǵy ǵoı, óıtkeni, ol kisi jaıynda jurt jetimderdi qorǵaıdy, qısyqty túzetedi jáne basqa da ne qıly jaqsylyq jasaıdy desetin, — onyń meıirim-qaıyrymy jalǵyz maǵan ǵana buıyrmady, dańqynyń altyn taǵynda otyrǵan qudireti kúshti qudaıym shapaǵat-sharapatynan aıyrmaǵaı tek. Qýyrshaqtarymnyń kúl-talqanyn shyǵaryp, ózimdi qaıǵyǵa batyrý Qaıǵyly Beıne Rysarynyń mańdaıyna jazylǵan nárse boldy ǵoı, shamasy.

Maese Pedronyń sózi Sancho Pansanyń kóńilin bosatyp, ol bylaı dedi:

— Jylama, maese Pedro, kúızelip kúńirenbe, meni de ári-sári qyp tastadyń. Bile bilseń, myrzam Don Kıhot — aq peıildi ári aq nıetti hrıstıan ǵoı, zalal keltirgenine anyq kóz jetkizse, mindetti túrde óz yqtıarymen onyń qunyn tólep, shyǵyndaryńdy esesimen qaıtaryp beredi.

— Eger senor Don Kıhot kúıretken qýyrshaqtarynyń quryǵanda bir bóliginiń qunyn tólese, onda men de renishte qalmas em, ol kisiniń de ary taza bolar edi, óıtkeni qojasynyń yrqynan tys túrde bireýdiń dúnıe-múlkin ıelenip ketkender men onyń qarymtasyn qaıtarmaǵandar janyn jahannamnan aman saqtaı almaıdy.

— Bul ras, — dep kelisti Don Kıhot, — biraq maǵan túsiniksiz bop turǵany, maese Pedro, dúnıe-múlkińizden neni ıelenip ketkenimdi aıtyńyzshy.

— Qalaısha ıelengen joqsyz? — dep daýystap jiberdi maese Pedro. — Aý, myna qunarsyz qý taqyrda jaırap jatqan múrdeler she, — ony tý-talaqaı ǵyp shashyp tastaǵan jáne kúıretken kim, qýatty bilegińizdiń qaharly kúshi emes pe? Bular meniń tánim emeı, kimniń táni? Osylarmen kúnimdi kórmegende, nemen kórip júr edim?

— Buryn da talaı márte kózim jetken nársege endi kózim tipten anyq jetip tur, — dep sóılep ketti Don Kıhot, — atap aıtqanda: qyr sońymnan qalmaı júrgen sıqyrshylar áý basta áldebireýdiń keıip-keskinin maǵan shynaıy óz beınesinde kórsetedi de, sońynan ony basqamen aýystyryp, oılaryna ne kelse soǵan aınaldyryp jiberedi. Qulaq salyńyzdar, senorlar, sizderge aq-adal shynymdy aıtyp turmyn: osy arada oryn alǵan jaılardyń bári ózime rasynda jáne shyn máninde tap solaı bolyp jatqandaı kórindi, Melısendrany — Melısendra, Gaıferosty — Gaıferos, Marsılııdi — Marsılıı, Uly Karldy — Uly Karl dep uqtym, mine boıymdy ashý-yza bılep ketkeniniń sebebi de sol, sosyn kezbe rysar paryzyn oryndaý úshin qashqyndarǵa qol ushyn berýdi jáne olardy qorǵaýdy uıǵardym, ózderińiz kýá bolǵan nárseniń bárin osy bir izgi nıettiń jeteginde júrip istedim. Eger dál ózim dittegendeı bop shyqpasa, onda buǵan men kináli emespin, qyr sońymnan qalmaı júrgen jaýyzdar kináli; sóıte turǵanymen, bul aǵattyqty ádeıi jasamaǵanymmen, shyǵyndardyń ornyn toltyrý jóninde ózime-ózim úkim shyǵaram. Aıtyńyzshy, maese Pedro, synǵan qýyrshaqtar úshin qansha suraısyz? Sizge osy qazir ári senimdi, ári aınalymda júrgen kastılályq teńgemen tóleýge daıynmyn.

Maese Pedro basyn ıdi de, bylaı dedi:

— Aıbyndy Lamanchalyq Don Kıhottyń, joq-jitik, qarip-qaser jandardyń shyn mánindegi qorǵaýshysy men qoldaýshysynyń, tańǵalarlyq hrıstıandyq meıir-shapqatynan budan kemdi ózim de kútpegem; senor beketshi men aıtýly atqosshy Sancho baǵa kesýshi jáne siz ben bizdiń aramyzdaǵy deldal mindetin moınyna alyp, synǵan qýyrshaqtardyń quny qansha turatynyn nemese, dálirek aıtqanda, qansha turǵanyn anyqtap berse etti.

Beketshi men Sancho kelisimderin berdi, maese Pedro basy shabylǵan koról Marsılıı Saragosskııdi sol boıda-aq jerden kóterip alyp, bylaı dedi:

— Koróldi qaıta tiriltý múmkin emestigin kez-kelgen adam rastap bere alady, sondyqtan, qarsy bolmasańyz, munyń ajaly, qazasy men qasireti úshin tórt jarym real alsam ba dep em.

— Ári qaraı, — dedi Don Kıhot.

— Al, endi bulaısha joǵarydan tómen qarata shaýyp túsirýdiń ótemi úshin, — dep sózin jalǵady maese Pedro qaq bólingen ımperator Uly Karldy qolyna ustap turyp, — bes te shırek real alý kóptik etpeıdi.

— Azdyq ta etpeıdi, — dep sóz qystyryp qoıdy Sancho.

— Joq, kóp emes, — dep qarsylyq bildirdi beketshi. — Deldal retinde mynadaı usynys aıtqym keledi: dóńgelektep jibereıik — bes real bolsyn.

— Oǵan bes te shırekti túgel berińder, — dedi Don Kıhot, — shırek realdyń árisi ne, berisi ne — búgingi este qalarlyq apattyń saldary odan ózgere qoımaıdy. Tek tezirek aıaqtańyz, maese Pedro, keshki as ishetin ýaqyt boldy, tamaq ishkim kep tur.

— Zamanynda Melısendra sulý atanǵan myna ári pushyq, ári bir kózi soqyr qýyrshaqqa eki real on eki maravedı suraǵanym uıat bolmas, — dep málim etti maese Pedro.

— Eger Melısendra jubaıymen birge, qalaı bolǵan kúnde de, qazir Fransıa shekarasynan ári aspasa, meni shaıtan alyp-aq ketsin, — dedi Don Kıhot, — olardyń mingen aty quıǵyta shappaı, quıyndatyp ushyp bara jatqandaı bolatyn. Sondyqtan maǵan qonjyqty qoıan dep, qaıdaǵy bir pushyq Melısendrany kórsetýdiń qajeti joq, óıtkeni dál qazir naǵyz Melısendra, eger bári oıdaǵydaı bolsa, jubaıymen birge Fransıada ulan-asyr toı jasap, kóńil kóterip jatqan da shyǵar. Jaratqan jaqsylyǵynan kim-kimdi de jyraq qaldyrmaıdy, senor maese Pedro, al bizdiń paryzymyz tek týra jolmen júrip, ardan attamaý ǵana. Al, endi jalǵastyra berińiz.

Don Kıhottyń qaıtadan kóterilip ketkenin, sóıtip burynnan málim mashyǵyn tapqanyn kórip, túk eshteńe tatyrmaı qoıar dep qoryqqan maese Pedro mynadaı áńgime aıtty:

— Árıne, munyń Melısendra emes, onyń qyzmetshi áıelderiniń biri ekeninde kúmán joq. Bul úshin maǵan alpys maravedı berseńiz, soǵan da qanaǵattanyp, ájeptáýir jaqsy ótem alǵandaı seziner em.

Basqa da synǵan qýyrshaqtarǵa ol osylaısha baǵa qoıyp shyqty, alaıda baǵalary keıin aralyq qazylar tarapynan shegerildi, sóıtip talapker men jaýapker aqyr sońynda qyryq real jáne tórtten úshke toqtady; Sancho bul aqshany qolma-qol sanap berdi, alaıda maese Pedro maımyldy taýyp alǵansha kúnelte turýǵa dep taǵy eki real surady.

— Bere sal, Sancho, — dedi Don Kıhot, — kúnelte tura ma, ishe tura ma, ózi bilsin, al endi senora Melısendra men senor don Gaıferostyń dál qazir Fransıada, óz shańyraǵynda otyrǵanyn anyq bilem deıtin adam tabylsa, oǵan syılyqqa eki júz real bergen bolar edim.

— Meniń maımylymnan basqa eshkim sizge anyǵyn aıtyp bere almaıdy, — dedi maese Pedro, — biraq endi ol shaıtannyń ózi qýsa da ustatpaıdy. Áıtse de, qojaıynǵa boıy úırengendik pen ashtyq degenin istetpeı qoımas dep oılaımyn, túnde ol meni ózi izdeıtin bolady, al tańerteń, buıyrsa, ekeýimiz júzdesip te qalatyn shyǵarmyz.

Toq eterin aıtqanda, qýyrshaqtarmen shaıqas aıaqtalyp, bári tatý-tátti otyryp, sheksiz shúleńgirlik kórsetken Don Kıhottyń esebinen keshki astaryn ishti.

Naıza men alebarda artqan sharýa tań atpaı turyp ketip qaldy, al tań ábden aǵarǵan shaqta Don Kıhotqa stýdent pen jas malaı qoshtasýǵa keldi: alǵashqysy úıine qaıtyp bara jatqan, ekinshisi saparyn ármen jalǵamaq bolatyn — Don Kıhot oǵan jolyńa jumsa dep on eki real berdi. Maese Pedro rysarmen odan ári salǵylasyp jatpady — óıtkeni, onyń jaıyn jaqsy biletin; eleń-alańnan turyp, sandyqshasynyń synyqtaryn jınastyryp aldy da, maımylyn kóterip, bul da shytyrman oqıǵa izdeýge attanyp kete bardy. Beketshi Don Kıhotpen buryn tanys emes-ti, sondyqtan onyń jyndykeshtigine de, jomarttyǵyna da tańyrqanýmen boldy. Myrzasynyń ámiri boıynsha Sancho oǵan aqshany jaqsylap tóledi, sóıtip aqyry tańǵy saǵat segizde rysar men atqosshysy qojaıynmen qoshtasyp, beketten shyǵyp, kúre jolǵa tústi; endi olardy kezi kelgenge deıin qaldyra turamyz, óıtkeni osy arada oqyrmanǵa osynaý aıtýly týyndyny durys túsinýge qajetti keıbir málimetterdi qulaqqaǵys etý kerek bolady.

HHÚİİ taraý

Munda maese Pedro men onyń maımyly degender kim ekenine túsinik beriledi, sondaı-aq esektiń aqyrýyna qatysty Don Kıhot úshin sátsiz aıaqtalǵan, ózi oılaǵandaı jáne qalaǵandaı bop shyqpaǵan shytyrman oqıǵa jaıynda áńgimelenedi

Osynaý teńdesi joq hıkaıanyń avtory Sıd Ahmet bul taraýdy “Hrıstıan-katolık retinde ant eteıin...” degen sózben bastaıdy, osyǵan baılanysty tárjimashy tómendegideı pikir aıtady: eger Sıd Ahmet ózi mavr bola turyp (al buǵan kúdik keltirýdiń qısyny joq), hrıstıan-katolık retinde ant-sý ishetin bolsa, bul tek mynany ǵana bildiredi — hrıstıan-katolık antty shyn nıetimen berýge jáne tek qana shyndyqty aıtýǵa mindetti, endeshe ol da, beıne bir hrıstıan-katolık retinde ant-sý iship turǵandaı, Don Kıhotqa qatysty jaıdyń bárinde, sondaı-aq maese Pedro men aınala-mańdaǵy selolardy sáýegeıligimen qaıran qaldyrǵan kóripkel-maımyldyń kim ekenine qatysty jaılarda da, tek qana shyndyqty aıtatyn bolady. Sonymen, deıdi ol, bul hıkaıanyń birinshi bólimin oqyǵandar Hınes de Pasamonteni jaqsy bilýge tıis: katorgaǵa jiberilgen basqa da qylmyskerlermen birge Don Kıhot oǵan da Serra Morenada azattyq alyp bergen, alaıda osynaý izgi nıetti istiń qarymtasyna álgi qıanatshyl, qaskúnem jandar ony óksigi kóp ókinishte qaldyryp, odan da kóp kúıinishke dýshar qylǵan. Don Kıhot Hınesumpaı de Zábirılo atandyrǵan tap osy Hınes de Pasamonte Sancho Pansanyń esegin urlap áketken edi, alaıda onyń esekti qalaısha jáne qashan urlap ketkeni jaıyndaǵy birinshi bólimdegi túsindirme árip terýshiler kinásinen túsip qalǵan bolatyn, kóptegen oqyrman munyń mánisin túsinbeı, baspahana qatesin avtordyń umytshaqtyǵyna joryǵan-dy. Alaıda, shyn máninde, Hınes esekti uıqydaǵy Sancho Pansanyń taqymynyń astynan urlap áketken edi: baýkespe ury Albrakany qorshaýǵa alyp jatqan Sakrıpanttyń atyn astynan bildirmeı alyp ketken Brýneldiń sondaǵy ádis-tásilderin aınytpaı qoldanǵan-dy; al keıinnen, bul jóninde ilgeride baıan etilgenindeı, Sancho esegin Hınesten tartyp alǵan bolatyn. Aıtaıyn degenim, qısapsyz alaıaqtyǵy men qylmysy úshin, — al mundaı isteriniń kóptigi men alýan túrliligi sonsha, onyń ózi bul jaıynda tutas bir tom jazǵan-dy, — jazaǵa tartý maqsatynda izdestirip jatqan ókimet oryndarynyń qolyna túsýden qoryqqan tap osy qudaı urǵan Hınes Aragon koróldiginen oryn tebýge, sol jaq kózin jelimdep alyp, saýyqqoı kásibimen aınalysýǵa uıǵarǵan edi: saýsaqtary qanshalyqty ábjil bolsa, bul salada da ol sonshalyqty ákki-tuǵyn.

Berberıa tutqynynan qaıtyp kele jatqan áldebir hrıstıandardan oraıy túsken boıda bir maımyldy satyp alǵan ol janýardy shartty belgi boıynsha ıyǵyna sekirip shyǵýǵa, sosyn qulaǵyna áldene jaıynda sybyrlap jatqandaı túr bildirýge úıretti. Sóıtip, maımylymen jáne sandyqshasymen belgili bir eldi mekennen oryn teppes buryn kórshi selodan nemese, jalpy, ár nárseden habary bar adamdardan onda qandaı erekshe oqıǵa oryn alǵanyn jáne ony kimderdiń bastan keshkenin bilip alatyn boldy; munyń bárin jaqsylap este saqtaǵan ol, ádette, aldymen oıyn qoıatyn: bir joly — bir hıkaıany, keleside — basqasyn kórsetetin, bári de kúlkili, qyzyqty jáne kópshilikke unamdy dúnıeler edi. Oıyn aıaqtalǵannan keıin maımylynyń ónerin kórsetýge kirisetin, alaıda, kórermenderge bul tek ótken shaq pen osy shaqqa ǵana sáýegeılik jasaıdy, al bolashaq týrasynda onsha sheber emes dep aldyn-ala qulaqqaǵys jasap qoıatyn. Ár jaýapqa eki realdan, al keıbireýlerden odan da az alatyn: bári de suraqty kimniń qoıyp turǵanyna baılanysty edi; al ózi isheginiń qyryndysyna deıin bilip alǵan jandardyń úıine barǵanda, úı ıeleri aqsha tólemeýge tyrysyp oǵan eshqandaı suraq qoımaǵan kúnniń ózinde de, báribir, maımylǵa belgi beretin de, sosyn maǵan bul úı dedi, búı dedi dep saıraı jóneletin, muny estigenderdiń esi shyǵyp ketetin. Osyndaı ónerimen ol erekshe dańqqa jetip, jurt sońynan topyrlap erip júretindi shyǵardy. Ózi de tapqyr adam bolǵandyqtan keı-keıde jaýapty qolma-qol oılap taba qoıatyn jáne jaýaptary jarasymdy bop keletin, oǵan qosa eshkim odan — jańylýdy da, jaza basýdy da bilmeıtin bul neǵylǵan ǵajaıyp maımyl dep qadala surap, janyn qýyrmaǵandyqtan, jurttyń kózin boıap, ámıanyn aqshaǵa toltyrýdan basqa eshteńeni bilgen emes-ti. Al, myna beketke kelip jetken ol Don Kıhot pen Sancho Pansany birden tanydy jáne burynǵy tanys-bilistiginiń arqasynda Don Kıhotty da, Sancho Pansany da, bekettiń basqa turǵyndaryn da tań-tamasha qaldyrý oǵan túk qıyndyq keltirgen joq; biraq eger, aldyńǵy taraýda aıtylǵanyndaı, koról Marsılııdiń basyn shaýyp, atty áskerdi jaıratyp jatqan Don Kıhot semserin sál tómenirek siltegende bul oǵan onsha jaıly tımegen bolar edi.

Maese Pedro men onyń maımyly jaıynda habar etpegimizdiń bary osy ǵana. Al, endi Lamanchalyq Don Kıhotqa kelsek, aldymen aıtarymyz, beketten shyqqannan keıin ol áýeli Ebro ózeniniń jaǵalaýy men aınala-mańyn sholyp, sosyn baryp qana Saragosa qalasyna baǵyt túzeýge baılam jasaǵan, óıtkeni týrnırge sheıin áli kóp ýaqyt bar-dy. Osy maqsatpen saparǵa shyqqan oǵan alǵashqy eki kúnde shejirege engize qoıarlyqtaı erekshe birdeńe ushyrasqan joq, al úshinshi kúni bir tóbege kóterilip kele jatqanynda kerneı daýysyn, baraban dúńkili men arkebýz gúrsilin qulaǵy shaldy. Á degende ol soldattar kele jatqan shyǵar dep qalǵan, sóıtken soń olardy kórý úshin Rosınantqa shpordy qadap jiberip, tóbeniń basyna kóterildi; bıikke shyqqan ol tóbeniń eteginde qolyna ne tússe sonymen qarýlanǵan eki júzden astam adamnyń topyrlasyp turǵanyn kórdi: bireýler sholaq naıza, sadaq, aıbalta, súńgi men alebarda ustaǵan, keıbirinde — arkebýz, kópshiliginde — dóńgelek qalqan bar. Tómen túsip, otrádqa taıap kelgen Don Kıhotqa olardyń jalaýlary da anyq kórinip, túr-túsin aıyryp, bezendirip qoıǵan emblemalaryn da ajyratty, solardyń óz nazaryn aıryqsha aýdarǵan bireýinde: baıraqqa nemese, dálirek aıtqanda, aq atlas kesindisine salynǵan sýrette basyn joǵary kóterip, aýzyn ańqıta ashyp, tilin salaqtatyp jibergen, — bir sózben aıtqanda, beıne bir aqyryp turǵandaı túr men keıiptegi kishkene esek meılinshe shynaıy keskindelipti, al aınalasyna mynadaı eki jol óleń úlken áriptermen jazyp qoıylypty:

Alkaldtar bizdiń tekten-tek,

Aqyrǵan joq esekke eliktep.

Osyndaı aıyrym belgisine qarap Don Kıhot munda jınalǵan jurttyń baqyraýyq selodan ekenin ańǵardy jáne bul joramalyn Sanchoǵa aıtyp, baıraqta ne jazylǵanyn túsindirdi. Oǵan qosa, Don Kıhot atalmysh oqıǵa jaıynda ózine baıan etken sharýa esek qusap aqyrǵan eki rehıdor dep, shamasy, qatelesken bolýy kerek, óıtkeni baıraqtaǵy óleńde bular alkaldtar delingen, degendi qosyp qoıdy. Sancho Pansa buǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Senor! Buǵan aıryqsha mán berýdiń qajeti joq. Sol kezde esekshe aqyrǵan rehıdorlardyń ýaqyt óte kele alkaldqa aınalýy ábden múmkin ǵoı, endeshe olardy olaı da, bulaı da ataı berýge bolady; onyń ústine, atalmysh oqıǵanyń aqıqat oryn alýy — alkaldtyń ba álde rehıdordyń ba, naqtyly kimniń aqyrǵanyna qatysty emes, másele — bul ekeýiniń áıteýir bireýiniń shyn máninde aqyrǵanynda, al alkaldqa bolsyn, rehıdorǵa bolsyn esekshe aqyrýǵa týra keletin sebep qashan da tabylady.

Toq eterin aıtqanda, kelemeshke ushyraǵan selo ózin keleke qylǵan, shekten shyǵyp ketken, kórshilik tatýlyqty tárk etken basqa selomen shaıqas bastaǵaly turǵany olarǵa ábden túsinikti boldy.

Don Kıhot selolyqtarǵa qaraı týra tartyp júrip ketti, buǵan Sancho qatty qynjyldy, óıtkeni mundaı qyzyq-shyjyqtardy sýqany súımeıtin. Muny ózderiniń jaqtasy ma dep oılap qalǵan otrád Don Kıhotqa qaq jarylyp jol berdi. Don Kıhot bet búrkeýishin kóterip, adýyn ári tas-túıin keıipte esek keskindelgen jalaýdyń janyna taqap keldi, sol arada ony ásker basylary qorshap aldy: ony alǵash kórgender qalaı tańyrqanatyn bolsa, bular da solaı tańyrqanyp, odan kóz aýdara almaı qaldy. Bulardyń tildespeı jáne saýal da qoımaı ózine ańtaryla qarap turǵanyn baıqaǵan Don Kıhot osy únsizdikti paıdalana qoıǵandy jón kórdi, sóıtip birinshi bop ózi til qatyp, qatty daýyspen bylaı dep sóılep ketti:

— Marhabatty myrzalar! Ózderińe arnaǵaly turǵan sózimdi, qashan ol ábden jalyqtyryp, ish pystyryp jibergenshe bólmeýdi aıryqsha ótinip suraımyn. Eger jalyqtyra bastasa, onda sizderdiń tarapyńyzdan bolmashy ǵana belgi berilgen boıda aýzymdy jaýyp, tilimdi tisteı qoıam.

Jurttyń bári oǵan sóıleýine bolatynyn, ony yqylaspen tyńdaıtynyn jarıa etti. Ruqsat alǵannan keıin Don Kıhot sózin jalǵady:

— Qaıyrymdy myrzalar, men kezbe rysarmyn, kásibim — áskerı kásip, paryzym — arasha túsýge muqtajdarǵa arashashy bolý, qysym kórgenderge qol ushyn berý. Ózderińe kezdesken qyrsyq týrasynda, dushpandaryńnan kek qaıtarý maqsatynda nelikten sát saıyn qarýǵa jarmasýǵa májbúr bop júrgenderiń jaıynda budan birneshe kún buryn estip bilgem. Mine, sóıtip bul istiń mán-jaıyn jetkilikti zerdelegennen keıin, jekpe-jek jónindegi erejeniń shartyna sáıkes, ózderińdi jábir kórýshi dep sanaýǵa negiz joq deıtin qorytyndyǵa keldim, óıtkeni jeke adam tutas bir qaýymdy jábirleı almaıdy, eger tek satqyndyqqa naqty kimniń aıypty ekeni belgili bolmaǵandyqtan tolaıym-tutas osy qaýymǵa satqyndyq jaıynda aıyp taǵylyp júrmese. Buǵan don Dego Ordones de Lara mysal bola alady; ol Samorranyń búkil turǵynyna aıyp taqqan-dy, óıtkeni koróldi jalǵyz tek Velıdo Dolfos qana opasyzdyqpen óltirgeninen múldem beıhabar edi, sondyqtan ol jurttyń barlyǵyn birdeı kinálady, sóıtip jurttyń barlyǵy birdeı ózin jaýapty sezinip, jábir kórsetkeni úshin jaýap berýge tıis boldy. Al shyndyǵynda, árıne, senor don Degonyń tym asyra siltep jibergeni jáne boıaýshy boıaýshy degenge saqalyn boıap, kinálamaıtyndy kinálaǵany anyq, óıtkeni ólikterdi, sýdy, nandy, ana qursaǵyndaǵy sharanany jáne jazyqty bop shyqqan ne qıly basqa da usaq-túıekti jekpe-jek aıqasqa shaqyrýdyń qajeti joq edi, biraq endi buǵan eshteńe isteı almaısyń: sheshem burq-sarq qaınaıdy, ákem barmaq shaınaıdy, al nemere aǵam men ápkemniń dármensiz kózi jaınaıdy, degen emes pe. Demek, bir adam tutas bir koróldikti, provınsıany, qalany, memleketti jábirleı almaıtyn bolsa, onda selony da ekibastan jábirleı almaıtyny kámil, endeshe ózimizge jábir kórsetildi dep kek qaıtarýdyń qısyny joq, óıtkeni senderge eshqandaı jábir jasalǵan joq. Sonda deımin-aý, La Reloha²⁸ selosynyń turǵyndary ózderin “saǵat jóndeýshiler” dep mazaqtaıtyndarmen kún qurǵatpaı tóbelese berse, sol sıaqty laqap aty men jalǵan aty kez-kelgen bala men kez-kelgen qyljaqbastyń aýzynan túspeıtin “kástról jasaýshylar”, “baıaldy ósirýshiler”, “kıt aýlaýshylar”, “sabyn qaınatýshylar” jáne basqa da turǵyndar shaıqasqa shyqsa ne bolǵany! Eger osynaý qadirli azamattardyń bári laqap atqa bola ashý shaqyryp, kek saqtasa, túkke turǵysyz nársege bola semseri qynynda quddy bir trombonnyń jyljymaly tútigindeı birese ilgeri, birese keıin qozǵalaqtap tursa, aıtary joq, ábden jetiskenimiz! Jo-joq, saqtaı gór, qudaı, jolyqtyra kórme ondaıǵa! Sanaly azamattar men tútini túzý memleketter tek mynadaı tórt túrli jaǵdaıda ǵana qolyna qarý alyp, semser sýyryp, óz basyn, ómirin jáne dúnıe-múlkin báske tigedi: birinshiden, katolık dinimizdi qorǵaý úshin; ekinshiden, óz ómirimizdi qorǵaý úshin, óıtkeni qudaıdyń ornatqan tártibi osyǵan úndeıdi jáne tabıǵı quqymyz da osyndaı; úshinshiden, ar-namysymyzdy, otbasymyzdy jáne jıǵan-tergenimizdi qorǵaý úshin; tórtinshiden, koról ádiletti soǵys júrgizgen kezde maıdan alańynda oǵan qyzmet etý úshin; eger qajet etseńizder, besinshisin de ataı alamyz, — jalpy, ony ekinshi dep eseptese de artyq etpeıdi, — atap aıtqanda: óz otanyńdy qorǵaý. Qolǵa qarý aldyratyn osynaý negizgi bes sebepke taǵy da birqatar dál sondaı ádiletti de qısyndy sebepterdi qosaqtaýymyzǵa bolady, al biraq ashý shaqyrýdan góri kúlki shaqyrýǵa, ýaqytty kóńildi ótkizýge ǵana laıyq túkke tatymaıtyn birdeńe úshin qarýǵa jarmasatyndardy aqyl-parasattan jurdaı dep oılamasqa lajyń joq. Onyń ústine ádiletsiz jolmen kek qaıtarý (al, ádiletti jolmen kek qaıtarý degen atymen joq uǵym) dinimizdiń qaǵıdalaryna qaıshy keledi, sebebi dinimiz dushpanǵa meıirimdi bolýǵa, ózimizdi jek kóretinderge jaqsylyq jasaýǵa shaqyrady, qudaıǵa qatysty jaılardan góri qulqynǵa qatysty jaılardy kóbirek oılaıtyndarǵa, sondaı-aq rýhtan góri tándi mańyzdyraq sanaıtyndarǵa ǵana bul ósıetti buljytpaı oryndaý qıyn tárizdi kórinedi, óıtkeni, eshqashan ótirik aıtpaǵan, aıta almaıtyn jáne aıtýdy bilmeıtin, shyn mánindegi qudaıadam Iısýs Hrıstos bizge óz zańyn bergen kezde: bıligim — baqyt, júktemem — jeńil, degen bolatyn, endeshe ol bizge qoldan kelmeıtin nárselerdi ósıet etpegen. Sonymen, qaıyrymdy myrzalar, qudaıdyń da, adamnyń da zańdary boıynsha sizder tynysh tabýǵa tıissizder.

“Eger myrzam shynymen din mamany bolmasa, onda meni shaıtandar alyp-aq ketsin, — dedi Sancho sol arada ózine ózi, — neǵylǵanda da, ol din mamanyna egizdiń syńaryndaı uqsas”.

Don Kıhot kidirip, azdy-kem tynys aldy, biraq tunjyraǵan qalpynda qalǵan tobyrdyń ózin odan ári tyńdaýǵa yntaly ekenin baıqap, sózin ármen jalǵaýǵa oqtalǵan jáne, oǵan tipten kúmán joq, odan ári jalǵap ta keter me edi, biraq myrzasynyń tynys alyp turǵanyn kórgen Sancho ózine tán aqyl-oı ushqyrlyǵyn tanytyp, onyń ornyna ózi sóıleı jóneldi.

— Buryn ózin Qaıǵyly Beıne Rysary dep ataǵan, endi qazir Arystan Rysary atandyryp júrgen myrzam Lamanchalyq Don Kıhot — óte bilimdi ıdalgo, — dedi Sancho. — Latyn men ıspan tili jóninen kez-kelgen bakalavrdan kem túspeıdi, qazirgi aıtqan barlyq sózi men keńesinen aıtýly sarbaz ekeni aıqyn sezilip tur, jekpe-jektiń ereje-zańdaryn jatqa biledi, sondyqtan senderge tek onyń aqyl-keńesine qulaq qoıý ǵana qalady, — ókinbeıtinderińe kepildik berem. Onyń ústine, álginde estidińder emes pe: tek ánsheıin esektiń aqyrǵanyna bola ashý shaqyrý degen aqymaqtyq qoı. Áli esimde, bala kezimde ózim de esekshe aqyratynmyn, qashan jáne qansha aqyrǵym kelse sonsha, onyń ústine óz yqtıarymmen aqyrýshy edim, ári keremet sheberlikpen, aınytpaı salatynym sondaı, meniń aqyrǵanyma selomyzdaǵy esek ataýlynyń bári túgel ún qatatyn, solaı bola turǵanymen, meni eshkim azǵyn bireýge balaǵan joq, óz ata-anasynyń, qadirli adamdardyń uly dep bildi. Ras, ónerimdi derevnádaǵy biraz sánqoı kóre almaı júrdi, biraq olarǵa túkirgenim bar. Al, eger ótirik aıtyp turmaǵanyma kóz jetkizgileriń kelse, onda sál sabyr etip, qulaq túrińder. Bul óner de bir — júzý de bir: úırenip alsań ómirbaqı umytpaısyń.

Osyny aıtyp Sancho qolymen murnyn qalqalap jiberip, aqyryp qaldy, qatty aqyrǵany sonsha, daýysy aınala-mańdaǵy kúlli alqapty jańǵyryqtyrdy. Alaıda, janynda turǵan sharýanyń bireýi mynaý ózderin mazaq qyp tur eken dep oılap, oǵan soıylyn siltep kep qaldy, qatty soqqany sondaı, Sancho Pansa táltirektep baryp jerge gúrs etip qulap tústi. Sanchony qalaı jábirlep jatqandaryn kórgen Don Kıhot naızasyn kóldeneń ustap buzaqyǵa tura umtyldy, alaıda qas qaǵym sátte sonsha kóp buzaqy jolyn bógep tura qaldy da, kek qaıtarýdyń múmkindigi bolmady; bul da az: tastyń burshaqtaı jaýyp ketkenin jáne ózin nysanaǵa alǵan qısapsyz kóp sadaq pen arkebýzdyń ajal tóndirip qalǵanyn kórgen Don Kıhot Rosınanttyń basyn buryp aldy da, tapyraqtata shaptyryp tobyrdan sytyla qashty jáne qaterden saqtap qalýyn surap qudaıǵa ishteı jalbarynýmen boldy, óıtkeni Don Kıhot keýdesin oq tesip ótedi-aý dep degbiri qalmaı kele jatqan jáne sát saıyn demin ishke tartyp, oq janap ótken joq pa dep tyń tyńdaýmen bolǵan. Alaıda, jasaqshylar onyń bas saýǵalap qashqanyn tamashalaǵandy qanaǵat tutyp, aqyry oq atqan joq. Sormańdaı Sanchony olar esin jıǵan boıda esegine kóldeneń artty da, myrzasynyń sońynan ilesýine múmkindik berdi, biraq Sanchonyń esekti jolǵa salarlyq jaǵdaıy joq-ty, sondyqtan onyń ózi Rosınanttyń sońynan tepeńdep tartyp ketti, sebebi odan qas qaǵym sátke bolsyn jyraq qalý ol úshin sonshalyqty aýyr aqıret bolatyn. Bul eki aralyqta Don Kıhot ájeptáýir jerge uzap ketken-di, sálden keıin toqtap, artyna burylyp qarap, Sanchonyń sońynan erip kele jatqanyn kórgen soń qýǵynnyń joqtyǵyn baıqap, ony tosa turýdy uıǵardy.

Jasaqshylar sol arada qarańǵy túskenshe turǵanymen, dushpandary aqyry shaıqasqa shyqpady, bular soǵan máz-máıram bop masaırap, ýlap-shýlap selolaryna qaıtty; eger ejelgi grekterdiń dástúrinen habardar bolǵanda, olar sol jerge mindetti túrde trofeı turǵyzar edi.

HHÚİİİ taraý

Ben-ınhalıdyń aıtýynsha, muny oqyp shyqqan jáne oqyǵanda bar yntasymen oqyǵan adamǵa málim bolatyn oqıǵalar jaıynda

Erjúrektiń qashqany — jaýdyń áskerı qýlyǵyn ańǵaryp qalǵany, al aqyl-parasaty mol er jigitter ómirin mańyzdyraq isterge saqtaýy kerek. Bul qaǵıdanyń ádilettiligi Don Kıhottyń tájirıbesinde taǵy da dáleldendi. Sharýalarǵa — ashý-yzasyn aqtarýǵa, olardyń jasaǵyna — qara nıetin iske asyrýǵa tolyq erkindik bergen ol aldy-artyna qaramaı qashty, Sancho tap bolǵan ahýal men oǵan tóngen qaýipti qaperine de almaı, endi qorqatyn eshteńe joǵyn sezgenge deıin quıǵytty. Buryn aıtylǵanyndaı, Sancho onyń sońynan esekke kóldeneń artylǵan kúıde erip kele jatqan. Muny aqyry qýyp jetken kezde aqyl-esi tolyq qalpyna kelgen de bolatyn, sóıtip, kók ala qoıdaı bop taıaq jep, kóńili qaraıyp, silikpesi shyqqan ol eseginen Rosınanttyń aıaǵyn qusha qulady. Seriginiń jaraqatyn kórý úshin Don Kıhot atynan túsken-di, sóıtip ony basynan aıaǵyna deıin kózben sholyp shyqqan soń on eki múshesi túgel saý ekenin baıqap, bylaı dep doldana sóılep ketti:

— Esekshe aqyratyn kezdi tapqan ekensiz, Sancho! Asylyp ólgen adamnyń úıinde arqan jaıynda áńgime qozǵamaý keregin bilmeýshi me edińiz? Endeshe, soıyldar — esekshe saıraǵanyńyzdy súıemeldeýge ábden laıyq aspap emes pe? Olardyń qylyshpen per signum cruces²⁹ jasamaı, taıaqpen ǵana shoqyndyrǵany úshin qudaıǵa qulshylyq etińiz, Sancho.

— Jaýap qaıtarar shamam joq, — dedi Sancho, — sebebi, tilim emes, arqam sóılep turǵandaı sezinem. Qane, kóligimizge mineıik, sosyn týra jolymyzǵa túseıik; álbette, endigi jerde esek bop aqyra qoımaspyn, esesine, kezbe rysarlardyń urys alańyn tastaı qashatynyn, aqpeıil atqosshylaryn jaý qolynda qaldyratynyn, al analar ony astyq bastyrǵandaı toqpaqtaıtynyn jarıa qylmaı qalmaspyn.

— Sheginý — qashý degen sóz emes, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot. — Bilip qoıǵanyń artyq bolmas, Sancho, saqtyq jasaýdy qaperge almaıtyn batyldyqty párýaısyzdyq dep ataıdy, al párýaısyzdyń erligin onyń jaýjúrektiginen góri ánsheıin joly bolǵyshtyǵyna teligen jón. Sonymen, shegingenimdi moıyndaımyn, biraq qashqan joqpyn, óz ómirin keler kúndegi keleli isterge saqtaǵan kókjaldar qareketin ónege tuttym jáne romandar da osyndaı jaılarǵa toly, biraq saǵan onyń bárin baıandap jatpaımyn, óıtkeni munyń saǵan da paıdasy joq, ózimdi de onsha qýantpaıdy.

Sol arada Sancho Don Kıhottyń kómegimen esegine otyrdy, Don Kıhot Rosınantqa mindi, sóıtip olar asyqpaı aıańdap mıldiń shıregindeı jerde qaraýytyp turǵan toǵaıǵa qaraı tartty. Sancho sát saıyn aýyr-aýyr kúrsinip, qınala yńqyldaýmen boldy; Don Kıhot odan nelikten munshalyqty aýyr muńǵa batýynyń sebebin suraǵanda anaý arqasy segizkózinen jelkesine deıin aýyryp, janyn qoıarǵa jer taptyrmaı kele jatqanyn aıtty.

— Olaı aýyratyn sebebi, oǵan esh kúmánim joq, saǵan daryǵan soıyl uzyn ári túzý bolǵan, — dedi Don Kıhot, — sóıtip, ol arqańnyń qazir aýyryp turǵan jerin túgel qamtyǵan, al eger ol odan da keńirek qamtyǵanda onda arqań budan da qattyraq aýyrar edi.

— Qudaı dep aıtaıyn, kúdigimdi qalaı ǵana op-ońaı seıiltip jiberdińiz jáne qandaı keremet ádemi túsindirip berdińiz, taqsyr! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Olla-billá ońbaı keteıin, arqamnyń nelikten aýyratyny sonshalyqty jumbaq pa edi, sosyn nege arqamnyń soıyl daryǵan jeriniń bári túgel aýyratynyn da túsindirip jatý qajet pe? Eger tobyǵym aýyrsa, onda, bálkim, oıǵa batýyma bolar edi, nelikten aýyrdy eken dep, al endi soqqy tıgen jerimniń ne sebepti aýyratynyna bas qatyrýdyń qajeti bar ma? Apyraı, qadirmendi senorym-aı, jany ashymastyń qasynda baltyryń syzdamasyn degen, sizben birge júrip opa tappaıtynym kún ótken saıyn burynǵydan da anyq málim bola bastady ǵoı: búgin meni soqqyǵa jyǵýǵa jol berdińiz, al erteń taǵy da sol taz kepesh: kórpege salyp qaqpaqyldaý men basqa da sondaı balalar oıyny bastalady, búgin arqamdy berip qutyldym, erteń sorym qaınap kózimdi berip qutylmasam netti. İshetin sýsyn az, jeıtin tamaq múldem joq, baǵytsyz baǵyttarmen, jolsyz joldarmen sońyńyzdan qur bosqa salpaqtap júrgenshe úıime, zaıybyma, balaryma qaıtyp oralsam, solardy baǵyp-qaqsam, násibine buıyrǵan nápaqamen asyrap-saqtasam qandaı ǵanıbet bolar edi, shirkin, — biraq men baryp turǵan raqymsyz adammyn ǵoı, menen jaqsylyq kútýge bolmaıdy. Al, endi uıqy jaıynda aıtyp jatýdyń ózi artyq! Jeti súıem jer ólshep alyńyz, qurmetti atqosshy, qalasańyz taǵy da sondaı jer ala qoıyńyz, bul arada ózińizge ózińiz qojaıynsyz, sóıtińiz de, raqattanyp jatyp demalyńyz. Kezbe rysarlyq jolyna birinshi bop qadam basqan adam, nemese, tym quryǵanda, osyndaı naqurystarǵa, — shamasy, burynǵy kezbe rysarlar sondaı bolǵan shyǵar, — atqosshylyqqa barýǵa tilek bildirgen alǵashqy adam alaýda kúl bop órtenip, kúli jelge ushyp-aq ketpeıdi eken. Al búgingi kezbe rysarlar jaıynda eshteńe aıtpaımyn: siz, taqsyr, solardyń qatarynansyz ǵoı, endeshe, olarǵa qurmetpen qaraýym kerek, óıtkeni aqyl-parasatyńyz ben sheshendigińiz jaǵynan siz shaıtannyń ózin shatastyryp jiberesiz.

— Tap osy qazir, Sancho, tynym tappaı myljyńdap kele jatqan kezińizde, — dedi Don Kıhot, — esh jerińizdiń esh te bir aýyryp turmaǵanyna ózińizben bás tigýge barmyn. Aýzyńyzǵa kelgenniń jáne tilińizdiń ushynda turǵannyń bárin aıta berińiz túk qaldyrmaı, batyr-ekesi, — tek esh jerińiz aýyrmasa bolǵany, al men dórekiligińizge ún-túnsiz shydap baǵam. Iá, sóıtip, úıińizge, áıelińiz ben balaryńyzǵa qaıtyp oralýǵa asyǵyp tur ekensiz ǵoı — qudaı saqtasyn, eshqandaı qarsylyǵym joq, aqsham ózińizde, selodan úshinshi márte attanǵaly beri qansha kún ótkenin sanap jiberip, aıyna qansha alýyńyz keregin eseptep shyǵaryńyz da, tıisti aqshany ózińizge ózińiz tóleı salyńyz.

— Ózińizge bek jaqsy málim bakalavr Samson Karraskonyń ákesi Tome Karraskoda qyzmet etkenimde, — dedi Sancho, — ishetin tamaǵymdy eseptemegende, aıyna eki dýkat alyp turǵam, al sizden qansha alýym kerek — odan tipten habarym joq, tek áıteýir derevnádaǵy malaıdan góri kezbe rysar atqosshysynyń jumysy kóbirek ekenin bilem; shynynda da solaı ǵoı: malaılyqta júrgende kúndiz qansha kóp jumys istegenimizben, qansha sharshap-shaldyqqanymyzben, keshkisin, áıteýir, ystyq tamaq ishemiz, tósekte jatyp uıyqtaımyz, al endi ózińizge qyzmetke turǵaly beri tósek-oryn degenniń de ne ekenin umyttym. Eger don Dego de Mırandanyń úıinde ótkizgen birneshe kúndi, Kamacho qazandarynan tıgen súıek-saıaqpen jasaǵan toı-dýmanymdy, Basılonyń shańyraǵynda keńirdegimnen kelgenshe iship-jep, uıqy soqqanymdy eseptemegende, qalǵan ýaqyttyń bárinde ashyq aspan astynda, taqyr jerde uıyqtadym, alýan qıly, jurt aıtatyndaı, tabıǵı apat qaterin bastan keshtim, sútsirneniń quıtymdaı quryshymen jáne nannyń qatqan qabyǵymen qorektendim, ózimizge ný jynystan jolyqqan jylǵalar men bulaqtardyń sýyn ishtim.

— Aqıqat shyndyqty aıtyp turǵanyńyzdy moıyndaımyn, — dedi Don Kıhot jýası sóılep. — Sonda ózińizge Tome Karrasko tólegennen qanshalyqty kóbirek tólegenimdi qalaısyz?

— Óz oıymsha, — dep jaýap qatty Sancho, — aıyna eki realdan ústegenińiz jaqsy bolar edi. Biraq, bul tek óz jalaqym ǵana, sondaı-aq bir araldy enshileý jóninde bergen sózińiz ben ýádeńiz úshin taǵy da alty realdan qosqanyńyzdy qalar edim, sonda bar-joǵy otyz real bop shyǵady.

— Jón-aq, — dedi Don Kıhot, — úıden shyqqanymyzǵa jıyrma bes kúndeı boldy, endeshe, Sancho, jańaǵy ózińiz belgilegen somany negizge ala otyryp, jalpy jıyntyǵyn shyǵaryńyz, sosyn qansha tóleýge tıis ekenimdi eseptep jiberińiz de, álginde aıtqanymdaı, ózińizge ózińiz tóleı qoıyńyz.

— Óıdóıt degen-aı, onyńyz bolmaıdy! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Esep-qısabyńyzdan úlken qatelik jiberip tursyz, sebebi ýáde etilgen aral úshin ózińiz maǵan sony ýáde etken kúnnen bastap dál búgingi kúnge deıingi merzim esepke alynýy kerek.

— Ony sizge ýáde etken kezden beri qansha ýaqyt ótti sonda, Sancho? — dep surady Don Kıhot.

— Eger qara basyp qatelesip júrmesem, — dedi Sancho, — jıyrma jyldan asqany anyq.

Don Kıhot mańdaıyn alaqanymen shart etkizdi de, kóńildene kúlip jiberip, bylaı dedi:

— Aý, men Serra Morenada jáne, jalpy, joryqtarda uzyn yrǵasy eki aıǵa jýyq qana boldym ǵoı, al sen maǵan, Sancho, budan jıyrma jyl buryn aral syılaýǵa ýáde ettiń deısiń! Bul sózińe qaıtarar jaýabym mynadaı: ózińe saqtaýǵa bergen aqshamnyń bárin jalaqyń esebine jatqyzyp qaltańda qaldyrǵyń keledi, — meıli, solaı-aq bolsyn, eger sol aqsha qulqynyńdy tesip bara jatsa, saǵan ony osy qazir-aq bereıin, ala ǵoı bárin, al men tek sendeı qulyqsyz atqosshydan qutylý úshin ǵana kók tıynym joq, ash-jalańash kúıde qala barýǵa daıynmyn. Biraq, sen aıtshy maǵan, kezbe rysar atqosshylaryna qatysty qaǵıdalardy mansuq etýshi malǵun: kezbe rysardyń qandaı da bolsyn bir atqosshysynyń: “Maǵan aıyna qansha tólemeksiz?” dep myrzasynyń janyn qýyratynyn qaıdan kórgeniń bar nemese qaıdan oqyǵanyń bar? Rysarlyq romandardyń mare magnum³⁰ shomyl, shomyl, qaraqshy, jeksuryn, qubyjyq, óıtkeni sen tap sondaısyń, shomyl deımin men saǵan, eger atqosshylardyń bireý-mireýiniń álginde óziń aıtqan nárseni aıtqanyn, aıtpaq túgil tipti oıyna alǵanyn tapsań, onda sol sózderdi mańdaıyma oıyp turyp jaza ǵoı jáne oǵan qosymsha ońdyrmaı bes shertpequl ala ǵoı. Sonymen, tizginińdi tart ta, qaıqaı úıińe — endi menimen birge bir adym da ilgeri attap baspaısyń. Mine, as-sýyma alǵan alǵysym! Mine, syılyq bergeli júrgen adamymnyń sıqy! Mine, boıynda adamgershilik qasıetten góri aıýandyq qasıet basym pendeniń isi! Aý, qalaı sonda? Jurttyń bári ózińdi qatynyńa qasaqana túrde mártebeli myrza dep ulyqtaýy úshin aıdynyńdy asyrmaqqa nıettenip júrgen shaǵymda, tap osy kezde menimen qosh aıtyspaqpysyń? Aý, qalaı sonda? Ózińdi álemdegi eń jaqsy araldyń gýbernatory etip taǵaıyndaý jóninde tıanaqty da úzildi-kesildi sheshim qabyldaǵan shaǵymda, tap osy kezde ketip qalmaqpysyń? Uzyn sózdiń qysqasy, bir kezde óziń haıýandardyń bárin birdeı bal berip asyraýǵa bolmaıdy degensiń. Naǵyz eseksiń sen, esekshe kún keshesiń jáne aqyrǵy demiń bitkenshe esek qalpyńda qala beresiń, óıtkeni haıýan ekenińdi sezingenińshe jáne túsingenińshe ómirińniń jibi úzilip te ketetinine esh kúmánim joq.

Don Kıhot ózin jerden alyp, jerge salyp jatqanda anaý odan kóz almaı tesireıe qarap turǵan, aqyry ar-ujdany aldyndaǵy azapqa jany shydamaı jylap jiberdi de, álsiz de aıanyshty únmen bylaı dep sóılep ketti:

— Marhabatty myrzam! Maǵan tek quıryq qana jetispeı turǵanyn, sonda naǵyz esek bop shyǵatynymdy bilem. Eger maǵan sony taǵyp bergińiz kelse, onda men ony óz ornynda salbyrap tur dep esepteımin de, ómirimniń aqyr sońyna deıin ózińizge esek retinde qyzmet etetin bolam. Keshirińizshi meni, taqsyr, aıaýshylyq jasańyzshy maǵan, — óıtkeni, men de bir sábı bala sıaqtymyn ǵoı, oń-solymdy ajyrata bilmeımin jáne aldy-artymdy boljamaı myljyńdap sóıleı berem: osyndaı bir kemshiligim bar, biraq táýbege kelse kúnákar, kúnásynan arylar, degen emes pe.

— Sóz arasyna álde bir ádemi máteldi qystyryp jibermeseń, buǵan ne kórindi dep qalar edim, Sancho, — dedi Don Kıhot. — Jaraıdy endi, táýbege kelseń keshireıin seni, alaıda mynadaı shartym bar: aldaǵy ýaqytta tek qara basyńnyń ǵana qamyn kúıttegendi qoı, — qaıyrymdylaý bol jáne qýanyshty kóńilmen, shydamdylyqpen ózińe bergen ýádemniń oryndalýyn kút — ras, ol kishkene kidirińkirep jatyr, biraq iske asatyndyǵyna áste shák keltirýge bolmaıdy.

Sancho buǵan eshqandaı kúmáni joqtyǵyn jáne óziniń mindetti túrde jónge keletinin aıtyp jaýap berdi.

Sol eki arada olar toǵaıǵa kelip kirdi, Don Kıhot shegirshinniń, al Sancho shamshattyń túbine jaıǵasty, — basqa da barlyq aǵash sekildi bularda da aıaq árqashan bolǵanymen, qol eshqashan bolmaıtyn. Sancho túni boıy azap shegip shyqty, óıtkeni soıyl daryǵan jerleri túngi shyqtan odan ármen qaqsap aýyrǵan edi, al Don Kıhot daǵdyly ádetinshe armanǵa berildi, alaıda aqyr sońynda ekeýin de uıqy meńdedi; al tań aǵaryp atqan soń olar ataqty Ebro ózeniniń jaǵalaýyna qaraı bet aldy, sol jerde ekeýi kelesi taraýda áńgimelenetin bir jaǵdaıǵa dýshar boldy.

HHİH taraý

Jadylanǵan qaıyqqa qatysty bir ǵanıbet shytyrman oqıǵa jaıynda.

Toǵaıdan shyqqannan keıin Don Kıhot pen Sancho birqalypty júrispen asyqpaı aıańdap otyryp arada eki kún ótkende Ebro ózenine kelip jetti. Ózendi tamashalaý Don Kıhotqa zor baqyt syılady: kórikti jaǵalaýyna, syrǵyǵan móldir sýyna, aınadaı jaltyrap, arnasyn kerneı tolyqsyp aqqan aǵysyna súısine kóz tikti, kóńildi shattyqqa bóleıtin bul kórinisten Don Kıhottyń jadynda kóptegen qýanyshty estelik oıandy. Ásirese, Montesınos úńgirinde kórgen jaılary kóz aldynan ketpeı qoıdy; maese Pedronyń maımyly oǵan bul oqıǵalardyń tek bir bóligi ǵana shyndyq, qalǵany ótirik degenimen, onyń ózi, báribir, munyń bárin daýsyz aqıqat dep qana baǵalaýǵa beıim-di, al Sancho bolsa, kerisinshe, munyń bárin bos qıal dep biletin. Olar osylaı sý jaǵalap júrip kele jatyp kenet jaǵalaýdaǵy aǵashtyń dińine baılaýly turǵan, eskegi de, basqa jabdyǵy da joq kishkene qaıyqty kórip qaldy. Don Kıhot jan-jaǵyna qaranǵanymen, tiri jan balasy kózine shalyna qoımady; sóıtken soń, kóp oılanyp turmastan, Rosınanttan sekirip tústi, sosyn Sanchoǵa da eseginen yrǵýǵa, kólikterin jaǵalaýdaǵy terektiń be álde taldyń ba dińine baılap qoıýǵa ámir etti. Sancho odan osynaý asyǵys-úsigis túsý men baılaýdyń sebebin surady. Don Kıhot oǵan bylaı dep jaýap berdi:

— Bilip qoı, Sancho, myna turǵan qaıyq kópe-kórneý jáne ashyqtan-ashyq meni ózine tartyp tur jáne soǵan otyryp, áldebir rysarǵa nemese basqa bir zor baqytsyzdyqqa ushyrap, taqsiret tartyp jatqan aqsúıek hanymǵa kómekke attanýǵa májbúr etip tur, óıtkeni bul rysarlyq romandardyń jáne sol romandarda oı tujyryp, áreket etetin sıqyrshylardyń úrdisine saı keledi: rysarlardyń bireý-mireýi qyrsyqqa ushyrap, ony tek basqa bir rysar ǵana qutqara alatyn jaǵdaı tap kelse, biraq olar bir-birinen eki-úsh myń, tipti odan da kóp mıl jyraqta júrse, sıqyrshylar álgi ekinshi rysardy bultqa otyrǵyzady ne bolmasa onyń qaramaǵyna qaıyq beredi, sóıtip ony áýemen nemese teńiz arqyly kómegi qajet bop jatqan jerge qas pen kózdiń arasynda alyp barady. Aıtaıyn degenim, Sancho, myna qaıyq bul jerge tap sol maqsat úshin ákep qoıylǵan jáne munyń bári tap qazir tún emes, kúndiz ekeni sıaqty shyndyq, al endi esegiń men Rosınantty tez baılaı ǵoı, keshkirmeı turǵanda tartyp keteıik; men qaıyqqa qaıtsem de otyram, tipti jalańaıaq aǵaıyndardyń jalynǵanyna da qaramaımyn.

— Olaı bolsa, — dep sóılep ketti Sancho, — ózińiz adym attaǵan saıyn, aıyp kórmeńiz, aqymaqtyq jasaýǵa nıet qylsańyz, onda maǵan tek: “Myrzańa qarsy kelmeseń — as-sýdan tarlyq kórmeısiń” degen máteldi eskerip, baǵyný men bas ıý ǵana qalady. Alaıda, arym taza bolýy úshin qulaqqaǵys etip qoıaıyn, menińshe, bul qaıyqtyń ıeleri eshqandaı jadylanǵan jandar emes, kádimgi jergilikti balyqshylar: óıtkeni, qaraqaptal balyqtyń eń táýiri osy ózende.

Sancho osyny aıtyp turǵan shaqta ózi janýarlardy baılap jatqan jáne bulardy sıqyrshylardyń qorǵaýy men qamqorlyǵyna qaldyryp bara jatqanyna jany qatty kúızelýmen bolǵan. Don Kıhot oǵan janýarlar qaraýsyz qalyp bara jatyr-aý dep qaıǵyrmaýy keregin eskertip, ózderin osynsha longınkvaldyq óńirge kim attandyrsa, janýarlarǵa da sol qam jasaıtynyn aıtty.

— Logıkaldyq degenniń ne ekenin túsinbedim, — dedi Sancho, — ondaı sózdi ómiri estimeppin.

— Longınkvaldyq degen sóz — jyraq degen maǵyna beredi, — dep uǵyndyrdy Don Kıhot. — Muny túsinbegenińe tańdanatyn dáneńe joq: sen latyndy bilýge mindetti emessiń; al ony bilem dep óńeshteıtin, al shyn máninde odan túk túsinigi joq jandar qansha.

— Jaraıdy, baıladym, — dep málim etti Sancho, — Endi ne isteımiz?

— Ne isteımiz deısiń be? — dedi Don Kıhot. — Shoqynamyz da, zákirdi bosatamyz, ıaǵnı qaıyqqa otyramyz da, jaǵaǵa bekitilgen jibin kesip jiberemiz.

Osyny aıtyp ol qaıyqqa qarǵyp mindi, Sancho da sóıtti, odan soń jip kesildi de, qaıyq jaǵadan jaılap jyraqtaı bastady; onyń jaǵadan shamamen eki shyntaqtaı alystaǵanyn kórgen kezde qashyp qutyla almaıtyn qasiretke tap bolatynyn sezgendeı Sanchonyń tula boıy túgel qaltyrap qoıa berdi, biraq esektiń aqyrǵany men Rosınanttyń baılaýdan bosanbaqqa tyrysyp tynymsyz julqynyp jatqanyn kórgende qaıǵysy odan beter údep ketti, sol arada ol myrzasyna bylaı dedi:

— Esek bizdi oılap qamyqqannan aqyrdy, al Rosınant sońymyzdan tura shabý úshin bosap shyqpaqqa jantalasyp jatyr. Sabyr saqtańdar, súıikti dostar! İshim sezip otyr, senderdi qaldyryp ketýdiń shyn mánindegi esalańdyq bolǵanyn kóp uzamaı-aq túsinermiz, aqylǵa kelermiz jáne ózderińe qaıtyp oralarmyz!

Osyny aıtyp otyryp onyń egil-tegil eńiregeni sonsha, yzasy kelip, qatty ashýlanǵan Don Kıhot oǵan bylaı dedi:

— Neden qorqasyń-eı sen, qoıanjúrek sorly? Ne jaıynda jylap otyrsyń sen, júregi mal maıyndaı yljyraǵan súmelek? Bireý seni sham alyp izdep júr me, bireý sońyńnan qýyp kele me? Qaryn qamynan basqany bilmeıtin paqyr, saǵan ne jetpeıdi osy, molshylyqta maltyp júrgen joqpysyń? Bálkim, sen Rıfeı taýyn jaıaý jáne jalańaıaq kezip júrgen shyǵarsyń? Joǵa, otyrsyń ǵoı mine sákide ersgersog qusap, myna súıkimdi ózenniń baıaý aǵysy seni jaımen aǵyzyp áketip barady jáne kóp uzamaı ashyq teńizge de alyp shyǵady. Aý, rasynda da, teńizge shyǵyp ketken sıaqtymyz ǵoı ózi jáne kem degende jeti júz, ol az bolsa, tipti segiz júz mıl júzip ótken sekildimiz, — qolymda astrolábıa bolsa, polústiń bıiktigin ólshep jiberer edim de, qansha mıldi artqa tastaǵanymyzdy saǵan dálme-dál aıtyp berer edim. Deı turǵanmen, bálkim, bul saladan dáneńe bilmeıtindeı de kórinermin, biraq, menińshe, biz kún men túnniń teńesý beldeýinen ótip te ketken sekildimiz nemese endi-endi ótpek shyǵarmyz: bul beldeý jerdi qarama-qarsy polústerden bip-birdeı qashyqtyqta kesip ótip, ony ekige bóledi.

— Al, sonda, ózińiz aıtqandaı, kún men túnniń teketiresý beldeýine jetkende qansha júrip ótken bolamyz? — dep surady Sancho.

— Óte kóp, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Ózimizge málim kúlli kosmograftyń ishindegi eń ataqtysy Ptolemeıdiń esep-qısabyna qaraǵanda, planetamyzdaǵy sý men qurlyqtyń ústi úsh júz alpys gradýsqa teń eken, al ekeýimiz álgi beldeýge jetkende sonyń qaq jartysyn artta qaldyramyz.

— Apyraı, ne deıin sizge, qudaı aqy, — dedi Sancho, — kimniń sózine júginip, kimmen dos-jar bop júrgenińizge qaıranmyn: qaıdaǵy bir Dym-da-bilmeı me álde Butelemeı me bireý, — al ózińiz ony bosmańyraq dep muqatasyz, oǵan qosa, eger qate túsinbegen bolsam, astapralıa dep keketesiz.

Kosmograf Ptolemeı esiminiń, kásibi men astrolábıa quralynyń ataýyn Sanchonyń osynsha burmalaǵanyna Don Kıhot kúlip aldy, sosyn bylaı dedi:

— Beri qara, Sancho: Kadıste kemege otyryp, Ost-Indıaǵa sapar shegetinderde álginde ózim aıtyp ketken kún men túnniń teńesý beldeýin artqa salǵandaryn anyqtaıtyn bir erekshe belgi bar: ózderinde qansha bıt bolsa, sonshasy túgel jappaı qyrylyp qalady eken, sóıtip ony búkil kemeden qansha izdeseń de emge tappaısyń. Sondyqtan, Sancho, sanyńnan qarap kórshi, eger áldenendeı bir tiri jándik tapsań, onda kúdigimiz ózinen ózi seıiledi, al tappasań, onda atalmysh beldeýden asyp ketken bop shyǵamyz.

— Buǵan ne deseńiz de senbeımin, — dep málim etti Sancho. — Árıne, buıryǵyńyzdy buljytpaı oryndaımyn ǵoı, biraq mundaı tájirıbeniń nege qajet bola qalǵanyna basym jetpeıdi, sebebi jaǵalaýdan bes shyntaqtan alysqa uzamaǵanymyzdy, janýarlarymyz turǵan núkteden eki shyntaqtaı da aýytqymaǵanymyzdy óz kózimmen kórip otyrmyn ǵoı, óıtkeni, áne tur, áne, Rosınant pen sur jorǵam, sol baıaǵy oryndarynda tur, al eger, dál qazir ózim ólshep otyrǵandaı, kózben mólsherlep kórsek, onda, olla-billá, alǵa qaraı qumyrsqa sekildi qybyrlap kele jatqanymyzda esh kúmán qalmaıdy.

— Sen, Sancho, abzaly, jańa ózim aıtqan tájirıbeni iske asyr, al qalǵan nársede sharýań bolmasyn: óıtkeni seniń úlken sheńberler, beldeýler, paralelder, zodıaktar, eklıptıkalar, polúster, kún toqyraýy, kún men túnniń teńesýi, planetalar, belgiler, ǵalamsharlardyń aspan men jer sferalarynda ornalasý jáne qıylysý núkteleri degennen habaryń joq qoı. Eger munyń bárin nemese, quryǵanda, bir bóligin bilgen bolsań, onda qansha paraleldi kesip ótkenimizden, qansha belgini kórgenimizden, qansha shoqjuldyzdy artta qaldyrǵanymyzdan, alda áli qanshasy bar ekeninen tolyq habardar bolar ediń. Saǵan taǵy da qaıtalap aıtam: izdestir boıyńnan jáne ustap al — qazir seniń ári áppaq, ári tegis paraqtan da taza ekenińe senimim kámil.

Sancho izdestirýge kiristi; sol aıaǵyn qolymen jáımen sıpalap, tizesiniń astyńǵy jaǵyn ustap kórdi de, basyn kóterip, myrzasyna qarap:

— Ne myna tájirıbeniń túk paıdasy joq, ne biz ózińiz aıtqan orynnan áli tym-tym jyraqta júrmiz, — dedi.

— Neǵyldeıdi? — dep surady Don Kıhot. — Eń bolmasa bireýin taptyń ba?

— Bireýin emes, barlyǵyn ! — dep aıqaılap jiberdi Sancho.

Sony aıtyp, áldeneni saýsaǵynan silkip qalǵan ol, sýmen qolyn shaıdy; bul eki aralyqta qaıyq ózen boıymen baıaý syrǵyp kele jatty, ony áketip bara jatqan áldenendeı bir qupıa kúsh nemese kózge kórinbeıtin sıqyrshy emes, sol merzimdegi ánsheıin tynysh ta tymyq aǵym bolatyn.

Dál osy mezette olar ózenniń qaq ortasynda turǵan dyraý dıirmenderdiń sulbasyn baıqap qaldy, sony kórgen boıda Don Kıhot qatty daýystap Sanchoǵa bylaı dedi:

— Anań qara, anań qara! Áne jerden, dostym, qala ma, qamal-saraı ma, bekinis pe, birdeńe kórinip tur, sonda tutqyn rysar jatqanyna esh kúmán joq, munyń tipti áldebir japa shekken koroleva, ınfanta nemese prınsessa bop shyǵýy da ǵajap emes, mine, men de solarǵa kómektesý úshin osynda jetkizilip otyrmyn.

— Aý, quryp ketkir, qaıdaǵy qala, qaıdaǵy bekinis, qaıdaǵy qamal-saraı týrasynda aıtyp otyrsyz, marhabatty myrzam-aý? — dep baqyryp jiberdi Sancho. — Bulardyń un tartatyn sý dıirmeni ekenin kórip turǵan joqpysyz?

— Óshir únińdi, Sancho, — dedi Don Kıhot, — olar tek syrt kózge ǵana dıirmen sıaqty kórinedi, biraq bular dıirmen emes. Arbaýshylyq aıla-amaldar kez-kelgen zattyń shynaıy bolmysyn basqamen aýystyryp jáne burmalap jibere alady dep men saǵan aıtpap pa edim. Árıne, men bir zat shyn máninde ekinshi zatqa aınalyp ketedi dep otyrǵam joq, áste olaı emes, mundaı aýysý tek bizdiń oı-qıalymyzda ǵana bolady: Dýlsıneıamdy, — asyl arman, úkili úmitim ǵoı ol, — almastyryp jibergen jaǵdaı soǵan mysal.

Sol eki aralyqta qaıyq ózenniń aǵysy qatty jerine tap boldy da, alǵa qaraı burynǵydan áldeqaıda jyldam júıtkı jóneldi. Dıirmende jumys istep jatqan un tartýshylar ózende qaıyq kele jatqanyn jáne aǵystyń ony tup-týra dıirmen dońǵalaqtary turǵyzǵan úıirimge qaraı apara jatqanyn kórip, uzyn-uzyn syryqtaryn alyp, qaıyqty toqtatý úshin bógetke júgirip shyqty: bet-álpeti men kıimi unǵa bylǵanýy sebepti túrleri tym qorqynyshty bolatyn. Olar bar daýyspen bylaı dep aıqaı sap jatty:

— Áı, anturǵandar! Qaıda entelep barasyńdar? Nemene, ómir súrýden jalyqtyńdar ma? Ne kerek senderge? Sýǵa batyp ólgileriń kele me álde dońǵalaqtyń astyna túsip, unǵa aınalmaqpysyńdar?

— Aıbyndy bilegimniń qaıraty qandaı ekenin kórsetýge týra keletin jerge jettik dep aıtpap pa em saǵan, Sancho? — dedi sol arada Don Kıhot. — Kórdiń be, maǵan qarsy qanshama azǵyn men arsyzdyń júgirip shyqqanyn; kórdiń be, qanshama suryqsyz sumpaıynyń jolyma kóldeneń turyp alǵanyn; kórdiń be, myna jarymjandardyń bizge bet-aýyzyn qalaı qısańdatyp jatqanyn. Tura turyńdar, jeksuryndar, kórsetermin senderge!

Sol arada ol ornynan kóterilip, boıyn tiktedi de, daýysyn qataıtyp, un tartýshylarǵa qoqan-loqy kórsete bastady:

— Qatybas ta qaskúnem tobyr! Myna bekinisterińde me álde abaqtylaryńda ma qamaýda jatqan hanymdy — tegi men laýazymyna, taǵdyrynyń tatymdy álde tatymsyzdyǵyna qaramaı — bostandyqqa shyǵaryńdar jáne tolyq erkindik berińder. Men — Lamanchalyq Don Kıhotpyn, laqap esimim — Arystan Rysary jáne maǵan jaratqannyń ózi osynaý shytyrman oqıǵany jeńisti nátıjege jetkizýdi jazǵan.

Osyny aıtyp, semserin sýyryp aldy da, un tartýshylardyń tumsyǵy aldynan ońdy-soldy sermeı bastady, analar onyń shatty-butty sandyraq sózin estigenimen, ne dep turǵanyn túsine almaǵan jáne dıirmender dońǵalaǵy astyndaǵy shuńǵyma men úıirimge qaraı boı bermeı tartylyp bara jatqan qaıyqty bári jabylyp syryqpen tirep toqtatýǵa jan salyp jatqan.

Sancho tizerleı ketip, osynaý anyq qaterden ózin qutqarýyn surap, qudaıǵa quldyq uryp jalbaryna bastady, un tartýshylardyń eptiligi men yjdaǵattylyǵy arqasynda solaı bolyp ta shyqty: olar qaıyqqa syryqtaryn bar kúshpen tirep, aqyr sońynda ony toqtatty; áıtkenmen qaıyq aýdarylyp qaldy da, Don Kıhot Sanchomen birge sýǵa qulady; Don Kıhottyń bir artyqshylyǵy — balyqtaı júzetin, biraq saýyt-saımanynyń salmaǵynan, báribir, eki márte sý túbine shógip úlgerdi, eger un tartýshylar sol boıda sýǵa qoıyp ketip, ekeýin qoldaryna kóterip derlik alyp shyqpaǵanda, bul oryn olar úshin Troıaǵa aınalǵan bolar edi. Sýǵa keńirdektep toıǵandary sonsha, endigi jerde sý ishýge eshqashan tábeti shappastaı kóringen ekeýdi qurǵaqqa shyǵarǵannan keıin, Sancho jerge tizerleı ketti de, qolyn keýdesine aıqastyryp, kózin kókke qadap turyp, qudaıdan aldaǵy ýaqytta myrzasynyń batyl da ójet oı-nıetteri men bastamalarynan qutqarýdy surap, quldyq uryp uzaq minájat etti.

Osy kezde qaıyqtyń ıesi bop tabylatyn balyqshylar da kelip jetti, — aıta ketetin jaı: dıirmen dońǵalaqtary qaıyqty byt-shyt qyp jańqaǵa aınaldyryp jibergen-di. Qaıyqtyń talqany shyqqanyn kórgen olar Sanchoǵa tap berip, ony sheshindirýge kiristi, al Don Kıhottan shyǵynnyń ornyn toltyrýdy talap etti. Don Kıhot, túk eshteńe bolmaǵandaı, meılinshe sabyrly da salıqaly keıipte un tartýshylar men balyqshylarǵa qaıyqtyń qunyn tóleıtinin, biraq bir ǵana sharty baryn — qamal-saraılarynda tutqynda jatqan hanymdy nemese basqa qurmetti adamdardy túlki bulańǵa salmaı, birden azat etýleri keregin málim etti.

— Oý, qaıdaǵy qurmetti adamdar men qamal-saraılar jaıynda shatyp tursyń, dáldúrish-aý? — dep aıqaılap jiberdi un tartýshylardyń biri. — Álde osynda un tarttyrýǵa kelgenderdi alyp ketkiń kep tur ma?

“Jeter! — dedi Don Kıhot ózine-ózi. — Bul ıttiń balalaryn izgi nıetti iske ıliktirmek bop jalynyp-jalpaıý da bir — elsiz-sýsyz en dalada járdem surap jylaý da bir. Shamasy, bul shytyrman oqıǵada asa áleýetti eki sıqyrshy betpe-bet kelgen bolsa kerek, sóıtip, biriniń oıǵa alǵanyn ekinshisi kúıretýmen shuǵyldanyp jatsa kerek: óıtkeni, biri maǵan qaıyq jiberse, ekinshisi meni sýǵa laqtyrdy. Bul arada tek jaratqan ǵana járdemdese alady, óıtkeni aspan asty, jer ústi toly shıe bop shyrmatylǵan qaskóılik pen qarama-qaıshy is-áreketter. Mynandaı jaǵdaıda qolymnan eshteńe kelmeıdi”.

Sosyn ol daýysyn qataıtyp, dıirmenderge qaraı júzin buryp, bylaı dep sóılep ketti:

— Sender kim bolsańdar da, beý, qapasta jatqan dostarym, meni keshire kórińder: óz baqytsyzdyǵym men ózderińniń baqytsyzdyǵyńa qaraı, senderdi báleden qutqara almaıyn dep turmyn. Bul erliktiń áldenendeı basqa bir rysarǵa aldyn-ala ázirlengeni jáne kúni buryn belgilenip qoıǵany kórinip tur.

Osyny aıtqannan keıin ol balyqshylarmen bátýaǵa kelip, qaıyq úshin olarǵa elý real tóledi; ony Sancho qınala-qınala berip turyp:

— Qaıyqpen taǵy bir osylaı qydyrystasaq, barlyq aqshamyz sý túbine ketedi, — dep qulaqqaǵys etip qoıdy.

Al, balyqshylar men un tartýshylar ádettegi adamdarǵa uqsastyǵy az osynaý eki pendege tańyrqana qarap, tańdaı qaǵýmen boldy, oǵan qosa Don Kıhottyń aıtqan sózi men ótinishinde qandaı mán-maǵyna baryn túsine almaı bastary qatty; aqyry, muny naqurystyq dep taýyp, olardy jaıyna qaldyrdy da, dıirmenderi men balyqshy lashyqtaryna tarasty. Jetesiz Don Kıhot pen jetesiz Sancho ózderiniń jetesiz janýarlaryna qaıtyp oraldy, osymen jadylanǵan qaıyqqa qatysty shytyrman oqıǵa da támam boldy.

HHH taraý

Don Kıhot pen bir ádemi ańshy áıel arasynda oryn alǵan jaılar jóninde.

Qatty jabyrqap, eńseleri túsken olar tórt aıaqty janýarlaryna qaraı bet aldy, ásirese Sanchonyń júregi qan jylap kele jatqan, sebebi myrzasynyń aqshasynan shyǵyn shyqqan saıyn onyń da jany shyǵyp kete jazdap shaq qalatyn; mundaı sátte ol aqshadan emes, denesiniń bir múshesinen aırylǵandaı kúı keshetin. Aqyr sońynda olar kólikterine otyrdy da, aıtýly ózenniń jaǵalaýyn tastap shyqty, sol boıda Don Kıhot súıispenshiligi jaıyndaǵy oılarǵa berildi, al Sancho bolsa — joǵary dárejeli mansaby týrasynda tebirendi: qazir bul armany burynǵydan da alystap ketkendeı kórinip turǵan, sebebi ol ózi ańqaýlaý bolǵanymen myrzasynyń istep júrgen isiniń bári nemese bári derlik aqylǵa syıymsyz ekenin óte jaqsy túsinetin, sondyqtan sáti túsken bir kúni jalaqysyn da almaı-aq, tipti myrzasymen de qoshtaspaı-aq taıyp turýdyń, sóıtip úıine qaıtyp oralýdyń oraıyn tosýmen júrgen, alaıda taǵdyr múldem basqasha uıǵarym jasady da, qorqynyshy negizsiz bop qaldy.

Kelesi kúni keshke taman ormannan shyǵyp, keń kósilgen shalǵyndy kózben sholyp turǵan Don Kıhot onyń eń arǵy shetinde áldenendeı qara-qura tobyr baryn baıqady; jaqyndaı bere bulardyń qus salyp júrgender ekenin bildi. Odan soń bul taǵy da jaqyndaı túsip, qardaı appaq jorǵa mingen symbatty hanymdy kórdi; ábzeliniń túsi jasyl, al eri kúmistelgen bop shyqty. Hanymnyń ózi de jasyl tústen kıinipti jáne kıim-kesheginiń baǵalylyǵy men sándiligi sonsha, ásemdik uǵymynyń aıqyn beınesi tap osy ma dep qalýǵa bolatyndaı edi. Sol jaq bilegine suńqar qondyrylypty, osy belgige qarap-aq Don Kıhot onyń áldebir tekti áýletten shyqqan hanym ekenin, qalǵan ańshylar nókeri ekenin ańǵara qoıdy — bul shyn máninde de solaı bolatyn; osy jaǵdaıatqa baılanysty ol Sanchoǵa bylaı dedi:

— Jónel, dostym Sancho, anaý aq sáıgúlik mingen jáne qolyna suńqar qondyrǵan senoraǵa baryp aıt: men, Arystan Rysary, onyń sulýlyǵy men sán-saltanaty aldynda basymdy ıem, eger mártebeli hanym ruqsat etse, ony qolynan óbý úshin jáne qandaı ámir bermesin hal-qadarymsha buljytpaı oryndaý úshin onyń qasyna jaqyndaımyn. Biraq, sen baıqa, Sancho, artyq-aýys birdeńeni shatyp qoıyp júrme jáne elshilikte aıtar sózińe úırenshikti mátelderińdi bytystyrýshy bolma.

— Tapqan ekensiz bytystyrǵyshty! — dep qarsylyq bildirdi Sancho. — Qur bosqa abyrjymańyz! Qudaıǵa shúkir, joǵary laýazymdy kerbez senoralarǵa elshilikpen bara jatqanym bir bul emes.

— Ózińdi senora Dýlsıneıaǵa jibergenim bolmasa, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot, — buryn-sońdy elshilik mindet atqarǵanyń esimde joq, áıteýir ózimde qyzmette júrgende ondaımen aınalysqan emessiń.

— Onyńyz ras, — dedi Sancho, — biraq, solaı bola turǵanymen, tıanaqty tólemshige kepilden qorqatyn dáneńe joq jáne dáýletti úıdiń dastarqany da daıyn. Aıtaıyn degenim, maǵan anaý olaı, mynaý bulaı dep túsindirýdiń, úıt-búıt dep aldyn-ala eskertýdiń qajeti az: ózim de táp-táýir epsektilik tanyta alam, bul isterdiń yńǵaıyn ózim de ájeptáýir bilem.

— Bul sózińe senem, Sancho, — dedi Don Kıhot. — Jaraıdy, endeshe, attana ber, bir retin tabarsyń!

Sancho sur jorǵasyn kósilte tapyraqtatyp tartyp berdi; ádemi ańshy áıelge taıap kelip eseginen tústi de, tizerleı ketip, bylaı dedi:

— Súıkimdi senora! Arystan Rysary esimdi anaý turǵan rysar — meniń qojaıynym, al men onyń atqosshysymyn, úı-ishim meni Sancho Pansa dep ataıdy. Sóıtip, osy taıaý ýaqytqa deıin Qaıǵyly Beıne Rysary deıtin laqap esimdi ıelenip kelgen tap sol Arystan Rysary meni sizge, mártebeli hanym, óz ruqsatyńyz, pursatyńyz hám kelisimińiz boıynsha osy araǵa kelýge jáne tilegin oryndaýǵa meıirimdi múmkinshilik jasaýyńyzdy ótinip suraýym úshin jiberip tur, al onyń tilegi, óziniń aıtýynsha, jáne ózim de solaı oılaımyn, tek bireý ǵana: sizdiń bıikke samǵar suńqarlyǵyńyzǵa, sulýlyǵyńyz ben sán-saltanatyńyzǵa qyzmet etý ǵana, al endi osyndaı meıirimdi múmkindik jasala qalsa, onda siz, mártebeli hanym, budan tek utpasańyz utyla qoımaısyz, al ol muny ózine kórsetilgen eren de erekshe meıirim-qaıyrym hám aıtyp jetkizgisiz jan raqaty dep bilmek.

— Shyn máninde de jaqsy atqosshy ekensiń, — dep jaýap qatty senora, — mundaı tapsyrmalardy oryndaý kezinde qajet bolatynnyń eshteńesin de qalys qaldyrǵan joqsyń. Tura ǵoı ornyńnan, — esimi mundaǵy bárimizge jaqsy málim Qaıǵyly Beıne Rysary sekildi ataqty rysardyń atqosshysyna tizerlep otyrǵan jaraspaıdy. Tura ǵoı, dostym, qojaıynyńa baryp aıta ǵoı: ol munda óte bir ońtaıly ýaqytta kelip tur, kúıeýim gersog ekeýimiz ony jazǵy saraıymyzǵa shaqyramyz.

Sancho boıyn tiktedi; meıirban senoranyń sulýlyǵy da, izettiligi men kishipeıildigi de ony qatty tańdandyrdy, biraq bárinen buryn onyń Qaıǵyly Beıne Rysary jaıynda burynnan habardar ekendigi qaıran qaldyrdy; ras, ony Arystan Rysary dep ataǵan joq, biraq, bul, shamasy, álgi ataýdy Don Kıhottyń taıaýda ǵana alǵandyǵynan shyǵar. Sol arada gersogıná (esimi kim ekeni ázirge belgisiz bop tur) Sanchoǵa mynadaı suraq qoıdy:

— Sen mynany aıtshy, qurmetti atqosshy: Aılaker ıdalgo Lamanchalyq Don Kıhot dep atalatyn kitap seniń qojaıynyń jaıynda jazylǵan ba jáne onyń júreginiń ámirshisi áldebir Dýlsıneıa Tobosskaıa degen be?

— Bul rysar sonyń tap ózi, senora, — dep jaýap qatty Sancho, — al ana kitapta beınelengen nemese, qaıtken kúnde de, áıteýir, beınelenýge tıis bolǵan jáne Sancho Pansa dep atalatyn atqosshy myna men bolam, eger tek meni besigimde jatqan jerimde, — ıaǵnı, kitap basý kezinde degenim ǵoı, — aýystyryp jiberip júrmese.

— Munyń bári meni aıryqsha qýantyp tur, — dep málim etti gersogıná. — Endeshe, dostym Pansa, myrzańa baryp aıt: óz ıelikterimde oǵan asa qadirli de syıly qonaq retinde qurmet kórsetiledi jáne men úshin bul dúnıede onyń meıman bolýynan artyq raqat-qyzyq joq.

Osyndaı óte jaǵymdy jaýap alǵan Sancho asa qanaǵattanǵandyq sezimmen myrzasyna qaraı jónep berdi, aqsúıek senoranyń aıtqanyn oǵan túp-túgel baıan etti jáne onyń sulýlyǵyn, erekshe súıkimdiligi men sypaıylyǵyn derevnályq qarapaıym tilimen aspanǵa shyǵara áspettedi. Don Kıhot ózinshe mańyzdanyp úzeńgige shirendi, bet búrkeýishin jóndep qoıdy, sosyn Rosınantty shpormen tebinip jiberip, mardymsyp-myǵymsyǵan keıipte gersogınány qolynan óbýge attandy; al gersogıná bolsa, Don Kıhot kelip jetkenshe, gersog kúıeýin shaqyryp alyp, elshiliktiń jaı-japsaryn áńgimelep úlgergen edi. Don Kıhot hıkaıalarynyń birinshi bólimin oqyǵan, odan munyń oǵash qulyqtaryna ábden qanyqqan erli-zaıyptylar onymen tanysýǵa yntyǵyp, rysardy zor qýanyshpen tosyp turdy; sondaı-aq onyń qandaı qyltyń-syltyńyn da kóterip, ne aıtsa da bas shulǵı berýge jáne meıman bop jatqan kezinde ony kezbe rysar retinde qurmettep, ózderi aıryqsha unatyp oqıtyn rysarlyq romandarda egjeı-tegjeıli sýretteletin barlyq rásimdi saqtaýǵa aldyn-ala kelisip te qoıǵan-dy.

Sol eki aralyqta bet búrkeýishi ashyq Don Kıhot ta shoǵyrǵa taıap kelip, Sanchoǵa attan túspegin bildiretin belgi berdi; Sancho onyń úzeńgisin ustap turmaqqa umtylǵan, biraq, sur jorǵasynan yrǵı bergeninde, qas qylǵandaı, erge baılanǵan jipke bir aıaǵynan ilinip qaldy; aıaǵyn jipten aqyry bosata almaı, keýdesimen jáne betimen jer qapqan kúıi salbyrady da qaldy. Ózi attan túskende bireý úzeńgisin ustap turatynyna Don Kıhot ábden daǵdylanyp alǵan edi, sóıtip, Sancho kelip te tur ǵoı dep oılaǵan ol janyna qaraı jantaıǵan boıda aıaq asty aýyp tústi de, Rosınanttyń erin ózimen birge ala ketti; erdi bekitetin aıyl, shamasy, bos tartylsa kerek, óıtkeni jerge sol ermen birge gúrs etip qulady; budan qatty yńǵaısyzdanyp, ábigeri shyqqan ol aıaǵy áli tuzaqta jatqan sormańdaı Sanchoǵa ishteı qarǵys jaýdyrýmen boldy. Gersog ańshylaryna rysar men atqosshyǵa kómektesýge buıryq berip, olar Don Kıhotty ornynan turǵyzdy; Don Kıhot bolsa, qulaǵanda aıaǵyn qatty aýyrtyp alǵandyqtan aqsańdap qalǵan-dy, soǵan qaramastan gersog pen gersogınányń aldynda ózin-ózi kúshtep tizerlemekke tyrysty, biraq gersog buǵan úzildi-kesildi qarsy boldy — atynan sekirip túsip, Don Kıhotty qushaǵyna alyp, bylaı dedi:

— Ieligimdegi jerge basqan qadamyńyz osynsha sátsiz bolǵanyna qatty ókinip turmyn, senor Qaıǵyly Beıne Rysary. Aıta keterligi, atqosshylardyń quntsyzdyǵy keı-keıde janǵa budan da aýyr tıetin oqıǵalarǵa sebepshi bolatyny bar.

— Ózińiz sekildi aıtýly shonjarmen kezdesýge baılanysty oryn alǵan oqıǵany áste sátsiz deýge bolmaıdy, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot. — Tipti qurdymnyń eń túbine qulap tússem de, ol jerden meni ózińizben júzdesýimniń qurmeti qutqaryp, joǵary kóterip alar edi. Meniń atqosshym, qudaı sazaıyn bergir, ornyqty turýy úshin erdi durys salyp, aıyldy qattyraq tartýdan góri, qyrshańqy qaljyńdardy toǵytý úshin tiline erik berýge sheber. Alaıda, qandaı kepke tap bolmaıyn meıli, qulap jataıyn nemese qaıta turaıyn, jaıaý bolaıyn nemese atty bolaıyn, sizge jáne senora gersogınáǵa, qadirmendi zaıybyńyzǵa, sulýlyq álemindegi tańdaýlylardyń tańdaýlysy hám ádeptiliktiń úlgi-ónegesin qalyptastyrýshylardyń mańdaıaldy maqtanyshy dep ataýǵa ábden laıyqty hanymǵa, qyzmet etýge qashan da daıynmyn.

— Tura turyńyz, senor Lamanchalyq Don Kıhot, tura turyńyz! — dedi gersog. — Senora doná Dýlsıneıa Tobosskaıa ámir júrgizetin jerde basqa bireýdiń sulýlyǵyn madaqtaýǵa bolmaıdy.

Bul eki arada Sancho Pansa buǵaýdan aıaǵyn bosatqan da edi, sóıtip bermen kelgen ol myrzasynyń ornyna jaýap qatyp úlgerdi:

— Senora Dýlsıneıa Tobosskaıanyń asqan sulý ekenin teriske shyǵarmaý kerek, kerisinshe, moıyndaý qajet, alaıda qoıan qashan da ańshy ańdamaǵan kezde qashady emes pe, onan soń mynadaı nárseni estigenim bar: ózimiz jaratylys dep atap júrgenimiz sazdan kóze jasaıtyn qumyrashy ispetti, desedi, endeshe, eger ol bir ádemi kózeni jasap shyǵarsa, onda ol mundaıdyń ekinshisin de, úshinshisin de, tipti júz shaqtysyn da jasaı alady ǵoı. Muny aıtyp turǵan sebebim, senora gersogıná óz bıbim senora Dýlsıneıa Tobosskaıadan esh te bir kem emes.

Don Kıhot gersogınáǵa qarap bylaı dedi:

— Myna bir jaıdy qaperge alyp qoıyńyz, mártebeli hanym: birde bir kezbe rysarda tap myna mendegideı sóılempaz ári qaljyńbas atqosshy bolǵan emes; eger ózińizge, joǵary mártebeli senora, kem degende birneshe kún qyzmet etkenimdi hosh kórseńiz, onda buǵan is júzinde kózińiz jeter edi.

Gersogıná buǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Meıirban Sanchonyń ázilqoılyǵy maǵan ábden unaıdy; bul onyń aqylsyz emestiginiń aıǵaǵy, — topastaý adamdar, muny endi ózińiz de bilesiz ǵoı, senor Don Kıhot, ázil men qaljyńǵa joq keledi, al meıirban Sancho — ázilqoı ári qaljyńbas bolsa, onda men ony tap osy qazir aqylman dep tanýǵa barmyn.

— Sondaı-aq, myljyń dep, — dep qosyp qoıdy Don Kıhot.

— Onda tipten jaqsy, — dep ilip áketti gersog. — Erekshe zerdelilik sózge sarańdyqpen úılesim tappaıdy. Al, qazir endi, kóp sózdi qoıyp, sizdi, dańqty Qaıǵyly Beıne Rysary...

— Arystan Rysary deý kerek, sharapatty myrzam, — dep qystyryla ketti Sancho, — beıneler men beıneleýler degenniń bári bitti, endi qalǵany tek arystandar ǵana.

— Sonymen, sizdi, senor Arystan Rysary, qamal-saraıyma shaqyram, — dep sózin jalǵady gersog, — bul aradan ol onsha qashyq emes, ol jerde ózińiz sekildi asa qadirmendi adamdar kórýge laıyqty qonaqjaılylyqtyń jáne bizge qonaqqa kelip turatyn kezbe rysarlarǵa gersogıná ekeýimiz kórsetetin meımandostyqtyń shýaǵyna shomylatyn bolasyz.

Bul eki arada Sancho myrzasynyń erin jónge keltirip, aıylyn jaqsylap tartyp ta úlgergen-di, odan soń Don Kıhot Rosınantqa, gersog óziniń sáıgúligine otyrdy, gersogıná bolsa, ekeýiniń arasynan tabyla ketti, sóıtip bári qamal-saraıǵa qaraı qozǵaldy. Gersogıná, alaıda, Sanchoǵa ózimen qatar júrýge ámir etti, óıtkeni onyń áserli áńgimesi oǵan aıtyp jetkizgisiz qýanysh syılaıtyn. Sancho kóp jalyndyrǵan joq, úsheýdiń ortasyna synalanyp endi de, tórtinshi suhbattas qaqynda ortaq áńgimege aralasa bastady, — gersog pen gersogıná buǵan qatty yrza boldy, óıtkeni olar kezbe rysar men onyń aýzy tynym tappaıtyn atqosshysyn qonaq etetin jaǵdaıdyń tap kelgenin ózderi úshin tótenshe bir sáttilikke balap edi.

HHHİ taraý

Bul taraýda ne qıly keremet oqıǵalar baıandalady.

Sanchonyń qýanyshy sheksiz bolatyn, óıtkeni gersogınányń iltıpatyna ilikkeninde shúbási joq-ty, osy sebepti onyń qamal-saraıynda don Dego qojalyǵy men Basılonyń úıindegideı myrǵamǵa batýdan úmitti edi; ol jan raqatyn keshkendi unatatyn, al ómirdiń qyzyǵyn kórip qalýǵa múmkindik jasaıtyn sondaı bir sát kezdesse, aıdarynan shap berip ustaı alatyn.

Odan ári hıkaıada bylaı delinedi: osy shoǵyr jazǵy saraıǵa, basqasha aıtqanda, qamal-saraıǵa jaqyndamastan biraz buryn ilgeri ozyp ketken gersog erterek baryp, malaılaryn jınap, Don Kıhotty qalaı qarsy alý kerektigin aıtyp, tıisti tártip bergen edi, sóıtip Don Kıhot gersogınámen birge qamal-saraı qaqpasyna kelip jetken kezde qarsy aldynan ádemi alqyzyl atlastan tigilgen, etegi tobyqqa deıin jetetin, ádette tańǵy kıim-keshek dep atalatyn kıimi bar, álde malaı ma, álde atshy ma, eki jigit shyǵyp, áne-mine degenshe bolmaı ony atynan kóterip túsirdi de:

— Mártebeli myrza, raqymshylyq jasap gersogınányń attan túsýine járdemdesip jiberseńiz, — dedi.

Don Kıhottyń járdemdeskisi kelgen, biraq sol arada gersogıná ekeýiniń arasynda uzaqqa sozylǵan sypaıygershilik “siz-biz” bastaldy da ketti; alaıda, gersogıná óz degeninen qaıtpaı, atynan tek gersogtyń kómegi arqyly ǵana túsetinin aıtyp turyp aldy, óıtkeni mundaı dańqty rysardy bekerden-beker mazalaýǵa ózimdi laıyq sanamaımyn, dedi. Aqyr sońynda gersog bermen jaqyndap, zaıybynyń attan túsýine kómektesti; sóıtip, bári daladaı keń ishki aýlaǵa kirgen kezde súp-súıkimdi eki qyz júgirip kelip Don Kıhottyń ıyǵyna kóz jaýyn alatyn alqyzyl mantıany japty, sol boıda-aq galereıa bitkenniń bárinde erkek-áıeli aralas malaılar paıda bola ketip, qatty daýystap:

— Hosh keldińiz, kezbe rysarlyqtyń qýanyshy men maqtanyshy! — desip shýlasa bastady.

Sonymen bir mezgilde olardyń barlyǵy nemese barlyǵy derlik gersog pen gersogınáǵa jáne Don Kıhotqa qutylaryndaǵy hosh ıisti suıyqtyqty búrkip jatty, buǵan Don Kıhot keremetteı aıran-asyr boldy. Osy arada ol óziniń jalǵandyqtan aýlaq, shyn mánindegi naǵyz kezbe rysar ekenine aqı-taqı kóz jetkizip, soǵan kámil senip te qaldy, óıtkeni ótken zamandarda osyndaı rysarlarǵa jurt qandaı qurmet-qoshemet kórsetse, — al munyń jaıy oǵan romandardan jaqsy málim-di, — ózine de dál sondaı qurmet-qoshemet kórsetilip jatqan-dy.

Sur jorǵasyn qaqpa syrtyna tastap, gersogınányń sońynan ergen Sancho qamal-saraıǵa ótip ketken, biraq shamalydan keıin esegin jalǵyz qaldyrǵanyna opyna bastady, sóıtken soń gersogınány qarsy alýǵa shyqqan áldebir jasamys dýenáǵa jaqyndap, oǵan bylaı dep sybyrlady:

— Senora Gonsales, nemese qalaı ataýshy edi ózińizdi...

— Meniń esimim — doná Rodrıges de Grıhalba, — dep jaýap qatty dýená. — Jaıshylyq pa, qurmettim?

Sancho oǵan bylaı dedi:

— Maǵan mynadaı bir jaqsylyq jasap jiberseńiz demekshi em: qamal-saraı qaqpasynyń syrtyna shyqsańyz, — onda meniń sur esegim tur, mine, sony, raqymshylyq jasap, atqoraǵa kirgizip qoıýǵa ámir etseńiz, já bolmasa ózińiz apara qoısańyz: esegim baıǵus ózi sondaı úrgelek, sondyqtan qandaı jaǵdaıda da japadan-jalǵyz qala almaıdy.

— Malaıy sekildi myrzasy da osynsha ádepti bolsa, jetisken ekenbiz! — dep saldy dýená. — Joǵalt kózińdi bul jerden, baýyrym, — seniń de, munda senimen birge kelgenniń de tezirek qarań batsyn, — óz esegińdi óziń kút, bul qamal-saraıdaǵy dýenálar ondaı ispen aınalyspaıdy.

— Olla-billá, shyn sózim, — dedi Sancho qarsylyq bildirip, — myrzamnyń aıtqan bir áńgimesinen, — ol ózi ne qıly hıkaıany kóp biledi, ol jaǵynan oǵan teń keler eshkim joq, — Lanselot

Brıtanıadan kelip jetken shaqta:

Qamqor boldy freılınalar oǵan,

Al sáıgúligine — prınsessalar,

degenin óz qulaǵymmen estigem, al meniń esegimdi senor Lanselottyń mástegimen salystyrý tipten obal ǵoı.

— Áńgime bylaı, baýyrym, — dedi dýená, — eger sen qyljaqbas bireý bolsań, onda álgindeı ázilsymaqtaryńdy sondaıdy unatatyndarǵa jáne soǵan aqsha tóleıtinderge baryp aıt, al menen alatynyń fıga³¹ ǵana.

— Endeshe, tipten jaqsy, — dep ilip áketti Sancho, — qalaı bolǵanda da, áıteýir, fıgańyz babymen pisip-jetilgen sekildi ǵoı, olaı deıtinim, jas shamasy jaǵynan ol, menińshe, ózińizben túıdeı qurdas sıaqty.

— Arsyz ıt! — dep aıqaılap jiberdi ashý qysqan dýená. — Jaspyn ba, jasamyspyn ba — bul jaıynda qudaıdyń aldynda ǵana esep berem, sen sıaqty alaıaqqa, boq sasyǵan bireýge emes!

Onyń ashynǵannan shyqqan ashshy daýysyn gersogıná da estip, jalt qarap, yzaǵa býlyqqan dýenányń kózine qan tolyp ketkenin kórip, ne bolǵanyn surady.

— Ne bolsyn, myna buzaqy, — dep jaýap qatty dýená, — qaqpanyń syrtynda qaldyrǵan esegimdi atqoraǵa alyp bar dep maǵan qadaldy da qaldy, qaıdaǵy bir Lanselotqa qaı jerde qyzmet etip júrgeni beımálim qaıdaǵy-jaıdaǵy freılınalardy mysalǵa keltirip, sol kezde dýenálar onyń sáıgúligine qamqorlyq jasap jatqan edi, dep sandyraqtady, munyń bári az bolǵandaı, meni kempir dep kemsitti.

— Óz basym muny qorlaýdyń eń aýyry dep baǵalar em, — dep

qulaqqaǵys etti gersogıná.

Sosyn Sanchoǵa qarap bylaı dedi:

— Doná Rodrıgestiń áli jas ekenin qaperińe al, qurmetti Sancho, jamylǵy jamylyp júrgeni — egde tartqandyǵy emes, jurt ózin qurmet tutsyn degeni jáne dástúr talaby.

— Ony ádeıi renjitý úshin áldene desem, bul dúnıeden baqyt tappaı-aq óteıin, — dep sóılep ketti Sancho. — Ol kisige álgini aıtqan jalǵyz ǵana sebebim: esegimdi sondaı jaqsy kórem, sondyqtan ony myna senora doná Rodrıges sekildi meıirimdi jannyń qamqorlyǵyna senip tapsyrýǵa bolady-aý dep oılaǵam.

Don Kıhot munyń bárin estip turǵan-dy.

— Sancho! Osy jerde osyndaı áńgime aıtýdyń jóni bar ma? — dedi ol aqyry.

— Senor! — dep jaýap qatty Sancho. — Qaı jerde júrse de adam óz zárýligi jaıynda áńgime qylady: tap osy jerde men esegimdi esime aldym, sosyn tap osy jerde sol jaıynda áńgime ettim, al eger ony atqorada esime alsam, onda atqorada da áńgime qylar em.

Gersog buǵan mynadaı lebiz bildirdi:

— Sancho aqylǵa qonymdy sóz aıtty jáne onyń eshqandaı kinási joq. Esek jemnen kende bolmaıdy, sondyqtan Sancho eshteńege alańdamaı-aq qoısyn: ózine qandaı kútim jasalsa, esegine de sondaı kútim jasalady.

Don Kıhottan basqanyń bárin kóńildendirgen osy áńgimeden keıin, oǵan baspaldaqpen joǵary kóterilýge usynys jasalyp, ony qabyrǵalaryna aıryqsha baǵaly qamqa jáne altyn talshyǵy aralastyra toqylǵan kilemder ilingen zalǵa ótkizdi; alty qyz kelip saýyt-saımanyn sheship, oǵan paj³² sekildi qyzmet kórsete bastady, — jurttyń bári ózin shyn mánindegi kezbe rysar dep oılaıtynyna kózi jetip, kóńili senýi úshin Don Kıhotqa qandaı kútim jasap, ne isteý keregin gersog pen gersogıná olarǵa aldyn-ala úıretip, kúni buryn qulaqqaǵys etip qoıǵan edi. Saýyt-saımannan arylǵan, tyrıǵan aryq, uzyntura, ebedeısiz, eki urtynyń qabysyp qalǵany sonsha, quddy ishki jaǵynan bir-birin súıip jatqandaı kórinetin Don Kıhottyń ústinde tek túıe jún kamzoly men qýyqtaı sharovary ǵana qalǵan-dy, bul kespiriniń kúıki kóringeni sonsha, eger qyzdar baıqaýsyz kúlip qoımaýǵa baryn salmasa (bul jóninde qojaıyndarynan olar arnaıy nusqaý alǵan), onda endigi kúlkiden ishek-sileleri qatqan da bolar edi.

Budan keıin qyzmetshi qyzdar jeıdesin aýystyrý úshin onyń tyr jalańash sheshinýin ótindi, biraq ol buǵan úzildi-kesildi qarsylyq bildirip, kezbe rysarǵa júrektilik qandaı jarasymdy bolsa, ádeptilik te sondaı úılesimdi qasıet ekenin málim etti. Áıtkenmen, ol Sanchoǵa taza jeıdeni alýǵa ámir etip, onymen birge sándi jınalǵan tósek turǵan basqa bólmege kirip kilttenip aldy da, jeıdesin aýystyryp kıdi; Sanchomen ońasha qalǵan Don Kıhot oǵan bylaı dedi:

— Jańa týǵan saıqymazaq, baıaǵyda týǵan sý myı, qane jaýap ber: qalaı qurmetteýge de laıyq qadirmendi dýenányń aryn tógýge, qorlaýǵa qalaı ǵana dátiń bardy? Esegińdi eske túsiretin basqa qolaıly ýaqyt tappadyń ba jáne ózimizdi osynsha qonaqjaılyq kórsetip qarsy alyp jatqan senorlar kóligimizdi qaraýsyz qaldyrady dep oılap pa eń? Qudaı aqy, Sancho, ózińe óziń ıe bolsańshy, ıirilgen jibińdi kózge kórsete bermeseńshi, áıtpese derevnályq qarabaıyr mata ekenińdi jurt birden baıqap qoıady ǵoı. Esińde ustaǵyn, kúnákar pende, malaıy neǵurlym izetti jáne ónegeli bolsa, myrzasy da soǵurlym zor qurmetke ıe bolady, sondaı-aq prınstiń basqa adamdardan aıyrmashylyǵyn ańǵartyp turatyn basty qasıetiniń biri — ózi qandaı kelisti kórinse, malaılarynyń da sondaı kelisti kórinetini. Sen de bir sor boldyń ǵoı maǵan, pátýasyz-aı! Apyraı, jurt ózińdi áńgúdik mujyq, daraqy saıqymazaq dep tapsa, meni de alaıaqqa ári aldamshyǵa jorıtynyn qalaı ǵana túsinbeısiń? Joǵa, onyń jaramaıdy, dostym Sancho, ondaıdan aýlaq bol. Myljyńdaý men qaljyńdaýdyń shegin bilmeıtinder jaza basqan alǵashqy adymynda-aq júrek aınytar qýys keýde qyljaqbasqa aınalyp shyǵa keledi. Aýzyńa ıe bol. Aýzyńnan shyǵarmas buryn ár sózińdi mólsherlep, bezbendep al, sondaı-aq, mine, aqyr sońynda, jaratqan ıemizdiń járdemimen jáne ózimniń aıbynymmen dańqymyzdy asyryp, dáýletimizdi tasytatyn jerge tap bolyp turǵanymyzdy qaperińde usta.

Myrzasynyń buıryǵyn buljytpaı oryndaý maqsatynda Sancho aýzyna qaqpaq qoıýǵa, endigi jerde orynsyz ári oılanbaı aıtylǵan bir sóz aýzynan shyqsa tilin kesip tastaýǵa ýaǵda berdi; endi eshteńege alańdamańyz: meniń minez-qulqyma qarap neǵylǵan adam ekenimizdi eshkim sezbeıtin bolady, dedi.

Don Kıhot kıimin aýystyrdy, semserin beline baılady, ıyǵyna alqyzyl mantıany ildi, qyzmetshiler usynǵan jasyl atlas beretti basyna kıdi, sóıtip osyndaı keıipte keń zalǵa shyqty: munda ony eki qatarǵa tizilip, qol shaıatyn saýyt ustaǵan qyzdar tosyp tur edi; osynaý salt-joralǵynyń bári tolyp jatqan ıilip-búgilý jáne basqa da rásimdermen qosa qabat atqaryldy. Odan soń Don Kıhotty qamal-saraı ıeleri kútip otyrǵan asqanaǵa ertip barý úshin saraıdyń aǵa malaıy bastaǵan on eki paj keldi. Don Kıhotty aınala qorshap alǵan pajdar ony saltanatty túrde jáne meılinshe zor qurmetpen dastarqany kóz jaýyn alardaı jaınap turǵan, biraq bar bolǵany tórt-aq adamǵa arnap jaıylǵan, ekinshi bir zalǵa ótkizdi. Tabaldyryq aldynan ony gersog, gersogıná jáne dárejeli bir sváshennık qarsy aldy; bul ózi muragerlik bılikke ıe bolý quqy bar knázdarda dinı tálimger qyzmetin atqaratyndar sanatyndaǵy, ózi knáz bop jaralmaǵandyqtan týa bitti knázdardy osy ataqqa qalaı laıyq bolýdy úıretýge qaýqarsyzdar sanatyndaǵy, rýhanı taıazdyqtaryn joǵary laýazymdy adamdardyń zańǵar beınesiniń ólshemine aınaldyrýǵa tyrysyp baǵatyndar sanatyndaǵy, rýhanı shákirtterin qanaǵatshyldyqqa úıretem dep júrip olardy tas sarańǵa aınaldyratyndar sanatyndaǵy sváshennık edi, — erli-zaıypty gersogtarmen birge Don Kıhottyń aldynan shyqqan dárejeli sváshennıktiń adamı beınesi, asyly, osyndaı bolsa kerek. Gersog Don Kıhotqa oryndy tórden usyndy, anaý áýelde tartynshaqtaǵanymen, aqyry amalsyz kóndi. Don Kıhottyń qarsy aldyna dinı tálimger jaıǵasty, gersog pen gersogıná onyń oń jáne sol jaǵynan oryn aldy.

Sol arada turǵan Sancho mynadaı aqsúıek adamdardyń myrzasyna kórsetip jatqan qurmetine ań-tań bop ańtaryla qarap qaldy; Don Kıhotty tórge otyrýǵa kóndirý úshin gersogtyń qansha áýrege túskenin kórgen ol:

— Myrzalar ruqsat etse, bir joly selomyzda ústel basyna otyrý jaıynda aıtys týa qalǵanda ne bolǵanyn aıtyp bereıin, — dedi.

Bul sózdi estigende Don Kıhot selk ete qaldy, — shamasy, Sancho óreskel birdeńeni bylsh etkize me dep qaýiptense kerek. Sancho oǵan kóz tastap, bárin túsine qoıdy da, bylaı dedi:

— Aýa jaıylyp ketedi-aý nemese qolaısyz birdeńe aıtyp qoıady-aý dep qoryqpańyz, marhabatty myrzam, kóp pe álde az ba, maqtap pa álde dattap pa — qalaı sóıleýim kerektigi jóninde manaǵy aıtqan keńesińizdi áli umyta qoıǵan joqpyn.

— Ondaı nárse esimde joq, — dedi Don Kıhot, — ne aıtqyń kelse de aıta ber, tek qysqa sóıle.

— Endeshe, — dep sózin jalǵady Sancho, — sizderge aqıqat shyndyqty aıtyp bergim keledi, onyń ústine, osy arada otyrǵan Don Kıhot myrza báribir ótirik aıtýyma jol bermeıdi.

— Maǵan salsań, Sancho, — dep ilip áketti Don Kıhot, — ótirikti qansha sýqıtqyń kelse de sýqıta ber, saǵan qoı demeımin, biraq aldymen ne aıtatynyń jaıynda oılanyp al.

— Oılanǵanda qandaı, ábden ıin qandyrdym, jeti ret ólshedim, tek segizinshide ǵana kesip otyrmyn jáne buǵan qazir-aq kózińiz jetedi.

— Myna mundardy qýyp jibergenderińiz jaqsy bolatyn edi, áıtpese onyń ne jaıynda ottaıtynyn bir qudaıdyń ózi biledi, — dedi Don Kıhot úı ıelerine.

— Kúıeýimniń ómirimen ant eteıin, — dedi gersogıná, — Sancho janymnan bir adym da jyraq ketpeıdi. Ony sondaı jaqsy kórem jáne óte aqyldy adam dep bilem.

— Laıqatty bolmasam da, ózim jaıyndaǵy jyly sózińiz úshin, mártebeli hanym, qudaı aqyl-esińizdi serik qyp júz jasaýǵa jetkizsin, — dep málim etti Sancho. — Al, aıtaıyn degenim mynaý edi. Selomyzdaǵy bir ıdalgo qonaqqa kisi shaqyrady, al ózi óte baı jáne tekti tuqymnan shyqqan adam edi, sebebi Alamos de Medına del Kampo tuqymynan bolatyn jáne doná Mensá de Kınoneske úılengen-di, al bul áýlıe Iakov ordeniniń rysary Alonso de Maranonnyń qyzy-tuǵyn, sol Alonso aqyry Erradýrda sýǵa ketip óldi ǵoı, al budan birneshe jyl buryn sonyń qyrsyǵynan selomyzda shataq shyqqany bar, estýimshe, oǵan myrzam Don Kıhot ta aralasqan edi jáne sol shataqtyń tusynda usta Balbastronyń balasy Tomasılo Sandalbaı soqqyǵa jyǵylǵan bolatyn. Al, aıtyńyzshy, qadirmendi myrzam, osy ótirik pe endi? Qudaı úshin, shyn deńizshi, áıtpese senorlardyń meni sýaıt dep, ótirikshi dep oılap qalýy múmkin.

— Osy ýaqytqa deıin seni ótirikshiden góri sýaıtqa kóbirek uqsatyp edim, — dep tálimger sózge kılikti, — áıtkenmen, keıin kim bop shyǵatynyńdy bile almaı otyrmyn.

— Sen sonshalyqty kóp esimdi ataısyń, Sancho, sonshalyqty kóp nyshandy alǵa tartasyń, — dedi Don Kıhot, — sondyqtan, shamasy, shyndyqty aıtyp turǵan shyǵarsyń, ony moıyndamasqa lajym joq. Alaıda áńgimeńdi ármen jalǵa jáne qysqartyp aıt, áıtpese qalaı bastaǵanyńa qaraǵanda, myna túrińmen eki kún boıy aıtsań da aıaǵyna jetkize almaıtyn sekildisiń.

— Jo-joq, maǵan qýanysh syılaǵysy kelse, qysqartpasyn, — dep qarsylyq bildirdi gersogıná, — kerisinshe, eger shynymen qajet bolsa, tipti alty kún boıy aıtsa da, óz bilgeninshe aıta bersin, esesine bul meniń ómirimdegi eń baqytty kúnder bop qalady.

— Sonymen, marhabatty myrzalar, — dep sózin jalǵady Sancho, — jańaǵy ıdalgony men ózim bes saýsaǵymdaı bilem, sebebi onyń úıi meniń úıimnen qol usynymdaı ǵana jerde, sóıtip, endi ol, álginde aıtylǵandaı, úıine bir aq júrek kedeı sharýany qonaqqa shaqyrady ǵoı.

— Tezdet, shyraǵym, — dep sváshennık ony bólip jiberdi, — eger osylaı jalǵastyra berseń aqyrzaman ornaǵansha da aıtyp bitpessiń.

— Qudaı qýat berse, odan áldeqaıda erte úlgerermin, — dep short kesti Sancho. — Aıtaıyn degenim, sóıtip sharýa álgi atalǵan ıdalgonyń úıine qonaqqa kelmeı me endi; dúnıeden ótip te ketti ǵoı ol, álgi ıdalgony aıtam, topyraǵy torqa bolǵyr, ana dúnıege kádimgi áýlıe adam sekildi attanypty desedi, ras, men ózim kórgen joqpyn, ol kezde Temblekede shóp shaýyp júrgem...

— Qudaı aqy, balam, Temblekeden múmkin bolǵanynsha tezirek qaıtyp oralshy jáne ıdalgony jerleýge qatyspaı-aq qoıshy, áıtpese sen aıtyp bitkenshe bireýimizdi jerlep te qoıýy ǵajap emes.

— Sóıtip, endi, — dep Sancho sózin jalǵady, — ekeýi ústel basyna otyrmaqshy bolady, — ekeýi de kúni keshegideı kóz aldymda...

Sanchonyń áńgimesindegi sheginister men irkilister tálimgerdiń jynyn keltire bergenine erli-zaıypty gersogtardyń aıyzy qanyp, odan ózgeshe bir raqat taýyp otyrdy, al Don Kıhottyń zyǵyrdany qaınap, qany basyna shapshydy.

— Aıtaıyn degenim, — dep Sancho sózin jalǵastyra tústi, — sóıtip, endi ústel basyna jaıǵasatyn da kez keledi ǵoı, biraq sol arada sharýa tórdegi orynǵa ıdalgonyń ózi otyrýy keregin aıtyp qoımaıdy, al ıdalgo bolsa sharýanyń otyrǵany jón ekenin aıtyp qoımaıdy, óz úıinde ózi belgilegen tártip oryndalýǵa tıis ekenin alǵa tartady; alaıda sharýa kishipeıildiligi men kórgendiligin baıqatyp qalǵysy kelip, tabandap turyp alady; aqyr sońynda ıdalgo ashýlanyp ketedi de, sharýany ıyǵynan qapsyra ustap, tórdegi orynǵa kúshpen otyrǵyzyp: “Áı, otyrsańshy, sen keshshe! Qaı jerge jaıǵaspaıyn meıli, meniń ornym báribir tór sanalady ǵoı!” depti. Mine, áńgimemniń bary osy, ádiline kelsek, munyń oryndy jerinde aıtylǵanyna kámil senimdimin.

Don Kıhottyń beti qyzyl teńbildenip ketti, qońyrqaı tartqan óńinen bul anyq kórinis berip turdy; Sanchonyń ısharatyn Don Kıhottyń bek jaqsy túsingenin sezgen, sondyqtan atqosshysymen qosa ózderine de renish bildirip júrmesin dep qaýiptengen úı ıeleri bul eki aralyqta kúlkini qoıyp, baısaldy keıipke engen edi. Áńgime taqyrybyn ózgertý úshin jáne Sanchonyń shatty-butty sózine tyıym salý maqsatymen gersogıná Don Kıhottan senora Dýlsıneıadan habar alyp turasyz ba, sońǵy ýaqytta oǵan syılyqqa qansha dáý men zulymdy attandyrdyńyz, óıtkeni, sirá, talaıyna jer qaptyryp úlgergen de shyǵarsyz, degen saýal qoıdy. Don Kıhot oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Senora! Baqytsyzdyǵymnyń bastalǵan kezi málim bolǵanymen, aıaqtalar kezi beımálim. Men dáýlerdi de jeńgenmin, oǵan syılyqqa janalǵyshtar men jaýyzdardy da attandyrǵanmyn, biraq ol jadylanyp qoıylsa jáne surqynan adam shoshıtyn sharýa áıelge aınaldyrylsa, olar ony qaıdan izdep tappaq?

— Áı, bilmeımin-aý, — dep Sancho Pansa sózge aralasty, — maǵan álemde odan asqan sulý joqtaı kórinip edi. Qalaı bolǵanda da, áıteýir, shıraqtyǵy men sekirýge beıimdigi jaǵynan kerilgen arqanda bıleıtin darshylardyń kez-kelgenin jolda qaldyrady. Shyn aıtam, senora gersogıná, ol aýmaǵan mysyq qusap máshige jerden bir-aq sekirip mine alady.

— Sen, nemene, ony jadylanǵan kezinde kórip pe eń, Sancho? — dep surady gersog.

— Kórmegende she! — dep jaýap qatty Sancho. — Sıqyrlaý degen páleniń qarmaǵyna jurttan buryn men ilikpegende, shaıtan iliksin be? Jo-joq, ol shynymen-aq jadylanǵan... týra siz ben biz sıaqty!

Dáýler, janalǵyshtar men sıqyrshylyq jaıyndaǵy bul áńgimeniń bárin estip otyrǵan tálimger mynaý Lamanchalyq Don Kıhottyń tap ózi ekenin uqty, onyń bastan keshken hıkaıasyn gersog qolynan tastamaı oqyp júretin, sol úshin tálimger oǵan talaı márte renish bildirip, mundaı pátýasyz nárselerdi oqý pátýasyzdyq sanalatynyna ony sendirip baqqan-dy. Endi qazir joramalynyń durystyǵyna kózi anyq jetkennen keıin qolma-qol ashý shaqyryp, gersogqa qarap doldana sóılep ketti:

— Sharapatty myrzam! Myna buzyqtyń qıampurys isteri úshin qudaıdyń aldynda jaýap berýińizge týra keledi. Baıqaýymsha, mynaý álgi Don Kıhot pa, Don Dáldúrish pe nemese taǵy qalaı atalýshy edi, ózińiz oılaıtyndaı sonshalyqty bir alyp bara jatqan aýysh emes sekildi, sondyqtan onyń aqymaqtyqtary men esalańdyqtaryna kóz juma qaraýyńyzǵa bolmaıdy.

Odan soń ol Don Kıhotqa qaraı eńse buryp, bylaı dedi:

— Al, aıtyńyzshy, áýmeser neme: kezbe rysarsyń dep, dáýlerdi jeńip, jaýyzdardy tutqynǵa alyp júrsiń dep ılandyrǵan kim sizdi? Aqylǵa kelińiz de, myna sózimdi este ustańyz: úıińizge qaıtyńyz, bar bolsa balalaryńyzdy baǵyńyz, sharýashylyqpen aınalysyńyz, dúnıe kezip tentirep, kóktegi tyrnaǵa qol sozǵandy, tanys-beıtanys abzal jandardyń kúlkisine qalǵandy qoıyńyz. Bále-jalasy óz basynan aýyspaǵyr kezbe rysarlar dúnıede bolǵan jáne qazir de bar degendi qaıdan taptyńyz? Dáýler — Ispanıanyń, janalǵyshtar — Lamanchanyń qaı jerinde júr, sondaı-aq anaý álgi jadylanǵan Dýlsıneıalar men ózińiz jaıynda jazylǵan ne shuraıly pátýasyz hıkmetter qaıda qanekı?

Don Kıhot qadirmendi tálimgerdiń sózin zer sala tyńdady, al anaý aıtaryn aıtyp únsiz qalǵan kezde, erli-zaıypty gersogtarǵa degen qurmetine de qaramastan, ornynan atyp turdy da, tula boıyn kernegen ashý-yzadan júzi tútigip, sóılep qoıa berdi...

Alaıda, onyń jaýabyna jeke taraý arnaǵan laıyq.

HHHİİ taraý

Ózin kinálaýshyǵa Don Kıhottyń qandaı jaýap qaıtarǵany jaıynda, sondaı-aq mańyzdy da qyzyqty basqa da oqıǵalar jóninde.

Sonymen, Don Kıhot ornynan atyp turdy, tula boıy qalsh-qalsh etip, qatty tolqyǵannan demi tarylyp, bylaı dep sóılep ketti:

— Myna ózim kelip turǵan shańyraq, mártebeli adamdardyń qatysyp otyrýy, sondaı-aq dinı dárejeńizdi qashan da qurmet tutqanym jáne qazir de qurmet tutatynym ádiletti ashýymdy aýyzdyqtap, shekten shyǵarmaı tur. Endeshe, osy aıtqandaryma oraı jáne jurttyń bárine málim jaıdy, atap aıtqanda: ǵalymdar áıel qarýynan, ıaǵnı tilden basqa eshqandaı qarýdy qoldana almaıtynyn qaperde ustaı otyryp jáne tap osy qarýdy paıdalana otyryp ózińizben, — aıta ketkenniń artyǵy joq, sizden turpaıy balaǵat sóz emes, basalqaly aqyl-keńes estýim kerek edi, — terezem teń jaǵdaıda aıqasqa túskeli turmyn. Kúnádan aryltýdy kózdeıtin jáne izgi nıetten týyndaǵan jazǵyrýǵa múldem basqa jaǵdaı men basqa ýaqyt qajet, — qalaı bolǵanda da, meni dúıim jurttyń aldynda jáne barynsha qatań túrde aıyptaý arqyly izgi nıetti jazǵyrýdyń sheńberinen shyǵyp kettińiz, óıtkeni bul maqsat qatygezdik emes meıirimdilik arqyly iske asady, osy sebepti mán-jaıynan múldem habaryńyz joq kúnálardy aıyptaı otyryp, kúnákardy áı joq, sháı joq aýysh, dáldúrish atandyrǵanyńyz tipten orynsyz bop shyqty. Shyn máninde de, meni áshkerelep, masqaralap, sharýashylyqpen aınalysý úshin, áıelim men balarymdy baǵyp-qaǵý úshin, — al mende áıel men bala bar ma, ony da bilmeısiz, — úıime attandandyryp jibergińiz keletindeı qandaı aqymaqtyqtarymdy kórip otyrsyz, mine, osyǵan jaýap berińizshi? Apyraı, osylaısha tóbeden túskendeı bop kezbe rysarlyqqa jón-joba kórsetý úshin, kezbe rysarlar jaıynda úzildi-kesildi pikir aıtý úshin tálimger qaqyn paıdalanyp bireýdiń otbasynan oryn taýyp alý, áldenendeı bir arzanqol pansıonda tárbıelenip, aýmaǵy jıyrma-otyz mıl ǵana óńirden alysqa uzamaı ómir ótkizý jetkilikti bolǵany ma? Álde, oıyn-kúlkiden jerinip jıhan kezý jáne aıbyndylar ǵana máńgilik dańq otaýyna kóterile alatyn qıa bettermen tike órleý — bolymsyz sharýa, qyzyq qýýmen kún ozdyrý ma sonda, sizdińshe? Eger meni rysarlar nemese aıdyny asqan, bolyp-tolǵan shonjarlar aýysh atandyrsa, onda muny ar-namysymdy aıaqqa taptaý dep baǵalaǵan bolar em, al endi ózderi eshqashan kezbe rysarlyq jolymen júrmegen, kórgeninen kóz jazbaıtyn áldebireýler meni kemaqyl dep jatsa, onda buǵan eshqandaı mán bermeımin: men — rysarmyn jáne, qudaı sony hosh kórip jatsa, dúnıeden rysar bop ótemin de. Bireýler isip-kebingen ataqqumarlyqtyń dańǵyl jolymen taltańdaıdy, endi bireýler árkimge aryn satqan jaramsaqtyq jolymen jorǵalaıdy, úshinshiler — esebi túgel ekijúzdilik jolymen jylmańdaıdy, tórtinshiler — shynaıy dinı senim jolymen júredi, al men bolsam, juldyzym belgilegen baǵdar boıynsha kezbe rysarlyqtyń tar soqpaǵymen kele jatyrmyn, sol úshin tirshiliktegi barlyq jan raqatynan bas tarttym, biraq ar-uıatymnan bas tartqam joq. Men qorlanǵandardy qorǵadym, qısyq-qyńyrdy túzettim, qıampurystyń jynyn qaqtym, dáýlerdi tize búktirdim jáne qubyjyqtardyń mysyn bastym. Meniń ǵashyq bolý sebebim de málim: kezbe rysarlar áıteýir bireýge ǵashyq bolýǵa tıis, biraq men lázzatqumar ǵashyqtar sanatynan emespin, meniń mahabbatym — syrttaı unatyp, syrttaı súısinýden aspaıtyn beıkúná mahabbat. Men qashan da tek izgi maqsattar jeteginde júrem, atap aıtqanda: árkimge jaqsylyq jasaýdy jáne eshkimge zalal tıgizbeýdi kózdeımin. Al, endi neǵyldeısizder, meıirban myrzalar, asyl týǵan gersog pen gersogıná, osylaı oılaıtyn, osylaı áreket etetin jáne osylaı sóıleıtin jandy aqymaq deýge bola ma?

— Qudaı aqy, jaqsy aıtty! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Endi bar ǵoı, siz, senorym ári qojaıynym meniń, aqtalmaq bop bosqa aýyz aýyrtpańyz, báribir budan artyq aıtý da, oılap tabý da, sendirý de qıyn. Odan soń, kezbe rysarlar buryn bolmaǵan jáne qazir de joq dep boı bermeı turǵan myna senor ózi, áýeli, munyń jaıynan birdeńe baǵamdaı ma eken?

— Al, sen, qurmettim, álgi Don Kıhot aral syılaýǵa ýáde etti dep jazylǵan Sancho Pansa emespisiń? — dep surady tálimger.

— Tap sonyń ózimin, — dep jaýap qatty Sancho, — jáne bul aralǵa basqalardan kem eńbegim sińgen joq. Men sekildiler, jaıynda, ádette: “Jaqsy adamǵa serik bolsań jaqsy qasıeti juǵysty bolady”, deıdi; sosyn taǵy: “Synyqtan ózgeniń bári juǵady”, sonan soń: “Aıaly aǵashtyń kóleńkesi de saıaly” degen bar. Mine, men de jaqsy senor taýyp, eteginen ustadym, oǵan qyzmet etip júrgenime birneshe aıdyń júzi boldy, sóıtip endi, qudaı qossa, ózim de uzamaı sol kisi sıaqty bop shyǵam, oǵan da raqat, maǵan da raqat: ne aıtatyny bar, ol — ımperator bolady, men — gýbernator bolam.

— Álbette, dostym Sancho, — dep sol arada gersog ony bólip jiberdi, — senor Don Kıhotqa degen qurmetimniń belgisi retinde bos turǵan ájeptáýir sapaly bir araldy seniń qaramaǵyńa berem.

— Jyǵyl tizeńe, Sancho! — dedi Don Kıhot. — Ózińe kórsetken osynaý meıirim-qaıyrymy úshin sharapatty myrzamyzdyń aıaǵyn qush.

Sancho muny buljytpaı oryndady; zyǵyrdany qaınap ketken sváshennık sol arada ústel basynan turdy da, gersogqa qarap bylaı dedi:

— Sharapatty myrzam, dinı dárejem sizdiń de tap myna kúnákarlar sekildi nágúman ekenińizdi aıtýǵa májbúr etip tur. Aý, bulardyń esýastyǵyn deni saý, esi durys adamnyń bári birdeı qolpashtaı bergen soń bular qalaı ǵana esalańdanbasyn! Meıli, báıek bola berińiz bularǵa, sharapatty myrzam, bular ketkenshe úıimde bola turam jáne túzeýge kónbeıtindi aıyptaımyn dep te álekke túspeımin.

Basqa bir aýyz sóz aıtpaǵan jáne túski asyn da iship taýyspaǵan tálimger shyǵyp júre berdi, gersogtyń ótinish bildirgenine qaırylmady; shyndyǵynda, onyń joq jerden ashý shaqyrǵanyna kúlkisi kelgen gersog onshalyqty qıylyp ótine de qoımaǵan. Kúlkiden tıylǵan soń gersog Don Kıhotqa mynadaı áńgime aıtty:

— Meıirimdi myrza, senor Arystan Rysary, ar-namysyńyzdy áp-ádemi qorǵap qaldyńyz, eseńiz ketken joq, sondyqtan bir qaraǵanda jábirlegendeı kórinetin, biraq shyn máninde ondaıdan aýlaq álgi sózge bola keshirim suratýdyń siz úshin eshqandaı máni qalǵan joq, óıtkeni áıelder sıaqty dinı qyzmetshiler de eshkimdi jábirleı almaıtynyn menen góri ózińiz jaqsy bilesiz ǵoı.

— Durys aıtasyz, — dedi Don Kıhot. — Onyń sebebi mynada: jábir kórsetýge bolmaıtyn adam basqa bireýdi jábirleı almaıdy, al áıelderdiń, balalar men dinı qyzmetshilerdiń bireý ózine shabýyl jasaǵanda qorǵanarlyq dármeni joq, sondyqtan olar bireý ózine qorlyq kórsetti dep oılamaýǵa tıis. Jábirleý men qorlaýdyń arasyndaǵy aıyrmashylyqty menen kem bilmeısiz ǵoı, sharapatty myrzam: qorlyq — ony kórsete alatyn, kórsetetin jáne kórsetýge nıetti adamnyń tarapynan bolady, al jábir — kimniń tarapynan bolsyn kórsetile berýi múmkin jáne onda qorlaý maqsaty bolmaýy da yqtımal. Sizge mynadaı mysal keltireıin: áldebireý kóshede qannen-qapersiz kele jatyr deıik, kenet oǵan on buzaqy tap berip, taıaqpen uryp-soǵa bastaıdy, al anaý óz paryzyn oryndaý maqsatynda semserin sýyryp alady, biraq qarsylastar adam sany jaǵynan basym, sol sebepti ol raıynan qaıtady, ıaǵnı kek alýdan bas tartady, — mundaı adamdy qorlyq kórgen dep emes, jábir kórgen dep ataýǵa bolady. Osy oıdy basqa bir mysal arqyly naqtylaı túseıin: bir adam kele jatady, kenet art jaǵynan bireý kelip taıaqpen urady da, sol boıda aldy-artyna qaramaı qasha jóneledi, anaý tura qýady, biraq qýyp jete almaıdy, — mine, taıaq jegen bul adamdy da qorlyq kórgen dep emes, jábir kórgen deýge bolady, óıtkeni qorlyq kórsetý úshin nıet kerek. Al eger júrginshige, áý basta tipti tasadan bolsyn, taıaqpen tap bergen buzaqy turǵan ornynan tapjylmaı, semserin sýyryp alyp onymen betpe-bet kezdesse, onda bul jaǵdaıda taıaq jegen adamdy bir mezgilde ári jábirlengen, ári qorlanǵan dep tanýǵa bolady. Jábirlengeni — oǵan kútpegen jerden shabýyl jasaldy, qorlanǵany — buzaqy ony qorlamaq nıet kórsetti, ıaǵnı qashyp ketken joq, turǵan ornynda qala berdi. Sonymen, qarǵys atqyr jekpe-jektiń qaǵıdalaryna saı, men ózimdi qorlandym dep emes, jábirlendim dep esepteımin, óıtkeni balalar da, áıelder de qorlaný sezimin bastan keshpeýge tıis, sol sebepti olarǵa qasha jónelýdiń de, turǵan ornynda qala berýdiń de qajeti joq; bul dinı qyzmetshilerge de ortaq jaǵdaı, sebebi birinshilerinde de, ekinshilerinde de, úshinshilerinde de qarý-jaraq pen saýyt-saıman joq, — árıne, olar qorǵanýǵa mindetti, biraq kimge de bolsyn tap berýge mindetti emes. Osy jańa ǵana ózimdi jábirlendim dep biletinimdi aıtqanmyn, biraq qazir endi olaı eseptemeımin, óıtkeni qorlyq kórsetýge bolmaıtyn adam basqa bireýdi qorlaı almaıdy, mine osy sebepti álgi meıirban adamnyń sózinen ózimdi jábirlengendeı kóretin eshteńe sezinbeýge tıispin jáne sezinip te turǵam joq. Bir ǵana ókinishim, onyń qasymyzdan ketip qalǵany, — kezbe rysarlar buryn da bolmaǵan jáne qazir de joq degen oıy men tujyrymynyń qanshalyqty qate ekenin dáleldep berer em. Eger mundaıdy Amadıs pen onyń tolyp jatqan týystary estise, onda olar, árıne, tálimgerimizdiń basynan sıpaı qoımas edi.

— Buǵan daý bar ma, — dep ilip áketti Sancho, — qulashtap turyp bir shaýyp, anar sekildi nemese pisip ketken qaýyn sekildi, joǵarydan tómen qaraı qaq bólip túsirer edi. Olar qaljyńdy bilmegen! Bás tigýge barmyn, eger álgi adamsymaqtyń áńgimesin Rınald Montalvanskıı estise, kres ustaıyn, aýzyn jaqsylap qan jalatar edi de, anaý sosyn úsh jyl boıy jaq ashpaı qoıar edi. Onymen ustasyp kórse etti, ómir boıy óksip óter edi.

Sanchony tyńdap otyrǵan gersogınányń kúlkiden ishek-silesi qatty, sol arada bul oǵan myrzasynan da góri kúlkili, odan da góri esalańdaý sekildi kórindi, basqalar da sol kezde osyndaı oıda boldy. Aqyr sońynda Don Kıhot sabasyna tústi, túski as ishildi, sosyn, ydys-aıaq jınap áketilgennen keıin, tórt qyz boı kórsetti: biriniń qolynda kúmis legen, ekinshisinde kúmis qumyra bar edi, úshinshisi ıyǵyna áppaq qardaı ári keremet sándi súlgi ilipti, al tórtinshisi jeńin shyntaǵyna sheıin túrinip alyp, áppaq qolynda (onyń qoly shynymen áppaq edi) neapoldyq domalaq sabyn ustap tur edi. Birinshi qyz ásem de ábjil qımylmen legendi Don Kıhottyń saqalynyń astyna tosa qoıdy, al Don Kıhot bolsa, bul rásimge ún-túnsiz tańyrqanyp, qoldy emes, saqaldy jýý, shamasy, jergilikti dástúr shyǵar dep oılap qaldy; sol úshin moınyn barynsha alǵa sozdy, ile-shala qumyradan da sý quıyla bastady, al sabyn ustap turǵan qyz qardaı áppaq kóbikti burqyratyp (sabynnyń kópirshigi osyndaı aq shańqan bolatyn), nege bolsa da kóngen rysardyń tek ıegin ǵana emes, sonymen birge betin, tipti kózin de bar kúshin salyp ysqylaı bastady: anaý amalsyzdan kózin tars jumyp aldy. Bolyp jatqan bul qyzyq pen shyjyqta gersog pen gersogınányń aıyby joq-ty, sondyqtan olar myna erekshe jýyndyrýdyń aqyry nemen tynaryn yńǵaısyzdana tosyp otyrdy. Sol arada Don Kıhotty ábden sabyndap bolǵan saqal jýýshy qyz sý bitip qalǵandaı túr jasady, sóıtip qumyraly qyzdy sýǵa jiberdi de, Don Kıhotqa kúte turýyna týra keletinin aıtty. Qumyraly qyz sý ákelýge ketti, Don Kıhot kútip otyryp qaldy; onyń dál osy sáttegi túrindeı oǵash ta kúlkili keıipti tipti kóz aldyna elestetýdiń ózi qıyn edi.

Sol jerde turǵandardyń bári, al bular biraz adam edi, oǵan tesireıe qarap qaldy, Don Kıhot bolsa, kózi jumyq, saqaly sabyn-sabyn bop, kúnge totyǵyp qońyraıyp ketken moınyn jarty kezdeı alǵa umsyndyrǵan qalpy otyrdy da qoıdy, — osyny kórip eshkimniń kúlip jibermegeni adam senbes jaǵdaı boldy ári olardyń asa bir sypaıygershiligin de baıqatty; sotanaq qyzdar qojaıyndaryna kóz toqtatyp qaraýdan qashqaqtaýmen júrdi, al ne jylaryn, ne kúlerin bilmeı qalǵan qojaıyndar: ádepsizdik jasaǵandary úshin olardy jazalaý kerek pe álde Don Kıhottyń osyndaı kúlkili jaǵdaıda qalǵan keıpin tamashalaý qyzyǵyna keneltkeni úshin alǵys aıtý kerek pe — ne isteýge bolatynyna basy jetpeı ishteı arpalysqa túsip otyrǵan-dy. Aqyry sýǵa ketken qyz kelip, Don Kıhotty jýyndyrý aıaqtaldy da, súlgi ustap turǵan qyz betin ábden qurǵatyp súrtip berdi, odan soń tórt qyzdyń tórteýi de ıilip qurmet kórsetip, shyǵar esikke qaraı bet aldy, alaıda munyń ázil ekenin Don Kıhot sezip qalmaýy úshin gersog legen ustaǵan qyzdy shaqyryp alyp:

— Qane, endi meni jýyndyra ǵoı, tek baıqa, sýyń taýsylyp qalmaıtyn bolsyn, — dedi.

Ańǵarymdy da tyndyrymdy qyz onyń qasyna kelip, dáp sol Don Kıhotqa tosqanyndaı etip gersogqa legenin tosa qoıdy; basqalary onyń betin yldym-jyldym ári yqylasty túrde sabyndap, jaqsylap jýyp shyqty, sosyn qurǵatyp súrtti de, ıilip-búgilgen soń jónderine kete bardy. Keıin gersog bir sózinde eger qyzdar ózin de dáp sol Don Kıhotty jýyndyrǵandaı etip jýyndyrmasa, olardy shaldýarlyǵy úshin jazalamaqqa nıettengenin aıtqan edi, biraq olar estilik tanytyp, gersogty da sabynmen jýyndyrý arqyly aıybyn ótepti.

Jýyndyrý rásimin zer sala baqylap turǵan Sancho ózine-ózi bylaı dedi:

— Bul ne degen keremet! Kim biledi, bálkim, munda tek rysarlardyń ǵana emes, sonymen birge atqosshylardyń da saqalyn jýyp beretin dástúr bar shyǵar? Qudaıdyń atymen ant eteıin, ollahı-belláhı aq-adal shynym, bul men úshin úlken dáreje bolar edi jáne olar osynaý izgilikti isterin ustaramen syrǵytyp ótý arqyly támamdasa, tipten tamasha ǵoı.

— Sen ne dep mińgirlep tursyń, Sancho? — dep surady gersogıná.

— Men bylaı dep turmyn, senora, — dep jaýap qatty ol, — basqa shonjarlardyń saraıynda jurt túski astan keıin saqalyn emes, qolyn jýatyn kórinedi degendi talaı estigem. Apyraı, “Kóre-kóre kósem bolasyń” degen sóz shynymen ras eken-aý, sóıte turǵanymen, “Kóp jasaǵan kóp qaıǵy shegedi” degen de bar, alaıda bulaısha jýynýdy qaıǵy dep emes, qýanysh dep qana bilý kerek.

— Bosqa ýaıymdamaı-aq qoı, dostym Sancho, — dedi gersogıná, — ózińdi jaqsylap jýyndyrsyn, kerek bolsa, tipti kir jýǵandaı ǵyp jýyp alsyn dep qyzmetshi áıelderime tapsyrarmyn.

— Saqalymdy jýyp bergenniń ózine raqmet aıtar em, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — ázirge sol da jetedi, qalǵanyn keıin kóre jatarmyz.

— Aǵa malaı! Meıirban Sanchonyń qandaı ótinish bildirgenin estidińiz be? — dedi gersogıná. — Onyń tilegin buljytpaı oryndaýyńyz kerek.

Senor Sanchoǵa qyzmet kórsetýge daıyn ekenin málim qylǵan aǵa malaı tústik ishýge bet alyp, ony ózimen birge ertip ketti; sol arada gersog, gersogıná jáne Don Kıhot úsheýi ústel basyna jaıǵasyp, áskerı sala men kezbe rysarlyqqa qatysy bar neshe alýan nárse jaıyndaǵy áńgimelerin ármen jalǵady.

Don Kıhottyń jadynyń beriktigine súısinis bildirgen gersogıná odan senora Dýlsıneıa Tobosskaıanyń ajary men álpetin sıpattap jáne sýrettep berýin ótindi, — onyń súıkimdiligi jaıyndaǵy jurttyń aýzyndaǵy ańyzǵa sensek, ony aspan asty, jer ústindegi jáne tipti kúlli Lamanchadaǵy asqan sulý arý eken dep oılap qalýǵa bolady-aq, degendi aıtty. Gersogınányń ótinishin tyńdap alǵan Don Kıhot kúrsinip qoıyp, bylaı dedi:

— Eger júregimdi sýyryp alyp, ydysqa salyp, osy turǵan ústelge, týra sizdiń aldyńyzǵaqoıar bolsam, mártebeli hanym, onda oıǵa alýdan artyqqa bara almaıtyn nársem jaıynda sóz qozǵaý azabynan tilim de birjola qutylar edi, óıtkeni onyń júregimde keskindelgen beınesi sonda ǵana kóz aldyńyzǵa tolaıym-tutasymen aıqyn aıan berer edi, al, bylaıynsha, jan teń kelmes Dýlsıneıanyń sulýlyǵyn egjeı-tegjeıli túrde, tıtimdeı ereksheligin tys qaldyrmaı beınelep jáne sıpattap berý meniń qolymnan keler me? Mundaı tapsyrmany men oryndaı almaımyn, ony kenepte beıneleý nemese mármár men mystan músindeý — bul Parrasııdiń, Tımanttyń, Apellestiń qylqalamy men Lısıpptiń qashaýyna ǵana laıyqty is, al onyń atyn jaıý úshin Sıserondyq jáne Demosfendik dilmarlyq kerek.

— Demosfendik degen neni bildiredi, senor Don Kıhot? — dep surady gersogıná. — Mundaı sózdi buryn eshqashan estimeppin.

— Demosfendik dilmarlyq degen de bir — Demosfenniń dilmarlyǵy degen de bir, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — al Sıserondyq dilmarlyq degen sóz Sıseronnan shyqqan — bul ekeýi álemdegi eń aıtýly sheshen.

— Bárekelde, — dedi gersog. — Qoıǵan suraǵyńyz arqyly biraz nárseden beıhabar ekenińizdi baıqattyńyz, gersogıná. Alaıda soǵan qaramastan, senor Don Kıhot, Dýlsıneıa Tobosskaıany sıpattaýǵa kelisim berseńiz bizge zor qýanysh syılar edińiz: munyń ózi tipti jalpylama ári qysqasha bolǵan kúnde de, báribir, onyń álpeti álemdegi aıtýly sulýlar qyzǵanatyndaı erekshe nyshanǵa ıe bop shyǵaryna senimim kámil.

— Jaqyn arada dýshar bolǵan baqytsyzdyǵynyń saldarynan beınesi jadymnan óship qalmaǵanda men, álbette, ondaı birdeńe nobaılar da edim, — dedi Don Kıhot, — al baqytsyzdyǵynyń baıtaqtyǵy sonsha, onyń álpetin sıpattaýdan góri joqtaý aıtyp jylaýǵa beıim otyrmyn. Bilip qoıǵandaryńyz artyq etpes, joǵary mártebelilerim, budan birneshe kún buryn qolynan óbý úshin jáne úshinshi joryǵyma jol bolsyn aıtýyn, ruqsat etýin jáne kelisim berýin suraý úshin Dýlsıneıaǵa barǵan edim, alaıda ol ózim kútkenge múldem uqsamaıtyn bireý bop shyqty: baqsam, ony jadylap, prınsessadan selo turǵynyna, sulýdan suryqsyzǵa, perishteden shaıtanǵa, hosh ıistiden sasyq ıistige, maıda tildiden tomyryqqa, salmaqtydan sepelekke, tań shapaǵynan tymyraıǵan túnekke, qysqasyn aıtqanda, Dýlsıneıa Tobosskaıadan Saııago túkpirinde turatyn bir sharýa áıelge aınaldyryp qoıypty.

— O, jasaǵan! — dep aıqaılap jiberdi sol arada gersog. — Adamzat balasynyń qandaı qasaqy jaýy istedi eken muny? Suqtanýyna laıyq sulýlyqty, kóńilin kóterer shattyqty, izgi qasıet darytyp júrgen izettilikti jurttan kim jyraqtatty eken?

— Kim deısiz be? — dep qaıtalap surady Don Kıhot. — Qyr sońymnan qalmaı júrgen qısapsyz qyzǵanshaq, zulym sıqyrshynyń biri emeı kim deısiz ony? Bul múttaıym malǵundar — taqýalar erligin túnekke orap, qadir-qasıetin joǵaltý úshin, kúnákarlar is-áreketin áspettep, aspanǵa kóterý úshin bizdiń sorymyzǵa tap bolǵandar. Sıqyrshylar meni qyryna aldy, sıqyrshylar meni qazir de qyryna alyp júr jáne sıqyrshylar qashan ózimdi de, rysarlyq eren erlikterimdi de jurttyń aqı-taqı esten shyǵarýyna qol jetkizgenshe meni qyryna ala beretin bolady, sondaı-aq olar eń janǵa batatyn jerimnen soqqy darytyp, jaraqat salyp júr, óıtkeni kezbe rysardy hanymynan aıyrý — ony kóz janarynan, kún shýaǵynan jáne as-sýdan aıyrýmen para-par. Men ózi bul jaıynda buryn da talaı aıttym jáne taǵy da qaıtalaımyn: hanymy joq kezbe rysar da bir — japyraǵy joq aǵash ta bir, irgetasy joq ǵımarat ta bir, kóleńke túsirer dene-tulǵasy joq kóleńke de bir.

— Buǵan daý bar ma, — dep qulaqqaǵys etti gersogıná, — biraq senor Don Kıhot jaıyndaǵy taıaýda ǵana jaryq kórgen, barsha jurttyń kóńilinen shyqqan kitapqa sensek, onda, meniń oıymsha, senora Dýlsıneıany ómiri kórmegenińiz, ondaı senoranyń dúnıede joq, oıdan shyǵarylǵan bireý ekeni, ıaǵnı oı-qıalyńyzdyń jemisi men nátıjesi ekeni, kóńilińiz neni qalasa oǵan sondaı ne qıly asyl qasıetterdi tańǵanyńyz jaıynda qorytyndy jasamasqa laj joq.

— Bul tóńirekte kóp áńgime aıtýǵa bolar edi, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot. — Dýlsıneıa dúnıede bar ma álde joq pa, oıdan shyǵarylǵan ba álde shyǵarylmaǵan ba — ol tek bir qudaıǵa ǵana málim jaıt, bul sekildi izdenisterde tym shekten shyǵyp ketýge bolmaıdy. Men aıashymdy oıdan shyǵarǵan joqpyn jáne oı-qıalym arqyly da órnektegen emespin, áıtse de, ony kóz aldyma kórgen jannyń bári tamsanyp, tańdaı qaǵýǵa laıyq izgi qasıetterdi boıyna jıǵan senora esebinde elestetem, atap aıtqanda: ol — úrip aýyzǵa salǵandaı sulý, mańǵaz biraq tákappar emes, mahabbatta albyrt, biraq kúnádan pák, ádeptiligi sebepti jyly shyraıly, tárbıeliligi sebepti ádepti jáne, aqyr sońynda, tektiligi sebepti teńdesi joq, óıtkeni kúmánsiz kemeldiktiń joǵary dárejelerine jetetin sulýlyq nashar áýletten shyqqan sulýlardan góri tekti áýlette tárbıe kórgen sulýlarda bar saltanatymen sheshek atyp, búr jarady.

— Dáp solaı, — dedi gersog, — alaıda, senor Don Kıhot, erlik isterińiz jaıyndaǵy hıkaıadan týyndaǵan bir oıymdy ortaǵa salýǵa ruqsat etseńiz: aıtalyq, Dýlsıneıany shynymen-aq dúnıede bar jáne Tobosoda nemese basqa bir jerde turyp jatyr deıik ári ol ózińiz sýretteıtindeı keremet sulý bolsyn, biraq áýletiniń tektiligi jaǵynan ol ózińizge jaqsy málim romandardyń ár betinen jolyǵatyn Orıanamen, Alastrahareıamen, Madasımamen jáne basqa da osylarǵa uqsas hanymdarmen salystyrýǵa jaramaıdy ǵoı.

— Munyńyzǵa aıtarym, — dep taǵy da sóılep ketti Don Kıhot, — Dýlsıneıany isine qarap baǵalaý qajet, adamnyń shyqqan tegi izgi qasıetterdiń baǵasyn arttyra túsedi, aqsúıek kúnákardan góri tegi nashar taqýa kóbirek qurmettelýge laıyq. Aqıqatynda, Dýlsıneıa — aıryqsha qasıetter daryǵan jan, osynyń arqasynda ol tolyqqandy korolevaǵa aınala alady: súıkimdi de izgi nıetti áıelge tán qasıetterdiń tańǵalarlyq is tyndyrar qudireti bar jáne bular kópe-kórineý túrde andyzdamaǵanymen, tym quryǵanda, búrkemeli túrde bolsa da, eń joǵary izgilik bop tabylady.

— Baıqaýymsha, senor Don Kıhot, — dep qulaqqaǵys etti gersogıná, — aýzyńyzdan shyqqan ár sóz uzaq oılanyp-tolǵanýdyń jemisi sekildi, qaı nárseniń de túp-tórkinine zer salasyz, endi men Tobosoda osyndaı Dýlsıneıanyń bar ekenine, áli kúnge deıin baqýatty ǵumyr keship jatqanyna, onyń óte súıkimdi ári tekti áýletten shyqqanyna jáne ózine senor Don Kıhot sekildi rysar qyzmet etýge meılinshe laıyq ekenine kámil senimdimin, sonymen birge úıimdegi barsha jandy, qajet bolǵan jaǵdaıda, tipti ámirshim gersogty da osyǵan senýge májbúr etem, al meniń aýzymnan shyqqan mundaı sózdi eń keremet maqtaý dep bilińiz. Áıtse de, mynadaı bir yńǵaısyzdaý jaǵdaıat mazamdy alyp, Sancho Pansa jóninde azdy-kem teris pikir týǵyzǵandaı bolady: atalmysh kitapta Dýlsıneıaǵa ózińizden hat ákelgen Sancho Pansanyń ony dán elep jatqan jerinde jolyqtyrǵany jaıynda aıtylady, ol azdaı, álgi dánniń sapasy tómen ekeni de qulaqqaǵys etiledi, mine tap osy jáıt Dýlsıneıanyń aqsúıek áýletten shyqqanyna degen kúdigimdi kúsheıtip tur.

Buǵan Don Kıhot bylaı dep jaýap qatty:

— Joǵary mártebelim! Bilip qoıǵanyńyz sirá da artyq qylmas, árdaıym nemese árdaıym derlik meniń basymnan kezbe rysarlar tap bolatyn úırenshikti ahýaldarǵa múldem uqsamaıtyn ne qıly jaılar ótip jatady jáne bul — oqıǵalardy jazmyshtyń boljap bolmas buıryǵy ma álde qyzǵanshaq sıqyrshynyń aıla-sharǵysy ma, kimniń baǵyttap otyratynyna da baılanysty emes. Olaı deıtinim, dańqty kezbe rysarlardyń báriniń nemese báriniń derlik ózindik bir alabóten ereksheligi bolǵany anyqtalyp otyr ǵoı: biri jadylaý amaldaryna berilmese, ekinshisin, mysalǵa, Fransıanyń On eki Periniń biri, aıbyndy Rolandty, terisiniń naıza tese almaıtyn, semser kese almaıtyn qasıetine baılanysty jaraqattaý múmkin bolmaǵan, — ol jaıynda mynadaı ańyz bar: ony basqa esh jerinen emes, tek sol aıaǵynyń ókshesinen ǵana múrdem ketirýge bolady eken, onda da basqa eshqandaı qarýmen emes, tek jýan túıreýishpen ǵana túıreý qajet kórinedi, sol sebepti Bernardo del Karpo Ronsevalda odan ústem shyqqan kezde, qurysh qarýdyń oǵan dármensiz ekenin kórgennen keıin jáne Gerkýlestiń Anteıdi, Jer perzenti delinetin qaharly dáýdi, qalaı mert qylǵanyn este ustap, Rolandty qolyna kóterip alady da, tunshyqtyryp óltiredi. Budan, bálkim, ózimniń de osyndaı áldenendeı bir ereksheligim bar shyǵar, degen tujyrymǵa keldim, alaıda mende zaqym kelmeıtin qasıet joq, — terimniń meılinshe názik te osal ekenine óz tájirıbemde talaı kóz jetkizdim, — sondaı-aq arbaýshylyq aıla-amaldarǵa berispeıtin de qasıetten quralaqan qalǵan adammyn; óıtkeni bir joly meni torǵa otyrǵyzyp qoıdy, al meni onda sıqyrshylyqtan basqa esh qudiret qamaı almas edi, alaıda uzamaı, qaıtkende de, áıteýir, bostandyqqa shyqtym ǵoı, endi qandaı da bir jańa arbaýshylyq maǵan zardap tıgize almaıdy degen oıdamyn, mine osy jaǵdaıatqa baılanysty, aramza áreketteriniń ózime záredeı áseri joǵyn kórgen sıqyrshylar, dúnıedegi eń qymbat adamymnan ósh alý arqyly qarymta qaıtarýǵa kiristi: olar Dýlsıneıaǵa, — bul jalǵanda men tek sol úshin ǵana ǵumyr keship júr emespin be, — oıyna ne kelse sony istep jatyr, sóıtip meni osyndaı jolmen kórge aparyp tyqpaq, al, munyń bári atqosshym arnaıy tapsyrmam boıynsha barǵan kezde olar Dýlsıneıany sharýa áıelge aınaldyryp, dán eleý sekildi eren qara jumyspen aınalysýǵa májbúr etken dep oılaýyma erik beredi. Deı turǵanmen, oraıy kelgende buryn da bir aıtqanymdaı, ol dán emes, Shyǵystyń injýleri edi jáne osynyń aqıqat shyndyq ekenine dálel retinde sizderge, joǵary mártebelilerim, mynany aıtqym keledi: jaqynda Tobosoda boldym, biraq Dýlsıneıanyń saraıyn taba almadym, al erteńine onyń ózi atqosshym Sanchoǵa týa bitti álpetimen, ıaǵnı aspan asty, jer ústindegi jan teń kelmes sulýdyń álpetimen, boı kórsetti, al meniń aldyma ádepsiz, suryqsyz jáne aqyly da azdaý sharýa áıel keıpinde keldi, al shyn máninde ol óz boıyna kúlli álemniń danalyǵyn jınaqtaǵan jan ǵoı. Endeshe, ózim jadylanbaǵan bolsam jáne, bajaılap qaraǵanda, jadylana almaıtyn bolsam, onda, árıne, jadylanǵan, qorlanǵan, aınaldyrylǵan, burmalanǵan jáne aýystyrylǵan sol bolyp shyqpaı ma — osylaısha dushpandarym menen ala almaǵan óshin sodan alǵan; mine, qashan ol aldyma áý bastaǵy qalpynda qaıtyp oralǵansha kúni-túni joqtaý aıtyp jylamaq sebebim de sol. Munyń bárin men dán elep jáne ushyryp jatqan Dýlsıneıa jaıyndaǵy Sanchonyń áńgimesi eshkimdi yńǵaısyz jaǵdaıda qaldyrmasyn dep aıtyp otyrmyn: óıtkeni, eger ol maǵan almastyrylǵan qalpynda boı kórsetse, atqosshyma da burmalanǵan túrde kóringenine tańyrqaýǵa bolmaıdy. Dýlsıneıa — aqsúıek te tekti áýletten shyqqan, al taǵdyr-talaıy, álbette, Tobosodaǵy tolyp jatqan baıyrǵy ári asa qadirli dvorán áýletiniń taǵdyr-talaıynan áste kem emes, óıtkeni Elena — Troıanyń, Kava — Ispanıanyń dańqyn shyǵarǵany sekildi, jan teń kelmes Dýlsıneıanyń arqasynda bul qalanyń da ataǵy alysqa tarap, ǵasyrdan ǵasyrǵa ketedi, biraq tek Dýlsıneıanyń dańqy olardan da zor ári unamdyraq bolady. Sizderge taǵy bir aıtaıyn degenim, mártebelilerim, Sancho Pansa — kezbe rysarlarǵa buryn-sońdy qyzmet etken atqosshylar ishindegi baryp turǵan kúldirgisi. Onyń ańqaýlyǵy keı-keıde óte jarasymdy bop turady, sol sebepti ol ańqaýlaý ma álde esebi túgel adam ba, munyń qupıasyn ashpaq bop álektenýdiń ózi bir ǵanıbet nárse. Keıbir qýlyǵy onyń alaıaq ekenin kórsetedi, al basqa bir shalys qadamdaryna qarap ony keshshe me dep qalasyń. Ol bárine kúdikpen qaraıdy jáne bárine senedi. Keı-keıde dúnıede budan asqan sý myı joq shyǵar degen oıǵa kelesiń, biraq aıaq astynan áldenendeı bir salıqaly sózdi saq etkizgende tańǵalǵannan talyp túse jazdaısyń, — bir sózben aıtqanda, ústine tutas bir qalany qosyp berem dese de, ony basqa eshbir atqosshyǵa aıyrbastamas edim. Áıtse de, ony ózińiz tartý etken araldy basqarýǵa jibergen qalaı bolar eken degen kúdigim de joq emes; degenmen, onyń bılik júrgizýge qabiletti ekenin de bilem, — tek jetesine jetkize uǵyndyrý qajet, sonda alym-salyqty jaratýdyń jolyn koról qalaı meńgerse, ol da kez-kelgen gýbernatorlyqty solaı meńgerip ketedi. Onyń ústine, uzaq merzimdik tájirıbemizden jaqsy bilemiz: gýbernator bolý úshin keremet eptilik te, keremet bilimpazdyq ta qajet emes, — ár sózdi ejiktep oqıtyn, biraq basshylyq jasaýǵa kelgende baqaıyna shań juqtyrmaıtyn gýbernatorlar qanshama! Eń bastysy, olar izgi nıet arqalaǵan jan bolsyn jáne iske jaýapkershilikpen qarasyn, al keńesshiler men tálimgerler olarǵa qashan da tabylady: óıtkeni dvorán tekti oqymaǵan gýbernatorlar ókim shyǵarǵan kezde keńesshiler kómegin paıdalanatyny belgili ǵoı. Óz tarapymnan Sanchoǵa para almaýǵa, biraq alym-salyqtan qur qalmaýǵa keńes bergen bolar em, keıinge saqtap otyrǵanym taǵy bar, onyń bárin Sanchonyń paıdasy úshin jáne ol bılik júrgizetin araldyń ıgiligi úshin kezinde baıan etermin.

Gersog, gersogıná jáne Don Kıhot osyndaı áńgimemen otyrǵan kezde kenet esik syrtynan áldenendeı dabyr-dubyr men aıqaı-shý shyǵyp, ile-shala ishke úreıi usha úrgelektenip Sancho kirip keldi: moınyna maılyqtyń ornyna silti quıylǵan dorba ilip alypty, sońynan topyrlap bir top malaı, dálirek aıtqanda — aspazǵa kómekshi balalar men basqa da miskinder qýyp keledi; aıta keterligi, bireýi qolyna sý quıylǵan shylapshyn ustap júr, túsine jáne lasqa bylǵanǵan túrine qaraǵanda onda ydys-aıaq jýǵanǵa uqsaıdy; aspaz bala Sanchonyń qyr sońynan qalmaı qydyńdap, shaǵyn aǵash astaýdy ıeginiń astyna tosýǵa janyn salyp, ekinshisi onyń saqalyn jýyp bermek bop arpalysyp júr.

— Senderge ne bolǵan, dostarym-aý? — dep surady gersogıná. — Ne bolǵan senderge? Myna meıirban jandy nege mazalap júrsińder? Onyń gýbernator bop taǵaıyndalǵanyn bilmeýshi me edińder?

Buǵan saqal jýǵysh aspaz bala bylaı dep jaýap qatty:

— Bul senor jýynǵysy kelmeıdi, al bizdegi dástúr sondaı, — gersogtyń ózi de jáne munyń myrzasy da álgi ázirde ǵana jýyndy ǵoı.

— Joǵa, nege jýynǵym kelmesin, — dedi qatty ashý ústinde turǵan Sancho, — biraq maǵan súlginiń tazalaý, sýdyń móldirleý bolǵany jáne bulardyń qoly munshalyqty las bolmaǵany kerek: óıtkeni myrzam ekeýimizdiń aramyzdaǵy aıyrmashylyq onsha úlken de emes qoı, al bular ony qasterli sýmen jýyndyrady da, meni myna qarǵys atqyr jýyndy sýmen shomyldyrǵysy keledi. Túrli elder men knáz meken-jaılarynyń dástúri eshkimge zıanyn tıgizbese ǵana baǵaly, al munda ornyqqan jýyndyrý dástúri ózińdi óziń qamshymen shyqpyrtýdan da jaman. Saqalym taza, bul sekildi jýynýǵa muqtaj emespin, al endi kimde-kim meni jýyndyrmaqshy bolsa nemese basymdaǵy shashyma, ıaǵnı saqalyma, qolyn tıgizetin bolsa, men onyń, ábesteý aıtylsa aıyp sanamańyzdar, basyn basqa jaqqa qaratyp burap qoıam, sebebi sabyndaýǵa qatysty myna rásýa ma, rásim be qonaqtarǵa kútim jasaýdan góri olardy kelemesh qylýǵa kóbirek uqsańqyraıdy.

Sanchonyń shat-shálekeıi shyǵyp ashýlanǵan túrin kórip, aıtqan áńgimesin estigen gersogınányń kúlkiden ishegi úzile jazdady, alaıda Sanchonyń ıyǵyna súlginiń ornyna las shúberek ilingenine, as úıde júretin malaılardyń ony keleke etip turǵanyna Don Kıhot kúıinip ketti, sondyqtan sóz aıtqysy keletinin bildirip, joǵary mártebelilerge eńkeıe bas ıdi de, sheshimi nyq adamnyń daýysymen álgi áńgúdik tobyrǵa qarap bylaı dep sóılep ketti:

— Áı, sender, marhabatty myrzalar! Bul jigitti jaıyna qaldyryńdar da, kelgen jaqtaryńa nemese qaıda betteriń aýsa, sol jaqqa qaıqaıyńdar! Meniń atqosshym basqalardan artyq nas emes, al myna aǵash astaý — oǵan múldem kelissiz ári ony kemsitetin ydys. Aqylymdy alyńdar — ony jaıyna qaldyryńdar, óıtkeni ol da, men de mundaı qaljyńdy jaratpaımyz.

Sancho onyń oıyn ilip áketip, ármen qaraı óristetti:

— Úı-kúısiz júrgen qańǵybastardy ǵana osylaı mazaq etýge bolady. Mundaıǵa tózer bolsam, Sancho Pansa degen atym óshsin! Taraq nemese soǵan uqsas birdeńe ákelip, saqalymdy tarap kórińdershi, eger odan tazalyqtaryńyzǵa nuqsan keletin áldene tapsańyzdar, onda shashymdy “saty-saty” qylyp qyrqyp-aq tastasyn.

Osy arada kúlkiden áli aýzy jıylmaı otyrǵan gersogıná sóılep ketti:

— Sancho Pansanyń aıtqanynyń bári jón jáne ne demesin meıli, onyń aıtqany qashan da jón bolady. Ol — taza jáne, óziniń aıtýynsha, jýyndyrýǵa muqtaj emes, al eger bizdiń dástúrimiz oǵan unamasa, onda erik ózinde. Al, sender, tazalyq saqtaǵyshtar, mundaı kisige jáne anandaı saqaly bar kisige taza altynnan jasalǵan legen men qumyrany, nemisterdiń súlgisin berýdiń ornyna, qaıdaǵy-jaıdaǵy aǵash astaý men ydys-aıaq súrtetin súlgini usynyp, qıampurystyq demesem de, aǵattyq ári jańsaqtyq jasaǵansyńdar. Jalpy, sender túkke turǵysyz adamsyńdar jáne teris tárbıe alǵansyńdar, sondaı-aq, ardan bezgenderiń sonsha, kezbe rysar atqosshylaryna degen óshpendilikterińdi de ishte saqtaı almaısyńdar.

As úıdiń sheberleri ǵana emes, aǵa malaıdyń ózi de gersogınányń shyndap ketkenin sezdi, sóıtip, yńǵaısyz jaǵdaıǵa tap bolǵan ári azdy-kem uıalyńqyrap ta qalǵan olar Sanchonyń ıyǵyndaǵy shúberekti aldy da, ony jaıyna qaldyryp, zaldan shyǵyp júre berdi; al Sancho óz túsinigindegi osy bir qateri mol qaýipten qutylǵanyn kórip, gersogınányń aldyna tizerleı ketip, bylaı dedi:

— Shoń senorlardyń meıirim-qaıyrymy da shoń, al sizdiń maǵan jasaǵan qaıyrymdylyǵyńyz sondaı, onyń ótemin tek ómirimniń aqyryna deıin ózińizge, joǵary mártebeli senora, qyzmet etý úshin kezbe rysarlar qataryna qabyldanýǵa daıyn ekenimdi málim etý arqyly ǵana qaıtara almaqpyn. Men — sharýamyn, esimim Sancho Pansa, áıelim, balalarym bar, atqosshy bolyp qyzmet etem — eger osynyń bireýi bolmasa bireýi ájetińizge jaraı qalsa, onda tek ámir etseńiz boldy, men sizge, sharapatty hanym, qyzmet etýge ázirmin.

— Bul aıtqan sózińnen, Sancho, ádepti bolýdy kishipeıildilik atalatyn izgi qasıettiń óz mektebinde oqyp-úırengeniń anyq kórinip tur, — dep qulaqqaǵys etti gersogıná, — senor Don Kıhot seni óz qushaǵynda álpeshtep ósirgeni qazir anyq kórinip tur degendi aıtqym keledi meniń, al ol bolsa, árıne, kishipeıildiliktiń eń joǵarǵy satysy jáne rásimderdiń, nemese óziń aıtatyndaı, rásýalardyń eń úzdik úlgi-ónegesi ǵoı. Mundaı senor men mundaı malaı qandaı madaqqa da laıyq, óıtkeni biri — kúlli kezbe rysarlyqtyń jol kózer juldyzy, al ekinshisi — barlyq adal atqosshylardyń shamshyraǵy. Túregel, Sancho dos, kishipeıildiligińe laıyqty ótem alasyń: gersogtan, óz ámirshimnen, ýáde etilgen gýbernatorlyqqa qolyńdy múmkin bolǵanynsha tezirek jetkizýin suraımyn.

Osymen áńgime támamdaldy da, Don Kıhot túski astan keıin demalmaq boldy, al gersogıná Sanchodan eger onsha uıqysy kelip turmasa, ózimen jáne kútýshi qyzdarymen birge qońyr salqyn zalda bola turýyn ótindi. Sancho oǵan jaz aılarynda ózi, shyndyǵyna kelgende, túski astan keıin qatarynan bes saǵat boıy uıqtaýǵa daǵdylanyp qalǵanymen, gersogınányń meıir-shapqatyna yrzashylyǵyn bildirý úshin ámirin oryndaýǵa jáne búgin múldem uıqtamaýǵa bar kúshin salatynyn málim etti, sony aıtyp zaldan shyǵyp ketti. Al, gersog bolsa, malaılaryna Don Kıhotqa kezbe rysar retinde qaraý qajettigin, baǵzydaǵy kezbe rysarlar ustandy delinetin jol-jorany qatań saqtaý kerektigin taǵy da qaıtalap eskertti.

HHHİİİ taraý

Gersogıná men kútýshi qyzdarynyń Sanchomen arada ótken, oqyp shyǵýǵa jáne atap ótýge ábden laıyq tartymdy suqbaty jaıynda

Sonymen, hıkaıada bylaı delinedi: túski astan keıin Sancho demalǵan joq, aıtqan sózinde turyp, tústenip alǵan boıda gersogınáǵa keldi, al gersogıná bolsa, onyń áńgimesin tyńdap raqatqa batpaq bop, qasyndaǵy alasa oryndyqqa otyrýyn surady, biraq Sancho, sózdiń týra maǵynasyndaǵy tárbıeli adam bolǵandyqtan, bul qurmetten bas tartty, alaıda gersogıná onyń gýbernator sekildi jaıǵasyp, atqosshy sekildi sóıleýge erikti ekenin jáne bul eki ataqtyń ekeýi de oǵan tipti Sıd Rýı Dıas Sardardyń kreslosyna otyrýǵa da erik beretinin málim etti. Sancho ıyǵyn qıqań etkizip, únsiz boı usyndy, gersogınányń dýenálary men kútýshi qyzdary ony aınala qorshap aldy da, tym-tyrys tyna qalyp, zeıin qoıa tyńdaýǵa beıil berdi, áıtse de gersogıná birinshi bop sóılep ketti, ol bylaı dep bastady:

— Qazir biz ońasha otyrmyz, eshkim tyńdap turǵan joq, sondyqtan dańqty Don Kıhottyń jaqynda jaryq kórgen hıkaıasyn oqyǵan kezde paıda bolǵan keıbir kúdigimdi senor gýbernatordyń seıiltkenin qalaımyn. Bul kúdiktiń biri mynadaı: meıirban Sancho Dýlsıneıany, keshirim ótinem, senora Dýlsıneıa Tobosskaıany, ómiri kórmegendikten jáne Don Kıhottan eshqandaı hat aparmaǵandyqtan, óıtkeni haty Serra Morenada qoıyn dápterde qalǵan-dy, oǵan Dýlsıneıa atynan jaýap ákelýge jáne ony dán elep jatqan kezde jolyqtyrǵany jaıynda ótirik aıtýǵa qalaı batyly jetkenin bilsem dep em. Óıtkeni, mundaı ótirik pen aldaý jan teń kelmes Dýlsıneıanyń jaqsy atyna kir keltiredi, sondaı-aq meıirimdi atqosshynyń abyroıyn aqsatady jáne adaldyq paryzymen de onsha qabyspaıdy.

Gersogıná sózin aıaqtaǵan soń Sancho Pansa ún-túnsiz oryndyǵynan turdy da, búktetile eńkeıip, “dymyń ishińde bolsyn” degenniń ısharatyn jasap saýsaǵyn ernine qoıyp, dybysyn shyǵarmaı adymdap júrip zaldaǵy tereze japqyshtar qaltarysyn túgel tintip shyqty; sosyn qaıtadan ornyna kelip otyryp, mynany málim etti:

— Mine, endi, joǵary mártebelim, osynda otyrǵandardan basqa eshkim bizdi urlana tyńdap turmaǵanyna kózim anyq jetkennen keıin, jańaǵy qoıǵan suraǵyńyzǵa, sondaı-aq, bilgińiz keletin basqa da nárseniń bárine eshteńeden qoryqpaı-úrikpeı jaýap qaıtara alam. Sizge eń aldymen aıtarym: menińshe, myrzam Don Kıhot — daýasyz delquly, alaıda keı-keıde onyń salıqaly áńgime aıtatyny bar jáne kókeıge qonymdy, sanaǵa sińimdi ǵyp baıandaıtyny sonshalyq, óz oıymsha da, onyń sózine qulaq salǵan jandardyń oıynsha da, ibilistiń ózi de ondaı ádemi sóıleı almaıdy. Solaı bola turǵanymen, aǵymnan jarylyp, aq adal shynymdy aldyńyzǵa tartsam, onyń jarymes ekeninde záredeı shúbám joq. Osyny kóńilime toqyp alǵannan keıin oǵan jańaǵy hatqa jaýap sekildi ne qıly shatqaıaq nárselerdi shatyp-buta berýden taıynbaıtyn boldym. Odan soń anaý álgi, budan bir apta buryn bolǵan, — sol sebepti de kitapqa kirmeı qaldy ǵoı ol, — senora doná Dýlsıneıanyń jadylanýy da tap sondaı nárse: onyń jadylanǵanyna qojaıynymdy sendirgen ózim ǵoı, al shyndyǵynda bul aqylǵa qonbaıtyn sandyraq, qoǵadan jasalǵan qýyrdaq.

Gersogıná sıqyrlaýǵa qatysty bul qıturqylyq jaıynda egjeı-tegjeıli aıtyp berýdi surady, Sancho bolǵan jaıdyń túgin qaldyrmaı baıandap, tyńdaýshylardy qyzyqqa qaryq qyldy, gersogıná bastalǵan áńgimeni ármen jalǵap, bylaı dedi:

— Meıirban Sanchonyń áńgimesin estigennen keıin kóńilimde taǵy bir kúdik paıda boldy, áldenendeı bir daýys qulaǵyma: “Eger Lamanchalyq Don Kıhot jarymes, naqurys ári delquly bolsa, al onyń atqosshysy Sancho Pansa muny bilip júrse, biraq soǵan qaramaı oǵan qyzmet etip, qaıda barsa da sońynan qalmaı erip júrse jáne onyń oryndalmaıtyn ýádelerine áli kúnge sheıin senetin bolsa, onda onyń, shamasy, myrzasynan da asqan aýysh ári aqymaq bolǵany ǵoı. Ondaı jaǵdaıda sen baıqa, gersogıná, Sancho Pansaǵa araldy basqartýǵa senim bildirem dep qapyda qalyp qoıma: óıtkeni, ol óz erkin ózi bıleı almasa, basqalarǵa qaıtip bılik júrgizbek?” dep sybyrlaıdy.

— Qudaı aqy, senora, — dep jaýap qatty Sancho, — bul kúdik sizde bekerden-beker paıda bolǵan joq, tek daýysyńyzǵa aıtyp qoıyńyzshy, kishkene qattyraq sóılese netti, biraq, jalpy alǵanda, qalaı sóılese de óz erki, — onyń sózi oryndy ekenin ózim jaqsy bilem ǵoı: aqylǵa baı adam bolsam myrzammen baıaǵyda-aq qoshtasar edim. Alaıda, sirá, taǵdyrym sondaı bolar, mańdaıyma jazylǵan mehnat shyǵar, ózgeshe isteı almaımyn, qalaıda oǵan serik bop júrýim kerek, basqadaı amalym joq: ekeýimiz bir selodanbyz, ol maǵan as-sý berdi, men ony qurmet tutam, ol muny baǵalaı biledi, tipti maǵan birneshe qodyq ta tartý etti, al, eń bastysy, men adal adammyn, sol sebepti ekeýimizdi kórden basqa eshteńe ajyrata almaıdy. Al ágárákı, joǵary mártebelim, ýáde etken aralyńyzdy berýden bas tarta qalsańyz, onda neǵylam endi, jasaǵan ıem ózimdi osyndaı tuzy jeńil bireý ǵyp jaratqan bolar; bálkim, tipti munyń ózi, bir jaǵynan, janymnyń jaı tabýyna septesetin de shyǵar, men ózim ańqaýlaý bolsam da, “Qater tóngende qumyrsqaǵa da qanat bitken” deıtin maqaldyń qandaı maǵyna beretinin jaqsy túsinem: kim biledi, jumaqqa gýbernator-Sanchodan góri atqosshy-Sancho kóbirek laıyqtaý bop shyǵar. Gýbernatorlyqqa tirelip qalǵan dáneńe de joq, odan soń: qarańǵy túnde mysyq ataýlynyń túsi birdeı jáne tús aýǵansha nár tatpaǵan adamnan asqan sorly joq, sol sıaqty, bireýdiń qaryny ekinshi bireýdiń qarnynan qarys súıem artyq jaratylmaıdy jáne ony ne bolsa sonymen, ıaǵnı qaımaqpen de, qaspaqpen de toltyrýǵa bolady, al endi kókte ushatyn qustardyń nesibesin kóktegi qudirettiń ózi beredi, segovıalyq tórt kez juqaltań shuǵadan kýenkalyq tórt kez qalyń shuǵa jylyraq, sondaı-aq, ajalymyz jetip, qara jerdiń qoınyna barǵan kezde hanzada bolsyn, qara jumysshy bolsyn, ekeýi de birdeı tar soqpaqqa túsedi, ponomardyń máıiti moladan qansha oryn alsa, mansaby odan áldeqaıda bıik bola turǵanymen Rım papasynyń máıiti de sonsha oryn alady: kórge túsirgennen keıin bárimiz de qurysyp, siresip qalamyz nemese, dálirek aıtqanda, bizdi qurystyryp, sirestirip tastaıdy, sosyn — qaıyrly tún! Taǵy da qaıtalap aıtam: eger siz, joǵary mártebelim, aqymaq bolýym sebepti maǵan araldy syıǵa tartýdan aınyp qalsańyz, oǵan opyna qoımaımyn jáne esebim túgel dep bilem, olaı deıtinim, kresiń tasasynda shaıtan turady, jyltyraǵannyń bári altyn emes, degendi qulaǵym shalǵan, al anaý qarapaıym qara sharýa Vambany ógizderinen, soqasy men moıynturyǵynan aıyryp, aparyp ıspan koroli etip qoıypty, al Rodrıgony úlde men búldeden, shylqyǵan baılyq pen oıyn-kúlkiden aıyryp baqa-shaıanǵa jemge tastapty, eger tek eskilikti án-jyrlar ótirik aıtyp júrmese.

— Ótirik aıtqany qalaı? — dep daýystap jiberdi tyńdaýshylar arasynda otyrǵan dýená Rodrıges. — Bir romansta bylaı delingen: koról Rodrıgony tiri kúıinde baqa, jylan, kesirtke qurttaı qaınap jatqan shuńqyrǵa laqtyrypty, arada eki kún ótkennen keıin shuńqyrdan onyń:

Kúnákar meniń qursaǵymdy jyn-jybyr,

Jep jatyr-aý, jep jatyr-aý aıamaı! —

degen qumyǵyńqy ári aıanyshty daýysy estilipti, al eger korólderdiń ózi qurt-qumyrsqaǵa jem bolyp jatsa, onda myna senordyń qara sharýa kúıinde qala berýdi qalaǵany óte oryndy.

Dýenányń ańǵaldaý lebizi gersogınányń kúlkisin keltirdi, al Sanchonyń oı-tolǵamdary men maqaldary qaıran qaldyrdy, sosyn ol oǵan bylaı dedi:

— Meıirban Sancho, shamasy, biletin de shyǵar, eger dvorán áldene jaıynda ýáde berse, ony ólgen-tirilgenine qaramaı qalaıda oryndap shyǵady. Kúıeýim ári ámirshim gersog ta, kezbe bolmaǵanymen, rysar, sol sebepti ýáde etilgen aralǵa qatysty sózin, kúlli álemdegi qyzǵanysh pen kúıinishke qaramaı, qasaqana túrde oryndaıdy. Sonymen, Sancho, qýana ber: kúnderde bir kún sen de óz aralyń men memleketińniń taǵyna minesiń, bılikti qolyńa alasyń, sóıtip qaǵanaǵyń qarq, saǵanaǵyń sarq ǵumyr keshesiń. Saǵan mindet qyp aıtarym jalǵyz mynaý ǵana: baǵynyshty adamdaryńdy qolyńnan kelgeninshe jaqsylap basqar, olardyń adal da abzal jandar ekenin aldyn-ala eskertip qoıǵym keledi.

— Jaqsylap basqarý jaǵyna kelsek, ol jaıynda maǵan ótinish aıtýdyń keregi joq, — dep málim etti Sancho. — Men ózim ıi jumsaq adammyn, joq-juqaǵa aýzymdaǵyny jyryp berem, al kimde-kim nandy ózi ılep, ózi pisirse, onyń bir tilimin de urlatpaıdy, jáne, qudaı kýá, men turǵan jerde atyshýly ury da ashtan óledi, kóre-kóre kósem bolasyń degendeı, meni eshkim taqyrǵa otyrǵyza almaıdy, ár nárseniń ańysyn ańdımyn jáne ańdamaı sóılegen aýyrmaı óletinin bilem, jalpy, ózim, negizi, aqyryn júrip, anyq basqandy unatam, munyń bárin aıtyp turǵan sebebim, jaqsylardyń aldynda jatyp jastyq, ıilip tósek bolam, jamandardy mańaıyma da jýytpaımyn. Baıqaýymsha, el basqarýǵa táýekel de de tas jut degendeı, birden kirisip ketý kerek sekildi, sonda birer aptada gýbernatorlyqqa ábden mashyqtanyp, ony dıqanshylyqtan da artyq meńgerip keterim kámil, al ózim kózimdi tyrnap ashqaly beri dıqanmyn ǵoı.

— Durys aıtasyń, Sancho, — dep qulaqqaǵys etti gersogıná, — eshkim ishten ǵalym bop týmaıdy, tipti epıskoptardyń ózi de aǵashtan emes, adamnan jaratylady. Alaıda, álginde áńgime etken jaıymyzǵa, atap aıtqanda, senora Dýlsıneıanyń jadylaný jaıyna, qaıta oralaıyq: myrzasyn kúlkige aınaldyrýǵa, ony álgi sharýa áıel — Dýlsıneıa degenge sendirip baǵýǵa, al eger tanymastyq bildirse, munyń sebebi onyń jadylanýynan dep uǵyndyrýǵa baǵyttalǵan Sanchonyń osynaý áýreshilikteriniń bári, — ıá, osynyń bári senor Don Kıhottyń qyr sońynan qalmaı júrgen sıqyrshylardyń álde bireýiniń aıla-sharǵysy ekendigi maǵan esh kúmán týǵyzbaıdy jáne muny daýsyz aqıqat dep bilem. Olaı deıtinim, máshige sekirip mingen sharýa áıeldiń shyn máninde de tap sol Dýlsıneıa Tobosskaıa ekeni jáne meıirban Sanchonyń basqa bireýdi aldaımyn dep júrip óziniń aldanyp qalǵany maǵan senimdi derek kózderinen qolmen qoıǵandaı anyq málim bop otyr. Bul da kózben kórýimizge jazbaǵan jaılar sekildi shúbá keltirýge bolmaıtyn shyndyq. Senor Sancho Pansanyń bilip qoıǵany artyq etpes, bizdiń de munda óz sıqyrshylarymyz bar, olar bizdi qadir tutady jáne jaryq dúnıede nendeı oqıǵalar bolyp jatqanyn jaýyp-jasyrmaı, barynsha dáldikpen, bultarys-jaltaryssyz baıandap turady. Sol sekirgish sharýa áıeldiń shyn máninde de dáp sol Dýlsıneıa Tobosskaıa ekeni, ózimiz qanshalyqty jadylanǵan bolsaq, onyń da sonshalyqty jadylanǵany jaıyndaǵy bul sózime Sancho senýge tıis, kúnderdiń bir kúninde ol bizge óziniń shynaıy keskin-keıipimen kórinedi, qalaı qatelesip júrgenin Sancho sonda ǵana túsinedi.

— Ábden múmkin, — dep Sancho qaıtadan sóılep ketti. — endi qazir men myrzamnyń Montesınos úńgiri jaıyndaǵy áńgimelerine de senýge barmyn: sol jerden ol senora Dýlsıneıa Tobosskaıany kórdim degendi aıtyp edi ǵoı, ústindegi kıim-keshegi de sol joly myna men Dýlsıneıany jolyqtyryp-mys, jadylaýǵa ańsarym aýǵan kezdegideı degen; ıá, aýýyn aýyp edi-aý, biraq, aınalyp kelgende, bári basqasha bop shyqty ǵoı, — shamasy, joǵary mártebelim, jańaǵy aıtqandaryńyz ras ta bolar, sebebi jartykesh aqylym ondaı qıturqy qýlyqty qas qaǵymda qaıdan ǵana qıystyra qoısyn, onyń ústine, dúdámal da shalaǵaı dálelderime qarap anandaı adam aıtsa nanǵysyz nársege ılana qoıatyndaı myrzam da sonshalyqty dánekús emes shyǵar deımin. Solaı bola turǵanymen, aqpeıil senora, meni qaskóı bireý eken dep qalmańyz: óıtkeni, ana qarǵys atqyr sıqyrshylardyń aram oılary men qýlyq-sumdyqtaryn aldyn-ala ańǵarý men sekildi mılaýdyń qolynan kelmeıdi, — munyń bárin senor Don Kıhotqa jamandyq jasaý úshin emes, odan sógis estimeý úshin ǵana oılap tapqam, al eger kerisinshe bop shyǵyp jatsa, onda kókte qudaı bar, pıǵylymyz qandaı ekenin bilip otyr.

— Jón sóz, — dedi gersogıná. — Jańa sen Montesınos úńgiri jaıynda birdeńe degendeı bolyp eń, endi maǵan sol jaıynda aıtyp bershi, Sancho. Bilgim kep sondaı qyzyǵyp otyrmyn.

Sol arada Sancho Pansa joǵaryda sıpattalǵan shytyrman oqıǵa jaıynda egjeı-tegjeıli áńgimelep berdi. Gersogıná muny tyńdap alǵan soń bylaı dedi:

— Bul oqıǵadan mynadaı qorytyndy jasaýǵa bolady: eger qadirmendi Don Kıhot ol jerden Sancho tap sol Toboso tóńireginen jolyqtyrǵan sharýa áıeldi kórdim dep boı bermeı tursa, onda, árıne, onyń tap sol Dýlsıneıa bolǵany, budan sıqyrshylardyń shekten tys pysyq ári elgezek pále ekenin baıqaý qıyn emes.

— Men de sony aıtyp tur emespin be, — dep Sancho Pansa ilip áketti, — eger senora Dýlsıneıa Tobosskaıa jadylanǵan bolsa — ózine sol kerek, al men myrzamnyń dushpandarymen dúrdaraz bolǵym kelmeıdi: olar qısapsyz kóp jáne bári de shetinen shaqar ekeni anyq. Aq-adal shynymdy aıtsam, meniń kórgenim — sharýa áıel, ony sharýa áıel dep taptym jáne sharýa áıel dep esepteımin de, al bul Dýlsıneıa bop shyqsa, munda meniń shataǵym joq jáne onda eshqandaı sharýam da joq, áıtpese renjip qalýym múmkin. Bul ne pále ózi, rasynda, sońymnan qalmaı súmeńdep eredi de júredi, ne isteısiń endi buǵan. “Pysh-pysh-pysh, pysh-pysh-pysh, Sancho olaı dedi, Sancho bylaı qyldy, Sancho ketti, Sancho keldi”, quddy Sancho qur dalaqbaı bireý sekildi, aý ol degen kúlli álem kitaptardan tanys-bilis bop otyrǵan Sancho Pansa emes pe, — qalaı bolǵanda da, áıteýir, bakalavr Samson Karrasko maǵan solaı degen-di, al ol kisi Salamankada bakalavrlardyń bakalavry sanalady, mundaı adamdar ádette ótirik aıtpaıdy, tek ózderi óte bir qushtar bolmasa nemese óte bir muqtajdyq týyp qalmasa. Sondyqtan maǵan jarmasa bergenderin qoısyn, al endi ózim osyndaı abyroıǵa jetip otyrsam, — adamnyń abyroıy qandaı baılyqtan da baǵaly degendi myrzamnan estigem, — onda maǵan gýbernatorlyqty yńǵaılap jiberińizder, sonda kóresizder qolymnan ne keletinin; álbette, jaqsy atqosshy jaman gýbernator bola almaıdy.

— Meıirban Sanchonyń qazirgi aıtqanyn, — dep qulaqqaǵys etti gersogıná, — Katonnyń qanatty sózderi nemese, az degende, florentibus occidit annis³³ Mıkaele Verrınodan alynǵan úzindiler deýge keledi. Aqyr aıaǵynda, munyń óz sózimen aıtsaq, jaqsy maskúnem jaman plash búrkener, deýdiń qısyny bar.

— Taýyp aıttyńyz, senora, — dedi Sancho, — aram nıettiń arbaýymen ómiri birdeńe iship kórgen emen, — shóldegen shaqtarda ishkenim ras, óıtkeni kólgirsý degennen atymen aýlaq janmyn: men ózim zaýqym soqqan kezderde ishem, sondaı-aq bireý syı kórsetkende buldanshaq nemese kisápir atanbas úshin zaýqym soqpaı turǵan kezderde de ishem. Óıtkeni, dos-jar adamyń densaýlyǵyń úshin staqan kóterip jatsa, júregiń tastan jaralǵan jan bolmasań, onyń densaýlyǵy úshin ishpeı qalaı tartynyp qalasyń? Degenmen, shamamdy bilem, onyń ústine, kezbe rysar atqosshylary kóbine-kóp qara sý urttaıdy, sebebi olar bar ýaqytyn toǵaılarda, ormandarda, shalǵyndarda, taýlar men jartastarda ótkizedi, al mundaı jerlerden bir jutym sharapty emge de taba almaısyń.

— Álbette! — dedi gersogıná. — Al, endi qazir, Sancho, baryp demal, qalǵan jaıdy budan da góri tolyǵyraq, egjeı-tegjeıli áńgime ete jatarmyz jáne saǵan gýbernatorlyqty múmkin bolǵanynsha tezirek, óziń aıtqandaı, yńǵaılap jiberý jaǵyn qarastyrarmyz.

Sancho gersogınány taǵy da qolynan súıdi, sosyn aıryqsha kórsetken jaqsylyǵyńyz bolsyn, sur jorǵama qamqorlyq jasańyzshy, óıtkeni ony kózimniń qarasyndaı kórem, degendi aıtty.

— Qandaı sur jorǵaǵa? — dep surady gersogıná túsinbeı.

— Esegime, — dep jaýap qatty Sancho. — Mundaı súıkimsiz sózben atamaý úshin men, ádette, ony “sur jorǵa” deımin. Qamal-saraıǵa kelip kirgen kezimde myna otyrǵan senora dýenádan oǵan kóz qyryn salýdy ótingem, ol bolsa, beıne bir men ony kespirsiz áıel nemese kempir dep ataǵandaı al kelip baıbalam saldy deısiń, shyntýaıtyna kelgende, dýenálarǵa saraıda sán túzegenshe mal jaıǵaý kóbirek úılesimdi ári unasymdy ǵoı. Oıpyraı, bir ıdalgo, meniń selolasym, bulardy ıttiń etinen jek kórýshi edi-aı!

— Shamasy, mojantopaı bireý boldy ǵoı, — dep sóz qystyrdy doná Rodrıges, — eger ol tárbıeli ıdalgo bolsa, men sıaqtylardy áýlıe tutar edi.

— Já, boldy, qoıyńyzdar, — dep gersogıná olarǵa basý aıtty, — doná Rodrıges, siz de sabyr etińiz, sen de, senor Pansa, ashýyńdy bas, — sur jorǵaǵa qamqorlyqty óz mindetime alam: Sancho úshin ol sonshalyqty baǵaly bolsa, ony kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýǵa qam jasaımyn.

— Ony esek retinde saqtaǵanyńyzdyń ózi-aq jetip jatyr, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — esegimiz ekeýimiz óte qarapaıym janbyz, sizge aýyrtpalyq túsirgenshe ózimizdi qanjarmen jaryp tastaǵandy artyq kóremiz. Ras, myrzamnyń: kishipeıildik kórsetýge kelgende tuzdyqtyń kemdeý bolǵanynan moldaý bolǵany táýir, deıtini bar, alaıda, sóıte turǵanymen, áńgime esek myrzalarǵa tirelgen kezde shekten shyqpaı, orta deńgeıde qalǵan abzal.

— Basshylyq jasaýǵa attanǵanda esegińdi ózińmen birge ala ket, Sancho, — dedi gersogıná, — ol jaqta esegiń aıryqsha kútim tabady, jumystan da arqasy bosaıdy.

— Endi qalaı dep oılap edińiz, senora gersogıná? — dedi Sancho. — Esekterdi basshylyq jasaýǵa jibergenderine óz basym talaı kýá bolǵam, sondyqtan ony ózimmen birge ala ketsem, buǵan eshkim tańyrqaı qoımas.

Sanchonyń sózi gersogınány taǵy da kúlkige keneltip, kóńilin biraz kóterip tastady, sosyn ony demalýǵa jiberdi de, ózi osy áńgimeniń bárin baıan etý úshin gersogqa ketti; sóıtip ekeýi Don Kıhotty qatyryp mazaq qylýǵa jáne muny dálme-dál kezbe rysarlyq rýhynda ótkizýge kelisip, ózara ýáde baılasty; sóıtip, olar ony bir márte emes, san márte osyndaı kúlki-mazaqqa ushyratty: onyń bári de qısyndy edi, ári tapqyrlyqpen oılap tabylǵan bolatyn jáne osynaý teńdesi joq hıkaıada sýretteletin shytyrman oqıǵalar ishindegi eń táýiri de solar edi.

HHHİÚ taraý

Munda bul kitaptaǵy eń keremet shytyrman oqıǵanyń biri — jan teń kelmes Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtarý amaly qalaı oılap tabylǵany jaıynda áńgimelenedi.

Don Kıhotpen jáne Sancho Pansamen suqbat gersog pen gersogınány aıtyp jetkizgisiz jan raqatyna keneltti; sóıtip, olar bul ekeýin shytyrman oqıǵanyń ortasynda júrgendeı áserde qaldyratyn qaljyńmen áýreleýge bekindi, al munyń shyn máninde de este qalarlyqtaı bolýy úshin gersog pen gersogıná buǵan Don Kıhottyń Montesınos úńgiri jaıyndaǵy áńgimeleriniń jelisin arqaý etýge uıǵarym jasady (aıta keterligi, gersogınány ásirese Sanchonyń ańqaýlyǵy qaıran qaldyrǵan-dy: Dýlsıneıa Tobosskaıanyń jadylanǵanyn ol aqıqat shyndyq retinde moıyndaǵan edi, al rasynda sıqyrshynyń ornynda júrgen de, osynyń bárin rettestirgen de ózi bolatyn); sóıtip Don Kıhot qamal-saraıǵa kelip túskennen keıin alty kúnnen soń, malaılaryna tıisti nusqaý bergen gersog pen gersogıná ony ıtpen ań aýlaýǵa alyp shyqty, buǵan koról ańshylyǵynda ǵana kórýge bolatyndaı sumdyq kóp ań qaǵýshy men ıtbegi qatysty. Don Kıhot pen Sanchoǵa aıryqsha sapaly jasyl shuǵadan tigilgen ańshy kıimi berildi, alaıda Don Kıhot uzamaı qıyndyqqa toly joryq jolyna qaıta túsetinin, ózimen birge kıim-keshek jáne basqa da usaq-túıek arqalap júrýge múmkindigi joqtyǵyn aıtyp odan bas tartty. Sancho bolsa, kıimdi sáti túsken boıda satyp jibermek oımen qabyl aldy.

Sóıtip, belgilengen kúni saýyt-saımanyn asynǵan Don Kıhot pen kıimin aýystyryp kıip, sur jorǵasyna qonǵan Sancho, — oǵan jutynyp turǵan jaqsy at usynylǵanymen, eseginen qol úzgisi kelmegen, — ań qaǵýshylarǵa kelip qosyldy; budan soń barynsha sándi kıingen gersogıná shyqty: ózin kishipeıil de izetti kavaler retinde kórsetkisi kelgen Don Kıhot oǵan gersogtyń kómektesýine jol bermeı, jedel baryp gersogıná mingen jorǵanyń sýlyǵynan aldy. Aqyry olar eki bıik taýdyń arasyndaǵy qalyń ormanǵa jaqyndady; ań soqpaqtary, turaqtar men ańshy úıshikteri bekitilip berilip, jurt ár jaqqa taraǵannan keıin ańshylyq bastalyp ketti de, qulaq tundyratyn yzy-qıqy shý men ıt qosyp aıtaqtaǵan daýystan, ıtterdiń abalaǵany men kerneıler dybysynan adamdar bir-birin estýden qaldy.

Gersogıná atynan túsip, qolyna úshkir sholaq naıza ustap, qabandar júgirip ótedi-aý deıtin ózine málim tusqa baryp turdy. Gersog pen Don Kıhot ta túsip, onyń oń jaǵy men sol jaǵynan oryn aldy; Sancho bolsa, gersogınányń art jaǵyna baryp turdy — esegi áldenendeı bir jamandyqqa ushyrap qala ma dep qaýip oılap, aqyry odan túsken joq; sóıtip gersog, gersogıná jáne Don Kıhottyń tolyp jatqan malaımen birge attarynan túsip, qatar túzep tura qalǵany sol edi, ústi-basyn aq kóbik japqan, tisterin saqyldatqan bir dáý qaban kenet salyp uryp bularǵa qaraı tóteleı tartty: ony órshelene abalaǵan bir qora ıt pen ıtbegiler ókshelep kele jatqan bolatyn. Sony kórgen Don Kıhot qalqanyn keýdesine tosyp, semserin sýyryp aldy da, qabanǵa qarsy júrdi, qolynda sholaq naızasy bar gersog sońynan ilesti, gersogıná bolsa, gersog toqtatpaǵanda, ekeýiniń de aldyna shyǵyp ketetin edi. Al, Sancho dyǵal haıýandy kórgen boıda sur jorǵasynan sekirip túsip, aldy-artyna qaramaı zyta jóneldi de, bir bıik emenge órmelep shyǵýǵa tyrysty, biraq onyń sáti túspedi: aǵashtyń ortan beline jetken ol ushar basyna qaraı kóterilý úshin bir butaqqa jarmasa ketken, soryna qaraı butaq omyrylyp ketti de, anaý tómen quldılaı jóneldi, alaıda jolshybaı basqa bir butaqqa ilinip, aıaǵymen jer tirenýge múmkindigi bolmaı áýede salbyrap qaldy. Osyndaı kepke dýshar bop, jasyl sholaq shekpeni tigisinen ydyrap bara jatqanyn baıqap jáne qorqynyshty haıýan osy jaqqa qaraı qashsa, ózin jaryp ketetinin kóz aldyna elestetken onyń bar daýyspen jáne jan ushyra baqyryp kómek suraǵany sonsha, ózin kórmegenimen daýysyn estigen jurttyń ony jabaıy ańnyń jáýkemdep jatqanynda esh kúdigi qalmaǵan. Sansyz sholaq naızaǵa shanshylǵan, shoshqa tisteri arsıǵan qaban aqyry jer qaýyp qulady; Sanchony daýysyna qarap tanyǵan Don Kıhot aıqaı shyǵyp jatqan jaqqa qaraı burylyp, onyń aıaǵy aspannan kelip emende salbyrap qalǵanyn, qyrsyqqa ushyraǵan qojasyn tastap ketkisi kelmegen esegi janynda turǵanyn kórdi; osy arada Sıd Ahmet Ben-ınhalı: jalpy alǵanda, esegi joq Sancho Pansany, Sanchosy joq esekti jolyqtyrý óte sırek kezdesetin jaǵdaı edi — ekeýiniń bir-birine shyn berilgendigi men ińkárligi sondaı bolatyn, degen qulaqqaǵys jasaıdy.

Dereý jetken Don Kıhot Sanchony aǵashtan túsirip aldy, óziniń bosaǵanyn, jerdi aıaǵymen nyq basyp turǵanyn sezgen Sancho jyrtylyp qalǵan sholaq shekpenin kórip, júregi muzdap sala berdi, óıtkeni mundaı kıimniń baǵasy bir úıdiń yrys-dámin aıyratyn shyǵar dep júrgen. Bul eki aralyqta dáý qabannyń ushasy qashyrǵa artylyp, gúlsheten jáne mırt butaqshalarymen búrkelip, ormandaǵy alańqaıǵa tigilgen daladaı keń shatyrǵa jeńisten túsken olja ispetti jetkizildi; ol jerge ústelder qoıylyp, iship-jemi mol dastarqan daıyn etilipti, qojaıyndardyń jomarttyǵy men jaısańdyǵyn dastarqandaǵy taǵamdardyń tek osy as ta tók moldyǵy men alýan túrliligine qarap-aq baıqaı berýge bolatyn. Sancho gersogınáǵa kıiminiń jyrtyǵyn kórsetip, bylaı dedi:

— Eger qoıan nemese qus aýlasaq, sholaq shekpenim mynadaı kúıge túspes edi. Shoshqa tispen bir shuqysa-aq bitti, janyń shıq ete qalatyn ańdy sarsyla kútip turýdan qandaı paıda túsetinin túsinbeımin. Ejelgi bir ánde mynadaı sóz bar emes pe edi:

Ataqty Favıla sekildi

Aıý talap mert qylsyn seni.

— Bul got koroli jaıyndaǵy romans, ań aýlap júrgeninde ony aıý talap óltirgen bolatyn, — degen túsinikteme berdi Don Kıhot.

— Aıtaıyn degenim de sol, — dep Sancho sózin jalǵady, — shonjarlar men korólderdiń qyzyqqa kenelemiz degen dámemen osyndaı qaterge bas tigetinin sýqanym súımeıdi, onyń ústine eshqandaı aıyp-kinási joq janýardy óltirýde turǵan qandaı qyzyq baryn da bilmeımin.

— Joq, Sancho, qatelesip tursyń, — dep qarsylyq bildirdi gersog, — korólder men shonjarlarǵa ári laıyqty, ári asa qajetti ermek — tap osy ıt qosyp ań aýlaý. Ańshylyqta soǵystyń sıpaty bar: ań qaǵýdyń da óz basyńdy aman saqtaı otyryp qarsylasty tize búktirýdi kózdeıtin áskerı aıla-amaldary, torýyly men tosqaýyly bar. Ańǵa shyqqanda biz qaqaǵan aıaz ben ańqa keptirer ańyzaqtyń azabyn kóremiz, tátti uıqy men jaıly tósekten jerinemiz, kúshimizge kúsh qosamyz, shymyr tarta túsýi úshin denemizdi shynyqtyramyz, — qysqasyn aıtqanda, bul eshkimge zıan tıgizbeıtin, al jurttyń kóbine qýanysh syılaıtyn ermek, al ıt qosyp ań aýlaýdyń basty ereksheligi — onymen ekiniń biri aınalysa almaıtyndyǵynda, ańshylyqtyń basqa túrinen onyń aıyrmashylyǵy da osynda, aıtpaqshy, buǵan qus salýdy qospaı otyrmyn, ol da tek korólder men aqsúıekterge arnalǵan. Sonymen, Sancho, pikirińdi ózgert, sosyn gýbernatorlyq etken kezińde ańǵa shyǵyp tur, munyń saǵan qandaı paıda tıgizetinin sonda óziń de biletin bolasyń.

— Joǵa, ataı kórmeńiz, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — adal gýbernatorlar úıde otyrady, qur bosqa dalada tentiremeıdi. Ótinish aıtýshylar oǵan óte muqtaj sharýasymen kelse, al anaý ormanda kóńil kóterip júrse — masqara emes pe! Óıte berse, kúlli memleketi kúırep qalmaı ma! Sizge shynymdy aıtaıyn, senor: ań aýlaý men basqa da yrdý-dyrdý — gýbernatorlardan góri erikkenderge tán ermek. Al ózim ýaqytty kóńildi ótkizý úshin úlken merekelerde karta soǵyp, jeksenbiler men shaǵyn meıramdarda — kegel oınaıtyn bolam, al endi ana ańshylyq-mańshylyq degenderińiz janym súımeıtin nárse jáne ondaıǵa uıatym da jibermeıdi.

— Ylaıymda solaı bolsyn, Sancho. Aýyzben oraq orǵanǵa shebermiz ǵoı bárimiz de.

— Siz ne deseńiz o deńiz, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — al, tıanaqty tólemshige kepilden qorqatyn dáneńe joq jáne taýdaı talap bergenshe, barmaqtaı baq ber, degen, sondaı-aq kóz qorqaq, qol batyr ekeni de málim. Aıtaıyn degenim, jaratqan ıemiz jar bolsa jáne óz mindetimdi adal atqarsam, qatardaǵy bastyqqa emes, qalaýly bastyqqa aınalarym kámil — ózimdiki degende ógiz qara kúshim bar emes pe!

— Áı, sen de bir naǵyz anturǵansyń-aý, aıtpady deme! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Aý, ózim osynsha úıretkendeı, qashan ǵana sen osy maqaldatpaı, jatyq ta júıeli sóıleısiń, a, Sancho? Al, sizder, mártebeli myrzalar, abzaly bul mundardy jaıyna qaldyryńyzdar, áıtpese ol maqaldarymen ábden dińkeleteri haq: ondaı dúnıeler munda ekeý de, úsheý de emes, kól-kósir jáne qudaı oǵan da, onymen birge maǵan da saýlyq bergeı, tyńdaýǵa beıil bere qalsam, maqaldaryn ámanda der mezgilinde jáne oryndy jerinde qystyra qoıady, tipti neǵylaryńdy bilmeısiń.

— Sancho Pansanyń maqaly Komandor Grecheskıı maqalynan da kóp eken, — dep qulaqqaǵys etti gersogıná, — jáne Komandor maqalynan esh te bir kem túspeıtin ereksheligi — qysqa da nusqa ekendigi. Komandordiki sáttirek somdalǵanyna jáne sátine kóbirek saı keletinine qaramastan, ózime Sanchoniki kóbirek unaıdy.

Osyndaı jáne osy tektes basqa da qyzǵylyqty jaılar tóńireginde áńgimelesýmen bolǵan olar shatyrdan shyǵyp, ormanǵa qaraı bet aldy, mundaǵy ańshy úıshikteri men turaqtaryn aralap kórýmen júrgende kún de keshkirdi, sóıtip baıqaýsyzda qarańǵy túsip ketti, alaıda bul — maýsymnyń osy mezgiline tán aıy sútteı jaryq, typ-tynysh tún emes-ti; al aınala-mańaıdaǵy zattyń bárin búrkegen túnek gersog pen gersogınányń oıǵa alǵan isiniń oryndalýyna keremet jaqsy jaǵdaı jasaǵan edi, sóıtip qarańǵylyq qoıýlanǵan kezde oıda joqta ormannyń barlyq jerinen birdeı derlik lap etip órt shyqty da, ile-shala, quddy bir orman ishimen qalyń qol kele jatqandaı, ońnan da, soldan da, annan da, mynnan da sansyz kóp múıiz syrnaı men basqa da áskerı aspaptardyń daýysy estildi. Ottyń jarqyly men áskerı mýzykanyń áýeni sol arada turǵandardyń, sonyń ishinde tipti osyny uıymdastyrýshy sybaılastardyń da, kózin qaryqtyryp, qulaǵyn tundyrdy. Odan soń jan-jaqtan mavrlar urysqa kirgen kezdegi daǵdyly: “Alla ıl alla!” degen aıqaı estile bastady, kerneıler men klarnetter tartyldy, barabandar dúńkildedi, fleıtalar bozdady jáne báriniń bir mezgilde derlik, toqtaýsyz ári qatty daýyspen ún qosqany sonshalyq, osynsha aspaptyń betaldy shyqqan júıesiz dybysynan tek esi joq adam ǵana esin joǵaltpastaı edi. Gersog melshıip qaldy, gersogıná ne derin bilmeı ańyrdy, Don Kıhot qaıran boldy, Sancho Pansa qaltyrap ketti, tipti sybaılastardyń da júregi túrshikti. Qorqynysh býyp tastaýy sebepti eshkim qyńq ete almady, osy sát olardyń qarsy aldynan shabarman boı kórsetti: ústine qara tústi kıim kıipti, al kornettiń ornyna qyryldaǵan úreıli ún shyǵaratyn, tesigi aýmaqty, alabóten úlken múıiz syrnaı ustapty.

— Eı, qadirmendi shabarman! — dep aıqaılady gersog oǵan. — Sen kim bolasyń, qaıda barasyń jáne orman ishimen lek-lek bop kele jatqandaı áser etip turǵan neǵylǵan ásker?

Buǵan shabarman qulaq jarardaı qatty ári jaǵymsyz jarǵaq daýyspen bylaı dep jaýap qatty:

— Men — ibilispin, Lamanchalyq Don Kıhotty izdep júrmin, al orman ishimen sıqyrshylardyń alty otrády saltanatty kúımemen jan teń kelmes Dýlsıneıa Tobosskaıany ákele jatyr. Ol munda jadylanǵan kúıde jaýjúrek fransýz Montesınospen birge keledi, al Montesınos Don Kıhotqa jadyny qalaı qaıtarýǵa bolatynyn habar etpekshi.

— Óziń aıtqanyńdaı jáne sıyqsyz surqyńa qarap-aq shamalap turǵanymdaı, shyn ibilis bolsań, qarsy aldyńdaǵy myna meniń rysar Lamanchalyq Don Kıhot ekenimdi áldeqashan ańǵara qoımas pa ediń, — dedi Don Kıhot shamdanyp.

— Qudaıdyń atymen jáne ar-uıatymnyń atymen ant eteıin, baıqamaı qaldym, — dedi ibilis, — basymnyń qatyp ketkeni sonsha, eń eleýli tulǵaǵa nazar aýdarmappyn.

— Endeshe, bul shaıtannyń — qurmet tutýǵa laıyq, meıirimdi hrıstıan bolǵany, — dep qulaqqaǵys etti Sancho, — áıtpese ol qudaı men ar-uıatyn aıtyp ant bermes edi ǵoı. Osyǵan qarap, tozaqtan da abzal jandardy jolyqtyrýǵa bolady eken-aý degen oı kelip tur maǵan.

At ústinde otyrǵan shaıtan sol arada Don Kıhotqa qarap júzin buryp, bylaı dedi:

— Beý, Arystan Rysary (óı, arystan talap jegir!), meni saǵan baqytsyz bolǵanymen kózsiz batyr, rysar Montesınos jiberdi jáne maǵan ózińmen qaı jerde kezdessem sol jerde ózin kútip turýyń keregin aıtýǵa ámir etti: ol ózimen birge Dýlsıneıa Tobosskaıa degen bireýdi alyp kele jatyr jáne saǵan onyń jadysyn qaıtarý úshin ne isteý keregin habarlamaqshy. Al, endi saǵan aıtar basqa eshteńem bolmaǵandyqtan, maǵan bul arada qala berýdiń qısyny joq. Já, sonymen, seni tap ózim sıaqty shaıtandar aınaldyrsyn, al sizderdi, senorlar, — aq nıetti perishteler ǵana tóńirektesin.

Sony aıtyp, adam shoshyrlyq syrnaıyn bajyldatyp-bajyldatyp jibergen ol atynyń basyn buryp aldy da, zym-zıa joǵaldy.

Sol arada turǵandar, ásirese Sancho men Don Kıhot, taǵy da tańyrqanyp qaldy: Sancho — aqıqat shyndyq basqa ekenine qaramaı, jurttyń bári bir aýyzdan Dýlsıneıany jadylanǵan dep turǵanyna ań-tań bolsa, Don Kıhot — Montesınos úńgirindegi san-alýan oqıǵany shynymen-aq bastan keshkenine nyq senimi joqtyǵynan tańyrqanǵan edi. Osy oımen dal bop turǵanynda gersog odan:

— Kúte turasyz ba, neǵylasyz, senor Don Kıhot? — dep surady.

— Kútpegende she? — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Maǵan tipti támam tozaq qarsy shyqsyn meıli, báribir, túrshikpeı hám taısalmaı tosyp turam.

— Al eger taǵy bir osyndaı shaıtandy — kózim, taǵy bir osyndaı syrnaıdy — qulaǵym shalatyn bolsa, onda men Flandrıanyń bir túkpirine baryp tosatyn shyǵarmyn, — dep málim etti Sancho.

Bul eki aralyqta qarańǵylyq ábden qoıýlandy da, jer betinen kóterilgen qurǵaq tozańnyń aspanda jylt-jylt etip kórinetini, munyń kózimizge aqqan juldyz sekildi elesteıtini ispetti orman ishin jylt-jylt etken ot keýledi. Osynyń artynsha-aq ógiz jegilgen sansyz kóp arba dońǵalaqtarynyń shıqylyna uqsaıtyn asa bir unamsyz dybys estildi; biletinderdiń aıtýynsha, osynaý úzilmes-tynbas ári ózekten óterlik ashshy daýystan tipti qasqyr men aıý da záresi qalmaı qorqatyn kórinedi. Bul zobalańǵa odan da ótken unamsyz, odan da beter zardapty jańa zobalań qosyldy, atap aıtqanda: sol arada turǵandarǵa ormannyń tórt buryshynan birdeı jáne bir mezgilde qyzý shaıqas bastalyp ketkendeı kórindi, sebebi áne bir jaqtan zeńbirekterdiń jan túrshigerlik gúrsili estilip, myna bir jaqta mýshketterden jıi-jıi oq atylyp jatty, taıaý mańnan jaýyngerlerdiń aıqaı-súreńi es ketirip, alystan mavrlardyń: “Alla ıl alla!” dep tynym tappaı sarnaǵan daýysy qulaqqa shalyndy. Uzyn sózdiń qysqasy, kornetter, ańshy syrnaılary, múıiz syrnaılar, klarnetter, kerneıler, barabandar, zeńbirekter, arkebýzdar, eń bastysy, arbanyń jan shoshyrlyq shıqyly — bári qosylyp aza boıdy qaza qylatyn beı-bereketsiz gýilge aınaldy; qorqynyshqa boı aldyrmas úshin Don Kıhottyń barynsha batyldanyp baǵýyna týra keldi, al Sancho bolsa osaldyq tanytyp qoıdy: es-tústen aırylyp, týra gersogınányń beldemshesine qulap tústi, — anaý ony kıimimen búrkemelep, tezirek sý ákelip búrkýge ámir etti. Sý ákelip búrikkennen keıin ol esin jıdy; tap sol kezde dońǵalaǵy shıqyldaǵan arbalardyń alǵashqysy da kórinis bergen bolatyn.

Arbany qara tústi jabý jabylǵan tórt ógiz súıretip kele jatyr edi; árqaısysynyń múıizine balaýyz shyraq baılanypty, al arbanyń ózine bıik oryntaq ornatylypty, oǵan qara kenepten tigilgen qolpyldaǵan keń hlamıda kıgen, beline túsetin uzyn, appaq qardaı saqaly bar mosqal jastaǵy bir qarıa jaıǵasypty; arbanyń ishi samaladaı jaryq edi, sondyqtan onda ne bar, ne joǵy alaqandaǵydaı anyq kórinip turǵan. Ústine dál sondaı kenep shapan kıgen, suryqsyz eki shaıtan delbeshi mindetin atqaryp otyrǵan bolatyn, usqyndarynyń unamsyzdyǵy sonsha, olarǵa qaraǵan sátte-aq Sanchonyń júregi qozǵalyp, endi qaıtyp kórmeý úshin kózin tas qyp jumyp aldy. Arba turaqqa qatarlasa bergen sátte mosqal jastaǵy qart bıik oryntaǵynan turyp, boıyn tiktedi de, bar daýysymen:

— Men danagóı Lırgandeımin! — dep baqyryp jiberdi.

Ol basqa dym eshteńe aıtqan joq, arba ármen qaraı jyljyp júre berdi. Odan soń oryntaǵyna basqa bir qarıa jaıǵasqan, tap osyndaı ekinshi arba jaqyndady; qarıa belgi berip, arba toqtaǵan soń, ol da alǵashqy qart sekildi meılinshe saltanatty túrde:

— Men danagóı Alkıfpin, Ustatpaıtyn Ýrgandanyń eń jaqyn dos-jarymyn! — dep jarıa etti.

Sosyn ármen qaraı asa berdi.

Munan keıin osyndaı tártippen úshinshi arba keldi, alaıda bul joly oryntaqta otyrǵan qarıa emes, kespirine qarap qaraqshy dep oılaýǵa bolatyn myǵym deneli eńgezerdeı bireý edi; taıap kelgen soń ol da alǵashqy ekeýi sekildi ornynan turyp, álgilerdiń de daýysynan ótken qyryldaq ári qatýly únmen:

— Men sıqyrshy Arkalaımyn, Amadıs Gallskıı men onyń barlyq týysynyń qas jaýymyn! — dedi.

Sosyn ármen qaraı asty. Úsh arba da bylaıyraq baryp toqtady, dońǵalaqtardyń maza ketirgen shıqyly tıyldy, ormanda múlgigen tynyshtyq ornady, osy sát mýzykanyń jandy baýraǵan ádemi áýezi qulaqqa shalyndy, sony estigen Sanchonyń boıyn qýanysh kernedi, óıtkeni muny jaqsy yrymǵa joryǵan-dy; osy jaǵdaıatqa baılanysty ol ózi qasynan álige sheıin bir adym bylaı jyraq shyqpaǵan, qas qaǵym sátke kóz tasa qylmaǵan gersogınáǵa qarap:

— Senora! Mýzyka oınap jatqan jerde jamandyq bolýy múmkin emes, — dedi.

— Ottyń jarqyly kórinip, jaryq túsip turǵan jerde de solaı, — dep qoshtaı ketti ony gersogıná.

Sancho oǵan qarsylyq bildirdi:

— Jarqyl — oq atylǵannan, al jaryq — dál qazirgideı aınalamyzda laýlap janǵan alaýdan bolady jáne bul bizdi ońdyrmaı úıtip te jiberýi múmkin, al mýzyka oınalyp jatqany — ol jerdegi jurttyń oıyn-saýyq ótkizip, kóńil kóterip jatqanynyń belgisi.

— Bal ashpaı qoıa tur, — dedi bul áńgimeniń bárin estip turǵan Don Kıhot.

Onyń aıtqany ras-ty, al muny kelesi taraýdan bilýge bolady.

HHHÚ taraý

Munda Don Kıhottyń Dýlsıneıa jadysyn qaıtarý ádisin qalaı bilgeni jaıyndaǵy, sondaı-aq basqa da tańǵalarlyq oqıǵalar tóńiregindegi áńgime ármen jalǵasady.

Sol kez jurttyń bári osynaý janǵa jaǵymdy mýzyka áýeniniń jebeýimen sán-saltanatqa arnalǵan alapat arba tárizdi birdeńeniń ózderine qaraı jaqyndap kele jatqanyn kórdi: oǵan appaq jabý jabylǵan alty tory qashyr jegilipti, ár qashyrǵa qolyna jarqyraı janǵan úlken balaýyz shyraq ustaǵan bir-bir taqýa minipti. Bul arba burynǵylarynan eki, tipti úsh esedeı derlik aýmaqty bolatyn; arbanyń ózinde jáne jıekterinde appaq kıim kıgen, qolyna janǵan shyraq ustaǵan taǵy on eki taqýa otyr edi: bul ári qaıran qaldyrarlyqtaı, ári záreni alarlyqtaı kórinis-tuǵyn; al bıik oryntaqta, kúmisteı kórkem matadan tigilgen san qatpar jamylǵynyń astynda, nımfa otyrǵan-dy, jamylǵynyń bári altyn tústi jyltyraýyqpen kómkerilgendikten bul áshekeı qyzdyń qarapaıymdaý kıim-keshegine erekshe sán berip turǵan-dy. Bıkeshtiń beti móldir de juqa torǵynmen búrkeýli bolatyn, áıtse de qyrtystarynyń qatparynan jas qyzdyń súıkimdi sıyǵy aıqyn ańǵarylatyn, al oǵan jaryq túsirip turǵan qyrýar shyraq ajarly álpeti men on jetiden asqan, biraq jıyrmaǵa áli jete qoımaǵan jas shamasyn bajaılaýǵa múmkindik beretin. Onyń janynda uzyn súıretpesi bar, etegi tobyǵyna deıin jetetin kıim kıgen, qara jamylǵy búrkengen taǵy bireý otyr edi. Arba gersog pen gersogınányń jáne Don Kıhottyń týra qarsy aldyna kep toqtady, sol sát ondaǵy goboılardyń, lútnıalar men arfalardyń da úni óshti, álgi otyrǵan belgisiz bireý ornynan turyp shubatylǵan kıimin aıqara ashyp, jamylǵysyn serpip tastady, sol arada jurt munyń súıegi arsıǵan, suryqsyz Ajaldyń tap ózi ekenin kórdi. Soǵan kózi túskende Don Kıhottyń boıy dir ete qaldy, Sanchonyń záresi zár túbine ketti, tipti gersog pen gersogınányń da quty qashty. Ornynan turyp, boıyn tiktep alǵan osynaý tiri Ajal uıqyly-oıaý daýyspen ári tili kúrmelińkirep bylaı dep sóılep ketti:

Ákesi Shaıtan delinetin ańyzda

Merlın degen men bolam.

(Jalǵan sóz bul kele jatqan baǵzydan!)

Sıqyrshylyq serisi, ejelgi Zoroastr

İliminiń bas abyzy hám qazynasymyn.

Ýaqytpenen ustasyp kelem ádeıi,

Sender umyt qaldyrmasyn dep,

Kezbe rysarlardy aıbyndy:

Ójettigi úshin ardaq tutam olardy.

Jurt aıtady: sıqyrshy, dýager men

Jádiger shetinen qyzǵanshaq,

Zymıan ári zulym jandar desedi.

Al men jýas, meıirban, aqpeıilmin,

Jaqsylyq jasaýǵa dáıim talpynam.

Dıttiń úreıli úńgirinde bolǵanmyn,

Sheńber, romby jáne basqa da

Qupıa belgi sap júrgenmin.

Kenet súıkimdi Tobosolyq Dýlsıneıanyń

Qaıǵyly únin qulaǵym shaldy.

Sıqyrshylyq ony aqsúıek hanymnan

Sharýa áıelge aınaldyrǵanyn túsinip,

Janym ashyp ketti de, óz rýhymdy

Dińkelep qaljyraǵan tánniń

Qur súlderine ákep engizdim.

Sıqyrshylyq qupıalary saqtalǵan

Júz myń kitapty qarap shyqtym.

Sosyn myna oqys ta aýyr qyrsyqty

Alastaý úshin osynda asyqtym.

Beý, sen, qurysh jáne dıamant saýyt

Kıgenderdiń kórki men maqtanyshy;

Sen, dymǵa zaýqy joq jalqaýlyq pen

Qus tósekte bosqa ýaqyt ótkizýden

Qandy da qaterli isti artyq kóretinderdiń

Shyraǵy, manary, úlgisi, ustazy, kósemi!

Beý, erlik isterimen máńgilikke

Dańqy ketken qaharman, sen bilip qoı,

Ispanıa juldyzy, Lamancha kúni,

Ári aqylman, ári ádepti Don Kıhot!

Seniń adal atqosshyń Sancho

Ashyq aspan astynda óz erkimen,

Jalańash quıryǵynan ózin-ózi qamshymen,

Kádimgideı qyz-qyz qaınap, dýyldap,

Jan shydatpaı dyzyldaǵansha,

Úsh myń úsh júz ret urmaıynsha

Tobosolyq Dýlsıneıań balsheker,

Áý bastaǵy álpetin qaıta tappaıdy.

Onyń baqytsyzdyǵyna aıyptylardyń

Bári túgel maquldaǵan bul sheshimdi

Senderge aıtqaly keldim, senorlar.

— Ottapsyń! — dep aıqaılap jiberdi sol arada Sancho. — Úsh myń túgil qamshymen úsh shyqpyrtýdyń ózi de men úshin qanjarmen úsh urǵanmen birdeı. Jadyny qaıtaratyn mundaı ádisińmen birge qury sen birjola! Aý, sıqyrshylyq aıla-amaldarǵa meniń quıryǵymnyń qatysy qansha! Qudaı aqy, eger senor Merlın senora Dýlsıneıa Tobosskaıanyń jadysyn qaıtarýdyń basqa jolyn tappaıtyn bolsa, onda senoramyz da o dúnıege sol jadylanǵan qalpynda kete barsyn!

— Endeshe, sen naısapty qazir ustap alaıyn da, tyrdaı jalańash kúıińde aǵashqa aparyp baılaıyn, — dep sóılep ketti Don Kıhot, — sosyn saǵan úsh myń úsh júz emes, alty myń alty júz qamshy jegizeıin jáne meıli, tipti úsh myń úsh júz ret julqynsań da, qusyp tastaı almaıtyndaı qylaıyn. Qarsylasyp kór tek, janyńdy jahannamǵa jónelteıin.

Biraq, osy arada Merlın sózge aralasty:

— Joq, olaı bolmaıdy, meıirban Sancho májbúrleý arqyly emes, óz yqtıarymen kónýge tıis jáne kóńili soqqan kezde ǵana oryndalýy kerek, óıtkeni eshqandaı naqty merzim belgilenbegen. Oǵan qosa, eger dúreniń ekinshi jartysy basqa bir adamnyń qolymen, tipti qoly aýyr bolsa da meıli, soǵylsa, onda qamshylaý teń jartysyna qysqarady.

— Basqanyki bolsyn, ózimdiki bolsyn, aýyr bolsyn, jeńil bolsyn, — dep málim etti Sancho, — maǵan eshkim qol tıgizbeýge tıis. Aý, senora Dýlsıneıa Tobosskaıany men týyp pa ekem? Onyń qyltyń-syltyńy úshin nege men quıryǵymmen jaýap berýim kerek? Al, myna meniń myrzam bolsa, shyn máninde-aq onyń bir bólshegi ispetti, kúndiz-túni aýyz jappaı ony ómirim, janym, tiregim jáne qamqorym deıdi de júredi, sondyqtan senora úshin ol ózin-ózi dúreleı alady jáne dúreleýge mindetti de, sondaı-aq onyń jadysyn qaıtarý jolynda qolynan kelgenniń bárin jasaýy kerek, al men ne sebepti ózimdi ózim qamshymen sabaýǵa tıispin?.. Abernuntio³⁴.

Sancho osyny aıtyp aýzyn japqany sol edi, Merlın rýhynyń janynda otyrǵan kúmisteı jyltyraǵan nımfa ornynan atyp turdy da, aıdaı sulý dıdaryn búrkemelep turǵan juqa jamylǵyny bylaı serpip tastap, Sancho Pansaǵa qarap erkekke laıyq ádepsizdikpen jáne dórekileý daýyspen bylaı dep sóılep ketti:

— Beý, aqylsyz atqosshy, eshki bas, emen júrek, ish qurylysy malta tas pen tasqaıraq maqulyq! Eger saǵan, arsyz neme, bıik munaradan jerge qula dep ámir etse, eger saǵan, adamzat balasynyń qas jaýy, on shaqty baqa, jıyrma shaqty kesirtke, otyz shaqty jylan je degen ótinish aıtylsa, eger seni ótkir de qaıqy qylyshpen áıeliń men balalaryńdy aıýandyqpen shaýyp óltirýge úgittese, onda myna sekildi báldenýiń men erinshektenýiń eshkimdi tańǵaldyrmas edi, al biraq jetimhanadaǵy eń ádepsiz júgermektiń ózi aı saıyn jep júrgen úsh myń úsh júz qamshyǵa osynsha mán berýiń — bul endi osy arada saǵan qulaq sap turǵan meıirban jandardyń qaı-qaısysyn da qaıran qaldyrady, tańdandyrady, shoshyntady jáne bul jaıynda keıinirek habarlanatyndardy da shoshyntatyn bolady. Úrikken úkiniń kózindeı shadyraıǵan kózińdi sal deımin saǵan, sezim ataýlydan jurdaı jeksuryn janýar, sal deımin kózińdi meniń juldyzdaı jaınaǵan janaryma, kóz jasymnyń tasqyn-tasqyn, jylǵa-jylǵa bop toqtaýsyz syldyraı tógilip, bal-bul janǵan betimniń bar keńistiginde jyra, shuqanaq, jol jasap jatqanyn kór. Álige sheıin jıyrmadan aspaǵan gúl atqan jastyq shaǵyma aıaýshylyq bildir sen, alaıaq ári qaskúnem qubyjyq: óıtkeni, men bar-joǵy on toǵyz jasta ǵanamyn, jıyrmaǵa áli tolǵam joq, alaıda erkekke tán keskin-keıipte ómirim ótip, qýrap, solyp baram, al dál qazir er pishinde kórinbeı tursam, onda bul tek osy arada turǵan senor Merlınniń arqasy ǵana: ádemi ajarym aıaýshylyq sezimińdi oıatýy úshin ol maǵan aıryqsha jaqsylyq jasady, óıtkeni qaıǵy shekken sulý qyzdyń kóz jasy jartasty topyraqqa, jolbarysty qoıanǵa aınaldyrady. Sabala ózińdi, sabala quıryqtan, qasıetsiz haıýan, qomaǵaılyqqa, tek qana qomaǵaılyqqa baǵyttalǵan batyrlyǵyńdy jumsa soǵan, sóıt te maǵan terimniń náziktigin, minezimniń bıazylyǵyn, álpetimniń ajaryn qaıtaryp ber. Al eger maǵan janyń ashymasa jáne kóńilge qonymdy sheshim qabyldaǵyń kelmese, onda, eń bolmasa, myna qasyńdaǵy, jany shyǵar-shyqpastyń az-aq aldyndaǵy beıshara rysar úshin, ıaǵnı óz qojaıynyń úshin aqylǵa kel; osy aradan jaqsy kórip turmyn: onyń jany erninen on elideı jerde, keńirdegine kep tirelip tur jáne jaýabyń qandaı bolatynyna — qatygezdik tanytasyń ba álde qaıyrymdylyq kórsetesiń be, soǵan baılanysty ne aýzynan ushyp shyǵýǵa, ne ishki qurylysyna qaıta oralýǵa oqtalyp tur.

Bul sózderdi estigen Don Kıhot keńirdegin sıpap qoıdy, sosyn gersogqa qarap:

— Qudaı atymen ant etem, senor, Dýlsıneıa ras aıtady: janym shynymen-aq arbalettiń doby ispetti keńirdegime kep tirelip tur, — dedi.

— Al, sen ne deısiń buǵan, Sancho? — dep surady gersogıná.

— Sol burynǵy aıtqanym — aıtqan: qamshy jaıyn — abernuntio, — dep jaýap qatty Sancho.

— Abrenuntio deý kerek, Sancho, durys aıtpaı tursyń, — dep túzetti ony gersog.

— Já, neǵylasyz meni, joǵary mártebelim, — dedi Sancho, — bir áripti qosyp jiberdim be álde qaldyryp kettim be, qazir ondaıǵa mán beretin halym joq, — áldebireýdiń meni shybyrtqylaıtyny nemese ózimdi-ózim shybyrtqylaýǵa tıis bolatynym kóńilimdi qulazytyp jibergeni sonsha, ne aıtyp, ne qoıǵanymdy bilmeı turmyn. Alaıda, óstip te ótinish aıtýǵa bola ma eken, mundaıdy senora doná Dýlsıneıa Tobosskaıa hanymym qaıdan kórdi eken: terińnen taspa tilýge kelisimińdi ber dep maǵan ózi kelip digerleıdi, sóıte tura meni eshki bas, qasıetsiz haıýan atandyrady jáne jerden alyp, jerge salyp tildeıdi: buǵan tipti shaıtan ekesh shaıtan da tózbes. Aý, qalaı sonda, meniń tánim tastan jaralǵan ba nemese onyń jadylanǵan-jadylanbaǵanynyń maǵan bálendeı bir qatysy bar ma? Basqa hanym bolsa, kóńil aýlaý úshin sebet toly ish kıim ala keler edi, jeıdeler, oramaldar jáne, ózim kımeıtin bolsam da, qysqa qonyshty etikter ákeler edi, al mynaý balaǵattaýdan basqa eshteńe bilmeıdi, — shamasy, bizdiń elde aıtylatyn: esekke altyn artsań taý basyna sheıin talmaı empeńdeıdi, aqysyn berseń boqysyn shyǵarady, sondaı-aq, qudaıdan suraýyn sura, biraq óziń de qapy qalma, kóktegi tyrnadan qoldaǵy shymshyq artyq degen sózderdi qaperinen shyǵaryp alǵan-aý. Ol azdaı, myna myrzam da kóńilimdi tabýdyń, arqamnan qaǵýdyń ornyna, — sonda bul balaýyz sıaqty jumsaq bolady, nendeı músin jasaǵyń kelse de erkiń, degen oımen, — meni ustap alyp, tyr jalańash kúıde aǵashqa baılap qoıatynyn, eki sybaǵa qamshy jegizetinin málim etti. Sher jutqan bul senorlar bir nárseni esten shyǵarmaýy kerek edi: olar áldebir atqosshyǵa emes, gýbernatorǵa qamshy jegizbekke qulshynyp tur ǵoı, abaılaǵan abzal emes pe. Sony aıtam-aý, joqty soqpasyn, áýeli suraýyn tabýdy úırensin, adamnyń tilin taba bilsin jáne ádeptirek bolsyn, áıtpese keshegi kún búgingige uqsamaıdy jáne adam árdaıym aqjarqyn qalpynda qala bermeıdi. Jasyl sholaq shekpenimniń dar-dary shyqqanyna kúıinip, jarylyp kete jazdap shaq tursam, maǵan kelip shybyrtqylaýǵa óz yqylasyńmen kelis degendi aıtady, ózime salsa, ondaıǵa yqylas bildirgenshe kasıkke aınalǵanym artyq.

— Saǵan ashyǵyn aıtaıyn, dostym Sancho, — dedi gersog, — eger ýyljyp pisken injirden de jumsaq minez kórsetpeseń, aralǵa ıelik ete almaısyń. Qaıǵy shekken qyzdardyń kóz jasy da, parasatty, qudiretti jáne ejelgi sıqyrshylar men danagóılerdiń ótinishi de shemen bop qatqan júregin jibite almaǵan qatygez gýbernatordy aralymnyń turǵyndaryna bastyq qylýǵa ar-uıatym jibere me? Toq eteri, Sancho, ne sen ózińdi óziń shybyrtqylaısyń, ne seni bireý shybyrtqylaıdy, nemese gýbernatorlyqtan úmitińdi úzesiń.

— Senor! — dedi Sancho. — Ne isteý keregin oılanýym úshin maǵan eki kúnge pursat bere almaısyz ba?

— Joq, berilmeıdi, — dep qarsylyq bildirdi Merlın. — Bul másele osy arada jáne tap qazir sheshilýge tıis: ne Dýlsıneıa Montesınos úńgirine qaıtyp oralyp, sharýa áıel keıpin qaıta tabýy kerek, ne dál qazirgi keskininde Elıseı dalasyna aparylyp, belgilengen dúre sany túgel sanaqtan ótkenshe sol jerde tosyp otyrýy kerek.

— Já, jeter, meıirban Sancho, — dedi gersogıná, — táýekel et te, qojaıynyń Don Kıhottan jegen nanyńnyń ótemin jaqsylyqpen qaıtar, — jaǵymdy minez-qulqy men rysarlyq jarqyn isteri úshin oǵan bárimiz de qyzmet etip, kóńilin tabýymyz kerek. Dúrege kelisimińdi bere ǵoı, dostym, qoıanjúrek bireý sekildi kórinbe: óıtkeni, táýekel degen jelqaıyq, ótesiń de ketesiń, degen ǵoı.

Jaýap ornyna Sancho Merlınge mynadaı mánsizdeý áńgime aıtty:

— Senor Merlın, raqymshylyq etip maǵan mynany túsindirińizshi: osynda shabarman retinde kelgen bir shaıtan senor Montesınostyń atynan meniń myrzama ony osy arada kútip turýy keregin aıtqan, sebebi ol osy jerge ózi kelip senora doná Dýlsıneıa Tobosskaıanyń jadysyn qalaı qaıtarýdyń jolyn úıretemin, depti, biraq álige sheıin biz eshqandaı Montesınosty kóre almaı turmyz.

Merlın buǵan bylaı dep jaýap qaıtardy:

— Dostym Sancho! Ol shaıtan — naǵyz nadan ári baryp turǵan alaıaq: ony myrzańa Montesınostyń atynan emes, óz atymnan jibergem, al Montesınos bolsa sol baıaǵy úńgirinde otyr jáne jadymdy qashan qaıtarar eken dep taǵaty taýsylyp bara jatqanyn da aıta ketý kerek, jumaqqa barǵym-aq keledi, biraq kúnám jeńimnen tartady, degen ǵoı. Eger ol saǵan qaryzdar bolsa nemese oǵan áldenendeı isiń túsip jatsa, saǵan ony án saǵatta jetkizip bere alam jáne qaıda alyp kel deseń sol jerge ákelem. Al ázirshe dúrege tezirek kelisimińdi ber, — qara da tur, bul seniń janyńa da, tánińe de óte paıdaly bolady: janyńa paıdaly bolatyn sebebi — jaqsylyq jasaısyń, al tánińe paıdaly bolatyn sebebi — baıqap turǵanymdaı, sen tym etjendi adamsyń, sondyqtan azdap qan alǵannyń saǵan esh zıany joq.

— Bul dúnıede ne kóp — emshi kóp: tipti sıqyrshylardyń ózi emshi bop ketken, — dep qulaqqaǵys etti Sancho. — Já, endi, ózim basqasha pikirde bolǵanymmen, jurttyń bári jalynyp qoımaı turǵandyqtan, keliseıin buǵan, ózimdi ózim úsh myń úsh júz ret qamshymen shyqpyrtaıyn, alaıda bir ǵana shartym bar: ózimdi qashan kóńilim soqsa, sonda shyqpyrtatyn bolam jáne eshkim maǵan onyń kúni men saǵatyn kórsetpeýge tıis, al men óz tarapymnan jurt senora doná Dýlsıneıa Tobosskaıanyń sulýlyǵyn tamashalaýǵa múmkindik alýy úshin, — ol, shamasy, kútkendegideı emes, shynymen-aq keremet kórikti shyǵar, — muny tezirek tyndyrýǵa tyryspaqpyn. Buǵan qosa aıtar taǵy bir shartym: ózimdi qan-josa ǵyp qamshylaýǵa mindetti emespin, sondaı-aq keıbir soqqym shybyn úrkiterlikteı bop shyqsa da, báribir, esepke alynýǵa tıis. Sol sıaqty, ágárákı esepten jańylyp qalǵandaı bolsam, onda jerdiń asty men ústindeginiń bárin biletin senor Merlın sanap shyqsyn da, qanshasy jetpeı turǵanyn nemese artylyp qalǵanyn maǵan habarlaýdy óz mindetine alsyn.

— Artylyp qalǵany jaıynda habarlaýdyń qajeti bolmaıdy, — dep qarsylyq bildirdi Merlın, — soqqynyń belgilengen mólsheri tolyq ótelgen boıda senora Dýlsıneıa jadysynan aıaq asty arylady da, jasaǵan jaqsylyǵy úshin meıirban Sanchoǵa kelip alǵys aıtady jáne tipti oǵan izgilikti isi úshin syılyq ta beredi. Sol sebepti, artylyp qalýy nemese kem shyǵýy jaıynda ýaıym jemeı-aq qoı, onyń ústine saǵan záredeı bolsyn qaralyq jasaýǵa maǵan kóktegi qudirettiń ózi de jol bermeıdi.

— Endeshe, jaratqan ıem jar bolǵaı! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Taǵdyr-talaıym tap bolǵan taqsiretke boı usynam, ıaǵnı myna epıtımány álginde atalǵan sharttar boıynsha qabyl alam.

Sancho osyny aıtyp úlgerýi muń eken, kerneıler qaıtadan oınap ketti de, arkebýzdyń sansyz kóp tarsyl-gúrsili qaıtadan qulaq tundyrdy, al Don Kıhot bolsa, Sanchony moınynan qushaqtaı alyp, mańdaıy men betinen shópildetip súıe bastady. Gersog, gersogıná jáne basqalary máz-maıram boldy, ile arba da ornynan qozǵaldy; keterinde Dýlsıneıa gersog pen gersogınáǵa bas ıip taǵzym etti, al Sanchoǵa basyn tipten eńkeıtińkireı ıdi.

Al, bul eki aralyqta qýanyshty da kóńildi tań shapaǵy aspan aıasyn ústi-ústine árlendirip, dalanyń ásem gúlderi basyn kóterip, jylǵa ataýlynyń móldir sýy aq jáne sary tústi malta tastar arasymen syldyraı júıtkip, ózin kútken ózenge sybaǵa ala jónelgen edi. Shattyqqa toly qara jer, ajarly aspan, móldir aýa, ótkir sáýle — osynyń bári, tutastaı alǵanda da, jekeleı alǵanda da, Avroraǵa ilese jetken kúnniń tymyq ta ashyq bolatynyn ańǵartyp turǵan. Gersog pen gersogıná bolsa, ańshylyqtyń oıdaǵydaı ótkenine, sondaı-aq óz maqsattaryna osynsha jarasymdy da unamdy jolmen jetkenine rıza kóńilmen jáne jańa bir isti qolǵa almaq nıetpen óz qamal-saraılaryna keldi: ne qıly qıturqyny oılap tabý olarǵa orasan zor qýanysh syılaıtyn.

HHHÚİ taraý

Munda dýená Qusavananyń, qosalqy esimi boıynsha grafınıa Úshfaldıdiń, basynan keshken adam aıtqysyz shytyrman oqıǵasy jaıynda áńgimelenedi, sondaı-aq zaıyby Teresa Pansaǵa Sancho Pansanyń jazǵan haty keltiriledi.

Gersogtyń keremet ázilqoı ári saýyqshyl úı basqarýshysy bar-tyn: Merlınniń rólin oryndaǵan sol edi, osy shytyrman oqıǵanyń basy-qasynda bolǵan da, óleń shyǵaryp, pajdardyń birine Dýlsıneıany beıneleýdi úıretken de sol bolatyn. Shamaly ǵana ýaqyttan keıin ol myrzalarynyń kómegimen jańa shytyrman oqıǵanyń josparyn jasap, oı-qıalynyń asqan shalymdylyǵy men shekten tys baılyǵyn pash etti.

Erteńine gersogıná Sanchodan Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtarý maqsatynda óz mindetine alǵan táýbege kelý sharasyna kirisken-kirispegenin surady. Sancho kiriskenin, ótken túnde ǵana ózine bes ret soqqy bergenin habarlady. Gersogıná odan soqqyny nemen bergenin surady, Sancho qolymen bergenin aıtty.

— Ol shapalaqpen soǵý ǵoı, shybyrtqymen emes, — dep qulaqqaǵys etti gersogıná. — Ózińe munshalyqty jan aıarlyq jasaýyń danagóı Merlınge onsha unaı qoımas dep oılaımyn. Abzaly, meıirban Sancho, tikenegi nemese túıini bar qamshyny tańdaǵanyń jón, — sonda janǵa batyńqyraıtyn bolady: óıtkeni, oqý men toqýǵa da toqpaq kerek, degen sóz tegin aıtylmaǵan ǵoı, al Dýlsıneıa sekildi aıtýly aqsúıek hanymǵa mundaı tatymsyz da jarytymsyz qurbandyqpen bostandyq ápere almaısyń. Odan soń, Sancho, sylbyr ári júrdim-bardym atqarylǵan ıgi isterdiń esepke alynbaıtynyn jáne ondaıdyń eshqandaı quny bolmaıtynyn qaperińde ustaǵanyń jón.

Buǵan Sancho bylaı dep jaýap qatty:

— Ondashy, siz maǵan, bıik mártebelim, qamshy ma nemese arqan ba, qaısysyn hosh kórseńiz sony taýyp bere qoıyńyzshy, sosyn ózimdi shyqpyrtýǵa kiriseıin, biraq qatty aýyratyndaı etip urmaımyn, sebebi, bilip qoıǵanyńyz maqul, meıirban hanym, qarapaıym mujyq bolǵanymmen, tánim qalyń kendir matadan emes, maqta matadan jaralǵandaı, al bireýdiń paıdasy úshin ózińdi óziń múgedek qylýdan asqan mıǵulalyq joq.

— Endeshe, iske sát, — dedi gersogıná, — erteń tilegińe saı keletin bir qamshy taýyp bereıin, úlbiregen teriń ony týǵan apasyndaı jaqsy kórip ketetin bolady.

Odan soń Sancho gersogınáǵa bylaı dedi:

— Sizge aıtyp qoıǵanym artyq etpes, qymbatty senoram, zaıybym Teresa Pansaǵa hat jazyp, ózinen qol úzgeli beri basymnan keshken jaılarymnyń bárin túgel habarlaǵan edim; hatym osynda, qoınymda, tek adresin jazý ǵana qalyp tur; osy hatty, parasatty hanym, ózińiz oqyp shyqsańyz dep em, óıtkeni, menińshe, ol gýbernatorlarsha jazylǵan sekildi, ıaǵnı, basqasha aıtqanda, gýbernatorlar ǵana jazýǵa tıisti hat sekildi.

— Ony jazǵan kim? — dep yntyqty gersogıná.

— Kim jazsyn, myna kúnákar pendeńiz turǵanda? — dedi Sancho.

— Sonda ony óz qolyńmen jazdyń ba? — dep timtine berdi gersogıná.

— Qaıdan, — dep jaýap qatty Sancho, — men oqı da, jaza da almaımyn, tek qol qoıýdy ǵana bilem.

— Jaraıdy, kórelik, — dedi gersogıná, — bul hatyńda aqyl-oıyńnyń qanshalyqty ushqyr ekenin anyq kórsetkenińde esh kúmánim joq.

Sancho qoınynan jelimdelmegen hatty alyp gersogınáǵa usyndy, al onda bylaı delingen edi:

«Olar qatyryp jon terimdi sydyrdy, esesine qatyryp atqa minip qydyrdym; jaqsy aralǵa ıe bolatyn túrim bar, biraq ótemine jaqsylap turyp taıaq jeýden qashyp qutyla almasym anyq. Sen qazir munyń mán-jaıyn túsinbeısiń, súıikti Teresam, keıin ózim aıtyp berermin. Bilip qoı, Teresa, men mynadaı nyq sheshimge keldim: endi seniń tek kúımemen ǵana júrýiń kerek, áıtpese saǵan basqasha úılespeıdi, sebebi basqadaı birdeńege minip jol shegýiń — endigi jerde sen úshin tórt aıaqtap eńbektep júrýmen teń bop shyǵady.

Sen gýbernatordyń zaıybysyń, baıqaǵyn: eshkim saǵan eshqandaı min taǵa almaıtyn bolsyn! Osy hatpen birge senora gersogıná ózime tartý etken ańshynyń jasyl shekpenin de qosa joldap otyrmyn, budan qyzymyzǵa beldemshe men kofta shyqpas pa eken, baıqap kórshi. Bul jaqtaǵylar qojaıynym Don Kıhotty esýas aqylman jáne kúlkili keshe atandyryp júr, al meni oǵan izdese taptyrmaıtyn serikke balaıdy. Biz Montesınos úńgirinde bolǵanbyz, al danagóı

Merlın kelip Dýlsıneıa Tobosskaıanyń, — aıtqandaıyn, ony jerlesteriniń bári Aldonso Lorenso dep ataıdy, — jadysyn qaıtaratyn qural etip meni tańdap aldy: endi maǵan ózime ózim úsh

myń úsh júz márte soqqy darytýǵa týra keledi, osyǵan deıin darytqan bes soqqymdy alyp tastaǵannan qalǵany túgel atqarylǵan soń ol jadysynan arylyp, ekeýimizden esh aıyrmashylyǵy joq bop shyǵady. Bul jaıynda eshkimge eshteńe aıtýshy bolma, áıtpese abaısyzda aýzyńnan shyǵyp ketse — ósek-aıań qaýlaı jóneledi. Birneshe kúnnen soń men aqshany kúrep tabýǵa degen eren qushtarlyqpen gýbernatorlyq etýge attanam, — bireýlerden estigenim bar-dy: jańadan taǵaıyndalǵan bastyqtardyń bári dál osyndaı qushtarlyqpen attanatyn kórinedi. Onda barǵan soń jaǵdaıdy kórem ǵoı, munda kelýiń kerek pe, joq pa — ony sosyn jazyp jiberermin. Sur jorǵam esen-saý, saǵan kópten-kóp sálem aıtyp jatyr, meni tipti túrik sultanynyń taǵyna otyrǵyzsa da, báribir, ony eshqashan tastamaımyn. Senora gersogıná seni qolyńnan myń ret súıedi, al sen onyń qolynan eki myń ret súı, óıtkeni, myrzam aıtatynyndaı, kishipeıildik ısharaty dúnıedegi eń arzan jáne eshqandaı mindet artpaıtyn nárse. Ótken jolǵy sapardaǵydaı ishinde júz eskýdosy bar taǵy bir shamadanǵa tap qylýdy qudaı qosh kórmedi, biraq sen, súıikti Teresam, buǵan qaıǵyrma, eshkini baqshaǵa jiberdi emes pe, gýbernator qyzmetinde esemizdi artyǵymen qaıtararmyz. Meni ásirese qatty mazalap júrgen bir ǵana jáıt: biletinderdiń aıtýynsha, bul ózi bir ret tatyp kórseń, dámi tańdaıyńnan ómir baqı ketpeıtin nárse kórinedi, al eger shynymen sondaı bop shyqsa, onda gýbernatorlyq maǵan arzanǵa túspeıin dep tur. Aıta keterligi, munda múgedekter men músápirlerge sadaqanyń mol beriletini sonsha, olar kanonıkter sıaqty turmys keshedi. Sonymen, endi olaı bolmasa, bulaı bolar, qaıtken kúnde de, áıteýir, dáýletiń tasıtyn kez keler degen senimim bar. Qudaı saǵan baq bergeı, al meni óziń úshin aman-saý saqtaǵaı.

Osy qamal-saraıda 1614 jylǵy shildeniń 20-da jazyldy.

Kúıeýiń, gýbernator

Sancho Pansa».

Gersogıná hatty oqyp shyqty da, Sanchoǵa bylaı dedi:

— Meıirban gýbernator, siz eki jerde azyn-aýlaq aǵattyq jasapsyz. Birinshiden, gýbernatorlyq sizge ózińizdi ózińiz shybyrtqylaýǵa keliskenińiz úshin berildi dep habarlaısyz jáne solaı uǵyndyrasyz, al shyndyǵynda, gersog jubaıym gýbernatorlyqty ýáde etken kezde shybyrtqylaý máselesi túsińizge de kirmegenin jaqsy bilesiz jáne olaı emes dep aıta almaısyz. Ekinshiden, myna jerde shamadan tys paıdakúnemdik baıqatypsyz, olaı deıtinim, toqal eshki múıiz suraımyn dep júrip qulaqtan aırylypty, degen bar ǵoı, sondaı-aq, ózi toımastyń kózi toımaıtyny jáne ashkóz bastyqtyń qashan da ádiletsiz bolatyny málim.

— Aıtpaǵym múlde basqa edi, senora, — dep qulaqqaǵys etti Sancho, — al eger bul hatty oıdaǵydaı jazylmaǵan dep tapsańyz, onda biz ony qolma-qol jyrtyp tastaıyq ta jańasyn jazaıyq, biraq óz zeıin-zerdeme súıensem, onyń álgiden de nashar bop shyǵýy yqtımal.

— Jo-joq, — dep qarsylyq bildirdi gersogıná, — bul óte jaqsy hat, ony gersogqa aparyp kórsetkim keledi.

Budan soń olar bul kúni túski as beriletin baqqa qaraı bet aldy. Gersogıná Sanchonyń hatyn gersogqa kórsetti, anaý ony oqyp máz-maıram boldy. Tústik ishý támamdaldy, ydys-aıaq jınap áketildi, budan keıin de gersog pen gersogıná talaı ýaqyt boıy Sanchonyń qyzyqty áńgimelerin tyńdap, raqatqa batty; óstip otyrǵanda kenet fleıtanyń zarly úni men barabannyń úzik-úzik qatqyl dybysy qulaqqa shalyndy. Osynaý túsiniksiz, qatýly jáne qaıǵyly mýzyka sol arada otyrǵandardyń bárin de degbirden aıyrǵandaı boldy, ásirese Don Kıhottyń qatty tolqyǵany sonsha, otyrǵan jerinen turyp ketti; Sancho jaıynda aıtpasa da túsinikti: záre-quty qalmaı qoryqqan ol daǵdyly panasyna, ıaǵnı gersogıná qanatynyń astyna kirdi, óıtkeni mýzyka áýeni shynymen-aq tym jabyrqaý, tym zarly bolatyn. Asyp-sasyp, abyrjyp turǵan bular kenet baqtyń ishimen qara jamylǵan eki adamnyń kele jatqanyn kórdi: etegi jerde súıretilgen uzyn kıim kıgen bul eki beıtanys ta úlken barabandy dúńkildete soǵyp kele jatyr edi, barabandar da qara matamen qaptalypty. Olardyń janynda fleıtashy bar-tyn, bul da álgiler sekildi qap-qara ári qorqynyshty-tuǵyn. Bul úsheýdiń sońynan ústine shubatylǵan uzyn súıretpesi bar kómirdeı qara hlamıda kıgen, dálirek aıtqanda, jamylǵan, boıy eńgezerdeı alyp deneli adam kele jatty. Hlamıdanyń syrtynan jalpaq, bul da qara tústi, qaıys belbeý býynypty. Belbeýge tutqasy qara, qara tústi qynǵa salynǵan dyraý narkesken ilinipti. Betin seldirleý qara shilter kireýkelepti, odan appaq qardaı uzyn saqaly kórinis berip tur. Adymyn barabannyń yrǵaǵyna saı mańyzdana alyp, alshań basyp keledi. Bir sózben aıtqanda, somadaı boıy, jaı basyp, jalpaq alǵan júrisi, qara tústi kıimi, sondaı-aq nókeri munyń kim ekeninen habary joq jandardy abyrjytyp jiberýi múmkin edi jáne abyrjytyp ta tastaǵan bolatyn.

Sonymen, joǵaryda sýrettelgendeı shabandaý júrispen jáne aıryqsha saltanatpen ol gersogqa taman jaqyndady, al gersog ony basqalarmen birge ornynan túregelip qarsy aldy; anaý jaqyndap kelgen boıda gersogtyń aldyna tizerleı ketti, biraq gersog tizesinen turmaıynsha onymen sóılesýden úzildi-kesildi bas tartty. Qubyjyq aıtqanǵa kóndi, boıyn tiktep, betindegi shilterdi bylaı serpip tastady, al shilterdiń astynan adam balasy buryn-sońdy kórmegen, sondaı uzyn, appaq ári keremet qalyń sóleket saqal kózge shalyndy. Budan soń saqaldynyń keregedeı keýdesinen jýan da qýatty daýys lek-legimen lyqsydy; gersogtan kóz almaı qarap turǵan qalpy saqaldy bylaı dep sóılep ketti:

— Mártebeli de qudiretti senor! Meniń esimim Úshfaldın Aq Saqal, men grafınıa Úshfaldıdiń, qosalqy nyspysy boıynsha dýená Qusavananyń, qyzmetshisimin jáne sonyń tapsyrýy boıynsha sizge elshilikpen kelip turmyn, atap aıtqanda: sizden, joǵary mártebelim, oǵan osy araǵa kelýge jáne jer betindegi eń jabyrqaý oı-qıal ıesi ǵana kóz aldyna elestete alýy múmkin alabóten ári qaıran qaldyrarlyq qaıǵy-qasirettiń birinen sanalatyn óz qasiretin pash etýge ruqsat berýdi ótinedi. Biraq, aldymen ol jeńilis degendi bilmeıtin aıbyndy rysar Lamanchalyq Don Kıhot qamal-saraıyńyzda bar ma, joq pa, sony bilgisi keledi, óıtkeni sony izdep Kandaııa koróldiginen sizdiń memleketińizge jaıaý jáne nár tatpaı uzaq sapar shekken edi, ıaǵnı ǵajaıyp nemese sıqyrshylyq dep sanaýǵa bolatyn jáne solaı sanalýǵa tıis te is tyndyrǵan-dy. Qazir ol bekinisińizdiń, aıtpaqshy, jazǵy qamal-saraıyńyzdyń qaqpasy aldynda kútip tur, kelisimińizdi bergen boıda-aq aldyńyzǵa keledi. Men boldym.

Sony aıtyp, jótkirinip, saqalyn qos qolymen salalady da, barynsha baısaldylyqpen jaýap tosyp turyp qaldy. Al, gersog bylaı dep jaýap qatty:

— Sıqyrshylar ózin dýená Qusavana dep ataýǵa májbúr etip júrgen joǵary mártebeli grafınıa Úshfaldıdiń basyna túsken baqytsyzdyq jaıyndaǵy habardyń, qadirmendi Úshfaldın Aq Saqal, bizge jetkenine de biraz boldy, sol sebepti, alabóten qyzmetshi, odan ishke kirýin ótin jáne júreginiń meıirimdiligi sonsha, qandaı da bolsyn kómek berýge jáne qanatynyń astyna alýǵa daıyn jaýjúrek rysar Lamanchalyq Don Kıhottyń osynda ekenin aıt. Buǵan qosa meniń atymnan oǵan mynany jetkiz: eger ol meniń de qamqorlyǵyma muqtaj bolsa, men de qarap qalmaımyn, óıtkeni rysar ataǵym ózime osyndaı mindet júkteıdi, al áıel ataýlyǵa, ásirese qýǵyn kórip, qaıǵy shegip júrgen jesir dýenálarǵa, — joǵary mártebelini sondaı halde dep oılaýǵa bolatyn sekildi, — qamqorlyq jasaý rysar bitkenniń boryshy jáne paryzy bop tabylady.

Gersogtyń bul sózinen keıin Úshfaldın onyń aldyna baryp tizesin ıdi de, barabanshylar men fleıtashyǵa belgi berdi, sosyn baqqa kelip kirgende estilgen mýzykanyń jebeýimen jáne tap sondaǵydaı alshańdaı basqan adymmen shyǵar esikke qaraı bet aldy, al sol jerde turǵandar onyń keskin-kelbeti men túr-pishinine taǵy da tańyrqaýshylyq bildirdi. Gersog bolsa, Don Kıhotqa qarap bylaı dedi:

— Sonymen, aıbyndy rysar, nadandyq pen zymıandyqtyń qara túnegi izgilik pen tektiliktiń jaryq sáýlesin tunshyqtyrýǵa dármensiz bop shyqty. Muny aıtyp otyrǵan sebebim, qamal-saraıymda turyp jatqanyńyzǵa aptaǵa da tolmas ýaqyt ótkenine qaramastan qıyrdaǵy jat ólkelerden jurt sizge qaraı aǵyla bastady — kúımemen de, túıemen de kelip jatqan joq, nár syzbastan ári jaıaý-jalpylap jetip jatyr; olardyń bári de — asa qudiretti aıbyndy bilegińizdiń arqasynda barsha ýaıym-qaıǵysy men áýre-sarsańynan arylatynyna anyq senetin japa shekkender men jábir kórgender, al bul ózińizdiń qasterli qareketińizdiń nátıjesi, ol jaıyndaǵy qaýesettiń bizge málim elderdiń bárin túgel qustaı ushyp aralap shyqqany málim.

— Ana joly dastarqan basynda otyryp, — dep sóılep ketti Don Kıhot, — kezbe rysarlar jaıynda sonshalyqty jaqtyrmaýshylyq pen sonshalyqty jek kórýshilik tanytqan qurmetti dinı qyzmetshiniń tap qazir osy aradan tabylǵanyna qarsylyq bildire qoımas em, senor gersog: atalmysh rysarlardyń jurtqa qajeti bar ma, joq pa — buǵan qazir ózi-aq kámil kóz jetkizgen bolar edi. Qaıtken kúnde de, áıteýir, shekten tys jábir kórgen jáne tyǵyryqqa tirelgen jandardyń, ómirde aıtyp jetkizgisiz aýyr qasiretke dýshar bolǵan shaqta janǵa pana izdep sottardyń úıine de, selolyq psalomshy úıine de, qojalyǵynan eshqashan qarys adym bylaı shyǵyp kórmegen dvoránǵa da, ne jańalyq baryn timiskilep taýyp, ony basqa bireýlerge jarıa qylýdy jáne aıtyp berýdi unatatyn, biraq basqa bireýlerdiń áńgime etýine jáne jazýyna tatıtyn áreketter men erlikter jasaýǵa attap baspaıtyn qalalyq jatyp isherlerge de barmaıtynyna ılanar edi. Báleden qutqarýǵa, qınalǵanda qol ushyn berýge, boıjetkenderdi qorǵaýǵa jáne jesirlerdi jubatýǵa kezbe rysarlardan artyq epteıli eshkim joq, osy sebepti ózimniń rysar bolǵanym úshin qudaıǵa aıtar alǵysym sheksiz jáne osynaý qurmetti salada ózime jolyǵatyn qandaı taqsiret pen teperishke de nalymaımyn. Kelsin álgi dýená, surasyn menen ózine ne keregin: bilegimniń qýaty men máńgi sergek rýhymnyń bet qaratpas batyldyǵy ony nendeı qyrsyqtan da qutqara alady.

HHHÚİİ taraý

Bul taraýda dýená Qusavanaǵa qatysty aıtýly shytyrman oqıǵa óz jalǵasyn tabady.

Ózderi oılastyryp iske asyrǵan osynaý áýreshilikke Don Kıhottyń ımandaı senip qalǵanyna gersog pen gersogınányń qýanyshynda shek bolmady, biraq sol arada Sancho sóılep ketti:

— Bul senora dýená gýbernatorlyǵyma baılanysty shı shyǵaryp júre me dep qorqam. Toledolyq bir dárihanashynyń, — ózi keremet aıtqysh adam edi, — dýenálar júrgen jerde shóp shyqpaıdy, degenin estigenim bar-dy. Apyraı, qalaı jek kóretin edi deseńshi olardy álgi dárihanashy! Osyǵan oraı, dýená ataýlynyń bári ataǵy men ál-aýqaty qandaı ekenine qaramaı beımaza ári betpaq bolsa, onda shyn áýlet esimi álde Úsh Falda³⁵, álde Úsh Quıryq bop tabylatyn álgi dýená Qusavana atanyp júrgen grafınıa qandaı adam eken degen oıǵa qalyp turmyn. Olaı deıtinim, bizdiń seloda faldany quıryq dep ataıdy.

— Qoıa tur, dostym Sancho, — dedi Don Kıhot, — bul senora dýená meni alys elderden arnaıy izdep kelip tur, sondyqtan ony dárihanashyń aıtqan dýenálar sanatyndaǵy bireý deýge aýzym barmaıdy, onyń ústine, ol — grafınıa, al grafınıalar dýená bop qyzmet etse tek koról aıymy men patsha aıymy tóńireginde ǵana júredi, al óz úıinde bular — joǵary qaýymdyq aqsúıek, olarǵa basqa dýenálar qyzmet kórsetedi.

Osy arada áńgimege doná Rodrıges aralasty.

— Qolaıly jaǵdaı oraılasqanda, — dep qulaqqaǵys etti ol, — bizdiń senora gersogınáǵa qyzmet kórsetip júrgen dýenálar da grafınıaǵa aınalar edi, biraq adam kózin tigedi, al qudaı ózi biledi emes pe. Qalaı bolǵan kúnde de, dýenálar jaıynda, ásirese kári qyzdar jóninde sóleket sóz aıtýǵa eshqashan jol bermeımin, — ózim kári qyz qataryna jatpasam da, báribir, jesir dýenádan bıkesh dýenányń artyqshylyǵy bolatyny men úshin aıdan anyq, al endi kimde-kim bizder, dýenálar, jaıynda jaman sóz aıtsa, sonyń aýzy qısaıyp ketedi.

— Ol endi basqa másele, — dedi Sancho kelispeı, — meniń tanys shashtarazym: dýenálardy qısaıǵan jaǵynan qaıtyp túzete almaısyń, deıdi, sondyqtan bul áńgimeni jyly jaýyp qoıa salǵanymyz jón shyǵar.

— Malaılar atam zamannan bizben baqtalas, — dep qarsylyq bildirdi doná Rodrıges, — olar kúndiz-túni aýyz úıden shyqpaıdy, biz qashan da solardyń kóz aldynda júremiz, bizdi tek qudaıǵa qulshylyq etken kezderinde ǵana jaıymyzǵa qaldyrady, al qalǵan ýaqyttyń bárinde ósek aıtyp, jerden alyp, jerge salady, ne túrli sózben ǵaıbattaıdy. Já, meıli, ol áýmeserler ne dese o desin, biz olarǵa qasaqana túrde óz tirligimizdi jasaı beremiz, onyń ústine dáripti myrzalardyń úıinde turmys keshetin bolamyz, alaıda, aıta keterligi, bul jerde bizge ashyǵýǵa da týra keledi, merekelik sherýler ótkenshe kóń-qoqyrdy kilemmen jaýyp qoıatyny sekildi, názik denemizdi, — al keıbireýlerdiki, múmkin, onsha názik te emes shyǵar, — qara hlamıdamen búrkemeleýge de májbúr bolamyz. Shyn sózim, eger maǵan ruqsat etilse jáne ońtaıly jaǵdaı týsa, dýenálardyń barsha izgi qasıetter qoımasy ekenin tek osy arada otyrǵandarǵa ǵana emes, kúlli álemge dáleldep berer edim.

— Meniń oıymsha, — dedi gersogıná, — meıirban dýenám doná Rodrıgestiń aıtyp otyrǵany ras jáne daý týdyra qoımaıdy, biraq qazir ózińdi de, basqa dýenálardy da aqtap alam dep jáne álgi berekesiz dárihanashynyń qadirmendi Sanchonyń kókeıinde qalyp qoıǵan pikirin teriske shyǵaram dep áýrege túsetin ýaqyt emes.

Buǵan Sancho bylaı dedi:

— Gýbernatorlyqqa kóńilim aýǵaly beri malaıǵa tán tartynshaqtyqtan arylyp ta úlgerdim, sondyqtan dúnıedegi dýená ataýlynyń bárine, shynymdy aıtsam, túkirgenim bar.

Dýenálar jaıyndaǵy talas áli jalǵasa túser me edi, kim biledi, biraq dál osy kezde fleıta men barabandardyń dýená Qusavananyń baqqa kelip kirgenin ańǵartqan úni estildi. Gersogıná gersogqa ony aldynan shyǵyp qarsy alǵan jón be, ne degenmen, ol grafınıa ǵoı ári aqsúıekter áýletinen emes pe, degen suraq qoıdy.

— Ol grafınıa bolǵandyqtan, — dep gersogtyń ornyna Sancho jaýap qatty, — sizderge, joǵary mártebelilerim, onyń aldynan shyqqandaryńyz jón degen oıǵa kep turmyn, biraq, sonymen birge onyń dýená bolýy sebepti, meniń oıymsha, otyrǵan oryndaryńyzdan tyrp etpegenderińiz durys.

— Saǵan aralas degen kim bar, Sancho? — dep surady Don Kıhot.

— Kim deısiz be? — dedi Sancho saspaı. — Óz mektebińizde ádeptilik qaǵıdalarynan dáris alǵan atqosshy retinde aralasýǵa qaqym bolǵandyqtan aralasyp turmyn, al siz bolsańyz — aıryqsha kishipeıil, aıryqsha tárbıeli rysarsyz, ádeptilerdiń ishindegi eń ádeptisisiz, oǵan qosa, ózińiz aıttyńyz emes pe, taqsyr: bul yńǵaıda kóbirek tuzdyqtasań da, azyraq tuzdyqtasań da — nátıje bireý demedińiz be? Já, osymen doǵaraıyn, — uǵynyqty qyp jetkizdim-aý deımin.

— Sanchonyń sózi oryndy, — dedi gersog, — áýeli grafınıanyń túrin kórip alaıyq, qandaı qurmet kórsetýge laıyq ekenin sosyn jobalaı jatarmyz.

Osy arada, dáp sol alǵashqy rettegideı bop, fleıta men barabandar júz kórsetti.

Qysqa ǵana bul taraýdy avtor osymen aıaqtaıdy da, baıan etilip jatqan shytyrman oqıǵa odan ári jalǵasyn tabatyn jańa taraýdy bastaıdy, al bul oqıǵa búkil hıkaıamyzdaǵy nazar aýdarýǵa turarlyq eń táýirleriniń biri bop tabylady.

HHHÚİİİ taraý

Munda dýená Qusavananyń óz taqsireti jaıyndaǵy áńgimesi keltiriledi.

Jabyrqaý mýzykanttardyń sońynda qos qatar bop tizilip, qolpyldaǵan keń jáne, sirá, ájeptáýir tyǵyz shuǵadan hlamıda kıgen, onyń syrtynan kanekendik aq jamylǵy jamylǵan, — al munyń uzyndyǵy sonsha, hlamıda eteginiń tek jıegi ǵana kórinip turǵan-dy, — on eki dýená kele jatyr edi. Bulardyń art jaǵynda atqosshy Úshfaldın Aq Saqaldyń qolyna súıenip, kerbezdene basyp grafınıa Úshfaldıdiń ózi kele jatty; ústine sapaly qara báıkeden tigilgen kıim kıipti, báıke túginiń uzyndyǵy sondaı, eger shıyrshyqtasa ár qylshyǵynyń ózi kádimgi martos burshaǵyndaı bop shyǵar edi. Súıretpesiniń, basqasha aıtqanda — quıryǵynyń (muny olaı da, bulaı da ataı berýge bolady) úsh taramǵa bólingen ushyn qara jamylǵan úsh paj kóterip keledi: onyń úsh súıir burysh qurap tarmaqtalǵan ushtary geometrıalyq kórkem fıgýra jasap turǵan-dy; úshkirlene bitetin osy súıretpege kózi túsken kez-kelgen adam onyń nelikten grafınıa Úshfaldı, ıaǵnı Úsh Falda grafınıasy atanǵanyn sol boıda-aq ańǵara qoıar edi; munyń shynynda da solaı ekenin, al óziniń tól áýlet esimi — grafınıa Bórýana ekenin Ben-Inhalı da rastaıdy, óıtkeni onyń graftyǵynda bóri óte kóp bolǵan, eger de sol graftyqta bóri emes, túlki óte kóp bolsa, onda ol grafınıa Túlkıana atanýy múmkin edi, deıdi ol; sebebi ıeliginde nendeı nárse nemese nárseler molynan ushyrassa bılik basyndaǵy knázdar da óz áýlet esimin jergilikti dástúr boıynsha sonyń ataýynan týyndatyp otyrǵan; alaıda bizdiń grafınıa súıretpesiniń alabóten ereksheligin eskertý úshin Bórýana degen áýlet esimin Úshfaldı dep ózgertipti.

Grafınıa da, onyń on eki dýenásy da kerbezdene adymdap júrip kele jatty; dýenálardyń beti qara shiltermen kireýkelengen edi, biraq Úshfaldın shilteri sekildi seldir emes-ti, kerisinshe, tyǵyzdyǵy sonsha, túk eshteńe kórsetpeı turǵan. Dýenálar toby baq ishimen bermen jaqyndaǵan boıda gersog, gersogıná jáne Don Kıhot, sondaı-aq olarǵa ilesip osynaý shabandaý sherýdi tamashalap turǵandardyń bári túgel oryndarynan turdy. Aqyry on eki dýená toqtap ortalarynan jol ashty da, sol burynǵysha Úshfaldınniń qolyna súıengen Qusavana solardyń arasymen ótti, al gersog, gersogıná jáne Don Kıhot úsheýi oǵan on eki adym qarsy júrdi. Grafınıa tizerleı ketip, jińishke de názik deýden góri qatqyl da qyryldaq deýge kelińkireıtin daýyspen sóıleı jóneldi:

— Ózderińizdi aıryqsha qadir tutatyn qulǵa, aıtpaqshy, kúńge munshalyqty qoshemet kórsetpeýińizdi ótinem, joǵary mártebelilerim: olaı deıtinim, men qazir eren qaıǵy ústindemin, sonyń saldarynan sizderge qarymtasyn qaıtara almaımyn, óıtkeni buryn-sońdy kóz kórip, qulaq estimegen baqytsyzdyǵym aqyl-oıymdy sanamnan ajyratyp tastady jáne áldebir jaqqa alyp ketti, shamasy, óte alysqa áketti-aý deımin, sebebi qansha izdegenimmen aqyl-oıymdy álige sheıin taba almaı júrmin.

— Bizdińshe, aqyl-oıdan shyn mánindegi ada adam — boıyńyzdaǵy asyl qasıetterdi bir qaraǵanda-aq tanı almaǵan adam, senora grafınıa, — dedi gersog, — al bul qasıetterińiz eń joǵary deńgeıdegi qoshemet pen eń joǵary dárejedegi saltanatty rásimge laıyq.

Osyny aıtyp gersog oǵan qolyn sozdy, sosyn ony gersogıná janyndaǵy kresloǵa otyrǵyzdy, gersogıná da oǵan álgiden kem iltıpat bildirgen joq. Don Kıhot úndemeı turdy, al Sancho Pansanyń esil-derti Úshfaldıdiń óziniń nemese onyń qısapsyz dýenálarynyń kez-kelgen bireýiniń bet-álpetin kórý boldy da qaldy, alaıda munyń múmkindigi olar shilterdi óz erkimen jáne yqylasymen alyp tastaǵanda ǵana týatyn-dy.

Eshkim qybyr etken joq, bireýdiń birdeńe dep til qatýyn tosyp bári de únsiz turdy, aqyry dýená Qusavana alǵash bop til qatyp, bylaı dep sóılep ketti:

— Qudirettiden de qudirettirek senor, súıkimdiden de súıkimdirek senora jáne mádenıettiden de mádenıettirek barsha qaýym, meniń zardaptydan zardapty taqsiretime sizderdiń izgi nıettiden izgi nıettirek júregińiz ári keńpeıildikpen qarap, ári meıirim men janashyrlyq bildirer dep senem, óıtkeni maǵan tap bolǵan taqsirettiń aýyrlyǵy sondaı, ol jer betindegi eń qatygez júrektiń mármárin jibitip, almasyn jumsartyp, quryshyn maıystyryp jibere alady. Alaıda ony sizderdiń nazaryńyzǵa (qulaq degen sóz maǵan tym turpaıylaý kórinedi) jetkizbes buryn, sizdiń qaýymda, ortada jáne topta múltiksizden de múltiksizirek rysar — Lamanchalyqtan da Lamancharaq Don Kıhot pen onyń atqosshydan da atqosshyraq Pansasy bar ma eken, sony bilgim keledi.

— Pansa osynda, Kıhottan da Kıhotyraq Don da osy arada, — dep málim etti Sancho, bireý jaýap qatyp úlgergenshe, — sondyqtan da siz, baqytsyzdan da baqytsyzyraq jáne dýenádan da dýenályraq, ne jaıynda aıtqyńyz kelse sol jaıynda aıta berýge eriktisiz, al sizge qyzmet kórsetýge biz ár qashannan da ár qashanyraq ázirden de ázirirekpiz.

Osy kezde Don Kıhot ornynan kóterilip, jabyrqaý dýenáǵa qarap bylaı dedi:

— Eger qaıǵy-qasiretińiz, qusaly senora, kezbe rysardyń qaıraty men aıbaty ózińizge kómek bere alady-aý degen bolmashy úmitke oryn qaldyrsa, onda men az bolsyn, áljýaz bolsyn bar qýatymdy sizge qyzmet etý jolyna sarp etýge daıynmyn. Men — Lamanchalyq Don Kıhotpyn, meniń paryzym — qarip-qasirlerdi qorǵaý, endeshe sizge, senora, yqylasymdy aýdaram dep áýrege túsýdiń, sóıtip alǵy sózden bastaýdyń qajeti joq, — ókinish-nalańyz jaıynda tuspaldamaı-aq týrasyn aıtyńyz: ózińizdi báleden qutqaryp alýǵa qudireti jetetin, tym quryǵanda, qaıǵyńyzǵa ortaqtasa alatyn adamdar áńgimeńizge qulaq tosyp otyr.

Muny estigen dýená Qusavana Don Kıhottyń aıaǵyna jyǵylýǵa oqtalǵandaı qımyl jasady jáne shynymen-aq jyǵyldy da, sosyn onyń aıaǵyn qushýǵa árekettenip jatyp, bylaı dep sóılep ketti:

— Beý, jeńimpaz rysar, aıaǵyńyzǵa jyǵylamyn sizdiń, óıtkeni bul aıaq — kezbe rysarlyqtyń negizi jáne tiregi bop tabylady! Basymdaǵy barlyq qaıǵy-qasiretimnen arylýym basqan qadamyna tyǵyz baılanysty bolyp turǵan bul aıaqty ópkim keledi meniń, beý, shyndyǵy shúbá keltirmeıtin erlik isteri Amadısterdiń, Esplandıandardyń jáne Belánısterdiń adam aıtsa nanǵysyz erlik isterinen áldeqaıda asyp túsetin jáne olardy jolda qaldyratyn aıbyndy kezbe rysar!

Odan soń ol Sancho Pansaǵa buryldy da, ony qolynan ustaı alyp, bylaı dedi:

— Beý, sen, bul ǵasyrda da, sondaı-aq burynǵy ǵasyrlarda da kezbe rysarlarǵa qyzmet etken atqosshylar ishindegi adalynan da adalyraq, qadir-qasıeti osy arada turǵan serigim Úshfaldınniń saqalynan da kóbirek atqosshy! Dańqty Don Kıhotqa qyzmet kórsetip júrgenińdi maqtan tutýǵa qaqyń bar seniń, óıtkeni oǵan qyzmet etý arqyly buryn-sońdy qolyna qarý alǵan támam rysarǵa túgel qyzmet istep júrsiń. Buljymaıtyn izgi qasıetterińniń atymen jalbarynamyn: osynaý momynnan da momynyraq jáne joly aýyrdan da joly aýyryraq grafınıaǵa qol ushyn berýge jedel kirisýi úshin qojaıynyń ekeýimizdiń aramyzǵa aqjúrek deldal bolshy.

Sancho buǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Qadir-qasıetimniń, senora, atqosshyńyzdyń saqalyndaı kóptigi men keremettigi meni múldem derlik tolǵandyrmaıdy. Tek ana dúnıege aýysqan kezde janymnyń saqaly men murty bolsyn deńiz, — mine, men úshin eń mańyzdysy osy, al myna jaqtaǵy saqaldarda sharýam az, dálirek aıtqanda, sharýam tipten joq. Alaıda, mundaı aldap-sýlaý men tilemsektenýsiz-aq myrzamnan sizge qolynan kelgeninshe kómek kórsetip, qamqorlyq jasaýyn ótine alam (onyń meni, ásirese qazir, ózine málim bir sharýany atqarýym qajet bop turǵan shaqta, aıryqsha jaqsy kóretinin bilem). Qandaı bálege tap bolǵanyńyzdy aıtyp berińiz bizge, bárin ret-retimen baıan etińiz jáne qur bosqa abyrjymańyz: siz ben bizdiń birdeńe ǵyp til tabysarymyz kámil.

Gersog pen gersogınáǵa bul shytyrman oqıǵanyń astary jaqsy málim-di, sondyqtan qazir olar kúlkiden ezý jıa almaı qalǵan jáne grafınıa Úshfaldıdiń ańǵarympazdyǵy men aıarlyǵyna ishteı dán rıza bop otyrǵan, al grafınıa bul eki arada qaıtadan kresloǵa baryp jaıǵasty da, áńgimesin bastap ketti:

— Ataqty Trapobana men Ońtústik teńiz aralyǵynda, Komorın múıisinen eki mıldeı jerde ornalasqan áıgili Kandaııa koróldiginde Arhıpelag esimdi koróldiń jesiri koroleva Maınsıa bılik qurdy, ol marqum jubaıy men ámirshisinen taq murageri bop tabylatyn Metonımıa degen qyzdy jaryq dúnıege ákelgen-di. Atalmysh ınfanta Metonımıa meniń qadaǵalaýymmen jáne baqylaýymmen baǵym kórip, tárbıelendi, óıtkeni men anasynyń eń baıyrǵy jáne aqsúıek áýletten shyqqan dýenásy bolatynmyn. Sóıtip júrgende kishkentaı Metonımıa on tórtke toldy jáne súıkimdiligi sonsha, budan asqan keremetti somdaý tabıǵattyń qolynan kelmeıtindeı kórinetin. Biraq aqyl-oı jaǵy olqylaý bolǵan eken dep oılap qalmańyzdar! Joǵa, álpeti qandaı ajarly bolsa, aqyly da sondaı zerek edi, al sulýlyǵy jaǵynan álemde oǵan eshkim teń kelmeıtin, eger ishi tar jazmysh pen qatygez taǵdyr ómiriniń qylyn úzip jibermese, eshkim teń kele de almaıtyn. Alaıda, olaı bolýy múmkin emes: jer betinde mundaı zulymdyqtyń oryn alýyna, dúnıedegi eń táýir júzim sabaǵynyń pisip-jetilmeı turǵan shaǵynda úzilýine jaratqan ıemiz jol bere qoımas. Jerine jetkize dáripteýge ebedeısiz tilim dármensizdik kórsetip turǵan onyń sulýlyǵy jergiliktisi bar, shet jerden kelgeni bar, joǵary laýazymdy sansyz kóp knázdy dámelendirgen-di, solardyń ishinde qyzdyń aıdaı sulý ajarynyń aspanyna kóz tigýge áldebir qarapaıym kavalero da táýekel etken bolatyn; ol óziniń jastyǵy men júrektiligin, san salaly qabileti men darynyn, oıynyń ushqyrlyǵy men alǵyrlyǵyn arqa tutqan edi, oǵan qosa, eger áńgimem sizderdi áli jalyqtyrmasa, mynany da bilip qoıǵandaryńyz artyq bolmas, joǵary mártebelilerim: onyń qolyna túsken gıtara adamsha sóılep qoıa beretin, sondaı-aq, ol óleń shyǵaratyn, keremet jaqsy bıleıtin jáne qustarǵa arnalǵan tor jasaı biletin, eger eren muqtajdyqqa tap bolsa, osy torlarymen-aq nanyn taýyp jeı alatyn, — toq eterin aıtqanda, mundaı qasıetter men qabiletter balaýsa qyzdyń basyn aınaldyrmaq túgil, taý qoparýǵa da jaraıtyndaı edi. Alaıda, bul buzaqy, bul uıatsyz áýeli meni ózine qaratyp alýdy jón kórmegende onyń kúlli súıkimdiligi men jandy baýraıtyn jaıdarylyǵynyń, sol sıaqty kúlli daryn-qabiletiniń tárbıemdegi qyzdyń beınesindegi bekinisti ózine qaratarlyq dármeni az edi, nemese, tipti, túk eshteńe isteı almaıtyn. Osynaý múttaıym, osynaý ardan bezgen alaıaq eń áýeli ońbaǵan komendant — meniń aýzymdy maılaýǵa, kóńilimdi aýlaýǵa nıet qyldy, sóıtip qorǵap otyrǵan bekinisimniń kiltin qolyna túsirmek boldy. Qysqasyn aıtqanda, ne túrli jaramsaqtyqpen aqylymnan adastyrdy ǵoı, ne túrli buıymdarmen, usaq-túıek áshekeılermen júregimdi jibitti ǵoı. Aqyry bir kúni túnde tuıyq kóshege qaraıtyn tereze aldynda otyryp onyń ánin estigen kezimde qarsy turarlyq áddim qalmaı, aqı-taqı berilip tyndym; al, umytpasam, ol mynadaı ándi aıtqan bolatyn:

Jek kóretin bir sulý

Jaralady júregimnen.

Eń aýyry bárinen —

Únsiz shydap, tunshyǵý.

Bul maǵan án ataýlynyń jaýhary, al daýysy baldaı tátti bop kóringen, tek keıin ǵana, osy sekildi jáne osyǵan uqsas óleńderdiń ózimdi qalaı qapyda qaldyrǵanyn bilgen kezimde ǵana, Platon keńes etkendeı, aqyndardy, sonyń ishinde, ásirese, qushaqqumar aqyndardy, tútini túzý memleketterden qýyp tastaý kerek degen oıǵa tireldim — óıtkeni, mundaı aqyndar óleńderiniń markız Mantýanskıı jaıyndaǵy, — tyńdaǵan jurtty tánti qylatyn, balalardy da, áıelderdi de kóz jasyn kóldetýge májbúr etetin, — óleńdermen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy, al qushaqqumar aqyndardyń tapqyr sózi janyńyzdy qyldaı názik tikenek sekildi tesip ótedi, naızaǵaı sekildi kúıdiredi, biraq syrtyńyz saý kúıinde qalady. Odan soń ol taǵy mynadaı án aıtty:

Ajal! Sol sátti ıek qaǵatyn

Jetkize ǵoı sen jyldam.

Ózińnen taýyp men myrǵam,

Umytaıyn ómir raqatyn.

Ánge qosqanda arbap alatyn, daýystap oqyǵanda qaıran qaldyratyn osy taqylettes ánder men shýmaqtardyń ol taǵy da talaıyn aıtty. Al, aqyndar sol tusta Kandaııada keńinen taraǵan jáne segıdılá dep atalatyn poezıa túrine den qoıǵanda qandaı ahýal ornaıdy deseńizshi! Mundaıda janyń gúl jaınaıdy, tániń bılep ala jóneledi, kúlkiden ezý jımaısyń, sezimderiń alaburtady. Mundaı aqyndardy Kesirtkeler aralyna jer aýdaryp jibergen ábden ádiletti is bolar edi degendi aıtýymnyń da sebebi, mine, osy bolatyn, marhabatty myrzalarym meniń. Áıtse de kináli bular emes, bulardy dáripteýshi ashyq aýyzdar men solarǵa senetin sý myılar; eger paryzyna múltiksiz adal, izgi nıetti dýená bolsam, jeti túnniń ortasynda oryndalatyn osynaý ánsymaqtarǵa beıil bermes em, sondaı-aq: “Ólip qalsam da ómir súrem, muz ortasynda ot bop janam, ot ortasynda qaltyrap tońam, úmit joq bolsa da úmittimin, ketip qalsam da qalyp qoıdym” sekildi sózder men mundaı shatpaqtarda byqyp júretin osyǵan uqsas basqa da ersilikterdiń shyn júrekten shyqqanyna kúdikpen qaraǵan bolar em. Shyndyǵyna keleıikshi, óleń jazǵyshtardyń óz ǵashyqtaryna Arabıanyń fenıksin³⁶, Arıadnanyń tájin, Kúnniń sáıgúlikterin, Ońtústiktiń jaýharlaryn, Tıbardyń altynyn jáne Pankaııanyń bálzamyn tartý etem deıtini ótirik pe? Alda ǵana sorly basym-aı! Óz boıymdaǵy kemshilikterdi áli aıtyp taýysa almaı otyrǵanda bireýdiń kem-ketigin jipke tizgenim neǵylǵan keshsheligim, neǵylǵan esalańdyǵym! Taǵy da aıtam: alda ǵana sorly basym-aı! Óıtkeni, meni qurtqan óleńder emes, ańqaýlyǵym edi ǵoı; meni túzý joldan taıdyrǵan mýzyka emes, jeńiltektigim edi ǵoı; meniń mıǵula tájirıbesizdigim men saqtyqty azaıtyp alǵanym don Shaldýarıoǵa — álgi kavalerony osylaı ataıtyn — dańǵyl jol ashyp berdi. Sóıtip, ol meniń jeńgetaılyq etýimmen Metonımıanyń, — al munyń basyn aınaldyrǵan anaý emes, ózim bolatynmyn, — jatyn bólmesine bir emes, eki emes, bálenbaı ret kirdi jáne zańdy qosaǵy sekildi emin-erkin kelip-ketip júrdi, eger bul iske ózim aralaspasam, onda qanshalyqty kúnákar bolsam da, óz kúıeýinen basqa bireýge, ǵafý ótinem, basqa bireýge emes, basqa eshkimge shárkeıiniń julyǵynan da sıpaýǵa jol bermes edim. Jo-joq, atamańyz. Qandaı iske aralaspaıyn meıli, nekeni men eń aldyńǵy orynǵa qoıam. Al, myna iste báleniń bári áýlet teńsizdigine tireletin: don Shaldýarıo — qarapaıym dvorán edi, al ınfanta Metonımıa, buryn aıtqanymdaı, koról taǵynyń murageri bolatyn. Bul ashynajaılyq biraz ýaqyt boıy saqtyǵymnyń sanaly áreketi saıasynda búrkeýli, jasyrýly jatty, biraq keıin munyń qalaıda ashylmaı qalmaıtynyn túsindim, óıtkeni Metonımıanyń qursaǵy belgisiz sebepten tompaıǵan ústine tompaıa bergen-di, mine osy Metonımıa ishiniń óskeninen záre-qutymyz qalmaǵandyqtan, úsheýimiz bas qosyp májilis ashtyq, bul báleli is jurtqa jarıa bolmas buryn don Shaldýarıo vıkarııdiń kózinshe Metonımıaǵa ózine kúıeýge shyǵýǵa usynys jasaıtyn boldy, usynysqa ınfantanyń oǵan áıel bolýǵa ýáde etken hatyn jeleý etý uıǵaryldy; bul hatty ózim oǵan aıtyp jazdyrǵam jáne tapqyrlyǵymnyń arqasynda ony ne túrli jan tebirenterlik sózben toltyrǵam, muny tipti Sampsonnyń qýaty da qaýsata almastaı edi. Qajetti sharalar qabyldandy, ınfantanyń hatyn oqyp shyqqan soń vıkarıı ınfantamen áńgime ótkizdi, ol bárin moınyna aldy, budan soń vıkarıı oǵan astanalyq bir qadirmendi algýasıldiń úıine baryp boı tasalaýǵa keńes berdi.

Sol arada Sancho sózge kılikti:

— Kandaııada da algýasılder, aqyndar men segıdılálar bar bolsa, onda jer betindeginiń bári birkelki jaratylǵanyna ant ishýge barmyn. Tek siz, meıirban hanym, senora Úshfaldı, tezdetińkirep aıtsańyzshy: kún bolsa keshkirip ketti, myna uzynshubaq hıkaıanyń nemen aıaqtalaryn bilmekke sumdyq qumartyp otyrmyn.

— Qazir, qazir, — dedi grafınıa.

HHHİH taraý

Munda Úshfaldı óziniń tańǵalarlyq ári este qalarlyq hıkaıasyn ármen jalǵastyrady

Sancho Pansanyń ár sózi gersogınány máz qylyp, Don Kıhottyń jynyn keltirýmen boldy; Don Kıhot oǵan aýzyn jabýǵa ámir etkennen keıin Qusavana áńgimesin ármen jalǵady:

— Aqyry, qısapsyz suraq-jaýaptan keıin, ınfantanyń uıǵarymy nyq ekenine, alǵashqy sheshiminen aınymaıtynyna jáne ony ózgertpeıtinine aqı-taqı kóz jetkizgen vıkarıı isti Shaldýarıonyń paıdasyna sheship, Metonımıany oǵan zańdy túrde áıeldikke berdi, al buǵan ınfanta Metonımıanyń sheshesi koroleva Maınsıanyń qatty qaıǵyryp, qapalanǵany sonsha, arada úsh kún ótkende biz ony jerlep te úlgerdik.

— Olaı bolsa, ol, shamasy, ólgen ǵoı, — dep tujyrdy Sancho.

— Endi qalaı dep eń! — dep daýystap jiberdi Úshfaldın. — Kandaııada tek dúnıe salǵandardy bolmasa tiri adamdardy jerlemeıdi.

— Es-tús joq talyp jatqan adamdy qaıtys boldyǵa sanap, molaǵa aparyp kómip tastaǵan jaǵdaılar da kezikken, senor qyzmetshi, — dep Sancho oǵan qarsylyq bildirdi. — Al, koroleva Maınsıaǵa kelsek, menińshe, oǵan ólip qalǵannan góri talyp qalǵan durys edi: olaı deıtinim, qansha degenmen, boıyńda janyń barda kóp nárseni ornyna keltirýge bolady, oǵan qosa, sol úshin osylaı óle qalatyndaı ınfantanyń sonshalyqty bir aýyr kúnáǵa batqan da dáneńesi joq qoı. Eger ol óziniń pajyna nemese qul-qutanynyń bireýine tıip ketse, — bul sekildi senoralardyń basynda ondaı jaǵdaılardyń jolyǵyp turatynyn qulaǵym shalǵan, — onda bul shynymen-aq orny tolmas ókinish bolar edi, al biraq dvoránǵa, osynda bizge sıpattap bergendeı, sonshalyqty izgi júrekti, sonshalyqty qabiletti adamǵa kúıeýge shyǵýdy, qudaı aqy, aq-adal shynym, esalańdyq degenniń ózinde de, bul anaý aıtqandaı onsha keremet esalańdyq emes, sebebi qojaıynym, ol ózi osy arada otyr jáne qatelessem túzete jatar, ǵalym adamdardan epıskop shyǵatyny sekildi, rysarlardan, sonyń ishinde, ásirese, kezbelerinen, korólder men ımperatorlar shyǵýy múmkin degendi árdaıym qulaqqaǵys etip júredi.

— Durys aıtasyń, Sancho, — dep qoshtady ony Don Kıhot, — eger ómirde sál-pál joly bop ketse kezbe rysardyń qysqa merzimniń ishinde-aq álem ámirshisine aınalýǵa tolyq múmkindigi bar. Alaıda, áńgimeńizdi jalǵastyra berińiz, grafınıa: meniń oıymsha, osy kezge sheıin óte tartymdy bul hıkaıanyń ókinishpen aıaqtalar kezi áli alda sıaqty.

— Ókinishti bolǵanda qandaı! — dep ilip áketti grafınıa. — Ókinishtiligi sonsha, onymen salystyrǵanda shomyr bizge baldaı tátti, al shirigen jemis keremet dámdi kórineri haq. Sonymen, koroleva dúnıe saldy, áste talyp qalǵan joq, biz ony aparyp jerledik, sóıtip, betin topyraqpen jaýyp, qoshtasý sózimizdi aıtyp úlgergenimiz sol edi, kenet (quis talia fando temperet a lacrymis?)³⁷ koroleva qabiriniń ústinen aǵash atqa mingen Bálequmar degen dáý paıda bola ketti, bul — Maınsıanyń nemere aǵasy bolatyn, ol ózi ári zulym, ári oǵan qosa sıqyrshy edi; ne kerek, sóıtip nemere qaryndasynyń ólimi úshin kek alýdy jáne ospadarsyzdyǵy úshin don Shaldýarıony jazalaýdy kózdep, sondaı-aq Metonımıanyń uıatsyzdyǵyna degen kúıinishten anaý olardy sıqyrshylyq aıla-amaldar arqyly týra sol molanyń basynda turǵan jerinde jadylap tastady: ınfantany — mystan jasalǵan maımylǵa, don Shaldýarıony — beımálim metaldan jasalǵan qorqynyshty qoltyraýynǵa aınaldyryp jiberdi, ekeýiniń ortasyna metaldan quıylǵan baǵana ornatty, sosyn oǵan sırıalyq jazý tańbalaryn túsirdi, al bul jazbalardy áýeli kandaııa tiline, odan soń ıspan tiline aýdarǵanda mynadaı maǵyna beredi: “Aıbyndy lamanchalyq menimen jekpe-jekke shyqpaıynsha myna ospadarsyz ǵashyqtar da áý bastaǵy keskin-keıpin qaıta tappaıdy, óıtkeni buryn-sońdy bolmaǵan osynaý shytyrman oqıǵany jazmysh tek sonyń ǵana dáripti dańqyna buıyrtyp tur”. Odan soń ol qynynan sala qulash jalpaq narkeskenin sýyrdy, sosyn meni shashymnan ustap aldy da, tamaǵymnan oryp jiberip, basymdy kesip tastaýǵa oqtaldy. Zárem zár túbine ketti, ne derimdi de, ne isterimdi de bilmeı esim shyqty, áıtse de áýpirimdep ózime-ózim kelip, diril qaqqan jalynyshty daýyspen oǵan ár nárseni bir aıtyp jalbarynǵanym sonsha, aqyr aıaǵynda anaý qatygez úkimin ózgertti-aý. Sóıtip, ol saraıdaǵy barlyq dýenány, — qazir olar osy arada tur, — qabirdiń basyna alyp kelýge ámir etti, odan soń aıyp-kinámizdi barynsha dabyraıta kórsetip sóılep ketti: minez-qulqymyzdy, sóleket daǵdymyzdy, odan da sóleket aram pıǵylymyzdy áshkereledi, meniń kináma bárimizdi ortaq qyp shyǵardy, sosyn bizge belgilegen ólim jazasyn ári uıatty, ári úzilmes-tynbas ólimge aınalmaqshy uzaqqa sozylatyn ólim jazasymen aýystyratynyn málim etti. Ol sózin aıaqtaǵan boıda, sol qas-qaǵym sátte-aq, bet terimizden tıtimdeı usaq qýystar ashylyp, oǵan ıneniń ótkir ushy qadalyp jatqandaı sezindik. Qolymyzdy betimizge aparyp, qazir ózderińiz kýá bolatyn nárseni taptyq.

Osyny aıtyp Qusavana da, basqa dýenálar da betindegi shilterdi keıin serpip jiberdi, sol arada bárinde de: birinde aq sary, birinde qara, birinde appaq, birinde býryl tartqan saqal bar ekeni kózge shalyndy, bul kórinis gersog pen gersogınány qaıran qaldyrǵandaı, Don Kıhot pen Sanchony abyrjytyp tastaǵandaı, qalǵandarynyń bárin eseńgiretip jibergendeı boldy. Al, Úshfaldı áńgimesin ármen jalǵaı berdi:

— Surqıa hám jeksuryn Bálequmardyń bizge bergen jazasy, mine, osyndaı boldy: betimizdiń úlbiregen jup-jumsaq terisin qatty qylshyqpen kómkerip qoıdy. Átteń, álpetimizdiń kún sıpatty ajaryn betimizdi basqan qalyń jún kóz tasa qylǵanynan, jaratqan ıemiz hosh kórip, álginiń sala qulash narkeskenimen basymyzdy shaýyp tastaǵany jaqsy edi! Olaı deıtinim, eger oı jiberip kórseńizder, marhabatty myrzalarym (shirkin-aı, osy sózder aýzymnan shyqqanda kóz jasym kól bop aqtarylsa qandaı ǵanıbet bolar edi, biraq taqsiretimiz jaıynda kúndiz-túni birdeı ýaıym shegý men aǵyl-tegil eńirep jylaý kózimniń jasyn sýaltyp, ony saban sekildi qurǵatyp qoıdy, sondyqtan maǵan kózden jas tókpeı-aq aıta berýge týra keledi), — mine, sizderden suraıtynym da osy: saqaldy dýená kimge qajet? Qandaı áke men qandaı sheshe oǵan aıaýshylyq bildiredi? Oǵan kim kómekke keledi? Tipti bet terisi tataýsyz kezdiń ózinde de, betke arnalǵan ne qıly jaǵatyn men maılaıtyndy paıdalanyp júrgen kezdiń ózinde de dýenáǵa kóz salatyndar óte sırek bolatyn, al endi betinde tutas bir orman ósip turǵanda qaıtpek? Qaıran, qurbylarym meniń, dýenálar! Bul dúnıege mezgildi ýaqytymyzda kelmeppiz, ata-analarymyz bizdi baqytty shaqtarynda jaratpapty!

Osyny aıtyp ol talyp ketkendeı boldy.

XL taraý

Osy shytyrman oqıǵa men este qalarlyq bul hıkaıaǵa qatysty nárseler jaıynda.

Bul sekildi hıkaıalardy unatatyndar onyń alǵashqy avtory Sıd Ahmetke áýesqoılyq qasıetiniń arqasynda buǵan qatysty jáıtterdiń usaq-túıegine deıin anyqtap, tipti eleýsizdeý kórinetin nárselerin de nazardan tys qaldyrmaı aıshyqty sýrettep bergeni úshin shyn júrekten yrzashylyq bildiretin shyǵar. Ol oı-túıinderdi qaıta tiriltedi, arman-maqsattar syryn ashady, ishte jatqan suraqtarǵa jaýap beredi, kúdikterdi seıiltedi, nendeı narazylyq bolatynyn aldyn-ala bilip otyrady, qysqasy, qandaı bir áýesqoı jannyń da kúlli kóńil aýanyn tap basyp tanıdy. Beý, maqtaýǵa turarlyq avtor! Beý, dıýana Don Kıhot! Beý, ataqty Dýlsıneıa! Beý, kúlkili Sancho Pansa! Tirlik keship júrgenderdiń qýanyshy men aldanyshyna aınalyp, báriń birge jáne árqaısyń óz aldyńa uzaq jasaıtyndaryń anyq senderdiń!

Odan ári hıkaıada talyp qalǵan Qusavanaǵa kózi túsken boıda Sanchonyń bylaı degeni aıtylady:

— Jóni túzý adamnyń ar-uıaty jáne marqum bolǵan kúlli Pansalar janynyń jahannamnan amandyǵy atymen ant etem, ómiri mundaı eshteńeni kórgen de, estigen de emen, mundaı shytyrman oqıǵa jaıynda myrzam da eshqashan eshteńe aıtqan emes, onyń ústine mynadaı nárse onyń oıyna kirip te shyqpas edi. Qazir meniń ursysqym kelip turǵan joq, sondyqtan aıtarym tek mynaý ǵana: áı, atyń óshkir sıqyrshy, anturǵan dáý Bálequmar! Apyraı, myna kúnákar qatyndarǵa saqaldandyrýdan basqa jaza taba almaǵanyń ba? Bulardyń saqalyn ósirgenshe, murnynyń joǵary bólegin shekip alyp, pushyq etkeniń, — myńq-myńq etip júre berer edi ǵoı, — jaqsy emes pe edi jáne ózderine ábden úılesip turmas pa edi? Bás tigýge barmyn, bulardyń shashtarazǵa tóleıtin aqshasy da joq shyǵar.

— Taýyp aıttyńyz, senor, — dep qoshtady ony on eki dýenányń biri, — saqal qyrýǵa tóleıtin aqshamyz joq ekeni ras, sondyqtan keıbirimiz mynadaı arzan ádis qoldanyp júrmiz: jabysqaq plasyr nemese áldenendeı bir japsyrmany alamyz da, betimizge basamyz, sosyn bar kúshpen tartyp kep qalamyz, sonda jaǵymyz tas keliniń túbindeı tap-taza, tep-tegis bop shyǵa keledi. Aıtqandaıyn, Kandaııada úı aralap júrip shash qıatyn, qas tegisteıtin, hanymdarǵa qajetti ártúrli sylanyp-sıpanatyn nárse ázirleıtin áıelder bar, biraq biz, mártebeli hanymnyń dýenálary, olardan eshqashan kómek suraǵan emespiz: óıtkeni, olar bizge týǵan sińli de, tipti ógeı sińli de emes, — olar júrgen ánsheıin jeńgetaılar, sondyqtan eger senor Don Kıhot ara túspese, biz ana dúnıege de saqaldy kúıimizde kete baramyz.

— Saqaldaryńyzdyń ósýine erik bergenshe, mavrlardyń óz saqalymdy julyp alýyna erik bergenim jaqsy, — dep málim etti Don Kıhot.

Ol osyny aıtqanda Úshfaldı esin jıyp aldy da, bylaı dedi:

— Bergen ýádeńiz, aıbyndy rysar, talyqsyp jatqan kezimde qulaǵyma alystan talyp estildi, meni oıatyp, esimdi jıǵyzǵan da sol. Sonymen, sizge, kezbe rysarlar ishindegi dańqtylardan da dańqtyǵa, senorlar ishindegi ójetterden de ójetke, taǵy da jalbarynam: keńpeıildikpen bergen ýádeńizdi iske asyryńyzshy.

— Men qashan da daıynmyn ǵoı, — dedi Don Kıhot, — tek ne isteýim keregin ǵana aıtyńyz, senora, al qaıtpas-qaısar batyldyǵym sizge qyzmet kórsetýden aıanyp qalmaıdy.

— Áńgimeniń mánisi mynada bop tur, — dep málim etti Qusavana. — Eger qurlyqpen júrseń osy aradan Kandaııa koróldigine deıin bes myń nemese soǵan jýyq mıl bolady, al áýemen jáne tóteleı ushsań, onda bar bolǵany úsh myń eki júz jıyrma jeti mıl shyǵady. Odan soń mynadaı nárseni de bilip qoıǵan jón: Bálequmar maǵan taǵdyr ózime qutqarýshy-rysardy jolyqtyrsa, onda ol, Bálequmar, álgi rysardy dyǵal minis atyna otyrǵyzatynyn jáne odan jalǵa beriletin attarda kezdesip turatyndaı kemistik tabylmaıtynyn aıtqan edi, óıtkeni bul tap sol aıbyndy Per aıdaı sulý Magelonany alyp qashqan jáne mańdaıyna bekitilgen, tizginniń ornyna júretin, qazyq arqyly basqarylatyn aǵash at bolmaq; al bul attyń áýede kóz ilespes shapshańdyqpen ushatyny sonsha, beıne bir ony shaıtandar alyp ushqan sekildi kórinedi. Ejelgi ańyzdyń aıtýynsha, bul atty danagóı Merlın óz qolymen jasap, dosy Perge ýaqytsha paıdalanýǵa beripti, sóıtip anaý onymen uzaq ýaqyt sapar shegip, álginde aıtqanymdaı, aıdaı sulý Magelonany attyń saýyryna otyrǵyzyp alyp qashypty jáne ony otyrǵyzǵan boıda birden aspanǵa samǵaı jónelgeni sonsha, osy kezde olarǵa tómennen kóz salyp turǵandar tańǵalǵannan talyp túse jazdapty. Alaıda Merlın atyn tek ózi jaqsy kóretinderge nemese bul úshin ózi birdeńe alatyndarǵa ǵana beretin bolǵan, áıtse de atyshýly Perden keıin oǵan basqa bireý mindi me, joq pa, ol jaǵy bizge beımálim. Bálequmar ony sıqyrshylyq aıla-amaldar arqyly qolyna túsirgen, endi ózi jeke-dara menshiktenip, oǵan minip shartarapty sharlap júr: búgin osynda bolsa, erteń Fransıada, búrsigúni Potosıde júredi. Al, eń bastysy, atalmysh at jem de jemeıdi, kóz de ilmeıdi, taǵany da tozdyrmaıdy jáne qanaty joq bolǵanyna qaramaı áýede tórt aıaǵy teń jorǵalap ushatyny sonsha, oǵan mingen adam qolyna sý toly tostaq ustap otyra alady jáne sýdyń bir tamshysy da tógilmeıdi, — ol attyń júrisiniń jaılylyǵy men birqalyptylyǵy osyndaı. Aıdaı sulý Magelonanyń bul atpen qýana-qýana sapar shekkeni de sodan.

Osy arada Sancho sózge aralasty:

— Jaıly da birqalypty júriske kelsek, sur jorǵam aspanda usha almaǵanymen, áıteýir, jer betinde kez-kelgen jorǵamen baq synasýǵa daıyn.

Bári máz bop kúldi, al Qusavana sózin sabaqtady:

— Mine, dáp sol at (eger tek Bálequmar azap-aqıretimizdi aıaqtaýǵa beıil berse) qarańǵylyq túskennen keıin jarty saǵatqa jetpeıtin ýaqyttyń ishinde osy aradan tabylady, óıtkeni Bálequmar maǵan atty esh kidirissiz jiberetinin aldyn-ala eskertken edi: al attyń kelýi — izdep júrgen rysarymdy aqyry tapqanymdy ózime sezdiretin belgi-nyshan bolýǵa tıis.

— Sonda atyńyzǵa qansha adam jaıǵasa alady? — dep surady Sancho.

Qusavana bylaı dep jaýap berdi:

— Ekeý ǵana. Bireýi attyń erine, ekinshisi saýyryna otyrady, eger alyp qashatyn áldebir qyz ushyrasyp qap júrmese, ádette, bul ekeý — rysar men atqosshy bop keledi.

— Bilgim kep turǵany, senora Qusavana, ol tulparyńyzdyń aty qandaı? — dep surady Sancho.

— Onyń aty Belleroponttyń Pegas dep atalǵan tulparynyń atyndaı emes, — dep jaýap qatty Qusavana, — Uly Aleksandrdyń Býsefal dep atalǵan tulparynyń da atyndaı emes, Qaharly Rolandtyń da Brıládor dep atalǵan tulparynyń atyndaı emes, sondaı-aq, ol Rınald Montalvanskııdiń tulpary Baıard dep atalǵandaı da emes, Rýdjerdiń tulpary Frontın dep atalǵandaı da emes, Kúnniń sáıgúlikteri, umytpasam, Bootos jáne Perıfoı dep atalǵandaı da emes, sol sıaqty, gottardyń sońǵy koroli sormańdaı Rodrıgonyń ómirinen de, koróldiginen de aırylǵan shaıqasqa minip shyqqan tulparynyń atymen Orelá dep te atalmaıdy.

— Bás tigýge barmyn, — dedi Sancho, — eger bul sáıgúlikke osynaý dańqty tulparlardyń birde bireýiniń dáripti aty qoıylmaǵan bolsa, onda oǵan meniń myrzamnyń — Rosınant deıtin tulparynyń da aty berilmegeni kámil, al bul taýyp qoıylǵandyǵy jóninen ózińiz aıtyp ótken barlyq laqap attyń bárin jolda qaldyrady.

— Ol ras, — dep maquldady ony saqaldy grafınıa, — biraq buǵan da meılinshe laıyqty at berilgen: ony Klavıleno Jelaıaq dep ataıdy, — leno, ıaǵnı aǵash kesindisi, onyń neden jasalǵanyn kórsetedi, al klavı — klavıha, ıaǵnı qazyq degen sózden, bul onyń mańdaıyndaǵy qazyqty meńzeıdi, al anyqtaýysh shabysy qandaı ekenin kýálandyrady, osy sebepti laqap atqa qatysty máselede onyń ataqty Rosınantpen taıynbaı básekege túsýine bolar edi.

— Laqap at maǵan, jalpy, unap tur, — dedi Sancho, — al ony qalaı basqarýǵa bolady, sony bilsek: júgeni nemese noqtasy bar ma óziniń?

— Qazyqtyń kómegimen basqarylady, dep aıttym emes pe, — dep jaýap qatty Úshfaldı. — Oǵan mingen rysar qazyqty birese bir jaǵyna, birese ekinshi jaǵyna burady, sonda at ta onyń barǵysy kelgen jaǵyna qaraı júredi: ne bulttarǵa qaraı zaýlaıdy, ne tuıaǵy jerge tıer-tımes bolady, ne qaq ortasymen zymyraıdy, — kúlli parasatty is-sharanyń bárinde de, abzaly, osyndaı orta tusty tapqan jáne sony ustanǵan durys qoı.

— Ol atqa kóz jiberýge esh qarsylyǵym bolmas edi, — dedi Sancho, — biraq, erge bolsyn, saýyrǵa bolsyn, qaıda bolsa onda bolsyn, meni oǵan otyrady dep oılaý da bir, shegirshinnen almurt izdeý de bir. Sur jorǵamnyń ústinde qalt-qult etip shaq otyrǵanymnyń ózine raqmet aıtyńyzdar, al ondaǵy erim bolsa — jibekten jumsaq, endi kelip sizder eshqandaı kópshigi de, kórpesi de joq aǵash saýyrǵa otyr deısizder! Quryp ketsin! Áldekimderdiń saqaldan arylýy úshin mundaı atqa minip selkildeı almaımyn: saqalynan kim qandaı jolmen qutylǵysy kelse, solaı qutyla bersin, al myrzammen birge mundaı alys qıanǵa sapar shegýge eshqandaı yqylasym joq. Onyń ústine, atalmysh saqaldardy joıýdan góri senora Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtarýǵa paıdam kóbirek tıeri kámil.

— O ne degeniń, dostym, — dep qarsylyq bildirdi Úshfaldı, — eger sen qatyspasań bul sharýamyzdan eshteńe shyqpaı ma dep qorqam.

— Saqta qudaı báleden! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Aý, myrzalar bastaǵan shytyrman oqıǵada atqosshylardyń sharýasy qansha? Budan tabatyn ataq-dańqqa myrzalar ıe bolady da, bizge tek áýre-sarsańy ǵana enshilenedi. Tapqan eken! Eger hıkaıa avtorlary: “Bálen degen rysar osyndaı da osyndaı shytyrman oqıǵada jeńiske jetti, bul iste oǵan túgen degen atqosshy kómek kórsetti, ol qol ushyn bermese jeńistiń aýyly alys edi...” dep jazsa ǵoı. Joq, óıtpeıdi: “Don Paralıpomenon, Úsh Juldyz Rysary, alty qubyjyqpen aıqasta jeńip shyqty”, dep jazady, al munyń basy-qasynda bolǵan atqosshy jaıynda bir aýyz sóz tappaısyń, beıne bir ol tipti jaryq dúnıeniń de esigin ashpaǵandaı! Sonymen, senorlar, qaıtalap aıtam: myrzam meıli ózi bara bersin, oǵan tabys tileımin, al ózim osynda, senora gersogınányń qasynda qalam, bálkim, qojaıynym qaıtyp oralǵansha senora Dýlsıneıaǵa qatysty sharýada bir jańalyq bop ta qalar, sebebi qol bosta jáne ne isterdi bilmeı erikkende ózimdi ózim jata da, otyra da almaıtyn halge jetkizgenshe jaqsylap turyp shybyrtqylamaq oıym bar.

— Qalaı bolǵan kúnde de, aqpeıil Sancho, qajettilik týa qalǵan jaǵdaıda myrzańa serik bolýyńa týra keledi, abzal jandardyń bári ózińnen osyny ótinedi: tekten-tek qater oılaǵanyńnyń saldarynan myna senoralardy betin jún basqan kúıde qaldyrý obal emes pe, — bul degen tipten kelissiz nárse ǵoı.

— Taǵy da aıtam: saqta, qudaı báleden! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Eger monastyrdaǵy áldebir jas áıelderge nemese jetimder mektebindegi qyz balalarǵa kómek qajet bop jatsa, onda bul úshin qandaı mashaqatqa da shydap baǵýǵa bolar edi, biraq dýenálardy saqaldan aryltý jolynda men nege azap shegýim kerek? Atamańyz! Meıli, saqaldaryn sapsıtyp júre bersin bári: jasy úlkeni de, jasy kishisi de, baryp turǵan nazdanǵyshy men baryp turǵan báldengishi de.

— Sen dýenálardy jek kóredi ekensiń, dostym Sancho, — dep qulaqqaǵys etti gersogıná, — toledolyq dárihanashynyń naǵyz jaqtasy ekenińdi qazir anyq kórsetip berdiń. Biraq, ádilin aıtaıyn, munyń durys emes, óıtkeni meniń úıimde úlgili dýenálar bar: mine, doná Rodrıgesti kórip otyrsyń, — kim ekenin keskin-keıpiniń ózi-aq kórsetip tur emes pe.

— Sizdiń aıtaıyn degenińizden de kóbirek kórsetip tur, mártebeli hanym, — dep ilip áketti Rodrıges, — álbette, jaratqan ıemizge aıan ǵoı bári de, onan soń bizder, dýenálar, qandaı bolsaq ta: jaqsy bolaıyq, jaman bolaıyq, saqaldy bolaıyq, saqalsyz bolaıyq, meıli, basqa áıelder jaryq dúnıege qalaı kelse, bizdi de analarymyz ómirge solaı ákelgen edi, endeshe, qudaı bizge ómir tartý etse, ne úshin tartý etkenin ózi biletin bolǵany ǵoı, sondyqtan men áldekimderdiń saqalynan emes, jaratqannyń meıirim-qaıyrymynan ǵana úmit kútem.

— Bul áńgimeni osymen doǵaraıyq, senora Rodrıges, — dedi Don Kıhot. — Senora Úshfaldıge jáne onyń nókeri bop tabylatyn myna sizderdiń bárińizge aıtarym, jasaǵan ıemiz qaıǵy-qasiretińizge aıaýshylyqpen qarar jáne qandaı buıryq bermeıin, Sancho ony buljytpaı oryndar dep senem. Tek Klavıleno tezirek kelse eken, Bálequmardy sol boıda-aq shaıqasqa shaqyrar edim; semserim Bálequmardyń basyn qas pen kózdiń arasynda qyrqyp tastar edi — eshqandaı ustara saqalyńyzdy ondaı jyldam qyra almas edi, oǵan esh kúmánim joq, — jaratqan jaýyzdarǵa shydamdylyq kórsetip baǵady, biraq shydamnyń da shegi bolady.

— Ah! — dep daýystap jiberdi osy jerde Qusavana. — Aıbyndy rysar, qudirettiler meken etken álemniń barsha juldyzy mártebeli júzińizge jyly shyraıly nazaryn salsa netti, ámanda jolyńyzdy ońǵaryp, rýhyńyzdy erlikke degen qushtarlyqpen nyqtasa netti, sonda siz dárihanashylar jek kóretin, malaılar qaralap kúıe jaǵatyn, pajdar aldap jiberetin, qara bet bolǵan jáne qyspaqqa túsken dýenálar qaýymynyń qalqany men qorǵanyna aınalar edińiz. Al, bolyp-tolǵan jasynda monastyrǵa ketýdiń ornyna, dýená bolýǵa eń tuńǵysh tilek bildirgen sol bir sumpaıyny qarǵys atsyn! Baqytsyz sorlymyz ǵoı biz, dýenálar! Tipti áke jaǵynan troıalyq Gektordyń ózinen taraǵan urpaq bolsaq ta, báribir, senoralarymyz bizdi jaı kútýshi sekildi jaıdaqtap, bizge “Bylaı ǵoı, bıkesh” dep sóıleıdi, quddy bir osylaı tálimsigende ózderi korolevaǵa aınalyp ketetindeı-aq! Beý, Bálequmar dáý! Sen óziń sıqyrshy bolǵanyńmen ýádeńe sondaı beriksiń, endeshe azap-aqıretimiz aıaqtalýy úshin ǵajaıyp Klavılenony jiberseńshi bizge, óıtkeni kún ysyp ketse, al jaǵymyzdy áli saqal jaýyp tursa, onda qyrsyǵy arylmaǵan biz beıbaqtyń kórgen kúnimiz qurysyn!

Bul sózderdi Úshfaldıdiń erekshe tebirenis ústinde aıtqany sonsha, sol arada turǵandardyń báriniń de kózine jas úıirildi, tipti Sancho ekesh Sancho da kózine jas aldy, sóıtip ol osynaý meıirban álpetterdegi jún-jybyrdy alastaýǵa paıdasy tıer bolsa, jer túbine barsa da meıli, myrzasynyń qasynan qalmaýǵa ózine-ózi ishteı ýáde etti.

HLİ taraý

Klavılenonyń qalaı paıda bolǵany jáne osynaý uzaqqa sozylǵan shytyrman oqıǵanyń nemen aıaqtalǵany jaıynda.

Bul eki aralyqta kún qarańǵy tartqan, ıaǵnı Klavıleno atalatyn ataqty tulpardyń paıda bolatyn mezgili týǵan, al onyń keshigýi Don Kıhotty abyrjyta bastaǵan da edi, — Bálequmar atty jiberýge asyqpaı jatqandaı nemese bul shytyrman oqıǵa basqa bir rysardyń sybaǵasyna buıyratyndaı nemese Bálequmardyń ózi munymen jekpe-jekke shyǵýdan júreksinip qalǵandaı kóringen edi oǵan. Biraq dál osy kezde oıda joq jerden baqqa dyǵal aǵash atty ıyqtaryna salǵan, shyrmaýyqtyń jasyl sabaǵyna oranǵan tórt jabaıy kirip keldi. Olar aǵash atty jerge túsirgennen keıin jabaıynyń biri turyp:

— Buǵan tek batyly jetken rysar ǵana otyrsyn, — dedi.

— Men otyrmaımyn, — dep Sancho ony bólip jiberdi, — birinshiden, batylym jetpeıdi, al, ekinshiden, rysar emespin.

Jabaıy sózin sabaqtady:

— Eger rysarda atqosshy bolsa, onda ol saýyrǵa otyrsyn jáne ekeýi de óz taǵdyryn aıbyndy Bálequmarǵa senip tapsyrsyn, óıtkeni Bálequmardyń semserinen basqa eshqandaı semser de, eshkimniń qaskúnemdigi de olarǵa zardabyn tıgize almaıdy. Attyń moınyna ornatylǵan qazyqty burasa boldy, rysar men atqosshyny ol áýe arqyly Bálequmar ózderin tosyp otyrǵan jerge jetkizedi, alaıda bıikte ushýdan basy aınalmaýy úshin ekeýi de kózin baılap alýǵa tıis jáne at kisinep qoıa bergenshe tańǵyshty sheshpeý kerek, al attyń kisinegeni saıahattyń aıaqtalǵanyn bildiredi.

Budan soń jabaıylar Klavılenony qaldyrdy da, asyqpaı adymdap kelgen jaqtaryna qaıtyp ketti. Atqa kózi túsken boıda Qusavana jylamsyrap, Don Kıhotqa qarap bylaı dedi:

— Aıbyndy rysar! Bálequmar ýádesin oryndady: at mine tur, al bizdiń saqalymyz bolsa ósken ústine ósip barady, ony qyrqyp jáne qyryp tastaýdy senen árqaısymyz saqalymyzdyń ár qylshyǵy atynan jalbarynyp suraımyz, ol úshin saǵan atqosshyńmen birge atqa otyrý, sóıtip adam tańǵalarlyq bul saıahattaryńa sátti qadam jasaý ǵana qalyp tur.

— Senora grafınıa Úshfaldı, óz erkimmen jáne yqtıarymmen tap solaı istegeli de turmyn jáne kúttirip qoımaý úshin astyma salatyn kópshik te alyp jatpaımyn, shporymdy da taqpaımyn, — ózińizdiń, senora, betińizdi jáne basqa da dýenálardyń betin jún-jybyrdan taza qalpynda kórýge degen yntyzarlyǵymnyń eresendigi, mine, osyndaı, — dedi Don Kıhot.

— Al, men olaı istemeımin, — dep málim etti Sancho, — óz yqtıarymmen de, bireýdiń yqtıarymen de olaı istemeımin. Egerde saqaldan aryltý tek ózim at saýyryna otyrǵannan keıin ǵana iske asatyn sharýa bolsa, onda myrzam ózine seriktikke — basqa atqosshy, al senora dýenálar — betin jyltyratatyn basqa amal izdeı bersin, men áýede ushýdy raqat sanaıtyn sıqyrshy emespin. Onyń ústine, gýbernatorlary ushyp-qonyp júr degendi estigende araldaǵy adamdarym qandaı oıda qalmaq? Odan soń taǵy bir mynadaı másele shyǵyp tur: osy aradan Kandaııaǵa deıin úsh myńdaı mıl, eger at boldyryp qalsa nemese dáý ashý shaqyrsa, onda qaıtar jolǵa alty jyldaı ýaqytymyz ketedi eken, olaı bolsa aral jaıyndaǵy ýádeniń ánsheıin áńgime bop qalary kámil. Óıtkeni, kesh qalýdan asqan qater joq, degen sóz tekke aıtylmaǵan ǵoı, sondaı-aq: baspaq bergen eken, dereý bas jibin baıla, degen bar; sosyn, myna senoralardyń saqaly keshire kórsin, shadıar Petrge Rımnen jaıly jer joq, — aıtaıyn degenim, maǵan osy aradan jaıly jer joq, bul úıde maǵan kútim jasalady, al qojaıynnan úlken jaqsylyq kútip júrmin, ıaǵnı gýbernatorlyqqa bekiter degen úmitim bar.

Buǵan gersog bylaı dep jaýap qatty:

— Dostym Sancho! Ózińe ýáde etken aral jyljıtyn nemese júzetin araldar sanatyna jatpaıdy, tamyrynyń tereńdigi sonsha, jeti qat jer astyna ketken, sondyqtan ony eki-úsh yrǵap julyp tastaı almaısyń, ornynan da qozǵaltý múmkin emes. Odan soń, kez-kelgen joǵary qyzmetke qol jetkizý úshin az ba, kóp pe, mindetti túrde para berý kerek ekenin óziń de menen kem bilmeısiń, al men bolsam, senen gýbernatorlyqtyń ótemine myrzań Don Kıhotpen birge attanǵanyńdy jáne osynaý aıta qalarlyqtaı shytyrman oqıǵany aıaqtap, aqyryna deıin jetkizgenińdi qalap turmyn. Biraq, sen Klavılenoǵa salt minip, onyń ushqyrlyǵyna saı shapshańdyqpen jedel qaıtyp oralasyń ba, álde, kútpegen kepke ushyraǵan jaǵdaıda, bir tavernadan ekinshi tavernaǵa, bir beketten ekinshi beketke tentireýmen, ilinip-salynyp, súıretilip, jaıaý-jalpylap jetesiń be, toq eterin aıtqanda, qashan jáne qalaı qaıtyp oralma meıliń, aralyńdy tap sol burynǵy ornynan tabasyń, aral turǵyndary ózderin qashan basqaratynyńdy kútip seni sol burynǵysha shydamsyzdana tosyp otyratyn bolady; sondaı-aq, men de, óz tarapymnan, sheshimimdi ózgertpeımin, osy sebepti, Sancho, buǵan záredeı de kúdik keltirme, áıtpese óziń jaıyndaǵy jaqsy oılarymnyń jalǵan bop shyqqanyna úlken ókinishte qalýym yqtımal.

— Já, jeter, senor! — dedi Sancho. — Men qara taban atqosshymyn, mundaı iltıpat-yqylasyńyzǵa dárejem saı kelmeıdi. Qojaıynym otyrsyn atqa, sosyn meniń kózimdi baılańyzdar, qudaıǵa men úshin minájat etińizder; odan soń mynany aıtyńyzshy: ana jaqta, zeńgir kókte ushyp júrgen kezimizde ózimdi qudaıǵa tapsyrýǵa, perishtelerdi kómekke shaqyrýǵa qaqym bar ma?

Úshfaldı oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Seniń, Sancho, ózińdi qudaıǵa jáne kimdi qalasań soǵan tapsyrýǵa tolyq qaqyń bar: Bálequmar ózi sıqyrshy bolǵanymen, báribir hrıstıan ǵoı, shataqqa qalmas úshin arbaýshylyq aıla-amaldaryn ol aldy-artyn baıqap, asqan saqtyqpen jasaıdy.

— Onda eshteńe emes eken, — dedi Sancho. — Ózime jaratqan ıem men Gaetanyń úsh keıiptegi áýlıe beınesi jar bolsyn!

— Shuǵa basatyn sheberhanaǵa qatysty este qalarlyq sol oqıǵadan beri, — dedi Don Kıhot, — Sanchonyń dál qazirgideı úreıge boı aldyrǵan kezin eshqashan kórgen emespin, eger basqa bireýler sekildi yrymshyl bolsam, onda munyń sýjúrektigi meniń erjúrektigimniń eńsesin túsirip te jiberer edi. Qane, bermen kelshi, Sancho! Myna senorlar ruqsat etse, saǵan ońashada bir aýyz birdeńe aıtaıyn dep em.

Sóıtip, ol Sanchony aǵash aıasyna alyp baryp, eki qolynan ustap turyp oǵan bylaı dedi:

— Baıqaǵan da shyǵarsyń, baýyrym Sancho, saparymyz uzaqqa sozylǵaly tur ǵoı, qashan qaıtyp oralatynymyzdy da jáne bos ýaqyt, qolaıly jaǵdaı tabylar-tabylmasyn da qudaı biledi, osy sebepti qazir jolǵa birdeńe ala shyqqyń keletinin syltaýratyp óz bólmeńe baryp, moınyńda júrgen úsh myń úsh júz dúreniń, bastapqy úles retinde, quryǵanda bes júzin qas qaǵym sáttiń ishinde ózińe-óziń shyqpyrta salǵanyńdy jón kórip turmyn, — sonda, qalaı degenmen de, áıteýir, azdy-kem birdeńe jasalǵan esepti bolady ǵoı, — al qandaı isti bolsyn bastaý — ony jartylaı aıaqtap tastaýmen birdeı.

— Apyraı, shynymen anandaı ekensiz ǵoı! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Bunyńyz: “Aıym-kúnim jetip áreń otyrsam, balıǵatyń bar ma deısiń” degen maqaldy esime salyp tur. Maǵan qý taqtaıǵa qonjıýǵa týra keledi, al siz bolsańyz quıryǵymdy qan-josa qylýdy talap etesiz, á? Ollahı, taqsyr, muny múlde oılanbaı aıttyńyz. Odan da áýeli dýenálardyń saqalyn qyraıyq, sosyn, ózimiz qaıtyp oralǵan soń, — atqosshylyq adal sózim, — boryshymnan barynsha tez qutylatynym sonsha, ózińiz rıza bop arqamnan qaǵatyn bolasyz, sonymen áńgime de támam.

Buǵan Don Kıhot bylaı dedi:

— Ne deýge bolady endi, meıirban Sancho, ýádeńdi qanaǵat tutam jáne ony oryndarsyń dep senem, — shyndyǵyna kelsek, ańqaýlaý kóringenińmen, sen óziń basalqaly adamsyń.

— O ne degenińiz, áste basbuzar emespin, óz jónin biletin jýas adammyn, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — al, jalpy, qandaı bolsam da, áıteýir, aıtqan sózimde turam.

Odan soń olar Klavılenoǵa qaraı bet aldy, Don Kıhot oǵan mingeli jatyp bylaı dedi:

— Kózińdi baıla da, otyr atqa, Sancho: anadaı alys elderden arnaıy aldyrtqaly jatsa, bizdi eshkimniń aldamaıtyny sózsiz, óıtkeni ózińe ımandaı senetin adamdy aldaý — abyroı áperetin iske jatpaıdy, tipti olaı bolmaı, basqasha bolǵan kúnniń ózinde de, osyndaı erlikke táýekel etýimiz arqyly bólener dańqymyzǵa qandaı zymıandyq ta qara kúıe jaǵa almaıdy.

— Qane, júrelik, senor, — dedi Sancho, — myna senoralardyń saqaly men kózinen tógilgen jasy janymdy qoıarǵa jer tapqyzbaı tur, bulardyń beti týa bitti tataýsyz qalpyn qaıta tapqanyn óz kózimmen kórmeıinshe, nár tatyp almaýǵa da barmyn. Áýeli siz otyryńyz, taqsyr, sosyn kózińizdi baılap alyńyz: men saýyrǵa otyram ǵoı, endeshe, erde kim otyratyn bolsa, sol birinshi bop minýi kerek.

— Durys aıtasyń, — dep kelisti Don Kıhot.

Sosyn qaltasynan oramal shyǵardy da, Qusavanadan kózin jaqsylap baılap berýin ótindi; biraq, anaý ótinishin oryndaǵan kezde, ol oıda joq jerden tańǵyshty julyp alyp, bylaı dedi:

— Qara basyp qatelesip júrmesem, Vergılııdiń troıalyq Palladıým jaıynda jazǵandaryn oqyǵam: ol — grekter arý-qudaı Palladaǵa tartý etken aǵash at bolatyn jáne onyń ishinde keıin Troıany tas-talqan etip qıratqan qarýly sarbazdar otyrǵan, sondyqtan Klavılenonyń qursaǵynda ne bar ekenin aldyn-ala bilip alǵannyń artyǵy bolmas edi.

— Ony bilýdiń qajeti shamaly, — dedi Qusavana kelispeı. — Bálequmardyń áldenendeı bir opasyz satqyn emestigi maǵan jaqsy málim jáne oǵan kepildik bere alam. Eshteńeden qaýip oılamaı-aq otyra berińiz atqa, senor Don Kıhot, — eshqandaı zıan shekpeıtinińizge basymdy báske tigýge barmyn.

Qaýip aıta berse, jurt arasynda berik qalyptasqan, ózin kózsiz batyrǵa balaıtyn pikirge syzat túsip qalar dep oılaǵan Don Kıhot kóp sózdi qoıyp Klavılenoǵa minip aldy, sosyn qazyqty qozǵap kórdi: baqsa, qazyq op-ońaı buralady eken; al úzeńgi bolmaǵandyqtan Don Kıhottyń aıaǵy salbyrap qalǵan-dy, osy qalpynda ol áldebir flamand kilemine salynǵan nemese, dálirek aıtqanda, toqylǵan Rım trıýmfyn keskindeıtin beıneden aýmaıtyn. Sancho atqa yrǵalyp-jyrǵalyp ári yqylassyz mindi, aqyr sońynda saýyrǵa yńǵaıyn taýyp jaıǵasty, alaıda attyń saýyry áste jumsaq emes, kerisinshe tipten qatty eken, osy sebepti gersogtan ózine senora gersogınányń dıvandar qoıylǵan bólmesinen bolsyn nemese kútýshi qyzdarynyń bireýiniń kereýetinen bolsyn kópshik ákep berilýin ótindi, óıtkeni myna attyń saýyry aǵashtan góri mármárǵa kóbirek uqsas eken, degendi aıtty. Buǵan jaýap retinde Úshfaldı Klavıleno basyna júgen, arqasyna toqym salýǵa kónbeıtinin eskertti, — budan shyǵar jalǵyz ǵana jol, atqa áıeldershe otyrý ekenin, sonda oǵan jumsaqtaý bolatynyn qulaqqaǵys etti. Sancho tap solaı jaıǵasty, sosyn jurttyń bárimen qoshtasyp, kózin baılatýǵa keńshilik jasady, biraq ony sol boıda sheship alyp, baq ishinde turǵandarǵa jalynyshty júzben jaýtańdaı qarap, kemseń qaǵyp turǵan kúıi olardan osynaý syn-synaqtan aman-saý oralýyn tilep minájat etýdi, “Pater noster” duǵasy men “Ave Maria” duǵasyn áldeneshe qaıtalap oqýdy surady, al munyń ótemine jaratqan olarǵa osyndaı syn-synaqqa tap bolǵan kezderinde ózderi úshin minájat etetin adam taýyp beretinin tilge tıek etti. Biraq sol arada Don Kıhot kılikti:

— Mundaı ótinish aıtatyndaı ne kórindi saǵan, jeksuryn-aý: álde seni bireý darǵa asýǵa áketip bara ma, álde jan tásilim etkeli jatyrmysyń? Aý, ar-uıattan jurdaı kembaǵal sorly, sen dáp sol anaý aıdaı sulý Magelona jaıǵasqan orynda otyrǵan joqpysyń, osy orynnan ol, jylnamashylarǵa sener bolsaq, áste kórge qaraı emes, fransýz taǵyna qaraı qadam basqan joq pa edi? Al, qasyńda otyrǵan myna men dál qazir ózim jaıǵasqan oryndy ıelengen aıbyndy Perden qalysa qoıam ba ekem? Qane, baıla kózińdi, qoıan júrek naısap, birdeńeden qorqatynyńdy eń bolmasa ózim turǵan jerde baıqatpa.

— Já, bopty, baılańdar kózimdi, — dedi Sancho. — Qudaıǵa minájat eteıin desem — hosh kórmeıdi, basqa jurt men úshin minájat eteıin dese, ony da hosh kórmeıdi, — budan soń jolda bir qora jyn kezdesip, bizdi Peralvıloǵa qaraı súıreı jónele me dep qorqatynyma tańǵalatyn ne bar?

Ekeýi de kózin baılap aldy, sosyn bári de oıdaǵydaı ekenine kóńili kámil sengen Don Kıhot qazyqty qozǵady, sóıtip onyń qazyqqa qoly janasýy muń eken, dýenálar men sol arada turǵandar japatarmaǵaı bylaı dep aıqaıǵa basty:

— Saqtaı gór qudaı, aıbyndy rysardy!

— Qudaı jar bolsyn saǵan, jaýjúrek atqosshy!

— Minekeı, jerden kóterilip te kettińder, endi qazir aýany jebedeı jaryp barasyńdar!

— Senderge jerden kóz salyp turǵandardyń bári tań-tamasha bop tańyrqanysyp tur!

— Qozǵalmaı tynysh otyr, aıbyndy Sancho, shaıqalaqtama! Baıqa, qulap qalma, áıtpese, seniń qulaǵanyń ákesiniń, ıaǵnı Kúnniń, kúımesin aıdaýǵa táýekel etken ójet jigittiń qulaǵanynan da ókinishtirek bolady!

Bul aıqaıdy estigen Sancho myrzasyna qaraı lyqsyp, ony eki qolymen qushaqtaı aldy da, bylaı dedi:

— Senor! Bizdi shyrqaý bıikke kóterilip ketti deıtinderi qalaı, shyndyǵynda, olardyń daýysyn áli estip otyrmyz ǵoı jáne ap-anyq estiletini sonshalyq, osy arada, tap janymyzda sóılesip turǵan sekildi.

— Buǵan kóńil aýdarma, Sancho: myna shytyrman oqıǵalar men ushýlardyń bári daǵdyly ómir qubylystaryna qarama-qaıshy keletin jaılar, sondyqtan neni bolsyn myń mılden astam qashyqtyqtan da kóziń shalyp, qulaǵyń estı beredi. Sosyn tym tyǵylyspa, óıte berseń qulatyp ta jiberersiń. Shynynda da, nege sonsha elegizip, nege sonsha záre-qutyń qalmaı turǵanyn túsinbeı otyrmyn, — júrisi osynshama birqalypty atqa ómiri minip kórmegenime ant ishýge ázirmin: tipti ornymyzdan qyl eli qozǵalmaǵan sekildimiz. Qorqa bergendi qoı, dostym: ras aıtamyn, jelimiz ońynan turyp, bári oıdaǵydaı ótip jatyr.

— Munyńyz ras, — dep qoshtaı ketti ony Sancho, — myna jaqtan maǵan sondaı qatty jel soǵyp tur, quddy bálenbaı kórik bir mezgilde jel úrlep jatqandaı.

Shyn máninde de solaı bolatyn: jel turǵyzyp jatqan birneshe úlken kórik edi; gersog pen gersogıná ekeýi úı basqarýshymen birigip bul shytyrman oqıǵany jan-jaqty oılastyryp, usaq-túıegine sheıin meılinshe nanymdy bop shyǵýyn qarastyrǵan-dy.

Jeldiń lebin sezgen Don Kıhot bylaı dedi:

— Áýeniń burshaq pen qar týyndaıtyn ekinshi qatparyna jetkenimizge esh kúmánim joq, Sancho; al, úshinshi qatparda kúnniń kúrkiri, naızaǵaı men kún sáýlesi týyndaıdy, eger osyndaı keremet jyldamdyqpen usha beretin bolsaq, onda uzamaı ot-jalyn qatparyna jeterimiz anyq, biraq órtenip keter jerge baryp qalmas úshin qazyqty qaı jaqqa qaraı burý keregin bilmeı otyrmyn.

Dál osy kezde Don Kıhot pen Sancho nar qamystardyń basyna baılanyp, ot qoıylǵan zyǵyr talshyǵynyń qyzýynan ystyqtaı bastaǵan da edi, al zyǵyr talshyǵynyń tez tutanatyny jáne ony jyraqtan jyldam óshire qoıýǵa bolatyny málim. Qyzýdy sezgen Sancho bylaı dedi:

— Olla-billá, ot-jalyn qatparyna enip ketkenimiz nemese soǵan jaqyndap qalǵanymyz kámil: saqalymnyń jartysy kúıip qaldy, sondyqtan, senor, tańǵyshty sheship, qaıda tap bolǵanymyzǵa qaraǵym kelip otyr.

— Olaı isteme, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — lısensıat Torralbanyń bastan keshken bir ótirigi joq hıkaıasyn esińe al; shaıtandar ony kózin baılap, shybyqqa otyrǵyzyp áýege kótergen edi: on eki saǵattan keıin ol Rımge jetip, Tor dı Nonda — kósheniń aty osyndaı, — jerge tústi, áıgili shabýyl men qyrǵynǵa, sondaı-aq gersog Býrbonskııdiń qazasyna kýá boldy, al erteńine tańerteń Madrıdte júrdi jáne ne kórip, ne qoıǵanyn baıandap berdi. Sóz arasynda ol áýede ushyp kele jatqanda shaıtannyń buǵan kózin ashýǵa ámir etkenin, bul kózin ashqan kezde aıdyń qol sozym jerde turǵandaı kóringenin habarlady, biraq basym aınalar dep qoryqqandyqtan jerge kóz jiberýge aqyry júregi daýalamapty. Sondyqtan, Sancho, bizge tańǵyshty sheshýge bolmaıdy. Bizge kim kepildik etse, sol bárine jaýap beredi, oǵan qosa, suńqardyń nemese qyrǵıdyń tyrnaǵa shyrqaý bıikten shúıiletini sekildi, bálkim, biz de keıin qas qaǵym ishinde Kandaııa koróldigine quldılaý úshin osynsha bıiktikke kóterilip, qalyqtap júrgen bolarmyz; al ekeýimizdiń baqtan ushyp shyqqanymyzǵa jarty saǵattan aspaǵandaı kóringenimen, tym-tym jyraqqa shyǵandap ketkenimizde shúbá joq.

— Nendeı qupıasy bar ekenine basym jeter emes, — dep aǵynan jaryldy Sancho Pansa, — biraq, bir biletinim: eger senora Mıǵulonaǵa — aıtpaqshy, qalaı edi: Magelona ma edi? — myna attyń saýyrynda otyrý keremet unaǵan bolsa, onda onyń quıymshaǵy asa bir názik bolmaǵan-aý dep oılaımyn.

Baqtaǵylardyń bári sekildi, gersog pen gersogıná da qos batyrdyń áńgimesin bir sózin qaldyrmaı estip, odan lázzat taýyp otyrǵan-dy; sosyn osynaý asa bir shetin ári asa bir sheberlikpen iske asyrylǵan shytyrman oqıǵany támamdaýǵa nıet qylǵan olar Klavılenonyń quıryǵyna janyp turǵan zyǵyr talshyǵyn tıgizýge ámir etti, al onyń qursaǵy shartyldaq raketaǵa toly bolatyn, sondyqtan sol sátinde-aq surapyl qatty gúrs etken jarylys shyǵyp, aǵash at byt-shyt bop bólshektenip ketti, azdy-kem jalyn sharpyǵan Don Kıhot pen Sancho jerge qulap tústi.

Bul eki aralyqta Úshfaldı bastaǵan saqaldy dýenálar toby baqtan dereý qarasyn batyryp ta úlgergen-di, al óńgeleriniń bári talyp qalǵandaı keıipte jerde sulap jatqan bolatyn. Don Kıhot pen Sancho qulaǵan kezde denesin qatty aýyrtyp alǵan edi; aqyry bas kóterip, oryndarynan turyp jan-jaǵyna qaranǵan olar ne derdi bilmeı ańtarylyp qaldy: qarsy aldarynda — ózderi saparǵa attanǵan sol baıaǵy baq, al jerde adamdar qatar-qatar bop tyraıyp jatyr; biraq olardy ásirese qaıran qaldyrǵan nárse baqtyń bir buryshynda jerge shanshýly turǵan uzyn sapty naıza boldy: oǵan eki jasyl jibek jip baılanypty, al jipterde jyltyr aq pergament salbyrap tur, onda altyn tústes iri áriptermen mynadaı sóz jazylypty:

«Muqym elge máshhúr Lamanchalyq Don Kıhot osy saparǵa táýekel etýi arqyly qosalqy esimi dýená Qusavana bop tabylatyn grafınıa Úshfaldı men onyń serikterine qatysty shytyrman oqıǵany támamdap, aqyr aıaǵyna deıin jetkizdi. Bálequmardyń oǵan endi eshqandaı ókpe-renishi joq, dýenálardyń ıegi tataýsyz qalpyna kelip, jún-jybyrdan aryldy, al erli-zaıypty korólder don Shaldýarıo men Metonımıa áý bastaǵy qalpyna qaıta oraldy. Atqosshynyń ózin-ózi qamshymen shyqpyrtýy aıaqtalǵan boıda aq kógershin qazir ózin tyrnaǵynda tutyp otyrǵan sasyq kezquıryqtyń sheńgelinen sytylyp shyǵady da, gúrkilge salyp turǵan ǵashyǵynyń qushaǵyna baryp qulaıdy, óıtkeni sıqyrshy ataýlynyń eń ataqtysy danagóı Merlın solaı uıǵarym etti».

Pergamenttegi jazýdy oqyp shyqqan Don Kıhot áńgime Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtarý jaıynda bolyp turǵanyn túsine qoıdy, sóıtip osyndaı teńdesi joq qareketti onsha jan qınamaı atqaryp shyǵýyna jáne qadirmendi dýenálarǵa, — aıta keterligi, olar zym-zıa joǵalǵan bolatyn, — betteriniń áý bastaǵy tataýsyz qalpyn qaıta taptyrýyna járdem etken jaratqanǵa alǵysyn jaýdyrǵan ol gersog pen gersogınányń qasyna keldi, al olar talmaýsyraǵan kúıden áli arylmaǵan-dy, — sony kórgen Don Kıhot gersogty qolynan alyp, bylaı dedi:

— Já, bolar, meıirban senor, tura qoıyńyz, eshteńeden qoryqpańyz! Memorıaldyq ustyndaǵy jazýdan aıqyn kórinip turǵanyndaı, shytyrman oqıǵa oıdaǵydaı aıaqtaldy.

Tereń uıqydan ázer oıanǵandaı bolǵan gersog aqyry kózin ashty, gersogıná da, baq ishinde sulap jatqan basqalar da onyń qareketin aýnytpaı qaıtalady; qatty úreılenip ári tańyrqanyp turǵanyn olardyń meılinshe shynshyldyqpen beınelegeni sonsha, joǵaryda sýrettelgen jaıdy shekten tys sheberlikpen iske asyrylǵan ázil-qaljyń emes, shyn máninde bolǵan oqıǵa dep oılap qalýǵa bolatyn. Gersog jańaǵy madaqnamadaǵy jazýdy kózi jartylaı jumyq qalpynda oqyp shyqty da, qushaǵyn aıqara ashqan kúıi Don Kıhotqa qaraı qadam basty, sosyn ony qushaǵyna alyp, jer bitip, sý aqqaly dál ózindeı aıtýly rysar bolmaǵanyn aıtty. Bul eki arada Sancho kózimen Qusavanany izdeı bastaǵan: saqalynan arylǵan kezdegi keıpi qandaı ekenin, betiniń ajary tulǵasynyń symbatyna saı shyǵar-shyqpasyn kórgisi kelgen, alaıda oǵan ot-jalynǵa oranǵan Klavıleno kúıregen boıda dýenálardyń Úshfaldı bastaǵan tobynyń biri qalmaı taıyp turǵany, áıtse de betterindegi jún-jybyrdyń izi de qalmaǵany, — dýenálar beti asa muqıat túrde qyrylǵany málim etildi. Gersogıná osynaý uzaq saıahatty Sanchonyń qalaı ótkergenin bilmekke yntyqty. Sancho oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Senora! Myrzam uǵyndyrǵandaı, ot-jalyn qatparymen ushyp bara jatqan kezimizde sál ǵana syǵalap qaraǵym keldi. Myrzamnan tańǵyshty sheshýge ruqsat suraǵam, biraq ol ruqsat bermeı qoıdy, al men ózim keremet áýesqoı adammyn, maǵan bireý mynaǵan jolama, mańynan júrme dese boldy, onyń ne ekenin bilmekke yntyǵam da qalam. Kózimdi jaýyp turǵan oramaldyń shetin keńsirigim tusynan jaılap qana, bildirmeı ǵana kóterdim, tıtteı sańylaý jasap, tómenge qaradym, — sonda muqym jer maǵan qysha dánindeı, al onda júrgen adamdar jańǵaqtaı bop kórindi: shamasy, sol tusta biz tym bıikke kóterilip ketken boldyq.

Al, gersogıná oǵan bylaı dedi:

— Dostym, Sancho! Ne aıtyp turǵanyń jaıynda oılansańshy, — myna sózińe qaraǵanda sen jerdiń ózin emes, onda júrgen adamdardy kórgen bop shyǵasyń ǵoı: óıtkeni, eger saǵan jer — qysha dánindeı, al ár adam — jańǵaqtaı bop kórinse, onda bir adamnyń ózi ǵana jerdi tolaıym-tutasymen kólegeılep ketpeı me.

— Durys aıtasyz, — dep qoshtady ony Sancho, — áıtse de, jer bir jaq búıirinen kórinip turǵan, sondyqtan ony tutastaı kórdim.

— O ne degeniń, Sancho, — dep qarsylyq bildirdi gersogıná, — qandaı zatqa bolsyn bir jaq búıirinen qarap, ony tutastaı kórip alý múmkin emes.

— Meniń degen-demegenimde turǵan ne bar, — dep qulaqqaǵys etti Sancho, — aıtarym tek bireý ǵana: áldeqashan-aq ańǵaratyn ýaqytyńyz boldy ǵoı, joǵary mártebelim, biz sıqyrdyń kúshimen ushqan joqpyz ba, endeshe men de, qaı tusynan qaramaıyn meıli, jerdiń kúlli aýmaǵy men ondaǵy barlyq adamdy sıqyrdyń kúshimen kórdim emes pe, al eger buǵan senbeıtin bolsańyz, onda basqa nársege de senbeısiz, atap aıtqanda: qabaǵymdaǵy tańǵyshty ysyryp tastap qarasam — aspan degen mynadaı jerde ǵana tur eken, ári ketse bir jarym súıemdeı bolar jáne ol, ótirik aıtsam ońbaı keteıin, aıtyp jetkizgisiz ǵalamat úlken eken, marhabatty hanym! Odan soń bizge jeti eshkiniń janynan ushyp ótýdiń oraıy keldi, men ózim bala kezde eshki baqqan adammyn ǵoı, sondyqtan, ollahı-belláhı aq-adal shynym, kórgen boıda olarmen az ýaqytqa bolsa da birge júre turýǵa sondaı qatty ańsarym aýdy!.. Olardyń qasyna jaqyndap barmasam, ókinishten órtenip ketetin shyǵarmyn dep oıladym. Mundaıda ne isteý kerek endi? Amal joq, eshkimge eshteńe aıtpastan, ásirese myrzama túk eshteńe bildirmesten, Klavılenodan jaımenen syrǵyp tústim de, eshkilermen bir saǵatqa jýyq birge boldym, al bul eshki degeniń qyrmyzy ǵoı, qalampyr ǵoı, aıtary joq; Klavıleno bolsa, osy ýaqyttyń ishinde turǵan ornynan tyrp etpedi, bir adym da alǵa attap baspady.

— Al, meıirban Sancho eshkilermen shuǵyldanyp jatqanda senor Don Kıhot nemen aınalysty eken? — dep surady gersog.

Don Kıhot oǵan bylaı dep jaýap berdi:

— Bul ýaqıǵalar men oqıǵalardyń qaı-qaısysy da ómirdiń tabıǵı jolmen qalyptasqan tártibine baǵynbaıdy, sol sebepti Sanchonyń áńgimesi bizdi tańǵaldyrmaýǵa tıis. Ózim jaıynda aıtsam, men tańǵyshty kótergen de, túsirgen de joqpyn, aspandy da, jerdi de, teńizdi de, qumdy da kórgen emen. Ras, aýa qatparynan ótip bara jatqanymyzdy, odan soń ot-jalyn qatparyna jaqyndap qalǵanymyzdy birden sezdim, biraq odan da bıik kóterildik dep oılamaımyn, óıtkeni ot-jalyn qatpary aıdyń aspany men aýanyń sońǵy qatparynyń arasynda, olaı bolsa, Sancho sóz qylǵan jeti eshki ornalasqan jerge kúıip qalmaı jetýimiz múmkin emes edi, al endi bizdiń otqa úıtilgen eshteńemiz joq, sondyqtan, Sancho ne ótirik aıtyp tur, ne qıalǵa berilip tur.

— Ótirik te aıtqan joqpyn, qıalǵa da berilgen emespin, — dep qarsylyq bildirdi Sancho. — Ondaı jaǵdaıda, menen eshkilerdiń túr-túsin surasańyzdarshy, ótirik pe álde shyn ba, sonda ózderińiz-aq bilesizder.

— Al, aıta qoıshy, Sancho, olardyń túsi qandaı eken? — dep surady gersogıná.

— Eshkilerdiń ekeýi jasyl, ekeýi qyzyl, ekeýi kógildir, al bireýi shubar-ala, — dep jaýap qatty Sancho.

— Bul bir jańadan shyqqan tuqym eken, — dedi gersog, — bizde, jer betinde, mundaı túster bolmaıdy, ıaǵnı mundaı tústegi eshkiler.

— Bul túsinikti ǵoı, árıne, — dedi Sancho ózindik tujyrymǵa kelip, — biraq, aspan men jerdiń eshkilerinde aıyrmashylyq bolýy kerek emes pe.

— Al, aıtshy, Sancho, sol eshkilerdiń arasynda múıizdi teke bolǵan joq pa? — dep surady gersog.

— Bolǵan joq, senor, — dep jaýap qatty Sancho, — biraq aıdyń múıizine jerdegi múıizdilerdiń eshqaısysy da múıizin túıistire almaıdy, degendi estigenim bar.

Saıahatqa qatysty basqa suraq qoıylǵan joq; Sanchonyń baqtyń ishinde otyryp-aq aspan astymen serýen jasap, onda bolyp jatqan jaılardy túgel baıandap berýge qabiletti ekeninde kúmán qalmady.

Dýená Qusavanaǵa qatysty shytyrman oqıǵa osylaı aıaqtaldy; bul hıkmet gersog pen gersogınányń tek sol kezde ǵana emes, ómir boıy máz bola kúlip júrýine jetetin azyq boldy, sondaı-aq bul oqıǵa jaıyndaǵy áńgime Sancho Pansaǵa da birneshe ǵasyr boıy aıtýǵa jeter edi, árıne, tek eger osynsha ómir súrse; al, Don Kıhot bolsa, Sanchonyń qasyna jaqyndap, qulaǵyna bylaı dep sybyrlady:

— Sancho! Aspanda kórgenderińiz jaıyndaǵy áńgimeńizge jurt sensin deseńiz, Montesınos úńgirinde kórgenderim jaıyndaǵy meniń áńgimeme de senetin bolyńyz. Aıtaıyn degenim osy ǵana edi.

XLİİ taraý

Don Kıhottyń Sancho Pansaǵa araldy basqarýǵa attanar aldynda aıtqan aqyl-keńesi týrasynda, sondaı-aq basqa da meılinshe mańyzdy nárseler jaıynda.

Qusavanaǵa qatysty shytyrman oqıǵa kóńildegideı aıaqtalǵanyna dán rıza bolǵan jáne osynaý ázil-mazaqtyń shyndyq ekenine záredeı shúbá kelmeıtinin kórgen gersog pen gersogıná ázil-mazaǵyn ármen jalǵastyra túspekke nıettendi; osy maqsatta gersog malaılaryna Sancho ýáde etilgen araldy basqarýǵa kirisken kezde onyń aldynda ózderin qalaı ustaýy keregi jóninde nusqaý berdi, al Klavıleno ushqan kúnniń erteńine Sanchoǵa ústi-basyn tártipke keltirip, gýbernator qyzmetine kirisýge daıyn bolýy qajettigin málim etti, óıtkeni araldyqtar ony mamyrdaǵy jańbyrdaı asyǵa kútip otyr, dedi. Sancho oǵan eńkeıe basyn ıip qurmet kórsetken soń, mynadaı áńgime aıtty:

— Aspannan jerge túskeli beri jáne sonaý shetsiz-sheksiz shyrqaý bıikten jerdi kózben sholyp, onyń qandaı bálekeı ekenin kórgeli beri gýbernator bolsam degen yqylasym sýyńqyrap qaldy: shyntýaıtynda da, qyshanyń dánine qoja bolýda turǵan qandaı keremet ópiremdik bar, jańǵaqtaı ǵana bes-alty adamdy basqarý degen neǵylǵan zor mansap jáne neǵylǵan ala-bóten bılep-tósteýshilik? Óıtkeni, sonda ózime jer betinde basqa eshqandaı adam joqtaı kóringen edi. Al, eger siz, sharapatty myrzam, maǵan aspannyń tıtteı ǵana, kólemi jarty mıldeı-aq, bóligin tartý etseńiz, buǵan álemdegi eń úlken araldy alǵannan beter qýanar em.

— Beri qara, dostym Sancho, — dep sóılep ketti gersog, — aspannyń qandaı bóligin de, tipti kólemi qara tyrnaqtaıyn da, kimge de bolsyn úlestirýge meniń quqym joq, — mundaı myrzalyq pen shúleńgirlik tek jaratqan ıemizdiń ǵana tarapynan jasalýy múmkin. Saǵan qolymda bar nárseni ǵana, atap aıtqanda, dóńgelek te tep-tegis, asa bir qunarly da nesibeli naǵyz araldyń ózin bergeli otyrmyn, ony meńgerip ketseń, jer betindegi osynsha ıgilikke ıe bolýyń arqyly aspandaǵy ıgilikke de qol jetkize alasyń.

— Meıli endi, aral bolsa aral bolsyn, — dedi Sancho, — alaıaqtar ataýlyǵa qasaqana túrde janym jumaqta jaı tabýy úshin ǵalamat gýbernator bolýǵa barymdy salam. Dókeı bastyq atanýǵa jáne shonjardyń sándi saraıyna bas suǵýǵa meni paıdakúnemdik ıtermelep turǵan joq, — gýbernatorlyq degen ne eken ózi, sony baıqap kórgim ǵana keledi.

— Bir baıqap kórseń, dámi ómiri tańdaıyńnan ketpeıdi, — dep qulaqqaǵys etti gersog, — buıryq berýden jáne jurttyń saǵan sózsiz baǵynatynyn kórýden asqan ǵanıbet joq. Kór de tur, qojaıynyń ımperator atanǵan kezde, — istiń barysyna qaraǵanda, onyń mindetti túrde sondaı bolary kámil, — bul laýazymdy odan eshqandaı amal-aılamen qaıtaryp ala almaısyń, al ózi ishteı tym keshteý ımperator atanǵanyna ókinip júretin bolady.

— Senor! — dep málim etti Sancho. — Men ózim, tipti qotandaǵy qoıǵa bolsyn, buıryq bergennen artyq janǵa jaǵymdy eshteńe joq dep bilem.

— Ekeýimizdiń, Sancho, talǵamymyz uqsas eken jáne ózińniń ne nárseden de táp-táýir túsinigiń bar, — dep qulaqqaǵys etti gersog. — Aýzyńnan shyqqan sóz qandaı parasatty bolsa, basqarýda da sondaı parasattylyq tanytarsyń dep senem. Ázirshe aıtarym osy, tek myna bir jaıdy — araldy basqarýǵa kúni erteń attanatynyńdy umytpa, al búgin keshte saǵan jańa laýazymyńa laıyq kıim-keshek beredi jáne ózińdi jolǵa daıyndaıdy.

— Qalaı kıindirse olaı kıindire bersin, báribir sol baıaǵy Sancho Pansa qalpymda qala berem, — dedi Sancho.

— Bul da jón sóz, — dep kelisti gersog, — deı turǵanmen, kıim-keshegiń aınalysatyn kásibiń men atqaratyn qyzmetińe saı kelýi kerek qoı: mysalǵa aıtsaq, zań mamanyna soldat sekildi, al soldatqa sváshennık sekildi kıingen jaraspaıdy. Al, sen, Sancho, jartylaı sot, jartylaı ásker basy tárizdi kıinýge tıissiń, óıtkeni ózińe tartý etkeli turǵan aralym ǵalymdarǵa qandaı muqtaj bolsa, áskerılerge de sondaı muqtaj, áskerılerge qandaı muqtaj bolsa, ǵalymdarǵa da sondaı muqtaj.

— Anaý álgi ǵalymdyq degen másele meniń osaldaý jerim, — dep aǵynan jaryldy Sancho, — men tipti árip ekesh áripti de tanymaımyn. Áıtkenmen, jaqsy gýbernatorǵa qol qoıýdyń ornyna kres sala bilýdiń ózi jetip jatyr. Al eger maǵan qarý berilse, onda ony, jaratqan ıemiz jar bolsa, qashan qulap túskenimshe qoldan shyǵara qoımaspyn.

— Qashanda osyndaı bıik ustanymdardy basshylyqqa al, Sancho, sonda qatelik jibermeısiń, — dedi gersog.

Osy kezde ishke Don Kıhot kirip, áńgimeniń aý-jaıynan Sanchonyń shuǵyl túrde bılikke ıe bolǵaly jatqanyn bilgen soń ony qolynan jetelep aldy da, bul qyzmette ózin qalaı ustaýy qajettigi jaıynda aqyl-keńes bermekke gersogtyń ruqsatymen óz bólmesine ertip ketti. Sóıtip, jatyn bólmesine kirip, esikti kilttep alǵannan keıin, Sanchony kúshtep derlik qasyna otyrǵyzyp, baıyppen, bappen bylaı dep sóılep ketti:

— Qolyma baqyt qonardan kóp buryn jáne erterek osyndaı sáttilikke tap bolǵanyń úshin qudaıǵa aıtar alǵysym sheksiz, dostym Sancho. Adal qyzmetiń úshin ózińe syı-sıapat jasaýǵa qolaıly jaǵdaı kezdesip qalar dep úmittenip júrgem, sóıtip, mine, endi-endi ǵana jolym ońǵaryla bastaǵan kezde seniń armanyń mezgilinen buryn jáne parasat-paıymǵa keriǵalań túrde iske asyp ta úlgerdi. Bireýler para berý arqyly áreket jasaıdy, mazany alady, tynym tappaıdy, tań atpaı turady, jalynyp-jalpaıady, qyr sońynan qalmaıdy — maqsatyna, alaıda, aqyry jete almaıdy, al endi bireý qalaı jáne nelikten ekeni belgisiz, talaılar bıtin salǵan laýazym men qyzmetke aıaq asty ıe bola ketedi, osy araǵa “taýdaı talap bergenshe, barmaqtaı baq ber” degen maqal ózinen-ózi suranyp tur. Meniń túsinigimde, sen — mojantopaı bireýsiń, basqa eshkim de emessiń: sen tań atpaı turǵan joqsyń, tún ortasy aýǵansha ústel basynda da otyrmadyń, talaptanyp talpynǵan da emessiń, biraq saǵan kezbe rysarlyqtyń rýhy sharapatyn tıgizdi — mine, endi sen, al kerek bolsa, araldyń gýbernatorysyń. Muny saǵan aıtyp otyrǵan sebebim, Sancho, ózińe jasalǵan jaqsylyqtyń bárin óz qadir-qasıetim arqyly taptym dep oılaýshy bolma, — joq, sen áýeli ne nárseni de ákelik qamqorlyqpen ıgilikke baǵyshtap otyratyn jaratqan ıemizge raqmet jaýdyr, sosyn eń izgi qasıetterdi boıyna jınaqtaǵan kezbe rysarlyq ordenine alǵysyńdy bildir. Sonymen, osy aıtqanymnyń bárin shyn yqylasyńmen qabyl alýǵa tyrys; odan soń, balam, óziń qadam basýǵa nıet qylǵan osynaý býyrqanǵan teńizden jaıly da tynysh jaǵalaýǵa qaraı baǵyt silteıtin ári soǵan alyp shyǵatyn jetekshi jáne jol kózer juldyz bolýǵa yntaly Katonyńnyń aqyl-keńesine bar ynty-shyntyńmen qulaǵyń sal, óıtkeni joǵary laýazym men joǵary qyzmetter — janjal men shataqtyń sheti de, shegi de joq mı batpaǵy esepti nárse.

Eń aldymen, balam, sen qudaıdan qorqýǵa tıissiń, óıtkeni danalyq qudaıdan qorqýdan týyndaıdy, al dana bolsań qatelikten de ada bolasyń.

Ekinshiden, óz ishińe úńilip, ózińdi óziń tanı bil, qıyndyq ataýlynyń eń aqıreti de osy tanym. Ózińdi tanyǵannan keıin, ógizben teńespekke tyrysqan baqa sekildi isinip-kebinbeıtin bolasyń, al isinip-kebine qalsań, onda kespirsiz aıaǵyna kózi túsip qymsynyp, kórerge kóz kerek quıryǵyn jasyra bastaıtyn taýys tárizdi, týǵan ólkeńde bir kezde shoshqa baqqanyń esińe oralyp, paryqsyz ataqqumarlyǵyńnyń quıryǵyn eriksizden eriksiz jasyra bastaıtyn bolasyń.

— Jón sóz, — dep kelise ketti Sancho, — biraq ol kezde men bala edim, al estıar shaǵymda shoshqany emes, qazdy baqtym. Alaıda bul áńgimeniń maǵan paıdasy az sıaqty: óıtkeni, bıleýshiniń bári birdeı koról tuqymynan emes qoı.

— Durys aıtasyń, — dedi Don Kıhot, — mańyzdy qyzmette otyrǵan, biraq aqsúıek áýletten shyqpaǵan jandar, mine, osy sebepten de jumsaqtyq pen meıirimdilik tanytýy qajet; al bul qasıetter sanaly túrdegi saqtyqpen astassa, olardy óshpendi ósek-aıańnan saqtap qalady, óıtpegen jaǵdaıda odan qandaı qyzmette júrseń de qutyla almaısyń.

Nashar násilden órbigeniń jóninde, Sancho, maqtanyshpen aıtatyn bol jáne qara sharýadan shyqqanyńdy esh qysylyp-qymtyrylmaı moıynda, óıtkeni budan óziń uıalmasań, muny betińe basý eshkimniń oıyna kelmeıdi; jalpy, menmen kúnákar bolǵansha momyn taqýa bolýǵa tyrys. Tegi nashar ekenine qaramastan qısapsyz kóp adam eń joǵary dárejege jetti, laýazymy bıik dinbasy nemese ımperator atandy, buǵan sonshalyqty kóp mysal keltirer edim, biraq sen tyńdaýdan jalyǵyp ketesiń ǵoı.

Esińde bolsyn, Sancho: izgilik jolyna tússeń jáne ıgi ister tyndyrýǵa tyryssań, saǵan knázdar men senorlar qareketine ishtarlyq jasaýdyń qajeti bolmaıdy, óıtkeni adamnyń tegi týa bitti menshikke aınalady, al izgilik júre qalyptasady; izgilik — óz aldyna dara qundylyqqa ıe, al tekte ondaı qundylyq joq.

Endeshe, jaqyn-jýyqtaryńnan bireý-mireý ózińmen júz kórispekke aralyńa kele qalsa, sen ony qýma jáne renjitpe de, kerisinshe, ony qurmetpen qarsy al, kútim jasa, — osy arqyly sen qaı pendesinen bolsyn jırengendi hosh kórmeıtin jaratqannyń kóńilin tabasyń, oǵan qosa jaratylys zańyn júzege asyrasyń.

Eger ózińmen birge áıelińdi ala kelseń (óıtkeni, uzaq merzimge sozylatyn qyzmet babyndaǵy mindetin oryndap júrgenderdiń zaıybynan qol úzip qalǵany jaqsy emes), oǵan aqyl-keńes ber, baýly jáne tabıǵatyna tán áýmeserliginen arylt, óıtkeni aqyldy gýbernatordyń jıyp-tergenin aqylsyz da áýmeser áıeliniń shashyp-tógýi op-ońaı.

Eger zaıybyń dúnıe salsa (ondaı jaǵdaı bolmaı turmaıdy), sóıtip mansabyńnyń mańyzdylyǵyna baılanysty táýirirek teń tapsań, onda, baıqa, jańa áıeliń uzyn sapty qarmaqqa aınalyp: “Aq balyq-aý, aq balyq, qarmaǵymdy qap, balyq!” dep zar ıleı bastamaıtyn bolsyn, — aq-adal shynym, sottyń áıeli bopsalap alǵan paraǵa Qorqynyshty sot kúni onyń kúıeýi jaýap beredi jáne kózi tirisinde kóńil aýdarmaǵan kóldeneń tabystary úshin ólgennen keıin tórt ese kóp azap shegedi.

“Aıttym — bitti, kestim — úzildi” deıtin qaǵıda boıynsha eshqashan qareket jasaýshy bolma: bul qaǵıdany ózin oqyp-toqyǵan adam sanaıtyn nadandar kóbirek ustanady.

Eki jaqqa da birdeı qaltqysyz ádil bolý nıetińnen aınymaǵanyńmen, baıdyń shaǵymynan góri kedeıdiń kóz jasyna kóbirek kóńil ból.

Baıdyń qandaı syılyq usynyp, nendeı ýáde bergenine jáne kedeıdiń qansha jerden jylap-syqtaǵanyna qaramastan, aqıqatty anyqtaýǵa baryńdy sal.

Keńshilik jasaýdyń múmkindigi bar jerde jáne jasalýǵa tıis jerde aıypkerge zańnyń barlyq qatańdyǵy boıynsha jaza kespe, óıtkeni qatal sottyń abyroı-ataǵy qaıyrymdy sottyń abyroı-ataǵynan áste artyq emes.

Eger ádil sottyń qolyńdaǵy asataıaǵy kúnderde bir kún maıysa qalsa, onda ol tartý-taralǵynyń salmaǵynan emes, aıaýshylyq bildirýdiń áserinen maıysatyn bolsyn.

Eger kúnderde bir kún dushpanyńnyń daý-sharyn qaraýyńa týra kelse, ózińe kórsetken jábiri jaıyndaǵy oıdyń bárin bylaı ysyryp tasta da, shyndyq kimniń jaǵynda ekenin anyqtaýmen ǵana shuǵyldan.

İs qaraǵanda jeke basyńnyń paıdasyn kúıtteýshilik alǵa túsip ketpesin, ondaıda qatelikke urynasyń, al muny jóndeý kópshilik jaǵdaıda múmkin bolmaıdy, eger múmkin bop jatsa, jaqsy atyńa, tipti dúnıe-múlkińe de zardaby tıedi.

Eger áldebir sulý arasha túsýińdi surasa, kózińdi sulýdyń kól bop aqqan jasynan, qulaǵyńdy ah urǵan ashshy daýsynan aýlaq usta, sóıt te ótinishiniń mán-jaıyn salqynqandylyqpen sarapta, áıtpese aqyl-parasatyń onyń kóz jasyna toǵytylyp, izgiligiń — kúrsinisine kómilip qalady.

Eger bireýdi is-áreketiń arqyly jazalasań, onda oǵan qosa sózben de sazaıyn berýden saqtan, óıtkeni sormańdaıǵa tán jazasynyń ózi-aq jetkilikti, ýytty sózder arqyly oǵan jan jazasyn qosarlaýdyń qajeti az.

Ádil úkimińdi estý úshin aldyńa keletin aıypkerge jarasymy buzylǵan jaratylysymyzdyń kemshilikterinen aryla almaǵan, aıaýshylyq kórsetýge laıyq adam retinde qara jáne oǵan, múmkin bolǵanynsha, talapkerge zalal kelmeıtin dárejede, meıirim bildir, óıtkeni jaratqan ıemiz boıymyzǵa darytqan qasıettiń bári teń quqyly bolǵanymen, biz úshin, alaıda, aıaýshylyqty bilmeıtin ádildikten góri qaıyrymdylyq áldeqaıda súıkimdi ári tartymdy.

Eger de, Sancho, osynaý aqyl-keńester men qaǵıdalardy buljytpaı oryndasań, onda ǵumyryń seniń uzaq bolady, abyroı-ataǵyń máńgige ketedi, keremet zor ıgilikke kezigesiń, aıtyp jetkizgisiz jan raqatyna kenelesiń, balalaryńdy óz qalaýyńmen úılendiresiń, balalaryń men nemereleriń qurmetti ataqqa jetedi, janǵa jaıly tirshilik pen jurttyń syı-qurmetin sybaǵa etesiń, sosyn ábden qartaıyp tynysh tapqannan keıin, ýaqyt bolǵanda seni ajal kelip alyp ketedi, shóberelerińniń názik te jumsaq qoly kirpigińdi jabady. Bul ǵıbratty sózdiń bári janyńdy kórkeıtýge qyzmet etpek, al endi tánińdi kórkeıtýdi murat tutatyn ǵıbratty sózge qulaq sal.

XLİİİ taraý

Don Kıhottyń Sancho Pansaǵa aıtqan aqyl-keńesiniń ekinshi bólegi jaıynda.

Don Kıhottyń joǵaryda keltirilgen paıymdaýlaryn estigender arasynda ony kádimgi aqyl-esi bútin, júregi izgi murattarǵa toly adam qataryna qospaıtyndar tabylar ma eken? Alaıda, bul jaıynda teńdesi joq osynaý hıkaıamyzdyń óne boıynda áldeneshe márte qulaqqaǵys etilgenindeı, áńgime aýany rysarlyq jaıyna oıysqanda ol maǵynasyz birdeńeni shatyp ketetin, al biraq basqa kez-kelgen taqyryptan sóz taratqanda aqyl-parasatynyń aıqyndyǵy men aýqymdylyǵyn pash etetin, sondyqtan is-áreketi oı-pikirimen, oı-pikiri is-áreketimen árdaıym qabyspaı jatatyn; al endi Sanchonyń qulaǵyna quıǵan erejeleriniń ekinshi bólimine kelsek, bul jerde ol shekten tys tapqyrlyq tanytyp, parasattylyqtyń da, aqyldan aljasqandyqtyń da shyrqaý shyńyna kóterildi. Sancho ony zeıin qoıa tyńdap, aqyl-keńesterin qaperinde saqtap qalýǵa tyrysty: jańa gýbernatordyń ómirge kelýinde kinárat bolmaýy úshin bulardy jaqsylap este saqtamaq nıeti bary baıqalyp turdy. Al Don Kıhot sózin odan ári jalǵastyrdy:

— Úıińe jáne ózińe qandaı kútim jasaý qajettigi jaıyna kelsek, Sancho, saǵan eń aldymen aıtarym: tazalyq saqta jáne tyrnaǵyńdy alyp júr; áldekimderge uqsap ony eshqashan uzyn ǵyp ósirýshi bolma, olar óz nadandyǵyna baǵyp, tyrnaqtyń uzyndyǵy qoldyń sánin keltiredi dep oılaıdy, al shyndyǵynda, ýaqytyly alyp otyrmasa bular jyrtqysh qustyń tyrnaǵyna uqsap ketedi: bul — jan shoshyrlyq sıyqsyzdyq ári nastyq.

Eshqashan, Sancho, belbeýlenbeı alqam-salqam júrýshi bolma: kıim kıýge júrdim-bardym qaraýshylyq — rýhtyń álsiregendiginiń belgisi, eger bul tek enjarlyq pen júgensizdik kórinisi bop shyqpasa, — Iýlıı Sezarǵa, mysalǵa, sondaı aıyp taǵylǵan-dy.

Qyzmetińniń mańyzy qandaı ekenine anyq kóz jetkiz, eger qoǵamda alyp otyrǵan ornyń adamdaryńnyń lıvreı kıip júrýine múmkindik berse, onda lıvreıdiń ashyq tústi, sándi bolǵanynan góri, ońdy ári tózimdi bolǵanyna qam jasa jáne bulardy malaılaryń men kembaǵaldaryńa bólip ber, ıaǵnı alty malaıdy kıindirýdiń ornyna úsh malaı men úsh kembaǵaldy kıindirgeniń jón, sonda seniń jerde de, aspanda da malaıyń bolady: lıvreı úlestirýdiń bul jańa ádisin túsinýge ataqqumar adamdardyń aqyly jetpeıdi.

Sarymsaq ta, pıaz da jeme, óıtkeni bulardyń ıisi qara taban sharýadan shyqqanyńdy bildirip qoıady.

Adymyńdy jaımen al, asyqpaı sóıle, biraq ózińdi óziń tyńdap otyrǵandaı tym baıaýlap qalma, óıtkeni tálimsý jerkenish týǵyzady.

Túski asty shamalap ish, al keshki asty odan da shamala, sebebi denemizdiń saýlyǵy asqazanymyzdyń kóriginde shyńdalady.

Qyzyńqyrap qalǵan adamnyń qupıa da saqtamaıtynyn, ýádesin de oryndamaıtynyn eskerip, ishimdik ishkende shekten shyqpa.

Taǵamdy urtyńdy toltyryp shaınańdap jeme, Sancho, sondaı-aq, ol kim bolsa da meıli, basqa bir adamnyń kózinshe erýtırleme.

— Erýtırleme degenniń ne bildiretinin uqpadym, — dep málim etti Sancho.

Don Kıhot oǵan túsindirdi:

— Erýtırleme, Sancho, kekirme degendi bildiredi, al munyń ózi ájeptáýir beıneli sóz bolǵanymen, kúlli ıspan tilindegi eń anaıy sózderdiń birinen sanalady, osy jaǵdaıǵa baılanysty qulaǵy náýetekteý adamdar latyn tiline júginip, “kekirdi” degen sózdi erýtırledi degen sózben, “kekirý” degendi erýtasıa degen sózben aýystyrǵan; al jańadan paıda bolǵan sózderdi jurttyń kóbi áli túsinbeıtindiginen qorqýdyń qajeti joq, ýaqyt óte kele bul sózder qoldanysymyzǵa enedi de, barshaǵa birdeı uǵynyqty bop ketedi: til — dástúr bıligi men qara halyq bıligine baǵynady, osyndaı jolmen baıı túsedi.

— Shyn sózim, senor, — dedi Sancho, — barlyq aıtqan aqyl-keńesińizdiń ishinen anaý álgi kekirmeý jaıyndaǵysyn esimde ásirese jaqsy saqtap qalýǵa tyrysarmyn, sebebi ondaı jaǵdaı mende jıi bolyp turady.

— “Kekirmeý” demeseńshi, Sancho, erýtırlemeý deseńshi, — dep túzetti ony Don Kıhot.

— Búginnen bastap erýtırlemeý dep aıtatyn bolam, qam jemeńiz, umytpaımyn, — dedi Sancho.

— Sol sıaqty, Sancho, sóz arasyna ne qıly maqaldy qıystyra beretin ǵadetińdi qoıǵanyń jón, óıtkeni maqaldyń ózi shaǵyn ǵana naqyl sóz bolǵanymen, sen ony kóp rette orynsyz qystyrasyń, sonyń saldarynan seniń aýzyńnan shyqqanda olar ádemi naqyl sózge emes, ánsheıin bir paqyr sózge aınalyp ketedi.

— Budan meni tek jasaǵannyń ózi ǵana qutqara alady, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — sebebi meniń basymda kitaptaǵydan da kóp maqal bar, sóılep turǵan kezimde solardyń bári túgel tilimniń ushyna kelip úıiriledi de, birin-biri kımelep, buryn ushyp shyqpaq bop arpalysqa túsedi, al tilim bolsa oryndy-orynsyzyna qarap jatpastan alǵash kezdesken bireýin ytqyta salady. Endi men, árıne, jeke basymnyń qadir-qasıetine zardaby tımeıtin maqaldy keltirýge tyrysam ǵoı, óıtkeni dáýletti úıdiń dastarqany da jyldam daıyn bolady, kishkentaı tastan qaýaqtaı bas jarylady, qońyraý soǵyp jatqannyń órt sóndirýge barmasy anyq, sondaı-aq, esti adam esesin jibermeıdi.

— Jaraısyń, Sancho! — dep Don Kıhot daýystap jiberdi. — Sózińe qosyp ór maqaldy, sóz arasynda tizbektet maqaldy, sózińdi shyrma maqalmen — tilińdi tusap turǵan eshkim joq! Sheshem sabaımyn dep záremdi alyp jatyr, men bolsam áli zyryldaýyq oınap otyrmyn! Men saǵan maqaldan aýlaq júr degendi aıtam, al sen bolsań qas qaǵym sátte onyń bir dorbasyn bir-aq laq etkizesiń jáne bul maqaldaryńnyń áńgimemizdiń taqyrybyna sıyrǵa er salǵandaı jaraspaıtynyna da qarap jatpaısyń. Sen mynany túsin, Sancho: oryndy jerinde qoldanylǵan maqalǵa eshqandaı qarsylyǵym joq, biraq qalaı bolsa solaı úıip-tógip, tizbekteı berseń — sóziń mánsiz bop shyǵady ári uzaryp ketedi.

Atqa mingen kezińde erdiń artqy qasyna qaraı shalqalaqtaýshy bolma, aıaǵyńdy alshaıta sozyp jiberme, attyń búıirine jaqynyraq usta, odan soń sur jorǵańa minip kele jatqan kezińdegideı myqyraıma, óıtkeni adamnyń at ústinde qalaı otyrǵanyna qarap, onyń atqumar aqsúıek pe álde qarapaıym atshy ma — kim ekenin birden bile qoıýǵa bolady.

Uıqyńdy shekte: tańmen talasa turmaǵan adam ol kúnniń qyzyǵynan qur alaqan qalady; odan soń, Sancho, mynany qaperińe al: sáttiliktiń serigi — jınaqylyq bop tabylady, al onyń qas dushpany — jalqaýlyq izgi muratqa jetýge qashan da kedergi keltirýmen bolady.

Qazir ózińe aıtqaly otyrǵan sońǵy aqylymnyń tándi kórkeıtýge qatysy joq, áıtse de ony qaperińde qasterlep saqtaǵanyńdy qalar edim, óıtkeni munyń saǵan ilgeride aıtylǵandardan kem paıdasy tımeıdi dep bilem: sonymen, qandaı da bolsyn bir áýlettiń tektiligine kúdik keltirýshi bolma, qaıtken kúnde de, áıteýir, bir áýletti ekinshisimen salystyrma, sebebi salystyrýdyń nátıjesinde bir áýlet lajsyzdan lajsyz ekinshisinen tektileý bop shyǵady da, óziń kemsitken adam seni ólerdeı jek kórip ketedi, al óziń aıdynyn asyrǵan adam seni áste jaqsy kórip jarylqaı qoımaıdy.

Taǵy bir aıtpaǵym: uzyn balaq shalbar, uzyn etekti kamzol jáne odan da uzyndaý plash kıýiń kerek; al sharovar jaıynda aýyz ashpaı-aq ta ǵoı, óıtkeni sharovarlar rysarlarǵa da, gýbernatorlarǵa da jaraspaıdy.

Ózińmen áńgimelespek bolǵanda oıyma oralǵany osylar ǵana, Sancho. Keıin, jaǵdaıǵa qarap, jańa aqyl-keńes berermin, al sen sharýań qalaı júrip jatqanynan meni habardar etip turatyn bol.

— Senor! — dep sóılep ketti Sancho. — Sizdiń maǵan izgilikti, qasterli jáne qajetti nárselerdi úıretip otyrǵanyńyzdy jaqsy túsinem, alaıda bári túgel tars esimnen shyǵyp ketse, bul aıtqandaryńyzdyń maǵan paıdasy tıe qoıar ma eken? Áıtse de, anaý álgi tyrnaqty ósirmeý jáne reti kelip jatsa ekinshi ret úılený jaıyndaǵylardy qulaǵyma quıyp aldym, al basqa qıturqylar, aıla-sharǵylar men qýlyq-sumdyqtar esimde qalǵan joq jáne olar jadymda ótken jylǵy bult sekildi ǵana saqtalmaq, sondyqtan osynyń bárin qaǵazǵa túsirip, qolyma ustatqanyńyz abzal bolar edi: árıne, men ózim oqı da, jaza da almaımyn, biraq qaǵazdy tálimgerime berer edim de, qajet bola qalǵan jaǵdaıda ol bulardy qaıtalap esime salyp turar edi.

— Saǵan ne deýge bolady endi! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Gýbernatordyń oqı da, jaza da almaıtyny qandaı jaman! Aıtyp qoıǵanym artyq etpes, Sancho, eger bireý qara tanymaıtyn bolsa nemese solaqaı bolsa, bul ekiniń birin: ne onyń óte qarapaıym nemese tipti múldem jupyny shańyraqtan shyqqan adam ekenin, ne óz basynyń mundarlyǵy men mılaýlyǵy sonsha, izgilikti ónege de, izgilikti ilim de qonbaǵan adam ekenin bildiredi. Bul seniń úlken kemshiligiń; quryǵanda, áýlet esimińdi jazyp qol qoıa bilgenińdi qalar edim.

— Qolymdy qoıýdy bilem ǵoı, — dedi Sancho. — Selomyzda starshına bolǵan kezimde júk teńderinde tańbalanatyndaı áripterdi jazyp úırengem, jurt maǵan óz áýlet esimińdi jazdyń, degen. Odan soń oń qolym jansyzdanyp qalǵandaı túr jasap, bireý-mireýge ózim úshin qol qoıa salýǵa qashan da ámir ete alam ǵoı: bul dúnıede ólimnen basqa nárseniń báriniń de ornyn toltyrýǵa bolady, al anda men ózim bı, ózim qoja emespin be, endeshe, meniń sózim — zań. Ákesi alkald adam sotqa da aq jarqyn kóńilmen barady, degen sóz tegin aıtylmasa kerek. Al, men bolsam áldeqandaı bir alkald emes, aýyz toltyryp aıtarlyq gýbernatormyn ǵoı, — oınap kórsin menimen. Qane, tıisip kór maǵan: múıiz suraımyn dep júrip qulaqtan aırylǵyń kelmese, al jaratqan bireýdi jarylqaıyn dese ony teńizdiń túbinen de izdep taýyp alady jáne sosyn: aýzy qısyq bolsa da baı balasy sóılesin, degen bar, gýbernator atanýym sebepti men de baı bolam, oǵan qosa jomart gýbernator bolmaqpyn, endeshe kemshilikterim de kóleńkede qalady. Iá, biz de birdeńe bilemiz, “aqshań qansha bolsa, qadiriń de sonsha” deýshi edi ájem, sondyqtan: qaltalymen alyspa, bosqa qansorpa bolasyń.

— Óı, sen qury, Sancho, quryp ket! — dep daýystap jiberdi sol arada Don Kıhot. — Alty myń shaıtan alyp ketpeıdi eken seni, maqaldaryńmen qosyp! Bir saǵat boıy aǵyl-tegil aqtaryp jatyrsyń — men úshin bul janymdy aqyryn azaptaýmen birdeı boldy. Aıtpady deme, kúnderdiń kúninde osy maqaldaryń seni dar aǵashyna da alyp barady. Osy maqaldaryńnyń qyrsyǵynan vasaldaryń seni taqtan da qulatady — shydamy taýsylyp, shataq shyǵarady. Aıtshy, saýatsyz, sen bulardy qaıdan alasyń osy jáne ony qalaı qoldanasyń, mıǵula? Óıtkeni, eń bolmasa bir maqaldy eske túsirip, ony oryndy qoldaný — men úshin qıamettiń qıameti.

— Olla-billá, qojaıyn, túkke arzymas nársege bola bulqan-talqan bop otyrsyz. Sol da sóz be eken! Óz baılyǵymnyń paıdasyn kórgenimdi qyzǵanasyz ba? Al mendegi bar baılyq pen dúnıe-múlik osy maqaldar ǵoı. Mine, qazirdiń ózinde birnesheýi tilimniń ushynda tur jáne áńgimemizge saı keletini sonsha, quddy arnaıy ólshem boıynsha jasalǵandaı-aq, biraq bulardy sizge aıtyp jatpaımyn: “İzgi nıetpen úndemeseń, atanasyń Sancho sen”.

Don Kıhot buǵan bylaısha qarsylyq bildirdi:

— Sen — Sanchosyń, biraq ana Sancho emessiń: izgi nıetti úndemes emestigiń óz aldyna, paryqsyz myljyń, paryqsyz qıqarsyń. Áıtse de, álginde ózi suranyp tur degenderińniń qandaı maqal ekenin bilýge sondaı qumartyp qaldym: al ózim qaperimdi qoparystyryp kórgenimmen, laıyqty eshteńe tappaı qoıdym, al meniń qaperim ájeptáýir ekenin bilesiń ǵoı.

— Bulardan artyq oryndy maqaldy tabý da qıyn bolar, — dedi Sancho: — “Abaıla-baıqa, aqyl tistiń astyna saýsaǵyńdy salma”, sosyn taǵy: “Saǵan bireý: qane, aman-saý turǵanyńda jónińdi tap jáne áıelime de bir aýyz til qatpa, dese, — aýzyńa tórt eli qaqpaq qoı”, degen bar; odan soń: “Jer tepkilegennen tas jarylmaıdy”, — bulardyń bári osy araǵa ózi suranyp turǵan joq pa? Gýbernatormen nemese basqa da bastyqtarmen eshqashan baılanyspa, áıtpese aqyl tistiń astyna saýsaǵyńdy salǵandaı shyńǵyratyn bolasyń, — jalpy alǵanda, aqyl tiske salý shart emes, áńgime — azý tiste. Sosyn, quddy bireý saǵan: “Qane, aman-saý turǵanyńda jónińdi tap jáne áıelime de bir aýyz til qatpa!” degen kezdegideı, gýbernator ne aıtsa da oǵan qarsy kelýge bolmaıdy. Al, endi jer men tas jaıyna kelsek, bul endi soqyrǵa taıaq ustatqandaı nárse ǵoı. Áńgime qaıda, jurt ózi týraly: “Jyǵylyp jatyp súringenge kúlipti” demes úshin, bireýdiń basyndaǵy shoqty kóre qoıatyndar, áýeli óziniń basyndaǵy otty kórip alǵany abzal emes pe, oǵan qosa, taqsyr, bireýdiń úıinde otyrǵan aqyldydan góri óz úıinde otyrǵan aqymaqtyń oıy ushqyrlaý bolatyny da sizge bek jaqsy belgili ǵoı.

— Joǵa, onyńa kelispeımin, Sancho, — dedi Don Kıhot, — óz úıinde de, basqanyń úıinde de aqymaqtyń basyna aqyldy oı kirmeıdi, sebebi: keshsheliktiń irgetasyna kelisti ǵımarat turǵyza almaısyń. Já, bul áńgimeni osymen doǵaralyq, Sancho: durys basqarmaıtyn bolsań — jaýabyn óziń beresiń, masqarasy mende qalady. Degenmen, qolymnan kelgenniń bárin jasaǵanymdy, seni tereń maǵynaly jáne meılinshe parasatty aqyl-keńestermen qamtamasyz etkenimdi kóńilime medeý tutam: paryzym men ýádemdi oryndap shyqtym. Qudaı ózi jar bolǵaı saǵan, Sancho, bılik júrgizgen jerińde ol seni óz bıliginde ustap turǵaı jáne meniń alańǵa toly kóńilimdi tynysh taptyrǵaı, óıtkeni kúnderdiń kúninde aralyńmen birge aıaǵyń aspannan kelip júrmeı me degen oıdan ala kóńil bop aldym ǵoı ábden, al, shyntýaıtyna kelgende, gersogqa seniń kim ekenińdi aıtyp bersem, etjendi, tulǵaly túrińe qaramastan seniń bar-joǵy maqal-mátel men aıla-sharǵy toly qapshyqtan basqa eshteńe emes ekenińdi túsindirsem, munyń aldyn alýyma da bolar edi.

— Senor! — dep qarsylyq bildirdi Sancho. — Meni gýbernatorlyqqa laıyq emes dep oılasańyz, onda bul laýazymnan tap osy otyrǵan jerimde, qolma-qol bas tartaıyn, sebebi janymnyń qara tyrnaqtaı bóleginiń ózin búkil tánimnen qymbat sanaımyn: ánsheıin ǵana Sancho bop qala bereıin, nan men pıaz jep-aq qýyrylǵan qur men semirtilgen qoraz jeıtin gýbernatordan kem tirlik keshpespin, olaı deıtinim: uıqyǵa batqan kezde bárimiz birdeımiz ǵoı — bastyq ta, baǵynyshty da, baı da, kedeı de. Eger siz, taqsyr, bul tóńirekte oı keship kórseńiz, meni gýbernatorlyqqa ıtermelegen myna ózińiz ekenin eske túsirer edińiz, óıtkeni shoshqanyń apelsın jaıyndaǵy túsinigi qandaı bolsa, gýbernatorlyqtar men araldar jaıyndaǵy meniń túsinigim de sondaı, al eger meni gýbernator bolýymnyń qyrsyǵynan shaıtannyń shyrmaýyna iligip ketedi dep oılasańyz, onda gýbernator retinde tamuqqa attanǵansha, qarapaıym Sancho retinde peıishke barǵanym jón dep bilem.

— Qudaı aqy, Sancho, — dedi Don Kıhot, — myna sońǵy lebiziń úshin seni bir emes, myń araldyń gýbernatory etip taǵaıyndaýǵa bolady-aq. Seniń júregiń meıirimge toly, al munsyz eshqandaı taǵylymnyń kókirekke qonbaıtyny málim. Ózińdi qudaıǵa tapsyr jáne áý basta qabyldaǵan sheshimińnen aýytqymaýǵa tyrys: aıtaıyn degenim, buljytpaı oryndaıtyn qaǵıdań, naqtyly baǵyt-baǵdaryń bolýy kerek, ol — qandaı iste de kózdegen maqsatqa jetý; al jaratqan ıemiz izgi nıetten járdemin qashan da aıamaıdy. Endi baryp tústik isheıik, qojaıyndar bizdi kútip te qalǵan shyǵar.

XLİY taraý

Sancho Pansanyń bılikke qalaı ıe bolǵany jaıynda jáne gersogtyń qamal-saraıynda Don Kıhot tap bolǵan tańǵalarlyq shytyrman oqıǵa jóninde.

Jurttyń aıtýynsha, hıkaıanyń túp nusqasymen salystyryp qaraǵanda, tárjimashy bul taraýdy Sıd Ahmettiń jazǵanyndaı etip aýdarmaǵan kórinedi, al mavr bolsa ony Don Kıhottyń bastan keshkenderi sekildi jaqsy ataq ápermeıtin ári tar sheńberdegi taqyrypty qaıdan ǵana tańdap alǵanyna ózine ózi shaǵymdanǵandaı túrde jazypty, óıtkeni óne boıy tek Don Kıhot pen Sancho jaıynda ǵana aıta berýge májbúr bolatynyn, sheginister jasaý jáne mańyzdyraq ári qyzyqtyraq ár-alýan basqa epızodtar engizý múmkindiginen aırylǵanyn sóz etipti; buǵan qosa, mavr oı-qıaldyń, qol men qalamnyń tek jalǵyz osy taqyrypty sıpattaýǵa baǵyttalýyn qas qaqpaı qadaǵalap otyrý jáne saýsaqpen sanarlyq basty keıipkerlerdiń atynan sóıleý — aıta qalarlyqtaı aýyr jumys ekenin, nátıjesi avtordyń eńbegin aqtamaıtynyn, osy sebepti alǵashqy bólimde, bir qaraǵanda, hıkaıa jelisinen shetteý turatyn “Párýaısyz áýestik jaıyndaǵy hıkaıat” jáne “Tutqyn kapıtan jaıyndaǵy hıkaıat” tárizdi birneshe hıkaıatty synalap engizý tásiline júgingenin, al oǵan kirgen ózge hıkaıattar Don Kıhottyń basynan ótken jaǵdaılar ekenin, osy sebepti sýrettelýge tıis bolǵanyn qulaqqaǵys etedi. Odan ári mavr: óz oıynsha, Don Kıhottyń erlik isterine elikken oqyrmannyń kópshiligi daralyq sıpaty bar hıkaıattarǵa jete kóńil bólgisi kelmeıdi: asyǵys, tipti keıistikpen kóz júgirtip ótedi de, bulardyń qanshalyqty kórkem de sheber jazylǵanyn baıqamaı qalady, al bul hıkaıattar Don Kıhottyń delquly áreketi men Sanchonyń sandyraq sózinen irgesin basy bútin aýlaq salyp, óz aldyna bólek jaryq kórgende atalmysh qasıetteri barynsha aıqyn kózge uryp turatyn bolady, degendi aıtady — osy sebepten de, ol, avtor, dara jáne jalǵamaly hıkaıattardyń ornyna ekinshi bólimge tek oqıǵalardyń, óz oıynsha, tabıǵı damý barysynan týyndaıtyn birneshe epızodty ǵana engizýge uıǵarym jasapty, tipti solardyń ózin meılinshe yqsham, qysqa da nusqa túrde baıandaǵandy jón kóripti; mine, endi kúlli álemdi sıpattap berýge sheberligi de, qabileti de, aqyl-oıy da ábden jetetindigine qaramastan, ózin-ózi hıkaıanyń tar sheńberine qamap, shektep tastaǵan ol óz eńbegine qorsyna qaramaýdy jáne óz atyna maqtaý aıtyla qalsa jazyp otyrǵan nársesi úshin emes, kóp nárseni jazbaı tastap ketkeni úshin aıtýdy suraıdy.

Osy arada avtor óz taqyrybyna qaıta oıysady da, tap sol Sanchoǵa keńes bergen kúni túski astan keıin Don Kıhottyń keıinirek bireý-mireý Sanchoǵa oqyp berýi úshin atalmysh aqyl-keńesterin qaǵazǵa túsirýmen aınalysqanyn habarlaıdy; alaıda bul qaǵazdy Sancho sol boıda joǵaltyp aldy da, ol gersogtyń qolyna tústi, al gersog ony gersogınáǵa oqyp berdi, sóıtip ekeýi Don Kıhottyń esalańdyǵy men aqyl-oıynyń tereńdigine taǵy da qaıran bolysty; odan soń áýreshilikterin ármen jalǵastyrǵan olar sol kúni keshte qasyna kóp nóker qosyp berip Sanchony aral atyn jamylǵan qalashyqqa attandyryp jiberdi. Sanchony qyzmet ornyna bastap baratyn adam gersogtyń úı basqarýshysy bop shyqty, bul ózi ótkir tildi ári oıyn-kúlkini unatatyn jan edi (aıta keterligi, ótkir sóz ben qaljyńsyz oıyn-kúlkiniń bolmaıtyny belgili), álgi grafınıa Úshfaldıdi joǵaryda sýrettelgendeı súıkimdi beınelegen de sol-tuǵyn; mine, osyndaı qasıetterge ıe bolǵandyqtan, oǵan qosa Sanchonyń aldynda ózin qalaı ustaýy kerektigi jóninde qojaıyndarynan tıisti nusqaý alǵandyqtan bul mindetin de ol múltiksiz atqardy. Alaıda, úı basqarýshyny alǵash kórgen sátte Sancho onyń bet álpeti Úshfaldıge uqsas ekenin ańǵaryp qalǵan-dy, sol sebepti myrzasyna qarap:

— Senor! Gersogtyń úı basqarýshysynyń, áne turǵan adamnyń, bet-álpeti Qusavanadan aýmaıdy-aý aýmaıdy, eger olaı emes deseńiz tap osy qazir tozaq otyna top ete túsýge daıynmyn, — dedi.

Don Kıhot úı basqarýshynyń júzine qadala qarap biraz turdy da:

— Saǵan tozaq otyna osy qazir de, keıin de (muny nege aıtyp turǵanyńdy túsinbedim) top etýdiń qajeti joq, Sancho: úı basqarýshynyń bet álpeti Qusavanadan aýmaıtyny ras, biraq budan úı basqarýshyny sol Qusavananyń tap ózi eken deıtin oı týmaýǵa tıis, óıtkeni ondaı jaǵdaıda budan úlken qarama-qaıshylyq týyndar edi, al qazir mundaı zertteýler júrgizetin ýaqyt emes, óıtsek bul bizdi shyǵar joly joq shytyrmanǵa kirgizip jibereri haq. Sózime sen, dostym, ózimizdi jaýyz sıqyrshylar men jaýyz kóz baılaýshylardan qutqarýyn surap qudaıǵa quldyq uryp jalbarynýymyz kerek, — degendi aıtty.

— Men oınap turǵan joqpyn, senor, — dep qarsylyq bildirdi Sancho, — álgi ázirde onyń bireýmen sóılesip turǵanyn estip, ony Úshfaldı eken dep qala jazdadym. Jaraıdy, bul jaıynda endi eshteńe aıtpaı-aq qoıam, biraq ózim óte saq bolam, taǵy qandaı uqsastyqtary baıqalar eken, sony ańdımyn, bálkim bul uqsastyqtary kúdigimdi kúsheıte túser, bálkim, kerisinshe, seıiltip te jiberer.

— Solaı et, Sancho, — dedi Don Kıhot, — jáne osy turǵyda baıqastaǵandaryńdy, sondaı-aq gýbernatorlyǵyńa qatysty jaılardyń da bárin maǵan habarlap tur.

Sóıtip, aqyry Sancho jolǵa shyqty; qyrýar nóker ony aınala qorshap alǵan-dy; ústine laýazymdy sot qyzmetshisiniń kostúmin kıgen bolatyn, keń pishilgen syrt kıimi qyzǵylt-sary jolaǵy bar kamlottan edi, al basynda dál sondaı matadan tigilgen telpek bar-tyn; ol ózi qashyrǵa shirene jaıǵasqan-dy, al qashyrdyń sońynan, gersogtyń aıryqsha nusqaýyna sáıkes, sur jorǵasy erip kele jatqan: ol jańa jibek ábzelmen jáne esek ataǵyna laıyq áshekeılermen jabdyqtalǵan bolatyn. Sancho esegine demil-demil kóz tastap qoıyp otyrdy, onyń ózimen birge kele jatqany júregin qýanyshqa toltyrǵany sondaı, tipti german ımperatorymen de oryn aıyrbastamas edi. Gersogpen jáne gersogınámen qoshtasarda Sancho olardy qolynan súıdi, sosyn myrzasynan bata berýin ótindi, anaý kózine jas alyp turyp bata berdi, Sancho bolsa ony jylap jiberýdiń az-aq aldynda turyp tyńdady.

Al, endi meıirban Sanchony jónimen qoıa ber, qurmetti oqyrman, jáne oǵan sát sapar tile, — jańa qyzmetinde onyń ózin qalaı ustaǵanyn bilgen kezińde sen áli talaı raqattana kúletin bolasyń, al ázirshe sol kúni túnde onyń qojaıyny qandaı kepke tap bolǵanyn bil: ishek-sileń qata kúle qoımasań da, quryǵanda, martyshka qusap tisińdi aqsıtaryń haq, óıtkeni Don Kıhottyń bastan keshken bul jaǵdaıy tek tańyrqaýǵa nemese kúlýge ǵana laıyq. Toq eterin aıtqanda, hıkaıada odan ári bylaı delinedi: Sancho attanyp ketken boıda-aq Don Kıhottyń jalǵyzdyqtan kóńili jabyrqap sala berdi, eger yqtıary bolsa, Sanchonyń qyzmetke taǵaıyndalýy jaıyndaǵy buıryqtyń kúshin joıyp, ony gýbernatorlyqtan aıyrar edi. Onyń kóńili pás ekenin gersogıná baıqap qalyp, sebebin surady; eger Sanchodan qol úzip qalǵandyǵynan qapaly bolsa, qamal-saraıda qyzmetshiler, dýenálar men kútýshi qyzdardyń kóp ekenin, olar munyń kez-kelgen tilegin oryndaıtynyn aıtty.

— Sanchonyń joqtyǵyn sezinip turǵanym ras, senora, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — biraq muńǵa batýymnyń negizgi sebebi basqada; maǵan jasap jatqan sansyz kóp jaqsylyǵyńyzdy ózime degen qurmetińizdiń belgisi retinde qabyldaımyn jáne solaı baǵalaımyn da, al endi basqadaı máselelerge kelsek, jatyn bólmemde ózime ózim qyzmet kórsetýime ruqsat etýińizdi jáne kelisim berýińizdi suraımyn.

— Áýre bop neǵylasyz, senor Don Kıhot, — dedi gersogıná, — sizge gúldeı ásem tórt qyz qyzmet kórsetetin bolady.

— Maǵan olar gúl sıaqty emes, júrekti jaralaıtyn tikenek sekildi bop kórinedi, — dep narazylyq bildirdi Don Kıhot. — Olar da, solar sekildi basqa bireýler de, jatyn bólmeme eshqashan eshqandaı sebeppen kire almaıdy. Egerde, joǵary mártebelim, buǵan laıyqty bolmaǵanyma qaramaı, basyma bar jaqsylyqty úıip-tóge bergińiz kelse, maǵan esigimdi jaýyp alyp ózime ózim kútim jasap, qyzmet kórsetýime ruqsat etińiz, qushtarlyǵym men páktigimniń eki arasyna tas qabyrǵa turǵyzýǵa ruqsat etińiz, — ózime kórsetip jatqan osynaý izettiligińizdiń saldarynan qalyptasqan daǵdyma satqyndyq jasaǵym kelmeıdi. Qysqasy, ózimdi bireýdiń sheshindirýine kelisim bergenshe, kıimsheń uıqtaǵanym jaqsy.

— O ne degenińiz, o ne degenińiz, senor Don Kıhot! — dedi gersogıná. — Ant eteıin sizge, jatyn bólmeńizge qyz túgil, shybyn kirmeıtin bolady: senor Don Kıhottyń sypaıylyǵyn syılamaıtyndaı teris tárbıe kórgen adam emespin, — meniń túsinigimshe, ózińizge tán kóptegen izgi qasıettiń ishinde, ásirese páktigińiz sizge aıryqsha jarasady. Óz yqtıaryńyz boıynsha jáne qashan, qaı kezde zaýqyńyz soqsa, sonda, ońasha otyryp sheshinýińizge de, kıinýińizge de eriktisiz, — eshkim sizge bóget jasamaıdy: esikti kilttep alyp uıqtaıtyndarǵa jáne áldebir tabıǵı muqtajdyǵy ony ashýǵa májbúr etkenin jaqtyrmaıtyndarǵa qajet bop qalatyn saýyttardy da óz bólmeńizden tabasyz. Ataqty Dýlsıneıa Tobosskaıa myń ǵasyr jasaǵaı, dańqy kúlli álemge jaıylǵaı, óıtkeni ol ózine mynadaı kózsiz batyr, mynadaı pák rysar ǵashyq bolý qurmetine ıe boldy ǵoı, sondaı-aq osynaý senoramyzdyń ǵajaıyp sulýlyǵyna álem qaıtadan suqtana qarap, súısinýi úshin gýbernatorymyz Sancho Pansanyń ózin-ózi shyqpyrtýdy tezirek támamdaýyna jarylqaýshy jaratqan ıemiz qamqor bolǵaı!

Don Kıhot buǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Sózińizdi tyńdap otyrǵan adam ony kimniń aıtyp turǵanyn birden biler edi, óıtkeni izgi nıetti senoranyń aýzynan nashar sóz shyqpaýǵa tıis jáne sizdiń, joǵary mártebelim, maqtaýyńyz Dýlsıneıaǵa álemniń eń dilmar sheshenderiniń dáripteýinen de góri kóbirek baqyt pen dańq ákeledi.

— Bopty onda, senor Don Kıhot, — dedi gersogıná, — al endi qazir keshki asqa baraıyq: gersog bizdi kútip te qalǵan shyǵar. Baryp tamaq isheıik, meıirban myrza, sosyn erterek jatyp uıqtaýyńyzǵa bolady: Kandaııaǵa jasaǵan keshegi saıahatyńyz ájeptáýir uzaqqa sozyldy ǵoı, shamasy sharshańqyrap ta qalǵan shyǵarsyz.

— Sharshaǵan dáneńem joq, senora, — dedi Don Kıhot kelisińkiremeı. — Shyn sózim, joǵary mártebelim, Klavıleno sekildi sonshalyqty jýas, aıaǵyn sonshalyqty birqalypty alatyn janýarǵa ómiri eshqashan otyryp kórmegem, — mundaı jelaıaq ári asyl týǵan minis atymen qosh aıtysýǵa jáne ony sebepsizden-sebepsiz órtep jiberýge Bálequmardy ne ıtermelegenin túsinbeımin.

— Meniń oıymsha, — dedi gersogıná, — Bálequmar, shamasy, Úshfaldıdi, onyń qurbylaryn jáne basqa da adamdardy qaıǵyǵa batyrǵanyna, sol sıaqty, sıqyrshy ári kóz baılaýshy retinde ne qıly zulymdyq jasaǵanyna ókinish bildirip, táýbege kelse kerek, sóıtip kásibı quraldarynyń kózin qurtpaq bolǵan ol, eń áýeli negizgi quraly — ózine bir sát migir taptyrmaı bir elden ekinshi elge ushyrtyp alyp baryp, alyp kelip júrgen Klavılenony órtep jiberse kerek, al Klavılenonyń kúli men Bálequmardyń olja esebine jatqyzýǵa bolatyn madaqnamasy dańqty Lamanchalyq Don Kıhottyń erlik isteriniń máńgilik eskertkishi bop qala beredi.

Don Kıhot gersogınáǵa taǵy da alǵys jaýdyrdy, sosyn keshki asyn iship, jalǵyz ózi jatyn bólmesine ketti, keterinde ózine qyzmet kórsetýge eshkimdi jibermeýdi ekinshi márte ótindi, — júreginiń ámirshisi Dýlsıneıaǵa páktigin saqtaý jóninde bergen sertin buzýǵa áldenendeı bir kezdeısoqtyq túrtki bop, ózin soǵan májbúr etip júre me degen oı ony keremet qatty úreılendirip turǵan, óıtkeni kezbe rysarlardyń betke ustary hám sharaınasy Amadıstiń izgi qasıetteri onyń sanasyna qaıta óshpesteı bop sińgen edi. Ol esigin ishten kilttep aldy da, qos balaýyz shyraqtyń jaryǵynda sheshindi, al aıaq kıimin sheship jatqan kezde estilgen (netken qısynsyz qyrsyq!), kúrsiniske uqsas nemese kirshiksiz tárbıesine kóleńke túsirerlik basqadaı birdeńege uqsas dybysty shyǵarǵan onyń ózi emes-ti, bul dybys shulyǵynyń oıda joqta jıyrma shaqty ilmegi birden tarqatylyp ketýi saldarynan shyqqan-dy, sóıtip shulyǵy tereze toryna uqsady da qaldy. Meıirban senorymyz buǵan qatty qapalandy: ol qazir jasyl tústi jibek jiptiń bir sabaǵyna bir ýnsıa kúmis bere salýǵa ázir edi, jasyl tústi dep turmyn — sebebi, shulyǵy jasyl bolatyn.

Osy arada Ben-ınhalı bylaı dep sańq ete túsedi:

“Beý, kedeılik, kedeılik! Kordovalyq uly aqynnyń óziń jaıynda:

Qasıetti de qadirine eshkim jetpegen syı, —

deýine ne túrtki bolǵanyn bilmeımin.

Men ózim mavr bolsam da hrıstıandarmen aralas-quralas júrgendikten, áýlıelik degenniń qaıyrymdylyq, boı usyný, senim, táýbege kelý jáne kedeılik sekildi erekshelikterdiń jıyntyǵynan turatynyn jaqsy bilem, áıtse de kedeılikten kóńil hoshyn tabatyn adam kóp sıpatynda qudaıǵa uqsas bolýǵa tıis dep esepteımin, eger bul tek danyshpan áýlıelerdiń biri aıtyp ketken kedeıliktiń túri bop júrmese, al atalmysh kedeıliktiń syńaıy: “Bul dúnıeniń qyzyǵyn kórip júrgender ol qyzyqty kórmeı júrgender sekildi bolmaq”, ıaǵnı rýhanı qaıyrshylyq deıtin nárse. Áı, sen, kedeıliktiń ekinshi túri (qazir sen jaıynda aıtyp otyrmyn)! Nege ǵana sen óz qurbandyǵyń etip kóbinese ıdalgolar men basqa da tekti tuqymnan shyqqan jandardy tańdap alasyń osy? Nege ǵana sen olardy aıaq kıimin kúıe jaǵyp tazartýǵa jáne jibekten, qyldan, áınekten istelgen árqıly ilgek taǵylǵan kıim kıýge májbúr etesiń? Nege olardyń jaǵalary qatparly bolmaı, kóbine-kóp tegis bop keledi?”

Osy aıtylǵannan krahmal men qatparly jaǵalardyń erte zamannan qoldanysta kele jatqany ańǵarylyp tur.

Ben-ınhalı sózin sabaqtaıdy: “Úıinde ony-munymen júrek jalǵap, kóshege shyqqan soń mańǵaz da pań keıipke enip, ekijúzdilenip másýekpen tisin shuqyp turatyn dvorán qandaı beıshara — óıtkeni ol tisin shuqýǵa muqtajdyq týatyndaı túk eshteńe jemegen edi ǵoı! Sondaı-aq, menińshe, arlanǵysh ta namysqoı, shárkeıiniń jamaýy baryn, qalpaǵynyń terden jyltyrap ketkenin, jamylǵysynyń jyrymdalǵanyn jáne qarnynyń shuryldap turǵanyn jurt anadaıdan baıqap tur-aý dep qypylyqtaıtyndar da — beıshara!”

Tarqatylǵan ilmekter Don Kıhotty osyndaı oıǵa jetelegen edi, alaıda Sanchonyń jolǵa kıetin etigin ózine qaldyryp ketkenin kórip kóńili ornyna tústi de, erteńine sony kıýdi uıǵardy. Aqyry ol qamkóńil de qapaly kúıde tósegine jatty: buǵan, birinshiden, Sanchonyń qasynda joqtyǵy, ekinshiden, shulyqqa qatysty kóldeneń ushyrasqan qyrsyq áserin tıgizgen-di; ol shulyǵyn ózge tústi jibekpen jamap alýǵa da daıyn bolatyn, ras, bul kedeılengen ıdalgo bastan kesher qorlyqtyń eń sońǵy satylarynyń biri bop shyǵar edi. Ol shyraqtardy óshirdi, biraq bólme ishi qapyryq bolǵandyqtan kóz ilindire almady; aqyry turyp, ádemi baqqa qaraıtyn, temir tor tutylǵan terezeni sál ashyp qoıdy; terezeni ashqan oǵan baqta bireýler serýendep júrgendeı kórindi, sózderin de qulaǵy shalǵandaı boldy. Elegizip qaldy. Sol kez baqtaǵylar daýysyn kótere sóılep ketti de, bireýdiń bylaı degeni anyq estildi:

— Án aıt dep jalynba maǵan, Emerensá! Qamal-saraıymyzǵa kelip túsken myna jolaýshyny alǵash kózim shalǵan sátten beri án salýdy birjola qoıǵanymdy, tek qana jylaıtynymdy óziń de bilesiń ǵoı. Onyń ústine hanymymyz da qus uıqyly, bizdi myna aradan kórip qalsa masqaramyz shyǵar. Tipti hanym uıqysynan oıanbaǵan kúnde de, báribir, myna jańadan paıda bolǵan Eneı uıqtap jatsa, yqylas qoıyp tyńdamasa, onda án salǵanymda qandaı mán bar, — ol ózi, shamasy, bizdiń jaqqa meni mazaq etý úshin kelgen ǵoı deımin.

— Qoryqpashy, kúnim Áltısıdora, — dep jaýap qatty bireý oǵan, — gersogıná da, qamal-saraıdaǵy basqa adamdar da, álbette, uıqtap jatyr, — tek seniń júregińniń ámirshisi, kóńilińniń qýanyshy ǵana oıaý: jańa maǵan jatyn bólmesiniń tor tutylǵan terezesi ashylǵandaı kórindi, endeshe, onyń oıaý ekeni anyq. Arfanyń súıemeldeýimen, baldaı tátti baıaý daýyspen aıta ber ánińdi, baıǵusym, eger gersogıná estip qalsa, bólme qapyryq deı salarmyz.

— Men odan qorqyp turǵanym joq, Emerensá, — dep jaýap qatty Áltısıdora, — salǵan ánim júregimniń syryn ańǵartyp qoıa ma dep, mahabbattyń es ketirer keremet sıqyryn bastan keshpegender meni jeńiltek, erketotaı bireý dep oılap júre me dep qaýiptenem. Já, endi ne bolsa ol bolsyn: júregim kúıgenshe, betim kúısin.

İle arfanyń syńǵyrlaǵan ásem sazy esildi. Bul dybysty estigende Don Kıhot selk ete qaldy, óıtkeni dál osy jaǵdaıattan aýmaıtyn: terezeler, tor tutylǵan jaqtaýlar, baqtar, mýzyka, ǵashyqtyǵyn aıtý men esinen tanyp, talyp qalýǵa toly shytyrman oqıǵalar oıyna sap ete túsken-di — munyń bárin ol kimdi de bolsyn esinen tandyra alatyn rysarlyq romandardan oqyp, kóńiline toqyǵan edi. Sol jerde ol gersogınányń kútýshi qyzdarynyń biri ózine ǵashyq bop qalǵan eken, alaıda qyzǵa tán uıalshaqtyq saldarynan yntyzarlyǵyn bildire almaı júr eken dep túıdi, sóıtti de, eltip ketermin dep qorqyp, qaıtse de tabandy bolýǵa ózine-ózi oısha sóz berdi; bar jan-tánimen senora Dýlsıneıa Tobosskaıanyń qamqorlyǵyna berilgen ol, alaıda, ándi tyńdaýǵa táýekel etti, sóıtip, bar ekenin bildirý úshin ótirik jótkirinip qoıdy, bul bıkeshterdi qatty qýantty: óıtkeni, olarǵa keregi de Don Kıhottyń tyńdaǵany bolatyn. Sonymen, arfasynyń kúıin keltirip, birneshe akordty alǵan Áltısıdora myna romansty ándete jóneldi:

Sen golandtyq aqjaımada,

Kún batqannan tań atqansha

Tátti uıqymen manaýrap,

Jyly tósekte jatqan jan;

Sen, jaýjúrek uly Lamanchanyń,

Rysarlyqtyń kórki men maqtanyshy,

Arabıanyń bar qazynasynan

Ǵajapsyń ári qymbatsyń!

Taǵdyrdan qatty teperish kórgen,

Sulý qyzdyń tyńda zaryn.

Óıtkeni janyn qýratyp jiberdi

Janaryńnyń ot-jalyny.

Esil-dertiń dańqqa jetý,

Basqaǵa tek ákelesiń qaıǵy:

Jaralaısyń sen olardy,

Al jazar emin aıtpaısyń.

Batyl jigit! Jaýap ber maǵan:

Ańyzaq jaılaǵan Lıvıada ma,

Álde qunarsyz Hakada ma,

Qaı jerde týdyń soryma?

Jas kezińde seni jylandar

Asyrap, baǵyp-qaǵyp pa edi,

Álde seni ný jynys pen

Jabyrqaý jartas ósirdi me?

Iá, maqtanarlyq jóni bar eken

Sylqym bıkesh Dýlsıneıanyń,

Osyndaı raqymsyz jolbarysty

Jýasyttym ózim dep.

Arlansa men Pısýerga,

Mansanares pen erikti Taho,

Enares pen Harama da

Bul erlikti dáriptesin máńgi!

Osyndaı shyn baqytty qyzben

Taǵdyr-talaı almastyrý úshin,

Beldemshemdi ádibi altyn,

Berýden de bas tartpas em.

Ah, jatar ma edi qushaǵyńda

Iá bolmasa qasyńda jaı tek,

Jáne basyńdy seniń qarap,

Jándikterden tazalap!

Ondaı baqyt qaıda bizge

Biraq, tym quryǵanda, maǵan

Aıaǵyńdy ýqalatsań,

Soǵan da razy bolar em.

Sol úshin syılyqqa menen

Alar ediń qansha kóılek,

Taraqtar men atlas shalbar

Jáne de sándi shulyqtardy!

Oǵan qosa, ǵalamat injýlerdi,

Asa baǵaly ári suryptalǵan,

Ádemiligi men iriligi úshin

"Sırek" dep ataıtyndardy!

Lamanchalyq Neron-ay, aıtshy,

Óz qolyńmen qoıǵan órtińe,

Tarpeı jartasynan qyzyqtap,

Qashanǵy qarap turmaqsyń sen?

Ótirik aıtsam, qudaı kýá,

Búldirshin qyzbyn men áli:

On beske de tolǵam joq,

Jarty jyldaı ýaqyt bar oǵan.

Symbatymda min joq meniń,

Aqsaq-toqsaq, maımaq emen;

Lalagúlden de ásem burymym,

Júrsem jatar shubatylyp jerde.

Jaıyn aýyzdaý bolsam da ózim,

Tańqy tanaýlaý kórinsem de,

Qos qatary topazdaı tisimniń

Túr beredi maǵan ǵajap.

Daýysym sondaı súıkimdi meniń,

Óziń de estip tursyń ǵoı ony;

Al, boıym, ashyǵyn aıtsam,

Ortadan sál tómendeý ǵana.

Jebege uqsas janaryń seniń

Sulýlyǵyn jaralaǵan beıbaq,

Osy qamal-saraıda turam,

Áltısıdora bolady nyspym.

Mahabbattan jaraly bolǵan Áltısıdoranyń áni osymen támam boldy, biraq onyń nazary aýǵan jannyń, Don Kıhottyń, azapty sátteri bastaldy; aýyr kúrsinip alǵan ol ózine-ózi bylaı dedi: “Apyraı, kózi túsken qyzdyń bári qolma-qol ǵashyq bola qalatyn men netken baqytsyz kezbe rysar edim?.. Apyraı, jan teń kelmes Dýlsıneıa Tobosskaıanyń taǵdyry alabóten adaldyǵymnyń raqatyn bir ózi emin-erkin kóre almaıtyndaı sonshalyqty qasiretti me edi? Aıtyńdarshy, senderge odan, korolevadan, ne kerek osy? Nege onyń, ımperatrısanyń, qyr sońynan qalmaısyńdar sender? On tórt pen on bestiń aralyǵyndaǵy qyzdar, nege ǵana osynsha qınaısyńdar ony? Jaıyna qaldyrsańdarshy ol baıǵusty, júregimdi bılep-tósteýge erik berip, janymdy qolyna tapsyrǵan Amýrdyń syıy úshin shat-shadyman qýanyshqa bólenip, jan raqatyn taýyp, maqtanyshtan masaırap júrsin de ol. Sózime qulaq salyńdar, ózime ólerdeı ǵashyq qısapsyz jannyń bári: tek jalǵyz Dýlsıneıa úshin ǵana men jumsaq qamyr jáne badamnan jasalǵan bálishpin, al basqalar úshin — shaqpaq taspyn; ol úshin — balmyn, sender úshin — aloemin; maǵan tek jalǵyz Dýlsıneıa ǵana súıkimdi, aqyldy, pák, názik jáne asyl tekti, al basqalardyń bári — usqynsyz, aqylsyz, jeńiltek jáne teksiz, tabıǵat meni áldenendeı basqa áıelge emes, tek soǵan ǵana tıesili bolý úshin dúnıege ákeldi. Áltısıdora jylasyn, án shyrqasyn meıli, al jadylanǵan mavrdyń qamal-saraıyndaǵy áne bir hanym, — sonyń qyrsyǵynan taıaqqa da jyǵylǵam, — qaıǵyǵa batsyn meıli, báribir, qaıtken kúnde de, men tek Dýlsıneıaǵa ǵana tıesili bolýǵa tıispin, sondyqtan álemdegi kúlli sıqyrshylyq aıla-amalǵa qasaqana taza, izgi nıetti jáne pák kúıimde qala berem”.

Sol arada ol terezeni tars etkizip jaýyp jiberdi de, quddy bir úlken baqytsyzdyqqa tap bolǵandaı qapaly da kúıinishti keıipte tósegine kelip jatty; endi biz ony osy arada qaldyra turamyz, óıtkeni bizdi gýbernatorlyǵy jolynda aıtýly qadam jasaýǵa nıettengen suńǵyla Sancho Pansa ózine shaqyryp jatyr.

XLY taraý

Suńǵyla Sancho Pansanyń aral bıligin qolyna qalaı alǵany jáne ony qalaı basqara bastaǵany jaıynda.

Beý, antıpodtardyń ejelgi sholǵynshysy, dúnıe júzilik alaý, aspannyń janary, súıkimdi qumyra aınaldyrǵysh, myna jaqta — Tımbrıı, ana jaqta — Feb, bireýler úshin — mergen, ekinshiler úshin — dáriger, poezıanyń atasy, mýzykanyń ákesi, sen, máńgi baqı tek joǵary órleýmen ǵana bolatyn, kózimizge solaı kóringenmen, eshqashan batpaıtyn aspan shyraǵy! Beý, óz járdemińniń arqasynda adamnan adam jaralatyn qasıetti kún, saǵan jalbarynam men! Suńǵyla Sancho Pansanyń el basqarý tarıhyn alǵashqy adymynan bastap egjeı-tegjeıli qarastyrýyma qamqorlyq jasa, aqyl-parasatyma jaryq sáýleńdi tók dep jalbarynam saǵan, óıtkeni sen qoldaý kórsetpeseń ózimdi súlesoq, qaýqarsyz jáne qolaısyz sezinem.

Sonymen, Sancho barlyq nókerin ertip, myńǵa jýyq turǵyny bar, gersogtyń táýir ıelikteriniń biri bop tabylatyn qalashyqqa kelip jetti. Sancho Pansaǵa araldyń Baratarıa dep atalatyny málim etildi: bul ataý qalashyqtyń atyna baılanysty paıda bolýy múmkin, bálkim, tipti gýbernatorlyqtyń Sancho Pansaǵa arzanǵa túskenin de meńzep turǵan shyǵar. Gýbernator nókerimen birge qalany aınaldyra qorshaǵan tas qabyrǵanyń qaqpasyna jaqyndaǵanda qarsy aldynan qushaq jaıyp jergilikti bılik ókilderi shyqty, qońyraýlar qańǵyrlady, shat-shadyman, máz-maıram turǵyndar Sanchony zor saltanatpen soborǵa alyp bardy, sol jerde yrzashylyq ýaǵyzy oqyldy, odan soń kúlkige qaryq qylar rásimder arqyly oǵan qalanyń kilti tabys etilip, ol Baratarıa aralynyń ómirlik gýbernatory bop jarıalandy. Jańa gýbernatordyń kıimi, saqaly, qabaqtaı qaryny men tápeltek boıy kiltıpan nede ekenin bilmeıtin adamdardy ǵana emes, sonymen qatar, budan jaqsy habardar jandardy da, — al mundaılar óte kóp bolatyn, — qaıran qaldyrdy. Aqyry olar Sancho Pansany sobordan sot palatasyna ertip kelip, kresloǵa jaıǵastyrdy; sol arada gersogtyń úı basqarýshysy bylaı dedi:

— Bizdiń aralda, senor gýbernator, erteden kele jatqan mynadaı dástúr bar: osynaý ataqty aralǵa bılik júrgizýge kelgen adamǵa ájeptáýir kúrdeli ári qıynǵa soǵatyn túrli suraq qoıylady, áıtse de anaý buǵan jaýap qaıtarýǵa mindetti, qala turǵyndary sol jaýapqa qarap jańa gýbernatordyń parasat-paıymy týrasynda ózindik tujyrym jasaıdy: kelgenine qýanady nemese, kerisinshe, jabyǵyp qalady.

Úı basqarýshy osyny aıtyp turǵan kezde Sancho kreslonyń qarsy betindegi qabyrǵaǵa úlken áriptermen bederlengen uzyn-shubaq jazbaǵa tesile qaraýmen bolǵan; biraq ózi árip tanymaıtyndyqtan onda ne shımaılanǵanyn surady. Oǵan mynadaı jaýap qaıtaryldy:

— Senor! Onda sizdiń, joǵary mártebelim, aralǵa ıelik etýge yrzashylyq bildirgen kúnińiz jazylyp qoıylǵan, jazbada: “Búgin, báleninshi jyldyń túgeninshi aıy men kúninde, senor don Sancho Pansa osy aralǵa bılik júrgizýge kiristi, ómir jasy uzaq bolǵaı”, delingen.

— Don Sancho Pansa degenderi kim sonda? — dep surady Sancho.

— Siz, joǵary mártebelim, — dep jaýap qatty úı basqarýshy, — myna kresloda shaljıyp otyrǵan adamnan basqa eshqandaı Pansa bizdiń aralǵa kelgen joq.

— Endeshe, esińde bolsyn, baýyrym, — dep málim etti Sancho, — men don emespin jáne tuqymymda da eshkim don bolǵan emes: meni jaı ánsheıin Sancho Pansa dep ataıdy, ákemniń de esimi Sancho-tuǵyn, atam da Sancho edi jáne bári de, eshqandaı don-monsyz-aq, Pansa bolatyn. Baıqaýymsha, araldaryńyzda don degender kesek tastan da kóp sekildi, já, kóre jatarmyz, qudaı oıymdy qup kórse jáne munda quryǵanda birneshe kún gýbernatorlyq etsem, bul don degenderińniń basyna sý quıarmyn: olar munda qaptap júrgendikten masadaı yzyńdap jurttyń bárin yǵyr qylǵan shyǵar. Al, endi, senor úı basqarýshy, qane, qoıa ber suraqtaryńdy, men bárine hal-qaderimshe jaýap berem, al qala turǵyndary neǵylady — jabyǵa ma, jabyqpaı ma, ony ózderi bilsin.

Osy sát sot palatasyna eki adam kelip kirdi: biri sharýa adamsha kıinigen-di, ekinshisi tiginshideı kıinip, qolyna qaıshy ustap tur edi; sózdi de sol bastady:

— Senor gýbernator! Myna sharýa ekeýimiz sizge mynadaı jaıǵa baılanysty kelip turmyz. Keshe osy jigit sheberhanama kelip (aıyp sanaı kórmeńiz, men tiginshi edim jáne, qudaıǵa shúkir, óz isimniń sheberimin), qolyma shuǵanyń shaǵyn kesindisin ustatty da: “Senor! Myna matadan maǵan telpek shyǵa ma?” dep surady. Men shamalap kórdim de: “Shyǵady”, dedim. Sol arada ol oılanyp qaldy, oılanǵanda, álbette, meni shuǵasynyń bir pushpaǵyn jymqyryp qalǵaly tur dep uıǵarǵany anyq, — mundaı uıǵarymǵa ol ózi sondaı zalym bolǵan soń kelgen shyǵar nemese tiginshiler jaıynda taraǵan ósek-aıańǵa ergen bolar, — sóıtip, bul maǵan: baıqap kórshi, eki telpek shyqpas pa eken, dedi. Ózim jaıynda qandaı oıda ekenin túsine qoıdym. “Shyǵady”, dedim. Bul bolsa, áý bastaǵy, ózimdi qorlaıtyn uıǵarymyna ornyǵa túsip, telpekter sanyn kóbeıte berdi, men: “Shyǵady”, “Shyǵady”, deı berdim, ne kerek, aqyr aıaǵynda bes telpekke jettik. Búgin solaryn alýǵa keldi, men berdim, áıtse de ol eńbegime aqy tólegisi kelmeıdi, oǵan qosa, shuǵasyn qaıtaryp berýimdi nemese qunyn tóleýimdi talap etedi.

— Aıtyp turǵany durys pa munyń, baýyrym? — dep surady Sancho.

— Durys, senor, — dep qoshtady sharýa, — biraq tek, taqsyr, maǵan arnap tikken telpekterin kórsetýge ámir etińizshi buǵan.

— Qýana-qýana kórsetem ǵoı, — dep til qatty tiginshi.

Sol boıda-aq plashynyń qaǵa beris qaltarysynan ár saýsaǵyna bir-bir telpekten kıgizilgen qolyn shyǵaryp:

— Myna jigit tapsyrys bergen bes telpek, mine, mynaý, qudaıdyń jáne ar-uıatymnyń atymen ant eteıin, shuǵanyń budan basqa bir sýyrtpaǵy da qalǵan joq mende, eńbegimdi seh starshınalarynyń tóreligine usynýǵa daıynmyn, — dedi.

Telpektiń sany men daýdyń ereksheligi sol arada turǵandardyń bárin kúlkige qaryq qyldy, Sancho bolsa, azdy-kem oılanyp alǵan soń, mynany aıtty:

— Menińshe, bul iske bola bas qatyryp jatýymyzdyń qajeti joq: aqyl-parasat bezbenine salaıyq ta, qolma-qol sheshimin aıtaıyq. Meniń úkimim mynadaı bolmaq: tiginshige eńbegi úshin eshteńe tólenbesin, sharýaǵa shuǵasy qaıtaryp berilmesin, telpekter túrmede otyrǵandarǵa tartý etilsin, osymen is te támam.

Eger malshynyń shılany jaıyndaǵy iske qatysty tómendegi úkim jınalǵandardy tań-tamasha qaldyrsa, myna úkim olardy kúlkige keneltti, alaıda bári gýbernator uıǵarymyna saı buljytpaı oryndaldy. Budan soń gýbernatorǵa eki shal keldi; biri qolyna ádettegi taıaqtyń ornyna asataıaq ustapty, eshqandaı asataıaǵy joq ekinshisi bylaı dep sóılep ketti:

— Senor! Myna adamǵa qaryzǵa on altyn teńge bergem — jalynyp suraǵan soń meselin qaıtarǵym kelmegen, alaıda, suraı qalsam sol boıda taýyp beresiń degen shart qoıǵam. Ýaqyt ótip jatty, men bolsam aqshamdy ákel dep tyqaqtaǵan joqpyn, óıtkeni ózimnen qaryz alǵan kezdegiden de qıyndaý jaǵdaıǵa dýshar etem be dep oıladym; aqyry onyń qaryzynan qutylý qaperinde joq ekenin kórip, qulaqqaǵys ete bastadym, al mynaý qaıtarmaq túgil, ózime bále jaýyp tur: maǵan eshqashan on eskýdo qaryzǵa bergen joqsyń, deıdi, tipti bergen kúnińde de, ony saǵan áldeqashan ótegem, deıdi. Qaryz bergenime de, onyń qaıtarǵanyna da kýá joq jáne, jalpy, bul ózi qaryzyn óteý jaıynda múldem oılamaǵan adam ǵoı. Bul kisiden, taqsyr, ant alýǵa bolmas pa eken, eger ant iship otyryp aqshańdy berdim dese, onda tap osy arada, jaratqan ıemizdiń aldynda, oǵan qolma-qol keshirim eter edim.

— Al, sen buǵan ne aıtasyń, asa taıaǵy bar qarıa? — dep surady Sancho.

Shal oǵan bylaı dep jaýap berdi:

— Senor! Onyń atalǵan somany qaryzǵa bergenin moıyndaımyn, — qolyńyzdaǵy jezldi sál tómenirek túsirińizshi, taqsyr. Eger ol ant ishkenimdi qalap tursa, onda oǵan qaryzyn rasynda jáne shyn máninde qaıtarǵanym jáne tólegenim jóninde ant etem.

Gýbernator jezlin tómen túsirgen soń asataıaǵy bar shal beıne bir asataıaǵy bóget jasap turǵandaı keıip tanytyp, ekinshi shaldan ony ant berip bolǵansha ustaı turýyn ótindi, sosyn gýbernator jezlindegi kreske qolyn qoıdy da, qazir óndirip alynǵaly jatqan on eskýdonyń ózine shynymen qaryzǵa berilgenin, biraq bul aqshany qaryz berýshiniń óz qolyna ustatqanyn, al anaý jańylysyp, keıin aqshasyn áldeneshe márte talap etkenin aıtty. Sol arada aty shýly gýbernator qaryz berýshiden qarsylasyna qoıar qandaı talaby baryn surady; ol boryshkerdiń shyndyqty aıtyp turǵanynda endi záredeı kúmáni joqtyǵyn, óıtkeni bul, qaryz berýshi, ony jóni túzý adamǵa, aq peıil hrıstıanǵa balaıtynyn, on eskýdony ózine qashan jáne qalaı qaıtarǵanyn, asyly, umytyp qalǵanyn, endi qaıtyp odan eshteńe suramaıtynyn málim qyldy. Boryshker asataıaǵyn alyp, bas ıip qurmet kórsetken soń shyǵar esikke qaraı bettedi; jaýapkerdiń túk eshteńe bolmaǵandaı syrtqa shyǵyp bara jatqanyn, al talapkerdiń oǵan mondybastyqpen mólıe qarap qalǵanyn kórgen Sancho basyn tómen salyp, oń qolynyń suq saýsaǵyn qabaǵy men keńsirigine qoıǵan kúıi oıǵa shomyp qaldy, biraq kóp oılanyp jatpaı basyn kóterip aldy da, sot palatasynan shyǵyp ketken asataıaǵy bar shaldy qaıtarýǵa ámir etti. Qyzmetshiler shaldy alyp keldi, ol ishke kirgen boıda Sancho:

— Qane, aǵataı, asataıaǵyńdy bere qoıshy maǵan, keregi bop tur, — dedi.

— Bergende qandaı, senor, minekeı alyńyz, — dedi shal.

Sosyn asataıaǵyn berdi. Sancho asataıaqty alyp, ony ekinshi shaldyń qolyna ustatyp:

— Úıińe qaıta ber, qaryzyń osymen óteldi, — dedi.

— Aý, bul qalaı, senor? On altyn teńgege tatıtyn taıaq pa bul? — dep surady shal.

— Tatıdy, — dep jaýap qatty gýbernator, — eger tatymasa, onda bul dúnıede menen asqan nágúmannyń bolmaǵany. Tutas bir koróldikti basqarýǵa jaraımyn ba, joq pa, ony kóresizder qazir.

Sony aıtyp, asataıaqty jurttyń kóz aldynda syndyryp, qaq jarýǵa ámir etti. Aıtqany buljytpaı oryndalǵan kezde, taıaqtyń ishinen on altyn teńge shyqty; jurttyń bári tań-tamasha bolyp, gýbernatordy jańadan paıda bolǵan Súleımenge balady. Sanchoǵa on eskýdonyń myna taıaqtyń ishinde jasyrýly jatqanyn qalaı bilgeni jaıynda suraq qoıyldy. Sancho bylaı dep jaýap berdi: ant ishýge tıis shaldyń talapkerge asataıaǵyn ýaqytsha ustatyp qoıǵanyn, sosyn qaryzyn rasynda jáne shyn máninde qaıtarǵany jóninde ant bergen soń qaıtyp alǵanyn kórgen ol, Sancho, óndirilmekshi qaryz taıaqtyń ishinde jatyr-aý dep kúdiktenip qalady. Budan: ámirshilerdiń óz basy qanshalyqty keshshe bolǵanymen, ádil úkim shyǵarý úshin qudaı olarǵa qol ushyn berip otyrady-aý degen túıin túıýge bolady; oǵan qosa, ol, Sancho, osyǵan uqsas bir jaǵdaı jaıynda selodaǵy sváshennıginen estigen de edi, al munyń óz qaperine ókpesi joq, eger tek este saqtaýǵa mindetti nárselerdi umytyp qalatyn daǵdysy bolmasa oǵan teń keletin basqa qaperdi muqym araldan izdeseń de tappaısyń. Qara bet bolǵan shal men qanaǵattanǵan shal aqyry sot palatasynan shyǵyp ketti de, qalǵandary tańyrqanýmen boldy, al Sanchonyń aıtqan sózi men is-áreketin qaǵazǵa túsirip otyrý mindeti júktelgen adam ne isteý keregin: Sanchony aqymaq sanaý kerek pe álde aqyldy sanaý kerek pe, sony bile almaı basy qatty.

Osy daý-damaı aıaqtalǵan boıda sot palatasyna kıimine qarap dáýletti malshy ekenin ańǵarýǵa bolatyn erkekti bileginen tas qyp ustap alǵan bir áıel kelip kirdi; áıel shańqyldaı sóılep bylaı dedi:

— Ádildik kerek, senor gýbernator, ádildik! Eger ony jer betinen tappasam, kókten izdeýge attanam! Qurmetti senor gýbernator! Myna arsyz maǵan mań dalada tap berip, tánimdi beıne sý shúberekteı syǵymdady. Neǵylǵan baqytsyz jan edim men! Jıyrma úsh jyldan astam saqtap júrgen asyl qazynamdy bir demde qaǵyp ketti bul; ony mavrlardan da, hrıstıandardan da, óz jigitterimizden de, kelimsekterden de qorǵap júr edim ǵoı, emen aǵash sekildi qashan da bylq etpeıtinmin, otqa túsken salamandra sekildi nemese tikenek ilgen kóılek sekildi qashan da bútin qalatynmyn, endi, mine, myna buzaqy kelip byt-shytymdy shyǵardy!

— Qazir bul qaraǵymnyń óziniń byt-shytyn shyǵaramyz, — dedi Sancho.

Sosyn álgi erkekke qarap myna áıeldiń shaǵymyna baılanysty qandaı ýáji men narazylyǵy baryn surady. Qatty yńǵaısyzdanǵan erkek bylaı dep sóılep ketti:

— Senorlar! Men kedeı shoshqashymyn. Búgin tańerteń birneshe, aıyp sanaı kórmeńiz, shoshqany satqan soń sizdiń qalańyzdan shyǵyp bara jatqam, — al budan paıda taba qoıǵam joq: túsken aqsha túgel derlik baj salyǵy men paraǵa ketti, — sóıtip, derevnáma qaıtyp kele jatqanymda jolshybaı myna súıkimdi hanymdy keziktirdim; qandaı iske de aralaspaı qalmaıtyn jáne jurttyń bárin jeliktiretin shaıtan sol arada ekeýimizdiń azdap oınap-kúlýimizge septesip jiberdi. Buǵan tıesili aqysyn tólegen edim, biraq bul oǵan az kórindi, sodan maǵan jabysa ketti de, osy úıge deıin súırep ákeldi. Ol meni zorladyń deıdi, biraq ant etem sizge, taǵy da ant ishýge barmyn, — ótirik aıtady. Bolǵan jaıdy sizge aqıqat shyndyq qalpynda baıan ettim, eshteńe jasyryp qalǵam joq.

Sol arada gýbernator odan qaltasynda kúmis teńgeleri bar-joǵyn surady; anaý qoınyndaǵy bylǵary shılanda otyz dýkat jatqanyn aıtty. Gýbernator oǵan shılanyn sol kúıinde talapker áıelge berýge ámir etti; boıyn diril basqan malshy buıryqty oryndady; áıel shılandy aldy da, ony eki qolymen birdeı qatty qysyp ustaǵan qalpy ońdy-soldy basyn ıip, jetim-jesirler men qorǵansyz bıkeshterge osynsha qamqorlyq jasaıtyn senor gýbernatordyń baqýatty bop, uzaq ǵumyr keshýin tilep qudaıǵa jalbarynǵan kúıi sot palatasynan shyǵyp ketti; aıta keterligi, onyń eń áýelgi atqarǵan sharýasy — shılanda kúmistiń bar-joǵyna kóz jetkizip alǵan bolatyn. Áıel ketken boıda Sancho malshyǵa qarap (al onyń kózinen jas parlap, jan-táni de, janary da shılannyń sońynan mólıip qalǵan-dy):

— Týysqan! Ana áıeldi qýyp jet te, berse qolynan, bermese jolynan shılanyńdy qaıtyp al, sosyn ózin osynda alyp kel, — dedi.

Malshy kóp kúttirgen de, jalyndyrǵan da joq; kórsetilgen baǵyt boıynsha oqsha atylyp júgire jóneldi. Sol arada turǵandar bul shataqtyń nemen tynaryn bilmeı, ańtaryla kútip qaldy, sóıtip, arada shamaly ýaqyt ótkende, bir-birine osynda alǵash kelgendegiden de beter qattyraq jarmasyp, tas túıin bop ustasqan erkek pen áıel qaıtyp oraldy: áıeldiń etegi túrilip ketipti, shılandy tup-týra qarnyna jabystyra ustap alǵany, erkektiń ony julyp almaqqa tyrysatyny, biraq áıel jan ushyra qarsylasqandyqtan oǵan dármeni jetpeı dymy quryp turǵany baıqalady; oǵan qosa áıel bar daýysymen shańq-shańq etip, bylaı dep aıqaıdy salyp jatyr edi:

— Aspan men jerdiń ádil sotyna júginem! Kórdińiz be, senor gýbernator, myna qaraqshyda uıat ta, ar da joq: ózińiz maǵan berýge ámir etken shılandy qalanyń qaq ortasynda, kóshede qaıta tartyp almaqshy boldy.

— Sonymen, neǵyldy, tartyp aldy ma aqyry? — dep surady gýbernator.

— Qaıdan tartyp alady ol menen! — dep daýystap jiberdi áıel. — Shılannan aırylǵansha, ómirimnen aırylmaspyn ba! Boqmuryn qyzdy tapqan eken! Basqa bireý bolsa bir jón, mynadaı beıshara saspaq tekege berisermin be, sirá. Qandaı qyshqash pen ataýyz da, qandaı buraýysh pen qashaý da, arystannyń qandaı tyrnaǵy da shılandy qolymnan julyp ala almaıdy: odan góri janymdy sýyryp alý ońaı tánimnen!

— Bul durys aıtady, — dedi erkek, — men qoıdym, jeńildim, shılandy tartyp alýǵa kúshim jetpeıtinin moıyndaımyn, meıli, shılan ózinde qala bersin.

Sol kez gýbernator áıelge:

— Qane, shılandy bere qoıshy maǵan, qurmetti de jaýjúrek hanym, — dedi.

Áıel sol boıda shılandy gýbernatordyń qolyna ustatty, al gýbernator bolsa, ony erkekke qaıtaryp berdi de, qaıraty tasyp-tógilgen, biraq abyroıy áste tógilmegen áıelge qarap bylaı dedi:

— Áńgime bylaı, shyraǵym: myna shılandy qorǵaý barysynda baıqatqan jaýyngerlik rýhyń men ójettigińniń eń quryǵanda jarty bóligin óz tánińdi qorǵaýǵa jumsaǵanyńda tipti taý qoparardaı qaıratty Gerkýlestiń ózi de saǵan túk eshteńe isteı almaǵan bolar edi. Bara ber jónińe, joǵa, durysy: qaıda ketseń onda ket, áıteýir qarańdy batyr — araldyń ózinde de, aralǵa alty mıl jaqyn jerde de tóbeń kórinbeıtin bolsyn, áıtpese eki júz qamshy dúre jeısiń. Qane, joǵal deımin saǵan, ardan bezgen aldamshy hám alaıaq!

Áıeldiń záresi ushyp ketti, nalaly da narazy keıipte shyǵar esikke qaraı bet aldy, al gýbernator malshyǵa qarap bylaı dedi:

— Aqshańa abaı bol, týysqan, endi asyqpaı derevnáńa qaıta ber; biraq bolashaqta esińde bolsyn: aqshańnan aırylyp qalmaıyn deseń qatyndarmen qushaqtasýǵa qushtar bolma.

Malshy alǵysyn byldyr-byldyr jetkizip jónin tapty, al sol jerde jınalyp turǵandar jańa gýbernatordyń sheshimderi men úkimderine taǵy da tań-tamasha bolysty. Munyń bári jylnamaǵa túsirildi de, túzýshisi ony taǵatsyzdana tosyp otyrǵan gersogqa kidirtpesten jóneltip jiberdi.

Biraq biz osy arada meıirban Sanchonyń jaıyn qoıa turamyz da, Áltısıdoranyń áninen óte yńǵaısyz jaǵdaıda qalǵan myrzasynyń jaıyn bilmekke asyǵamyz.

XLYİ taraý

Don Kıhottyń ǵashyqtyq dertine shaldyqqan Áltısıdoraǵa arnalǵan sózin bólip jibergen, qońyraýlar shyldyry men mysyqtar áleginen týǵan sumdyq ala topalań jaıynda.

Biz Don Kıhottan ǵashyqtyq sezim baýraǵan Áltısıdora bıkeshtiń ánine bola tereń oıǵa shomǵan jerinde qol úzgenbiz. Ol osyndaı jabyrqaý kóńilmen uıqyǵa jatqan, biraq búrgedeı talaǵan bul oılardan oǵan jóndi uıqy da, demalys ta bolmap edi, ol azdaı, buǵan shulyq ilmekteriniń tarqap ketýine qatysty ókinish qosylǵan; alaıda ýaqyttyń jelaıaqtyǵy sondaı jáne kúlli dúnıede oǵan kedergi bolarlyq qandaı da bir jarǵabaqtyń joqtyǵy sonshalyq, túngi saǵattardy lezde-aq artqa tastap, asqan shapshańdyqpen tań aǵaryp atatyn saǵatqa da kelip jetti. Sol mezgilde Don Kıhot qus tóseginen turyp, túıe júninen toqylǵan kıim-keshegin tezdetip kıine bastady jáne shulyǵyndaǵy ókinishti olqylyqty jasyrý úshin joryq etigin kıip aldy; báriniń syrtynan alqyzyl mantıany jamyldy, basyna jasyl barqyttan tigilgen, kúmis zer tógilgen telpek kıdi, baıyrǵy bolat semseri taǵylǵan qaıys taspany moınyna ildi, qashan da ózimen birge júretin taspıyǵyn qolyna ustady, sosyn meılinshe mańǵaz da tákappar keıipte qonaq bólmege qaraı bettedi: onda ózin kádimgideı kıinip te alǵan gersog pen gersogıná kútip otyrǵan shyǵar dep oılaǵan. Alaıda, ózi ótýge tıis bolǵan galereıada ony janynda qurby qyzy bar Áltısıdora tosyp tur edi; sóıtip, Don Kıhotty kózi shalǵan Áltısıdora tutqıyldan talyqsyp ketkendeı bola qaldy, al qurbysy ony shap berip ustaı aldy da, jantalasyp korsajynyń baýyn aǵyta bastady. Don Kıhot munyń bárin baıqap úlgergen; qyzdarǵa jaqyndap kelgen ol:

— Mundaı talyqsýdyń neden bolatynyn jaqsy bilem, — dedi.

— Al, men bilmeımin, — dedi qurbysy. — Áltısıdora — qamal-saraıdaǵy densaýlyǵy eń myqty qyz, ekeýimiz tanysqaly beri onyń yńqyl-

syńqylǵa boı aldyrǵanyn eshqashan kórgen emespin. Eger bári shetinen osyndaı tasjúrek bolsa, dúnıedegi kúlli kezbe rysar ataýlynyń barlyǵyn túgel qarǵys atsyn! Óte berińiz, senor Don Kıhot: siz myna arada turǵanda bul beıshara qyz esin jıa qoımas.

Don Kıhot oǵan bylaı dedi:

— Keshkisin jatyn bólmeme lútnıa ákelinýine qam jasańyzshy, senora: súıispenshilik dertine shaldyqqan bul bıkeshti qolymnan kelgeninshe jubatyp baǵaıyn, óıtkeni mahabbattyń eń alǵashqy kezeńinde-aq kúder úzýden asqan darý joq buǵan.

Budan soń ol ózin bireý-mireý kórip qoımasyn dep bul jerden tezirek ketýge asyqty. Talyp jatqan Áltısıdora anaý uzap ketken boıda-aq esin jıyp aldy da, qurbysyna:

— Oǵan lútnıany mindetti túrde aparý kerek: shamasy, Don Kıhot mýzykamen qulaǵymyzdyń quryshyn qandyrmaq qoı; bálkim, shynymen-aq tym-táýir óneri bar shyǵar, — dedi.

Olar sol boıda gersogınáǵa baryp, Don Kıhotpen kezdeskenderi jóninde jáne onyń lútnıa suraǵany jaıynda aıtyp berdi, buǵan qatty qýanǵan gersogıná gersogpen jáne qyzdarmen Don Kıhottyń kóńiline aýyr tımeıtin, biraq kúlkige qaryq qylatyn taǵy bir ázil-mazaq oıyndy oraılastyrýǵa sóz baılasyp aldy, sóıtip bári qyzyqqa keneler sátti ańsap, kesh túsýin kútti; al bul kúnniń tańy qalaı tez atsa, keshi de solaı tez túsken-di, aıta keterligi, joǵary mártebeliler kúndizgi ýaqytty Don Kıhotpen tartymdy áńgime-suqbat ústinde ótkizgen bolatyn. Sol kúni gersogıná malaıyn (jadylanǵan Dýlsıneıany baq ishinde beınelegen bozbalany) Teresa Pansaǵa kúıeýi Sancho Pansanyń haty men Teresaǵa arnap qaldyrǵan, kıim-keshek salynǵan túıinshegin tabys etýge attandyryp jiberdi, sondaı-aq oǵan sapary jaıynda keıin ózine egjeı-tegjeıli esep berýi keregin qatań eskertti. Malaı attanyp ketti; al keshki saǵat on birde Don Kıhot óz bólmesinde vıola turǵanyn kórdi, onyń sym ishekterin burap qataıtty, sosyn tor tutylǵan terezeniń qaqpaǵyn ashyp, baq ishinde áldekimderdiń serýendep júrgenin baıqady; sol boıda vıolany jyldam qolyna alyp náshine keltirmekke shertip kórdi de, bar yntasyn salyp qulaq kúıin keltirdi, tamaǵyn kenep, jótkirindi, odan soń ózi aldyn-ala qurastyryp qoıǵan romansty qarlyǵyńqy, biraq áýen yrǵaǵyn buzbaıtyn qońyr daýyspen ándete bastady:

Aqylynan adastyrýǵa jandy

Yntyzarlyq sondaı sheber ǵoı:

Aıdap salar mundaıǵa —

Ermek tappaı zerikkenderdi.

Alaıda jumys pen is tigý,

Jáne úıdegi taýsylmas kúıbeń —

Mahabbat mashaqatynyń

Myń da bir emi osylar.

Zańdy nekege turǵandy

Armandaıtyn adal qyzdyń,

Sypaıylyq qoı — jasaýy men

Arzymas abyroı-bedeli.

Óıtkeni, kezbe rysar da,

Astanalyq saraı sánqoıy da

Jutyr qyzǵa qorazdanar,

Jupyny qyzdy jubaı eter.

Kezdeskende paıda bolyp,

Qoshtasqanda solǵyn tartar

Az ǵumyrly sezimdi

Mahabbat deý kúná bolar.

Kóńil aýany bul bir ǵana sáttik,

Erteń-aq umyt bolatyn.

Ondaı sezimnen júregimizde

Eshqashan tereń iz qalmas.

Eski boıaýdyń ústinen salǵan —

Sýretshi emes, sylaqshy;

Eski yntyzarlyq óshpegen jerde

Jańa yntyzarlyqqa oryn joq.

Ornyqty berik júregime —

Tobosolyq Dýlsıneıa beınesi.

Eshkim de endi ony ol jerden

Shyǵara almas yǵystyryp.

Turaqtylyq — adam boıyndaǵy

Aıryqsha bir asyl qasıet:

Sonyń kómegimen ǵashyqtardy

Óz deńgeıine Amýr jetkizedi.

Don Kıhotty gersog pen gersogıná, Áltısıdora jáne qamal-saraıdyń basqa da turǵyndary túgel derlik kelip tyńdap tur edi, ol osy araǵa jetkende kenet joǵarydan, dáp sol óz terezesi ústindegi galereıadan, sansyz kóp qońyraý ilingen arqan salbyrap tómen tústi, ile-shala áldekim qapshyq toly mysyqty aqtaryp saldy: bulardyń quıryǵyna da tıtimdeı qońyraý baılanǵan edi. Qońyraýlar shyldyry men mysyqtardyń mıaýlaǵan daýsynan týǵan yzy-qıqy shýdyń es tandyrarlyq bolǵany sonsha, tipti osynyń bárin oılastyrǵan gersog pen gersogıná da abdyrap ketti, al úreıi ushqan Don Kıhot otyrǵan jerinen tyrp ete almaı qaldy; sol eki arada álgi mysyqtardyń birsypyrasy sátin taýyp tordyń kózderi arqyly Don Kıhottyń jatyn bólmesine de enip ketip, quddy bólmege bir qora jyn kirgendeı, jan ushyra ersili-qarsyly shapqylaı bastady. Bólmede janyp turǵan shyraqtardy tóńkerip tastaǵan mysyqtar shyǵar esikti izdep olaı da bulaı tynym tappaı josylýmen júrdi; al bul eki aralyqta úlken qońyraýlar ilingen arqan birese tómen túsip, birese joǵary kóterilýmen bolǵan-dy. Bul istiń mán-jaıynan beıhabar qamal-saraı turǵyndarynyń basym kópshiligi aıran-asyr bop, ańtarylyp qaldy, al Don Kıhot bolsa, ornynan atyp turyp, semserin sýyryp aldy da, tordyń kózderi arqyly soqqy berýge kirisip, qatty daýyspen bylaı dep aıqaı saldy:

— Aýlaq, zulym sıqyrshylar! Aýlaq, kózbaılaýshy zymıan tobyr! Men Lamanchalyq Don Kıhotpyn, qandaı qaskóılik jasamaq bolsańdar da, báribir, maǵan shamalaryń jetpeıdi jáne eshteńe isteı almaısyńdar!

Sol arada ol bólme ishinde árli-berli júıtkip júrgen mysyqtarǵa tap berip, olardy soqqynyń astyna ala bastady; mysyqtar torǵa qaraı umtylyp, sol arqyly baqtyń ishine qarǵyp túsip jatty, biraq Don Kıhot soqqylarynyń saldarynan ábden qutyrynyp ketken bireýi tup-týra onyń betine qaraı atylyp, tyrnaǵyn murnyna batyrǵan kúıi qatty da qaldy, aýrý batqan Don Kıhot jan daýysy shyǵyp aıqaılap jiberdi. Aıqaıdy estip, nendeı jaǵdaı bolǵanyn ańǵara qoıǵan gersog pen gersogıná oqıǵa ótip jatqan orynǵa qaraı umtyldy, sóıtip ortaq kiltpen Don Kıhottyń jatyn bólmesiniń esigin ashyp, beıshara rysardyń mysyqty betinen aýlaqtatýǵa baryn salyp jatqanyn kórdi. Shyraǵdan ustaǵan adamdar da jetip, ádiletsiz aıqasqa jaryq túsirdi; gersog saıyskerlerdi ajyratpaqqa árekettenip edi, Don Kıhot aıaq asty aıqaı saldy:

— Qýmaı tura turyńyz ony bul aradan! Osynaý shaıtanmen, osynaý sıqyrshymen, osynaý arbaýshymen qoıan-qoltyq aıqasqa túsýge múmkindik berińiz maǵan. Kórseteıin oǵan Lamanchalyq Don Kıhottyń kim ekenin!

Biraq mysyq qoqan-loqyǵa esh kóńil aýdarmastan baj-baj etip, tyrnaǵyn odan ármen batyra tústi; aqyry gersog ony ajyratty da, terezeden laqtyryp jiberdi.

Don Kıhottyń beti josadaı bop tyrnalǵan edi, murny da sybaǵasyn alǵan-dy, alaıda ol osynaý zulym sıqyrshymen aradaǵy qıan-keski aıqasty aıaǵyna jetkizýge múmkindik berilmegenine qatty qapaly bolatyn. Sol arada aparıs maıy ákelinip, Áltısıdoranyń ózi appaq qardaı qolymen onyń jaraqatyn tańyp berdi; tańǵysh tartyp jatqan ol Don Kıhotqa bylaı dep sybyrlady:

— Myna báleniń bárin qataldyǵyń men qaıtpaıtyndyǵyń úshin berilgen jaza dep bil, tas júrek rysar. Atqosshyń Sancho ózin-ózi shyqpyrtýy keregin umytyp ketkeı, óziń ólerdeı ǵashyq Dýlsıneıa sıqyrly jadylaýdyń shyrmaýynda qala bergeı, odan lázzat qyzyǵynyń dámin tata almaǵaısyń, onymen neke tóseginde qushaq qaýyshtyrmaǵaısyń — qalaı bolǵanda da, áıteýir, ózińdi sonsha unatatyn myna meniń kózim tiride solaı bolǵaı.

Oǵan Don Kıhot eshqandaı jaýap qaıyrǵan joq, tek tereń kúrsinip qana qoıdy; budan soń ol kereýetine jatty da, erli-zaıypty gersogtarǵa qol ushyn bergeni úshin alǵys aıtty, mysyqtar men sıqyrshylardyń osynaý qońyraýly tobyry ózin áste qorqyta almaǵanyn, áste ol úshin emes, joǵary mártebelilerdiń buǵan jalǵyz tek járdem bermek izgi nıetin baıqatqany úshin yrza ekenin, málim etti. Gersog pen gersogıná oǵan qaıyrly tún aıtyp shyǵyp ketti; ázildiń sońǵy jaǵy olardy ókinishte qaldyrǵan-dy, bul shytyrman oqıǵa Don Kıhotty osynsha qasiretke ushyratyp, janyna osynsha aýyr tıetin jaǵdaıǵa dýshar etedi dep oılamaǵan, al munyń saldarynan Don Kıhottyń, shyn máninde de, bes kún tósek tartyp jatýyna týra keldi jáne osy ýaqyttyń ishinde budan da qyzyqtyraq jańa shytyrman oqıǵaǵa tap boldy, alaıda Don Kıhottyń ǵumyrnamashysy bul jaıynda qazir aıtyp jatqysy kelmeıdi, memlekettik istermen bar ynty-shyntysyn salyp jáne meılinshe kúlkili túrde shuǵyldanyp jatqan Sancho Pansaǵa jetýge asyǵady.

XLÚİİ taraý

Munda Sancho Pansanyń gýbernator qyzmetinde qandaı qareket jasaǵany jaıyndaǵy áńgime ármen jalǵasady.

Hıkaıada Sanchony sot palatasynan aýmaǵy at shaptyrym bólmesiniń birine kóz jaýyn alarlyq as ta tók mol dastarqan ázirlengen saltanatty saraıǵa alyp kelgenderi aıtylady; Sancho bólme tabaldyryǵyn attaǵan boıda mýzyka oınap qoıa berdi, ony qol shaıýǵa qajet asaı-múseılerin daıyn ustaǵan tórt malaı qarsy aldy, bul rásimdi Sancho qadir-qasıetine qylaý túsirmeı atqaryp shyqty. Mýzyka tyna qaldy da, Sancho tórdegi orynǵa baryp otyrdy; aıta keterligi, ústel janynda eshqandaı basy artyq oryndyq ta, dastarqanda eshqandaı basy artyq prıbor da joq-ty. Sanchonyń qasyna qolynda kıt murtynan jasalǵan taıaqshasy bar áldebir adam kelip turdy, — keıin belgili bolǵanyndaı, bul dáriger edi. Ústelden jemis pen alýan túrli taǵam salynǵan tabaqshalardyń betin jaýyp turǵan, asa qymbat matadan tigilgen aq dastarqan alynyp tastaldy. Taǵy bir beıtanys, túrine qaraǵanda — dinı laýazymy bar adam, asqa bata berdi, bir malaı Sanchonyń moınyna shilterli salfetka baılady, al saraıdyń aǵa malaıy mindetin atqaryp júrgen ekinshi malaı onyń aldyna jemis salynǵan tabaqshany ákep qoıdy, alaıda Sancho oǵan umsynǵansha bolmaı, tabaqshaǵa kıt murty tyq ete qaldy da, bir malaı ony zyp etkizip ústelden alyp ketti; aǵa malaı sol boıda onyń aldyna basqa tabaqshany qoıdy. Sancho odan dám tatyp kórýge oqtalǵan, biraq aýyz tımek túgil, qolyn sozyp ta úlgermedi: álgi taıaqsha oǵan jedel tyq etti de, jańaǵy malaı alǵashqy jolǵydaı yldym-jyldym qımyldap, ony ústelden ala jóneldi. Sancho ań-tań bop aýzyn ashyp qaldy, sosyn sol arada turǵandarǵa qarap: bul nemene ózi, maǵan tústik bermeksizder me álde qoldyń eptiligin kórsetpeksizder me, dep surady. Oǵan taıaqshasy bar adam bylaı dep jaýap qatty:

— Senor gýbernator! Gýbernator bılik júrgizetin aral ataýlynyń bárinde tústik ishýdiń tártibi osyndaı. Men, senor, — dárigermin, osy araldaǵy gýbernatorlarǵa qyzmet etem jáne sol úshin jalaqy alam, sondyqtan óz densaýlyǵymnan góri gýbernatordyń densaýlyǵyna kóbirek ýaıym jeımin: men gýbernatordy kúndiz-túni baqylaımyn, aýyryp qalǵanda emdep jazý úshin dene bitimin zertteımin, al eń basty mindetim — onyń túski jáne keshki asynda birge bolam, ózim jón dep tapqan taǵamdardy ǵana jeýine ruqsat etem, al, óz oıymsha, oǵan zıan keltiretin jáne asqazanyn buzatyn taǵamdar bolsa, ondaıdy dastarqannan aldyryp tastaımyn. Mine, osy sebepti jemis salynǵan tabaqshany alyp ketýge ámir ettim, óıtkeni jemiste ylǵal shamadan tys kóp bolady, sondaı-aq taǵy bir taǵamdy da jaratpadym, sebebi ol deneni shamadan tys qyzdyryp jiberedi, onyń ústine, tańdaı keptiretin túrli dámdeýish qosylǵan, al sýdy kóp ishetinder óz boıyndaǵy týa bitti ylǵal qoryn azaıtyp, birte-birte joıyp alady — ómirge ıkemdiligimiz osy ylǵal qoryna tikeleı baılanysty.

— Endeshe, áne bir qýyrylǵan qur, túrine qaraǵanda keremet dámdi taǵam sekildi, sodan maǵan sirá da eshqandaı zıan kelmeıtin shyǵar, — dedi Sancho Pansa.

Alaıda, dáriger buǵan:

— Kózim tiri turǵanda, senor gýbernator odan tatyp ta almaıdy, — degen ýáj aıtty.

— Aý, ne sebepti? — dep surady Sancho.

Dáriger oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Sebebi, ustazymyz Gıppokrat, búkil medısınanyń shamshyraǵy jáne jol kózer juldyzy, naqyl sózderiniń birinde bylaı degen edi: Omnis saturatio mala, perdicis autem pessima. Bul: “Kúpti bolýdyń qandaı túri de zıandy, al qurdyń etine kúpti bolýdyń zardaby tipten jaman”³⁸, degen maǵyna beredi.

— Olaı bolsa, senor dáriger, — dep tujyrdy Sancho, — myna ústelde turǵan taǵamdardyń ishinen eń paıdaly jáne eń zıansyz degenderin maǵan ózińiz tańdap bere qoıyńyz, sosyn ony taıaqshańyzben soqqylamaı, tynysh otyryp jep alýyma mursat berińiz, sebebi, gýbernatordyń ómirimen ant eteıin, qudaı ǵumyrymdy uzaq qylǵaı, ózegim talyp barady jáne siz ne demeńiz meıli, senor dáriger, qalaısyz ba muny, qalamaısyz ba, báribir, ishkim kelgen tamaqty ishkizbeýińiz arqyly ómirimdi uzartýdyń ornyna, kerisinshe, qysqarta túsetinińiz anyq.

— Bul sózińiz óte oryndy, senor gýbernator, — dedi dáriger, — sondyqtan, óz oıymsha, sizge qoıan etinen ázirlengen áne bir ragýdy jeýdiń qajeti joq dep bilem, óıtkeni ol aýyr qorytylady. Al myna bir buzaý etin, eger ol qýyrylmaǵan buzaý eti bolsa jáne ústine tuzdyq quıylmasa, jeýińizge de bolar edi, biraq mynadaı túrdegisine — qarsymyn.

Sancho oǵan bylaı dedi:

— Áne bir jerde, ármenirekte, býy burqyraǵan úlken tabaq tur, — qatelespesem, sol olá podrıda sekildi, al olá podrıdaǵa ne túrli nárse salynady, sodan ózime unaıtyn dámdi de paıdaly birdeńe tabarym kámil.

— Absit!³⁹ — dep daýystap jiberdi dáriger. — Ony tipti oıyńyzǵa da alýshy bolmańyz: bul dúnıede olá podrıdadan asqan zıandy taǵam joq. Ony kanonıkterdiń, oqý oryndary rektorlarynyń nemese derevnádaǵy úılený toılarynyń dastarqanyna qoıa bersin, biraq oǵan gýbernatordyń bári túgel kemeldik pen talǵampazdyqtyń úzdik úlgisindeı bolýǵa tıis dastarqanynda oryn joq, óıtkeni, qaı jerde de, qashan da jurt qurama dári-dármekten góri jaı dári-dármekke erekshe den qoıady: sebebi jaı dári-dármek jasaýda qate jiberý múmkin emes, al quramada onyń quramyna enetin zattardyń mólsherin shatastyryp alý op-ońaı. Al, senor gýbernatorǵa qazir qandaı tamaq ishýge bolady degenge qaıta oralǵanda aıtarym mynaý: eger densaýlyǵyn saqtaýdy jáne nyǵaıtýdy hosh kórse, oǵan júz vaflı men alqorynyń birneshe juqalaý tilimi jarap jatyr, — bul asqazan jumysyn jaqsartyp, as qorytýǵa járdemdesedi.

Mynadaı áńgimeni estigen Sancho kreslonyń arqalyǵyna shalqaıdy da, dárigerge oqty kózben qarap, qatqyl daýyspen aty kim ekenin, qaıda oqyp, bilim alǵanyn surady. Dáriger oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Senor gýbernator, meniń esimim — dáriger Pedro Qatybezero de Ǵylym, Karakýel men Almodovar del Kampo aralyǵynda, sál ońǵa qaraı ornalasqan Tırteafýera degen eldi mekende týyp-óskem, al dáriger dárejesin Osýna ýnıversıtetinde alǵam.

Yza qysqan Sancho sol arada bylaı dep aıqaılap jiberdi:

— Endeshe, áńgime bylaı, Karakýelden Almodovar del Kampoǵa bara jatqanda oń jaqta qalatyn Tırteafýera nemese Qıantúkpirıo degen eldi mekende týyp-ósken, Osýnada dáreje alǵan senor dáriger Pedro Qatybezero de Dáldúrish: dereý qarańyzdy batyryńyz bul jerden, áıtpese, shoqpardy alam da, basymdy báske tigýge daıarmyn, ózińizden bastap osy aralda qansha emshi bar, bárin, bárin bolmasa da, áıteýir, ózim topas dep tapqandarymdy, túgel aıdap shyǵam, al aqyldy, paıymdy jáne parasatty dárigerlerdi kózdiń qarashyǵyndaı saqtaımyn, kıeli adamdaı qurmet tutatyn bolam. Qaıtalap aıtam, Pedro Qatybezero, kórinbeńiz kózime, óıtpegen jaǵdaıda myna ózim otyrǵan kreslony alam da, basyńyzǵa uryp syndyram jáne sot ta meni aqtap jiberedi: nadan emshini, memleketimniń qas jaýyn, óltirý — qudaıdyń ózi hosh kóretin nárse, deımin. Al, endi maǵan ishetin tamaq berińder nemese gýbernatorlyqty qaıtyp alyńdar, óıtkeni ıesin asyraı almaıtyn laýazymnyń quny qara baqyr.

Gýbernatordyń qatty ashýǵa mingenin kórgen dárigerdiń ımany ushyp, aldy-artyna qaramaı zyta jónelmek bolǵan, biraq dál osy mezette kósheden poshta syrnaıynyń sarnaǵan daýysy estildi, aǵa malaı terezeden syrtqa kóz saldy da, Sanchonyń qasyna jaqyndap:

— Senor gersogtan shabarman keldi, sirá, mańyzdy habar ákelse kerek, — dep málim etti.

Betin ter basqan, áldeneden abyrjýly shabarman ishke kirip, qoınynan paket shyǵaryp, gýbernatordyń qolyna ustatty, Sancho ony, óz tarapynan, gersogtyń úı basqarýshysyna berip, adresin oqýǵa ámir etti; al onyń adresi mynadaı bolatyn: “Baratarıa aralynyń gýbernatory don Sancho Pansaǵa, óz qolyna nemese hatshysyna tabys etilsin”. Sol arada Sancho:

— Al, meniń hatshym kim? — dep surady.

Buǵan sol jerde turǵandardyń biri:

— Men ǵoı, senor: oqı da, jaza da bilem, oǵan qosa bıskaılyqpyn, — dep jaýap qatty.

— Munyń keremet boldy ǵoı, — dep qulaqqaǵys etti Sancho, — ondaı jaǵdaıda siz tipti ımperatordyń ózine hatshy bola alady ekensiz. Paketti ashyp, onda ne jazylǵanyna kóz salyńyzshy.

Jańadan paıda bolǵan hatshy buıryqty oryndap, joldaýdy oqyp shyqty da, munyń qupıa málimet ekenin habarlady. Sancho zaldy bosatýǵa ámir etti, tek gersogtyń úı basqarýshysy men aǵa malaıdy ǵana qaldyrdy, al óńgesi, onyń ishinde dáriger de bar, shyǵyp ketti; sol boıda hatshy mynadaı mazmundaǵy hatty daýystap oqyp berdi:

«Senor don Sancho Pansa, ekeýimizge ósh jaýlar aralyńyzǵa tún jamylyp joıqyn shabýyl jasaǵaly jatqany jaıynda málimet alyp otyrmyn, al qashan — ol jaǵy belgisiz, osy sebepti qapyda qalmas úshin sergek bolýyńyz jáne kúzette turýyńyz qajet. Oǵan qosa, jalǵan aıtpaıtyn jansyzdarym arqyly aralyńyzǵa kıim aýystyryp kıgen tórt qaskúnemniń ótip ketkenin bilip otyrmyn, maqsaty - Sizdi óltirý, óıtkeni aqyl-parasatyńyzdan qaýiptenetin kórinedi. Meılinshe saq bolyńyz, ózińizge ótinish aıta kelgender muqıat tekserilsin, sondaı-aq usynylǵan taǵamnyń bárinen bas tartyńyz. Sizge qater tóngen jaǵdaıda men dereý kómekke baram, al Siz óz aqylyńyzben áreket jasaı berińiz. Bizdiń qamal-saraıda, tamyzdyń on altysy kúni, saǵat tańǵy tórtte jazyldy.

Dosyńyz gersog».

Hat Sanchony eseńgiretip jiberdi, janynda turǵandar da tańyrqanyp qalǵandaı kórindi; sol arada Sancho úı basqarýshyǵa qarap bylaı dedi:

— Bizge eń aldymen jáne shuǵyl túrde dáriger Qatybezerony túrmege tyǵý kerek, sebebi meni óltirýge nıettengen bir adam bolsa, ol — tap sonyń ózi ǵana jáne, oǵan qosa, meni uzaqqa sozylatyn, eń azapty ólim, ıaǵnı ashtan qatyrý arqyly óltirmekshi.

— Áıtse de, meniń oıymsha, — dedi aǵa malaı, — siz, taqsyr, ústelde turǵan taǵamnyń birde-bireýinen dám tatpaýǵa tıissiz: bulardy monah áıelder ázirlegen edi, kresiń tasasynda shaıtan turady, degen sóz tegin aıtylmaǵan ǵoı.

— Daýym joq, — dedi Sancho, — áıtse de, maǵan ázirshe nannyń kishkene quryshy men birneshe fýnt júzim bere turyńdar: bularda ý bolýy múmkin emes. Shyn máninde de, nár tatpaı júre almaımyn ǵoı, onyń ústine aldaǵy aıqastarǵa da daıyn bolýymyz kerek — endeshe, bizge júrek jalǵap alý qajet: óıtkeni erlikke asqazan dem beredi, asqazanǵa erlik dem bermeıdi. Al, siz, hatshy, senor gersogqa jaýap qaıtaryńyz jáne bergen buıryǵynyń bári, eshteńesi eleýsiz qalmaı, ózi qalaı buıyrsa solaı, múltiksiz oryndalatynyn jazyńyz. Sondaı-aq, senora gersogınáǵa da qolynan súıetinimdi jáne zaıybym Teresa Pansaǵa meniń atymnan hat pen túıinshek tapsyrý úshin arnaıy adam jiberý jaıyn umytpaýyn ótinetinimdi aıtyńyz: sóıtse, ol maǵan úlken jaqsylyq jasaǵan bolar edi, al endi onyń ótemin keıin birdeńe ǵyp qaıtara jatam ǵoı. Osymen birge, myrzam Lamanchalyq Don Kıhot meni raqmeti joq adam eken dep oılap qalmasy úshin ony qolynan súıetinimdi de qystyryp jiberýińizge bolady, munyń sońyna ózińiz, meıirban hatshy hám meıirban bıskaılyq retinde, oıyńyzǵa ne kelse sonyń bárin tirkeı berýge eriktisiz. Qazir endi ústeldegi taǵamdardy alyp ketsin de, maǵan jeıtin basqa birdeńe ákelsin, al ózime jáne aralyma tap bermekshi jansyzdar, kisi óltirýshiler men sıqyrshylarǵa kelsek, olardyń bárin túgel táýbaǵa keltirerim kámil.

Osy kez ishke malaı kirip:

— Sizge bir sharýa ótinishpen kelip tur, aıtýynsha, óte mańyzdy bir iske baılanysty ózińizben sóıleskisi keledi, — dedi.

— Bul suranshaqtar ózi qyzyq jandar, — dedi Sancho. — Apyraı, osyndaı beımezgil ýaqta sharýamen kelýge bolmaıtynyn túsinbeıtindeı bular sonshalyqty keshshe me edi? Álde olar bizdi, bıleýshiler men sottardy, tiri adam dep, bular da belgili bir saǵattarda tabıǵı muqtajdyǵyn óteýge dilger-aý dep oılamaı ma eken, tas sıaqty sezimsiz bolǵanymyzdy qalaı ma eken? Qudaıdyń jáne ar-uıatymnyń atymen ant eteıin, eger bolashaqta da gýbernator qyzmetin atqarsam (alaıda, buǵan kúmándana bastadym), onda suranshaqtarymdy mindetti túrde tártipke shaqyram. Al, endi bir jolǵa jiber álgi adamdy, biraq áýeli jansyz nemese kisi óltirýshi emestigine kóz jetkizip al.

— Saspańyz, senor, — dep qarsylyq bildirdi malaı, — menińshe, ol aq kóńil, jaıdary adam sekildi; baıqaýymsha, qoı aýzynan shóp almas bireý.

— Qorqatyn dáneńe joq, munda kóp adam turmyz ǵoı, — dedi úı basqarýshy.

— Aıtyńyzshy, aǵa malaı, — dep surady Sancho, — dáriger Pedro Kanypezero bul aradan qarasyn batyrǵandyqtan, maǵan tyńqıyp toıyp alatyn táýir tamaq, aıtalyq, bir tilim nan men pıaz jeýge bolmas pa eken?

— Túski asta olqy soqqannyń ornyn keshki astyń kezinde toltyrasyz, joǵary mártebelim, esesi artyǵymen qaıtqandaı sezinesiz, myrǵamǵa batasyz, — dedi aǵa malaı.

— Aıtqanyńyz kelsin, — dedi Sancho.

Osy kez júzi jyly bir sharýa kelip kirdi: aq júrek te aq peıil jan ekeni myń shaqyrymnan ańǵarylyp turǵandaı edi. Eń aldymen ol:

— Munda gýbernator kim? — dep surady.

— Kresloǵa jaıǵasqan adam bolmaǵanda kim bolýshy edi? — dedi hatshy.

— Men onyń aıaǵyna jyǵylam, — dep málim etti sharýa.

Tizerleı ketken ol gýbernatordan qolyn berýin ótindi. Sancho qolyn bergen joq, ornynan turýǵa jáne qandaı sharýamen kelgenin aıtýǵa ámir etti. Sharýa onyń aıtqanyn qup alyp, sózin bylaı dep bastady:

— Senor! Men Súdad Realdan eki mıldeı jerdegi Mıgeltýrrada týyp-ósken sharýamyn.

— Mine, taǵy bir Qıantúkpirıo! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Já, sózińdi jalǵaı ber, baýyrym, Mıgeltýrrany óte jaqsy biletinimdi aıtaıyn degem: ol meniń selomnan onsha jyraq emes.

— Áńgimeniń mánisi bylaı bop tur, senor, — dep sharýa sózin sabaqtady. — Jaratqannyń járdemi arqasynda, qasıetti rımdik-katolıktik shirkeýdiń batasy men ruqsatyna oraı nekeli turmys keship kele jatqan adammyn. Eki stýdent ulym bar: kenjem — bakalavrǵa, tuńǵyshym — lısensıatqa oqyp jatyr. Qazir boıdaqpyn, sebebi zaıybym dúnıeden ótken, dálirek aıtqanda, nadan emshi boldy onyń túbine jetken: aıaǵy aýyr kezinde oǵan ish ótkizetin dári bergen-di, al eger qudaı hosh kórip, aman-saý jeńildenip, taǵy bir ul taýyp bergende, bakalavr jáne lısensıat aǵalaryn kúndemes úshin ony dárigerlik oqýǵa bergen bolar em.

— Sonda aıtqyń kep turǵany, eger áıeliń dúnıe salmasa, ıaǵnı ony bireý múrdem ketirmese, qazir boıdaq bolmas ediń ǵoı, solaı ma? — dedi Sancho.

— Árıne, senor, oǵan sóz bar ma, — dep qoshtaı ketti ony sharýa.

— Áb-bárekelde! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Tezdet, baýyrym: qazir uıqtap demalatyn ýaqyt, sharýamen aınalysatyn ýaqyt emes.

— Aıtaıyn degenim, — dep sózin qaıta sabaqtady sharýa, — bakalavrǵa oqyp jatqan ulym selomyzdaǵy Klara Perlalıtıko esimdi bir bıkeshke, Andres Perlalıtıko degen baıdyń qyzyna, ǵashyq bop qalǵan-dy; bul ózi olardyń áýlet esimi de, atadan mura bolǵan nyspylary da emes, — laqap attary, óıtkeni olardyń tuqymynan taraǵandardyń bári sal bolǵan edi, sondyqtan kóńilderine kelmes úshin jurt olardy Paralıtıko demeı, Perlalıtıko⁴⁰ dep atap ketken-di; al, aqıqatyn aıtqanda, bul qyz shyn máninde erekshe jaratylǵan, oń jaq búıirinen qaraǵanda dalanyń ásem gúlinen aýmaıdy. Biraq, endi sol jaq búıirinen onsha unamdy kórinbeıdi-aq, sebebi bir kózi joq: sheshekpen aýyrǵan kezde aǵyp túsken, betindegi sheshek daǵynyń sonshalyq kóptigine jáne ájeptáýir tereńdigine qaramastan, oǵan úzdigip júrgender muny daqqa balamaıdy, ǵashyq bolǵandardyń jany jaı tapqan beıitke balaıdy. Onyń kerbezdigi sondaı, ıegin bylǵap alýdan qoryqqandaı muryny týra kókke qaraı shanshylyp tur, quddy bir aýzynan aýlaq jerge qashyp ketkisi keletindeı; qalaı bolǵanda da ol kózge óte súıkimdi kórinedi, sebebi naǵyz jaıyn aýyzdyń ózi, eger tek on ba álde jıyrma ma kúrek tisi men azý tisiniń kemdigi bolmasa, sulýlardyń sulýy bop shyǵa keler edi. Erini jaıynda aıtyp jatqym kelmeıdi: juqalyǵy men náziktigi sonsha, eger sozyp kórer bolsa, odan tutas bir oram shyǵar edi, biraq erniniń túsi kádimgideı emes: kók-jasyl-kúlgin tústi, — ǵajap, aıtatyny joq. Erte me, kesh pe, kelin bop túsýge buıyrǵan qyzdyń syrt kelbetin osynsha egjeı-tegjeıli áspetteı sýrettep otyrǵanym úshin keshirim ótinem, senor gýbernator: men ony jaqsy kórem, ol maǵan unaıdy.

— Qalaı sýrettegiń kelse, solaı sýretteı ber, — dedi Sancho, — men de ózim sýret ónerine ketári emespin, eger qazir tústik iship alǵanymda, maǵan óziń beınelep bergen qyzdyń portretinen asqan tátti sýsyn bolmas edi.

— Bul ánsheıin kirispesi ǵoı, — dep ilip áketti sharýa, — eń táttisin sońyna saqtap otyrmyn. Sóıtip, senor, eger onyń symbaty men músinin beınelep bersem, siz tipten tańǵalǵan bolar edińiz, biraq bul múmkin emes, óıtkeni ol qunys bop búkireıip qalǵan, eki tizesi ıegine tıip tur, alaıda oǵan kóz toqtatyp qaraǵandar eger onyń boıyn tikter shamasy bolsa, basy tóbege baryp tireler edi degendi aıtady. Jáne ol bakalavr ulyma qolyn berýden de qashpas edi, biraq bere almaıdy, sebebi qoly semip qalǵan. Esesine tyrnaǵy sondaı uzyn ári naýaly, al mundaı tyrnaq tek meıirimdi ári múshelerinde min joq adamdarda ǵana bolady.

— Jaraıdy, — dedi Sancho, — biraq, bir nárseni umytpa, baýyrym, sen ony basynan aıaǵyna deıin sıpattap shyqtyń. Taǵy ne aıtqyń keledi? Astarlamaı, tuspaldamaı, búkpesiz jáne ásirelemeı dereý sharýańdy baıanda.

— Sizden mynadaı járdem suraǵaly kelgem, taqsyr, — dep málim etti sharýa, — raqymshylyq jasap, bolashaq qudama hat jazyp, osy nekege kelisim berýin ótinseńiz etti, — óıtkeni, taǵdyrdyń bergen syıy jaǵynan da, tabıǵattyń bergen syıy jaǵynan da biz olardan esh kem túspeımiz: aq-adal shynymdy aıtsam, senor gýbernator, balamnyń qutyrma aýrýy bar edi, qudaıdyń qutty kúni úsh-tórt mezgil jyn-peri jabylyp janyn kózine kórsetedi; ol da az bolǵandaı, otqa qulap túsken-di, sodan beri beti túgel pergament sekildi bop byrysyp qaldy, al kózi jasaýrap, irińdeı beredi. Áıtse de, minez-qulqynda záredeı kinárat joq, eger ózin-ózi ońdyrmaı uryp, judyryqtap alatyn daǵdysy bolmasa, ony áýlıe sanaý artyq etpes edi.

— Eı, baıǵus-aı, osy ma edi aıtpaǵyń? — dep surady Sancho.

— Bar ǵoı, áli de, — dep jaýap qatty sharýa, — biraq, aıtýǵa qorqasoqtap turmyn, áı, jaraıdy, ne bolsa ol bolsyn, kóńilimde kir qalmasyn, aıtsam aıtaıyn. Áńgime bylaı, senor: sizden sol bakalavr ulymnyń jasaý-jabdyǵy úshin, joǵa, óz kerek-jaraǵyn qurap alýy úshin degenim ǵoı, úsh júz, abzaly — alty júz dýkat suraǵym keledi: óıtkeni, jas jubaılardyń ata-anaǵa qarap jaýtańdaı bermeı, óz aldyna tútin tútetkeni durys qoı.

— Baıqa, taǵy birdeńeńeni umyt qaldyrǵan joqsyń ba, aıta ber uıalmaı. — dedi Sancho.

— Bárin túgel baıandadym-aý deımin, — dep málim etti sharýa.

Álginiń osyny aıtyp, aýzyn jabýy muń eken, gýbernator ornynan atyp turyp, otyrǵan kreslosyna jarmasa ketti de, bylaı dep baqyryp jiberdi:

— Óı, sen, pálen-páshtýan, arsyz, uıatsyz, kórgensiz! Joǵalt kózińdi, qarańdy batyr bul jerden, áıtpese myna kreslomen basyńnyń mylja-myljasyn shyǵaram! Óı, sen, ıtten týǵan, jeksuryn, súmelek sýretshi, menen alty júz dýkat suraıtyn mezgildi tapqan ekensiń! Aý, qaıdan taýyp berem ony saǵan, maqulyq-aý? Ondaı aqsha ózimde bolǵan kúnde de, ne sebepti ony saǵan syıǵa tartýǵa tıispin, máttaqam bolǵanyńmen mánjýbas neme? Aý, meniń Mıgeltýrraǵa jáne muqym Perlalıtıko tuqymyna qandaı qatysym bar? Ket dep turmyn saǵan bul jerden, áıtpese, senor gersogtyń ómirimen ant eteıin, jańaǵy aıtqanymdy qolma-qol iske asyram! Oǵan qosa, sen Mıgeltýrradan shyqqan adamǵa uqsamaısyń, kúnáǵa batyrý úshin jyn-shaıtan ózime arnaıy jibergen áldebir ázázilsiń. Óziń oılap kórseńshi, kisápir-aý: gýbernator bolǵanyma bar-joǵy bir jarym ǵana táýlik, bul eki arada alty júz dýkat mende qaıdan paıda bolmaqshy?

Aǵa malaı sharýaǵa kete ber dep ymdady, anaý basyn tuqyrtyp aldy da, gýbernatordyń qaharynan shynymen qoryqqan jandaı túr kórsetip, zaldan shyǵyp júre berdi: alaıaq óz mindetin oıdaǵydaı atqarǵan bolatyn.

Alaıda ashýǵa mingen Sanchony jaıyna qaldyra turaıyq, aralynda qoı ústinde boztorǵaı jumyrtqalaǵan mamyrajaı tirshilik ornaǵanyn tileıik oǵan, sóıteıik te, Don Kıhotqa oralaıyq; biz odan mysyqtar betine salǵan jaraqatty tańyp jatqan jerde qol úzip edik qoı, bul jaraqattan ol tek bir aptadan keıin ǵana ońaldy, biraq sol aptanyń ishinde taǵy bir shytyrman oqıǵaǵa tap boldy: Sıd Ahmet osy hıkaıaǵa qatysty barlyq oqıǵany, sonyń ishinde tipti eleýsizdeýin de, qalaı egjeı-tegjeıli jáne barynsha shynshyldyqpen baıandasa, bul shytyrman oqıǵanyń jaıyn da tap solaı baıan etpekshi.

XLYİİİ taraý

Don Kıhot pen gersogınányń dýenásy doná Rodrıges arasynda bolǵan jaǵdaıat jóninde, sondaı-aq qaǵazǵa túsirýge jáne máńgilikke qaldyrýǵa laıyqty basqa da oqıǵalar jaıynda.

Qatty jaraqattanǵan Don Kıhot bul kúnderdi túpsiz tereń ýaıym men qaıǵy qursaýynda ótkizip jatty: beti tańylyp tastalǵan edi jáne oǵan belgi soǵylǵan bolatyn, biraq bul qudaıdyń qolymen emes, mysyqtyń tyrnaǵymen soǵylǵan belgi edi, — qysqasyn aıtqanda, ol kezbe rysarlar ómirinde kóptep ushyrasatyn keleńsiz jaǵdaıdyń birine kezikken-di. Alty kún boıy ol jurt kózine kórinbedi, sóıtip bir kúni túnde, kózi jumyq, kóńili oıaý qalpynda jańadan tap bolǵan taqsiretteri týrasynda jáne Áltısıdoranyń jabysyp qalmaı júrgeni jaıynda oı keship jatqanynda, áldekim jatyn bólmesiniń esigin kilt salyp ashyp jatqandaı kórinip ketti, sol boıda oǵan bul ózin aldap-arbaý arqyly aıaýly hanymy Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa degen adaldyǵynan aınytý úshin kelip turǵan ǵashyq bıkesh shyǵar degen oı keldi.

— Joq! — dedi oıdan shyǵarǵan ótirigine qulaı sengen ol ózine-ózi, biraq basqalar da estıtindeı etip qatty daýystap. — Asyl beınesi júregimniń túkpirine tańbalanyp, janymnyń qupıa qoınaýlarynda jatqan aıashymdy ardaq tutýdan tandyra alatyndaı aıdaı sulý arý dúnıege áli kele qoıǵan joq; ámirshim meniń, jýa sasyǵan sharýa áıelge nemese altyndaı jyltyraǵan Tahonyń altyn jáne jibek jipterden keste tógip otyrǵan nımfasyna aınalyp ketseń de, Merlın nemese Montesınos seni qaı qıanǵa jasyryp tastasa da meıli, qaıda júrseń de sen mendiksiń, al men qaıda júrsem de sendik boldym jáne bola berem.

Ol sózin aıaqtaı bergen sátte esik te ashyldy. Don Kıhot sarǵysh atlas kórpege basynan aıaǵyna deıin oranyp aldy da, kereýettiń ústine shyǵyp túregep turdy; basynda tóbeteı, beti men murtynda tańǵyshtar bar-tyn: betindegisi — jaraqatqa arnalsa, murtyndaǵysy — murty tym tómen salbyrap ketpeýi úshin baılanǵan edi; osyndaı túr-syqpytymen ol úsh uıqtasań túsińe kirmeıtin alabóten keıiptegi eleske uqsap turǵan. Don Kıhot esik jaqqa tesireıe qarap qaldy, biraq yntyzarlyqtan kúıip-janyp, ada-kúde erkinen aırylǵan Áltısıdoranyń ornyna bólmesine jesirler jamylatyn, etegi kesilgen, biraq uzyndyǵy sonsha, basynan aıaǵyna sheıin kireýkelep, búrkemelep turǵan jamylǵysy bar qadirmendi dýená kelip kirdi. Sol qolyna shyraqtyń tutatylǵan tuqylyn ustap, oń qolymen qomaqty kózildirik kıgen kózin jaryqtan kólegeılegen ol jaı basyp, jeńil adymdap júrip kele jatty.

Oǵan joǵarydan kóz sap turǵan Don Kıhot kıgen kıimderi men til qatpaıtyn tunjyr túrine qarap, ony ózine osy keıipte áldenendeı bir jaýyzdyq jasaýǵa kelgen mystan kempir já bolmasa sıqyrshy shyǵar dep oılap qaldy da, ústi-ústine shoqyna bastady. Al eles bolsa, bul kezde jaımen jaqyndap kele jatty; bólmeniń ortasyna kep toqtaǵan ol basyn kóterip, Don Kıhottyń asyǵys-úsigis shoqynyp jatqanyn kórdi: Don Kıhot áıeldiń sulbasyn kórip seskenip qalsa, Don Kıhotty kórgen beıshara dýenányń odan beter záre-quty ketti; syryqtaı uzyn, reńi aqshyltym-sarǵysh, kórpe jamylyp alǵan, bet-aýzyn adam shoshyrlyq tańǵyshtar japqan miskindi kózi shalǵan boıda ol:

— Qudaı-aı! Bul ne sumdyq? — dep daýystap jiberdi.

Qatty tolqyp ketkendikten shyraǵyn qolynan túsirip alǵan dýená tas qarańǵyda shyǵar esikke qaraı bettedi, biraq boıyn úreı bılep, abdyrap, beldemshelerine shyrmatylyp qaldy da, jerge qulap tústi. Záresi zár túbine ketken Don Kıhot sol arada oǵan bylaı dep til qatty:

— Jalbarynam saǵan, elespisiń álde basqamysyń, meıli kim bolsań ol bol, aıtshy maǵan, sen kimsiń óziń, aıtshy maǵan, ne kerek saǵan menen? Eger tynshý tappaǵan rýh bolsań, onda menen tyǵylyp-tasalanba, saǵan qolymnan kelgen kómektiń bárin jasaımyn, óıtkeni men shynaıy hrıstıanmyn, kez-kelgen janǵa qaıyrymdylyq kórsetýge daıynmyn: mine, dál osy maqsat úshin de kezbe rysarlyq ordenine kirgenmin, al onyń barshaǵa birdeı jaqsylyq jasaý sharapatynan maqsharda zaryqqan jandar da tys qalmaıdy.

Asyp-sasyp, alaqtaǵan dýená Don Kıhottyń ózine jalbarynyp turǵanyn estip, onyń da úreıden esi shyǵyp ketkenin baıqap, baıaý da qamkóńil daýyspen bylaı dep sóılep ketti:

— Senor Don Kıhot (eger tek siz Don Kıhottyń naq ózi bolsańyz)! Ózińiz oılap qalǵandaı, men eles te, kórinis te, maqsharda zaryqqan jan da emespin, men gersogınányń jaqyn adamy, dýená doná Rodrıgespin, tek ózińiz ǵana, taqsyr, kómektese alatyn óte mańyzdy sharýamen kelip turmyn.

— Aıtyńyzshy, senora doná Rodrıges, — dep Don Kıhot qaıtadan sóılep ketti, — siz munda jeńgetaı retinde kelip turǵan joqsyz ba? Ondaı jaǵdaıda bilip qoıyńyz, munyńyz bos áýeıilik bop shyǵady, oǵan sebep — júregimniń ámirshisi Dýlsıneıa Tobosskaıanyń jan teń kelmes sulýlyǵy. Toq eterin aıtqanda, senora doná Rodrıges, súıispenshilikke qatysty áýreshilikpen basymdy qatyrmaýǵa ýáde etseńiz shyraqty jaǵyp bermenirek jaqyndaýyńyzǵa bolady, kelgen sharýańyz jaıynda ma, basqa jaıynda ma, qalaýyńyzsha áńgime-dúken quraıyq, biraq, qaıtalap aıtam, tek túrli qylyq kórsetip, qylymsýshy bolmańyz.

— Apyraı, bireýdiń súıispenshilik isine aralasady dep oılaısyz ba meni, marhabatty myrzam? — dep daýystap jiberdi dýená. — Meni jóndi bilmeıdi ekensiz, taqsyr. Ondaı bolymsyz ispen aınalysatyndaı egde jasqa jete qoıǵam joq áli: qudaıǵa shúkir, tánimmen qosh aıtysý janymnyń qaperine de kirmeıdi, barlyq azý tisim men kúrek tisim aman, tek sýyq tıgizip alǵan ekeý-úsheýi ǵana bolmasa, — óıtkeni, munda, bizdiń Aragonada, salqyn tıgizý degen op-ońaı. Sál kidire turyńyz, taqsyr: shyraq jaǵaıyn, sosyn tez qaıtyp oralyp, renish-nalam jaıynda baıandap bereıin, — sizdiń qandaı qasiretke de kómektese alatynyńyz málim ǵoı.

Ol jaýap tospastan bólmeden shyǵyp ketti, Don Kıhot bolsa, kóńili tynysh taýyp, oıǵa shomǵan qalpy ony kútip qaldy, alaıda sol sátte-aq onyń basynda osynaý jańa shytyrman oqıǵa jaıynda san-alýan joramal-boljam qozdap sala berdi; sonyń ishindegi ásirese bireýi — aıashyna adal bolý jónindegi sertinen aınytýǵa jasalǵan áreket — oǵan baryp turǵan kúpirlik sekildi kórindi de, ózimen-ózi bylaı dep sóılesip ketti:

“Ne qıly aıla-sharǵyǵa sheber shaıtan meni ımperatrısalardyń, korolevalardyń, gersogınálardyń, markızalardyń jáne grafınıalardyń kómegimen joldan taıdyra almaǵan soń, bul joly myna dýenányń kómegimen adastyrmaq emes pe eken? Kópti kórgen adamdardan talaı estigem: ońtaıy kelgen jerdiń bárinde shaıtan baıqatpaı sulýdyń ornyna suqsyrdy suǵa qoıady eken. Eger myna oraıy kelip turǵan sát, ońashalyq jáne tylsym tynyshtyq uıqydaǵy tilekti oıatyp jiberse, osy kúnge sheıin birde-bir súrinbegen jerde, jasym eńkeıgen shaqta, qulap túsýim de múmkin-aý? Mundaı jaǵdaıda urystyń bastalýyn kútkenshe qashqan jaqsy. Joǵa, osyndaı qısynsyz nárse jaıynda oı keship, áńgime etip turǵanyma qaraǵanda men, shamasy, aqyldan adasqan shyǵarmyn: uzyn jamylǵysy bar kózildirikti dýená álemdegi eń toıymsyz, eń ashkóz nápsiqumardyń da yntyzarlyq sezimin oıata almaıtyny anyq. Jalpy, ózi dúnıede es tandyra eliktiretin dýenálar bola ma eken? Jalpy, ózi jer-jıhanda mazany almaıtyn, kirjińdemeıtin, qylymsymaıtyn eń bolmasa bir dýená tabylar ma eken? Endeshe, aýlaq júrińder menen, jan balasyna jaqsylyq ákelmeıtin dýenálar qaýymy! Iá, dıvan turatyn bólmesiniń buryshyna kózildirik kıgen, qoldaryna, beıne bir keste tógip otyrǵandaı, kergish ustaǵan eki dýenányń músinin ornatyp qoıǵan senora qandaı aqyldy edi deseńshi! Óıtkeni, bul álgi bólmege naǵyz dýenálar otyrǵanmen birdeı salıqaly sıpat bergen kórinedi!”

Don Kıhot osyny aıtyp kereýetten sekirip tústi, esikti kilttep alyp, senora Rodrıgesti kirgizbeı qoıýǵa oqtalǵan, biraq esikke jaqyndaǵanynda qolyna janyp turǵan aq balaýyz shyraq ustaǵan senora Rodrıges te ishke kirdi; tańǵyshpen shyrmalǵan, kórpege oranǵan, basyna áldenendeı tóbeteı me, kepesh pe kıgen Don Kıhotty bul joly tup týra qarsy aldynan jolyqtyrǵan onyń sol arada taǵy da ımany bir ýys bolyp, keıin sheginshektep ketti de:

— Qaýipsizbin dep esepteı alam ba ózimdi, senor rysar? Menińshe, tósegińizden turyp ketkenińiz asa bir ádeptilik bolmaǵan sekildi, — dedi.

— Tap osyny sizden meniń suraýym kerek edi, senora, — dep málim etti Don Kıhot. — Mine, endi sony sizden surap ta turmyn: bas salý men zorlaýdan qaýiptenbeýime bola ma?

— Sizdi kimnen kim qorǵaýǵa tıis, senor rysar? — dep surady dýená.

— Meni siz ózińizden qorǵaýyńyz kerek, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Óıtkeni, men mármárdan, siz mystan jaralǵan joqsyz, qazir tańǵy saǵat onnyń kezi emes, tún ortasy bolǵan shaq, tipti odan da keshkirip ketse kerek, al biz bolsaq, opasyz da ospadarsyz Eneı súıkimdi de uıań minezdi Dıdonany qushaǵyna alyp, qumaryn qandyrǵan úńgirden de ońashalaý orynda turmyz. Já, endi qolyńyzdy berińiz maǵan, senora, — meniń páktigim men sypaıylyǵym, sol sıaqty sizdiń aıryqsha qurmetti jesirlik jamylǵyńyz ekeýimiz úshin eń jaqsy qorǵanysh bolmaq.

Osyny aıtyp, ol óziniń oń qolyn súıip aldy, sosyn doná Rodrıgesti qolynan aldy: ol da qolyn buǵan dál osyndaı rásim jasap usynǵan edi.

Osy arada Sıd Ahmet sheginis jasaıdy da, Muhammedtiń atymen ant etip, osynaý qosaqtyń qol ustasyp esikten kereýetke qaraı ketip bara jatqanyn bir kórý úshin eki almalafamnyń eń táýirin qýana-qýana berer edim degendi aıtady.

Aqyry Don Kıhot tósegine kelip jatty, al doná Rodrıges kózildirigin almaǵan kúıi jáne sol burynǵysha qolyna shyraq ustaǵan qalpy kereýetten jyraqtaý jerdegi kresloǵa baryp otyrdy. Don Kıhot búktetile jatty da, kórpeni ıegine deıin keltirip jamyldy; ekeýi ózderine ońtaıly qalyp taýyp jaıǵasqannan keıin Don Kıhot alǵash bop til qatty.

— Al, endi, senora doná Rodrıges, — dedi ol, — jaraly júregińiz ben kúıik jaılaǵan kókiregińizde jınalǵan sherdiń bárin túgel aqtaryp, asyqpaı aıtyp berýińizge bolady: men sizge pák-taza pıǵylmen qulaq qoıam jáne meıirbandyq áreketpen járdem berem.

— Solaı bolatynyn bilgem, — dedi dýená, — izgilik shýaǵyn sebelegen jyly júzińizden budan beter hrıstıandyq jaýap kútý qıyn edi. Áńgimeniń mánisi mynadaı, senor Don Kıhot. Dál qazir qarsy aldyńyzdaǵy myna kresloda otyrǵanymmen jáne Aragon koróldiginen oryn tepkenimmen, ústimde jurttyń bári jek kóretin jáne jábirleıtin dýenányń kıimi bolǵanymen, men ózim Ovedolyq Astýrıada týyp-óskem jáne sol provınsıadaǵy eń táýir áýlettermen týystyǵy bar otbasynda dúnıege kelgem, alaıda taqsiretti taǵdyr-talaıym men múldem kútpegen jerden, nelikten jáne qalaı ekeni belgisiz, kedeılenip shyǵa kelgen ata-anamnyń qamsyzdyǵy meni astanaǵa, Madrıdke alyp keldi, sol jerde ata-anam óz kelisimim boıynsha jáne budan da jaman bálege tap bolmaýym úshin meni bir aqsúıek senoraǵa tiginshilikke berdi; al endi, bilip qoıǵanyńyz artyq bolmas, taqsyr, sándi tigis pen ish kıim tigisi salasynda osy kúnge deıin menen ozǵan eshkim joq. Sóıtip, ata-anam meni malaılyqqa berdi de, ózderi qaıtyp ketti, biraq arada birneshe jyl ótkende ekeýi de dúnıe saldy, — sirá, qazir olar aspanda shyǵar, sebebi ekeýi de izgi nıetti, shynaıy hrıstıan edi. Men jetim qaldym, bar dúnıe-múlkim — jarytymsyz jalaqym men dáýletti úılerde malaı qyzdarǵa beriletin bolymsyz ony-punydan ǵana turatyn; sol shamada meni, — oǵan ózim qandaı da bir yńǵaı tanytyp, yqylas bildirmegem, — atshy malaı súıip qaldy, ol ózi jasamystaý, tolyqsha, qoıý saqaly bar erkek edi, al tárbıeliligi sonsha, quddy bir koról me dersiń: sebebi ol taý turǵyny bolatyn. Kezdesýimizdi qanshalyqty jasyryp baqqanymyzben, qojaıyn hanymym báribir muny bilip qoıdy da, ósek-aıań men ǵaıbat sózden qulaǵy tynysh bolýy úshin qasıetti anamyz rımdik-katolıktik shirkeýdiń batasymen jáne ruqsatymen ekeýimizdi úılendirip tyndy; bul nekeden qyz balamyz dúnıege keldi, mine tap osy qyzdyń qyrsyǵynan ómirimdegi eń qasterlimnen aırylyp qaldym, buǵan sebep — bosaný kezinde ólip ketpegendigim emes: joq, men aı-kúnim jetip, jeńil bosandym, buǵan sebep — bosanǵannan keıin kóp uzamaı kúıeýimniń úreıden dúnıe salǵany edi; eger asyǵys bolmaǵanymda sizge bul jaıynda da aıtyp berer edim jáne siz buǵan shynymen-aq tańyrqanyp qalar edińiz.

Sol arada ol eńireı jylap jiberdi de, bylaı dedi:

— Ózimdi ózim ustaı almaǵanymdy keshirińiz, senor Don Kıhot: sol sormańdaı kúıeýim esime tússe boldy, kózimniń jasyn tıa almaı qalam. Qudaı-aı deseńshi, hanymdy kómirdeı qara dyǵal qashyrdyń saýyryna otyrǵyzyp alyp, qandaı mańǵaz keıipte kóshege shyǵatyn edi ol! Ol kezde qazirgideı kúıme de, zembil de bolǵan joq qoı, — hanymdar qashyrǵa salt minip júretin: alda — atshy malaı, artta — hanym. Joq, bul jaıynda sizge mindetti túrde aıtyp berýge tıispin, sonda súıikti kúıeýimniń qandaı tárbıeli ári yjdaǵatty adam bolǵanyna ózińiz de kóz jetkizesiz. Bir joly Madrıdtegi Áýlıe Iakov kóshesine qaraı burylǵan kezinde aldynda eki algýasıli bar alkald qarsy ushyrasady, aqkóńil jubaıym ony shyǵaryp salýǵa nıettenip dereý qashyrynyń basyn burady. Artta otyrǵan hanym oǵan sybyrlap: “Qaıda bet aldyń, aqymaq? Baratyn jaǵym basqa ekenin bilmeısiń be?” deıdi. Alkald ta izettilikpen tizgin tartyp: “Óz jolyńmen júre ber, baýyrym, meni senora doná Kasılda emes, meniń ony shyǵaryp salǵanym jarasymdy” (bizdiń hanymdy solaı ataıtyn), degendi aıtady. Alaıda jubaıym, bas kıimin sypyryp alǵan qalpy, alkaldty shyǵaryp salý kerek dep turyp alady, buǵan qatty yza bolyp, qyzbalanyp ketken hanym qorapshadan jýan túıreýish shyǵaryp, ony kádimgi bizdiń ózi dese de bolǵandaı edi, bar kúshimen kúıeýimniń arqasyna shanshady; kúıeýim shyńǵyryp jiberedi de, eki búktetilgen kúıi jerge gúrs etip qulap túsedi, hanymdy da ózimen birge ala ketedi. Eki malaı hanymǵa qol ushyn bermekke tura umtylady, sondaı-aq alkald pen algýasılder de kómekke keledi. Gýadalahar qaqpasy azan-qazan bolady, árıne, men qaqpanyń ózin emes, sol arada ermek izdep sendelip júrgen jurtty aıtyp otyrmyn. Hanym úıge jaıaý ketedi de, kúıeýim júgirip shashtarazǵa baryp, oǵan túıreýish ish qurylysyn tesip ótkenin aıtady. Jubaıymnyń kishipeıildigi jaıyndaǵy qaýesettiń aýyzdan-aýyzǵa tez tarap ketkeni sonsha, balalar kóshede sońynan qalmaı júgirip júretin boldy, mine osy sebepten jáne oǵan qosa, kózi alystan onsha kórmeıtindikten, hanym onymen esep aıyrysyp, jumystan shyǵaryp jiberdi, onyń qusadan ólgeninde esh kúmánim joq. Osylaısha jastaı jesir bop qyzymdy qushaqtap qala bardym, al qyzymnyń kórki gúl shanaǵyndaı kún ótken saıyn ajarlana tústi. Aqyr sońynda, sol tusta senor gersogqa kúıeýge shyqqan senora gersogıná, aıtýly ismerligim jaıyndaǵy daqpyrt keń jaıylyp úlgergendikten, qyzym ekeýimizdi ózimen birge Aragon koróldigine ala ketýdi uıǵardy; mine, tap osy jerde, arada jyldar ótkende, qyzym da tolǵan aıdaı tolyqsyp boı jetti, al endi onyń qandaı súıkimdi qyz bop óskenin mynadan-aq kóre berińiz: án salsa — boztorǵaı ma deısiń, bılese — ot-jalynǵa aınalyp, qulap túskenshe bir tynbaıdy, oqý men jazýda mektep muǵaliminen qalyspaıdy, esep-qısapta saýdagermen birdeı. Tazalyǵy jaıynda aıtyp ta jatpaımyn: aǵyn sýdyń ózi de odan taza emes. Qatelespesem, qazir oǵan on alty jas, bes aı, úsh kún toldy, — shatyssam, kúninen shatysqan shyǵarmyn. Bir sózben aıtqanda, qyzalaǵymdy osy araǵa jaqyn mańaıdaǵy, senor gersogtyń ıeligindegi derevnálardyń birinde turatyn dáýletti sharýanyń uly unatyp qaldy. Olardyń bir-birin qalaı tapqandaryn bilmeımin, áıteýir ázil-kúlkisi jarasyp, juby jazylmaıtyn boldy, uzamaı jigit oǵan úılenetinin aıtty, biraq aldap soqqan eken, qazir ýádesin oryndaý jaıyn oıyna da almaıdy. Senor gersog ta budan jaqsy habardar, sebebi oǵan áldeneshe márte shaǵynyp, álgi jigitke qyzyma úılenýge ámir etýin suraǵam, biraq bul ótinishim gersogtyń bir qulaǵynan kiredi de, ekinshi qulaǵynan shyǵyp ketedi. Óıtkeni, kiltıpan mynada bop tur: aldamshynyń ákesi asqan baı, gersogqa qaryzǵa aqsha beredi, ony-muny sharýasyn shyr aınaldyrady, sondyqtan gersog ony ashýlandyryp alam ba dep qorqady. Mine, ózińizden ótinerim de, marhabatty myrzam, osy bir mindetti moınyńyzǵa alyp, sendirý arqyly ma álde qarýdyń kúshimen kóndirý arqyly ma, ádildik ornatyńyzshy: óıtkeni, sizdiń myna jaryq dúnıege jalǵandyqtyń tamyryna balta shabý úshin, qısyq-qyńyrdy túzetip, úlesten qaǵylǵandy qorǵaý úshin kelgenińizdi jurttyń bári biledi. Oǵan qosa, taqsyr, qyzymnyń jetimdigin qaperge alyńyz; sondaı-aq, álginde ǵana ózim sıpattap bergen súıkimdiligi men óndirdeı jastyǵyn, basqa da erekshe qabiletterin umyta kórmeńiz, — qudaıdyń atymen jáne arymmen ant etem, qojaıyn hanymnyń kútýshi qyzdarynyń qaı-qaısysy da, tipti sonyń ishinde Áltısıdora deıtini de, onyń basqan izine tatymaıdy: álgini mundaǵylar eń erkin de erke, eń kórkem qyzǵa balaıdy, biraq onyń ózi de meniń qyzymmen báske túse almaıdy. Bilip qoıǵanyńyz artyq bolmas, marhabatty myrzam, jyltyraǵannyń bári altyn emes: anaý álgi Áltısıdora deıtin óńdiligimen emes, ópiremdigimen daqpyrtqa kóbirek ıe bop júr ǵoı jáne onyń qarapaıymdylyǵynan qarabaıyrlyǵy basymdaý, oǵan qosa densaýlyǵy da onsha emes: aýzynan alap jaman ıis shyǵatyny sonsha, qasynda qatar turýdyń ózi aqıret. Tipti, senora gersogınányń ózin alsaq ta... Já, jeter, aýzymdy jabaıyn, úı artynda kisi bar, degendeı.

— Al senora gersogınáǵa ne bolǵan, aıtyńyzshy, qudaı aqy, senora doná Rodrıges? — dep surady Don Kıhot.

— Shyn yqylaspen surap otyrǵanyńyz sonsha, sizge bárin aǵymnan jarylyp aıtyp bermeýge sharam qalmaı tur, — dedi dýená. — Senora gersogınányń qandaı ádemi ekenin ózińiz de bilesiz ǵoı, senor Don Kıhot: terisi aınadaı jyltyratylǵan mármár tárizdi tep-tegis, betinen qany tamyp tur, kózi kóktegi juldyz ispetti, al júrgende qalyqtap ushyp bara jatqandaı kórinedi; osyǵan qarap onyń densaýlyǵynda dym kinárat joq eken deýge bolady, al shyn máninde, taqsyr, munyń bári qudaıdyń qamqorlyǵy men aıaǵyndaǵy eki fontaneldiń arqasy, solar arqyly senora gersogınányń boıynda, emshiler aıtyp júrgendeı, shamadan tys kóp jınalǵan aram sól túgelimen aǵyp ketedi.

— Sumdyq-aı, ne deıdi! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Apyraı, shynymen-aq senora gersogınányń osyndaı sý aǵatyn naýasy bolǵany ma? Eger muny maǵan jalańaıaq aǵaıyndar aıtsa múldem senbes em, biraq bul áńgime senora doná Rodrıgestiń aýzynan shyǵyp turǵandyqtan, bálkim, solaı bolsa solaı da shyǵar. Degenmen, ondaı ásem aıaqtaǵy fontanelderdiń aram sól emes, hosh ıisti suıyqtyq aǵyzyp turatyny anyq. Osyǵan qarap, fontanel degenniń ózi densaýlyqqa óte paıdaly nárse me dep qaldym.

Don Kıhottyń osyny aıtyp úlgerýi muń eken, bólmeniń esigi sart etip aıqara ashyldy, shoshyp ketken doná Rodrıges shyraǵyn jerge túsirip aldy, bólme ishin kózge túrtse kórgisiz qarańǵylyq basty. Budan keıin beıshara dýená áldekimniń qoly keńirdeginen ala túskenin sezdi jáne qatty syǵymdaǵany sonsha, qyńq etken dybys shyǵararlyq shamasy bolmady, al ekinshi bireý asqan eptilikpen, túk eshqandaı til qatpastan, tildemesten, dýenányń beldemshesin túrip tastady da, áldenemen, sirá, týflımen shyǵar, tómpeshtiń astyna alyp, beıbaqty adam aıarlyq halge jetkizdi; Don Kıhot ta ony aıap ketti, biraq qybyr etip qozǵalǵan joq: ol munda ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn túsinbegen, sondyqtan ózime de sybaǵa tıip qalar dep qorqyp, tynysyn ishke tartyp, jata bergen. Ol bekerden-beker qaýip oılamaǵan eken, óıtkeni dýenány sileıtip salǵan soń (al dýenányń dybys shyǵarýǵa da dármeni jetpedi), meńireý jendetter Don Kıhottyń qasyna keldi de, aqjaımasy men kórpesin julyp alyp, ony ońdyrmaı shymshýǵa kiristi jáne ústi-ústine ári janǵa batyra shymshyǵandary sonsha, jaýap retinde onyń judyryq jumsaýyna týra keldi: aıta keterligi, osy árekettiń bári qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyqta iske asyp jatty. Shaıqas jarty saǵattaı ýaqytqa sozyldy, sosyn elester ǵaıyp boldy da, beldemshesin jóndep kıip alǵan doná Rodrıges qyrsyqqa ushyraǵanyna kúńirene zar ılep, bólmeden shyǵyp ketti, Don Kıhotqa tis jaryp til qatqan joq. Ápter-tápteri shyqqan, shymshýdaı-aq shymshylǵan, abdyrap, daǵdarǵan Don Kıhot jalǵyz qaldy; ózin kók ala qoıdaı qylǵan zulym sıqyrshynyń kim ekenin bilýge qanshalyqty qushtar bop otyrǵanyna qaramastan, biz ony osy arada qaldyra turamyz. Bul jóninde kezinde aıtyla jatady, al qazir hıkaıa tártibiniń talabyna saı Sancho Pansanyń jaıyna oıysamyz.

XLHİX taraý

Araldy aralaý kezinde Sancho Pansanyń qandaı kepke tap bolǵany jóninde.

Dańqty gýbernatordy ózi sýretshi, ózi sýqıt bir sharýaǵa qatty renjip, kúıip-pisip jatqan jerinde qaldyrǵan edik, óıtkeni úı basqarýshy úıretip qoıǵan sharýa, — al úı basqarýshyny, óz tarapynan, gersog úıretip qoıǵan-dy, — Sanchony keleke qylǵan-dy; alaıda ańqaýlaý, mojantopaılaý jáne kúpshekteı jýan bolǵanyna qaramastan Sancho eshkimge ese jibere qoımaıtyn, sóıtip, gersogtyń hatyna baılanysty ótkizilgen qupıa keńes aıaqtalyp, dáriger Pedro Qatybezero zalǵa qaıtyp oralǵan kezde, Sancho sol arada turǵandarǵa qarap bylaı dedi:

— Sottar men gýbernatorlardyń mystan jaratylýy keregin endi ǵana jaqsy túsindim, áıtpese beımaza kelimsekter bulardyń túbine jetpeı tynbaıdy; olar daý-damaıyna kez-kelgen saǵatta, kez-kelgen ýaqytta qulaq qoıýdy jáne tórelik aıtýdy talap etedi, olar tek óz sharýalaryn tyndyryp alýdy ǵana oılaıdy, odan soń kúl bolmasa, búl bolsyn; al eger beıshara sot aryz-shaǵymyna qulaq qoımasa jáne ony qolma-qol qarastyrmasa, — bálkim, munyń anyq-qanyǵyna jetýge onyń ál-dármeni joq shyǵar, bálkim, álgiler oǵan beımezgil ýaqytta kelgen shyǵar, kim biledi, — ony dereý qarǵap-silep, ol jaıynda ne qıly ósek taratyp, ǵaıbattap kústanalaıdy, tipti jaqyn-jýyqtaryn da tynysh qaldyrmaıdy. Sý mı suranshaq, keshshe suranshaq! Asyqpa, qolaıly ýaqytty tap, oraıly sátti kút, qandaı sharýamen kelgenińdi sosyn ǵana baıanda, túski as mezgilinde de, uıqyǵa jatar kezde de kelýshi bolma. Óıtkeni, sottar da — adam, olar da tabıǵat aldynda tabıǵı boryshyn óteýge tıis, — aıtpaqshy, munyń maǵan qatysy joq, osy arada turǵan senor dáriger Pedro Qatybezero Qıantúkpirıonyń arqasynda tabıǵı tilegimdi toıattandyrýdan tıyldym: ol meni ashtan qatyryp otyr jáne ómir degenimiz — ólim dep sendirgisi keledi, qudaı onyń ózin de, áriptesterin de dáp sondaı ómirge tap qylǵaı, — árıne, men jaman emshiler jaıynda aıtyp otyrmyn, al jaqsylaryn qalaı ardaqtasaq ta artyq emes.

Sanchony biletinder onyń aıtar oıyn ajarly sózben jetkizetinine qaıran qalysty, mundaı qabiletke qaıdan ıe bop júrgenin túsine almady, sóıtip munyń sebebi, sirá, joǵary laýazym men qyzmetke qoly jetken adamnyń oı-sezimi ne ushtala túsetininde, ne muqala túsetininde shyǵar degen baılamǵa keldi. Aqyr aıaǵynda Tırteafýera nemese Qıantúkpirıo eldi mekeninde týyp-ósken dáriger Pedro Qatybezero Gıppokrat belgilegen barsha tártipke qaıshy keletinine qaramastan keshkisin gýbernatorǵa toıa tamaq ishýge ruqsat beretinin aıtty. Gýbernator muny qanaǵat tutty da, kesh túsip, keshki as beriletin kezdi taǵatsyzdana tosýmen boldy, ýaqyt toqtap qalǵandaı, ornynan jyljymaıtyndaı kóringenimen, alaıda, kópten kútken sát te týyp, keshki tamaqqa oǵan pıaz týralǵan buqtyrylǵan sıyr eti men jasamystaý buzaýdyń sýǵa pisken sıraǵy berildi. Sancho munyń bárine ózin mılandyq qurmen, rımdik qyrǵaýylmen, sorrentolyq buzaý etimen, morondyq shilmen nemese lavahostyq qazben qonaq etkennen de beter den qoıyńqyrady. As ústinde ol dárigerge qarap bylaı dedi:

— Áńgime bylaı, senor dáriger! Aldaǵy ýaqytta maǵan bólekshe ázirlengen taǵam men erekshe daıyndalǵan as berem dep áýre bolmasyn, — ondaıdyń asqazanymdy buzǵannan basqa paıdasy joq: óıtkeni, asqazanym eshkiniń, sıyrdyń, shoshqanyń etine, vechınaǵa, shalqan men pıazǵa daǵdylanyp qalǵan, eger oǵan ne túrli saraı taǵamyn tyqpalaıtyn bolsańyzdar, bul oǵan unamaýy múmkin, keıbirinen tipti loqsýy da yqtımal. Aǵa malaı odan da maǵan olá podrıda deıtindi, ıaǵnı býǵa pisken kókónisterdi ákelsin, bular býǵa neǵurlym uzaǵyraq bókse, ıisi de soǵurlym súıkimdi bola túsedi, al aǵa malaı oǵan oıyna ne kelse sonyń bárin salyp, aralastyrýǵa erikti, tek áıteýir jeýge jaramdy nárse bolsa boldy, bul úshin oǵan alǵys qana aıtam jáne reti kelgende syılyq ta berem, biraq ózimdi keleke-mazaqqa aınaldyrýǵa eshkimge jol bermeımin, ondaı jaǵdaıda isimiz ońǵa basa qoımaıdy. Endeshe, bárimiz tatý-tátti tirlik keship, tamaǵymyzdy isheıik. Jetpeıtin ne bar bizge? Bul araldy men alym-salyqty keshirmeý, sonymen birge para surap esirmeý qaǵıdasyn ustana otyryp basqarmaqpyn, al sender meniń qaraýymda betegeden bıik, jýsannan alasa bolyńdar, sonda biz, bilip qoıǵandaryń artyq emes, eshkimge ese jibermeımiz jáne, oraıy kep jatsa, ne ǵajaıyp is tyndyramyz. Keıde ańshyǵa ańnyń ózi kep soqtyǵatyn jaǵdaıy bolady.

— Álbette, senor gýbernator, — dedi aǵa malaı, — aıtqan sózińizdiń bári oryndy, aral turǵyndarynyń atynan sizge bar yntamyzben, ystyq yqylasymyzben jáne adal nıetimizben qyzmet etýge ýáde berem, óıtkeni ózińiz áý bastan-aq ustanǵan basqarýdyń bıazy túri sizge qarsy áldeneni iske asyrmaq túgil, tipti oılastyrýǵa da yryq bermeıdi.

— Ondaı birdeńeni iske asyrsańdar nemese oılastyrsańdar naǵyz aqymaq sender bolar edińder, — dedi Sancho. — Endeshe, taǵy da qaıtalap aıtam, ózime jáne sur jorǵama qajetti azyq-túlik jaǵyn esten shyǵarmańdar, támam sharýanyń ishindegi eń mańyzdysy da, eń shuǵyly da osy bolsyn, al belgilengen ýaqytta sizdermen qalany aralaýǵa shyǵamyz: araldy ár qıly azǵyndardan — qańǵybastardan, jalqaýlar men qyrsyzdardan aryltqym keledi. Bilip qoıǵandaryń artyq bolmas, dostarym, memlekettegi ne isterdi bilmeı zerikken jurt ta bir — jumysshy aralar jıǵan baldy jalap-juqtap jep qoıatyn omartadaǵy erkek ara da bir. Men sharýalarǵa qamqorlyq jasamaqpyn, ıdalgo qaýymynyń ataýly quqyn qorǵamaqpyn, izgi nıetti adamdarǵa syı-sıapat jasamaqpyn, al eń bastysy — dinge qurmetpen qarap, dinı qyzmetshilerge qoshemet kórsetpekpin. Al qalaı, dostarym? Durys aıttym ba álde shatyp kettim be?

— Sizdi tyńdap otyrǵan adam, senor gýbernator, — dep jaýap qatty gersogtyń úı basqarýshysy, — tańyrqanbaı qala almaıdy: ózińiz sekildi saýatsyz kisiniń, — bilýimshe, taqsyr, siz oqı da, jaza da almaısyz ǵoı, — oılamaǵan jerden osynshama kól-kósir ǵıbratty da luǵatty sózdi ústi-ústine túıdektetkeni qaıran qaldyrady: bizdi osynda jibergen jandar da, ózimiz de sizdi mundaı paıym-parasat ıesi dep oılamaǵan ek. Kún saıyn bir jańalyqqa tap bolamyz: áńgime ázilden bastalady da, arty shynǵa aınalyp ketedi, bireýdi aqymaq qylǵyń keledi — qalaı aqymaq bop qalǵanyńdy artynan bir-aq bilesiń.

Sonymen, kesh túsip, senor dáriger Qatybezeronyń ruqsatymen gýbernator keshki asyn ishti. Odan soń sholǵyn jasaıtyn top quryldy; gýbernatormen birge araldy aralaýǵa úı basqarýshy, hatshy, aǵa malaı jáne Sanchonyń is-áreketin tarıh taqtasyna túsirip otyrý tapsyrylǵan jylnamashy, sondaı-aq algýasılder men sot qyzmetshileriniń tutas bir otrády attandy; qolyna jezl ustaǵan Sancho qaq ortada qorazdana qadam basyp kele jatty. Sóıtip olar birneshe kósheni artta qaldyrǵan kezde qarjasqan qylyshtardyń shaqyr-shuqyry qulaqqa shalyndy; bári sol tusqa qaraı borsańdap, aıqasqa túskenderdiń bar-joǵy eki-aq adam ekenin kórdi; álgiler ókimet adamdary kelgenin bilip, tóbelesti doǵara qoıdy da, bireýi bylaı dep sańq etti:

— Qudaıdyń jáne koróldiń atymen ant etem! Qalamyzdy azǵyndyq jaılap alǵan: adamǵa kósheniń qaq ortasynda tarpa bas salady, qaptaǵan jurttyń kóz aldynda tonap ketedi!

— Sabyr et, týysqan, — dedi Sancho, — áýeli maǵan ne nársege bola ustasqandaryńnyń jaıyn málim qyl. Men — gýbernatormyn.

Sol arada qarsy jaq sózge aralasty:

— Senor gýbernator! Sizge bárin qysqasha túrde aıtyp bereıin. Bilgińiz kelse, taqsyr, osy jańa ǵana myna myrza áne jerdegi, qarsy bettegi oıyn úıinde myń realdan astam aqsha utyp aldy, ony qandaı jolmen utqanyn bir qudaıdyń ózi biledi. Men sol arada turdym jáne birqatar kúmándi nárseni ardan attap munyń paıdasyna sheship berdim. Mynaý utysyn kúrep qaltasyna salyp aldy, odan quryǵanda bir eskýdo syıaqy alarmyn dep úmittengem: oıyn kezindegi júristiń durystyǵyn qadaǵalaıtyn, zańsyzdyqtarǵa jol bermeıtin jáne daý-damaıdyń aldyn alatyn myna men sıaqty mańyzdy tulǵalarǵa syı-sıapat kórsetý — ejelden qalyptasqan dástúr ǵoı, al mynaý aqshany alyp taıyp turdy. Men yzalanyp kettim, qýyp jetip, meılinshe sypaıy da bıazy tilmen eń bolmasa segiz real berýin suradym, al meniń adal adam ekenimdi, eshqandaı laýazymdy qyzmetimniń joqtyǵyn, kóldeneń tabys tappaıtynymdy, — óıtkeni, ata-anam maǵan eshteńe úıretpegen jáne esh nárse qaldyryp ta ketpegen, — bul óte jaqsy biletin edi, biraq ártúrli aramzalyqta Kaktyń ózin, kartadaǵy zalymdyqta Andradılányń ózin taqyrǵa otyrǵyzyp ketetin bul alaıaq maǵan tórt realdan artyq qımady. Oılap kórińizshi, senor gýbernator, netken uıatsyzdyq, netken arsyzdyq! Shyn sózim, taqsyr, eger ózińiz kelip qalmaǵanda, utysty munyń óńeshinen sýyryp alatyn edim, táýbasyna keltiretin edim!

— Al, sen ne deısiń? — dep surady Sancho.

Anaý qarsy jaqtyń shyndyqty aıtyp turǵanyn, shynymen-aq tórt realdan artyq bergisi kelmegenin, sebebi bul birinshi ret emestigin málim etti; odan ári ol syıaqy dámetken adamnyń kishipeıil bolýy qajettigin, bergendi qýana-qýana alýy kerektigin, qoly shyqqan adammen, — eger tek bunyń — shýler, al utqany — aram aqsha ekenine kózi kámil jetip turmasa, — saýdalasýdyń jaraspaıtynyn aıtty; al óziniń, naǵyz oıynshynyń, bopsashylǵa boı usynbaǵany, mynaý bet baqtyrmaı turǵandaı, áste alaıaq emestiginiń, jóni túzý adam ekendiginiń birden-bir aıǵaǵy, óıtkeni shýler ataýly ózderiniń kartany qaqshyp jiberetinin jaqsy biletin osyndaı ańdýyldarǵa óne boıy alym tólep turýǵa májbúr, dedi.

— Bul sóziń kóńilge qonady, — dedi úı basqarýshy maquldap. — Senor gýbernator! Myna adamdarǵa ne isteýge bolady, ámirińizdi kútip turmyz.

— Bul adamdarǵa bylaı isteý kerek, — dep málim etti Sancho. — Sen, aqsha utqan jigit, — ony qalaı uttyń: adal jolmen be, aram jolmen be, olaı ma, bylaı ma, báribir, — sen qazir qolma-qol myna buzaqyǵa júz real beresiń jáne otyz realdy túrmede otyrǵandarǵa bólesiń. Al, sen, laýazymdy qyzmet atqarmaıtyn, kóldeneń tabys tappaıtyn, qur ánsheıin aı qarap júrgen jigit, sen sol júz realdy al da, erteń tańerteńnen qalmaı on jyl merzimge aralymyzdan kózińdi joǵalt, eger ámirimdi oryndamasań merzimińdi o dúnıede óteısiń, sebebi seni baǵanǵa óz qolymmen asam, ózim bolmasam meniń ámirim boıynsha jendet asady. Jáne buǵan osy arada turǵan eshqaısyń qarsy shyǵýshy bolmańdar, ońdyrmaımyn!

Alǵashqy qarsylas aqshasyn berdi, ekinshisi ony aldy, biri qonys aýdaratyn boldy, ekinshisi úıine ketti, al gýbernator bylaı dedi:

— Qaıtken kúnde de bul oıyn úıi degenniń bárin túgel jappaı tynbaımyn: meniń oıymsha, bulardyń zıany ushan-teńiz.

— Basqasyn bilmeımin, biraq myna turǵan úıdi, — dedi sot qyzmetshisiniń biri kelispeı, — jaba almaıtynyńyz anyq: ony bir belgili shonjar ustap otyr, aıta keterligi, onyń ózi bir jyldyń ishinde osy oıynhanadan túsetin tabystan áldeqaıda kóp aqshany kartaǵa utqyzyp jiberedi. Esesine, ózge suryqsyz prıtondardy qalaı jáýkemdeýińizge de bolady: olardan keletin zıan da kóp jáne onda neshe túrli azǵyn men aramza bas qosady. Al, endi ashyǵyn aıtsaq, aqsúıek kavalerolar men senorlar ustap otyrǵan úılerge naǵyz shýler alaıaqtyq jasaý pıǵylymen eshqashan attap baspaıdy, karta oıynyna degen kesirli qumarlyq sońǵy ýaqytta keń qulash jaıyp ketkendikten oıynnyń jumyskerler úıinde emes, aqsúıekter úıinde ótkeni jaqsy; óıtkeni jumyskerler úıindegi dástúr mynadaı: tún ortasyna taman kezikken áldebir sormańdaıdy aldap-sýlap alyp barady da, tuttaı jalańash qaldyrady.

— Másele, bylaı, sot baýyrym, — dedi Sancho, — bul ózi aıta berseń áńgimesi taýsylmaıtyn taqyryp, odan ózim de jaqsy habardarmyn.

Osy kez bularǵa bir jigitti qolynan súırelegen polıseı jaqyndap, bylaı dedi:

— Senor gýbernator! Myna buzyq bizge qarsy kele jatqan, biraq polısıany kórgen boıda jalt burylyp qasha jóneldi — qylmyskerler ǵana sóıtedi. Men ony tura qýdym, alaıda bul súrinip ketip, jalpasynan túspegende oǵan ómiri jete almas edim.

— Nege qashtyń, jigitim? — dep surady Sancho.

Jigit oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Senor! Polısıanyń anany surap, mynany surap áýre-sarsań qylatyny bar, al meniń jaýap bergim kelgen joq.

— Óziń nemen shuǵyldanasyń?

— Men tiginshimin.

— Ne tigesiń sonda?

— Aıyp ete kórmeńiz, naızanyń ushtyǵyn tigem.

— Áý, sen qaljyńbas ekensiń ǵoı! Endeshe, ázil-ospaqpen aınalysatyn boldyń ba? Jaraıdy! Al, qaı jaqqa barmaq ediń?

— Taza aýada serýendep qaıtqym kelgen.

— Senderdiń myna araldaryńda qaı jerde serýendeıdi?

— Qaı jerde jel soǵyp tursa, sol jerde.

— Bopty! Sózge jeńistik bermeıtiniń kórinip tur. Aqyldy jigit ekeniń baıqalady, biraq endi kóz aldyńa elestetip baq — jel degeniń myna men jáne men týra arqańnan soǵyp, seni týra túrmege qaraı aıdap bara jatyrmyn. Qane, qamaýǵa alyńdar mynany, áketińder tez! Búgin túrmede uıyqtap shyqsyn, bir jolǵa taza aýasyz da birdeńe qylar.

— Olla-billá, taqsyr, meni túrmede uıqtaýǵa májbúr ete almaısyz, odan da meni koról etkenińiz ońaıyraq! — dep qarsylyq bildirdi jigit.

— Qalaısha seni túrmede uıqtaýǵa májbúr ete almaımyn? — dep surady Sancho. — Seni kez-kelgen sátte qamaýǵa alýǵa nemese qoıa berýge bıligim jetpeı me meniń?

— Bıligińiz qansha jerden qudiretti bolǵanymen, báribir, meni túrmede uıqtaýǵa májbúr ete almaısyz, — dedi jigit kónińkiremeı.

— Aý, nege májbúr ete almaımyn? — dep aıqaılap jiberdi Sancho. — Áketińder muny túrmege — qalaı qateleskenin ol jerde bul tabanda túsinetin bolady, al eger túrmeniń bastyǵy buǵan paıdakúnemdik maqsatta keńshilik jasap, túrmeden bir adym bylaı shyǵarsa, ol bastyqqa eki myń dýkat aıyp salam.

— Qaljyńdap tursyz ǵoı, — dedi jigit. — Meni túrmede uıqtaýǵa májbúr etetin adam áli dúnıege kelgen joq.

— Áı, aıtshy sen, malǵun! — dep aıqaılap jiberdi Sancho. — Aý, seni túrmeden alyp shyǵatyn kim jáne ózim saǵan salýǵa ámir etetin kisendi qıratatyn kim, perishte me?

— Qanekı, senor gýbernator, máseleniń mánine den qoıaıyq, — dep sóılep ketti jas jigit jaıdarylana jymıyp. — Aıtalyq, siz meni túrmege tyǵýǵa ámir ettińiz deıik, onda maǵan kisen kıgizip, shynjyr taǵyp, meni kiltke salyp tastasyn, al túrmeniń bastyǵy aýyr jazaǵa ushyramas úshin buıryǵyńyzdy buljytpaı oryndap túrmeden shyǵarmasyn, — sonda da, báribir, uıqtamaýǵa bel býsam jáne túni boıy kirpik ilmeı shyqsam, qalaı ǵana siz, taqsyr, qolyńyzdaǵy bar bıligińizben meni uıqtaýǵa májbúr ete alasyz, eger ózimniń shynymen uıqtaǵym kelmeı tursa?

— Árıne, bul múmkin emes, — dep hatshy sózge aralasty, — bala op-ońaı bultaryp ketti.

— Sonda sen, — dep surady Sancho, — maǵan qasaqana qarsy kelý úshin emes, tek ózińniń uıqyń kelmegenine baılanysty uıqtamaısyń ba?

— Qarsy kelý oıymda da bolmaǵan nárse, senor, — dep jaýap qatty jigit.

— Endeshe, jónińe júre ber, — dep tujyrdy Sancho, — úıińe baryp uıqta, jaratqan saǵan jaqsy tús kórsetsin, seni uıqyńnan aıyrýǵa qulshynyp turǵan men joq, biraq bolashaqta esińde bolsyn: ókimet adamdarymen qaljyńdaspa, áıtpese basqa bireýge tap kelseń mundaı qaljyń úshin basyńnan sıpaı qoımasy anyq.

Jigit jónine ketti, al gýbernator araldy aralaýyn ármen jalǵastyrdy, sóıtip arada az ýaqyt ótkende oǵan áldebir erkekti qolynan jetektegen eki polıseı jaqyndap, mynadaı áńgime aıtty:

— Senor gýbernator! Myna adam — bylaıynsha syrttaı qaraǵanda ǵana erkek, al shyn máninde bul kıimin aýystyryp kıgen áıel jáne ózi áp-ásem.

Olar kúdiktiniń betine eki me, úsh pe fonardy jaqyndatty, bulardyń jaryǵy shashyn altyn tústi jáne jasyl jibek jipten toqylǵan tormen ustatqan, jasy on altydan endi ǵana asqan jas qyzdyń álpetin pash etti: kórerge kóz kerek sulý, naǵyz jaýhardyń ózi eken. Sol arada turǵandar boıjetkendi basynan aıaǵyna deıin sholyp, onyń qyzyl jibek shulyǵy, usaq monshaqtar men altyn jipterden shashaq tutylǵan aq jibekten shulyq býǵyshy, altyn tindi jasyl qamqadan sharovary, sol matadan tigilgen sholaq kaftany, kaftannyń astynan kıgen, altyn tústi jip aralastyra toqylǵan aıryqsha sapaly aq matadan tigilgen kamzoly baryn, aıaǵyna erkekterdiń aq shárkeıin kıgenin kórdi; semserdiń ornyna beline asyl tastarmen bezendirilgen qanjar taǵynypty; saýsaqtarynda — ǵajaıyp kórkem saqınalar. Toq eterin aıtqanda, qyz bárine unady; biraq ony eshqaısysy bilmeıtin; jergilikti turǵyndar munyń kim ekeninen múldem habary joqtyǵyn málim etti, ásirese, Sanchony aqymaq qylýǵa ámir etilgender qatty tańyrqanysty, óıtkeni bul oqıǵa men bul kezdesýdi ózderi uıymdastyrmaǵan bolatyn, sondyqtan olar bunyń bári nemen aıaqtalaryn abyrjı kútti. Mynadaı sulýdy kórgen Sancho debdirep qaldy, sosyn onyń kim ekenin, qaıdan kelgenin, mundaı kıimdi kıýge kim májbúr etkenin surady. Qyz uıalshaqtap tómen qarap, aıryqsha sypaıylyqpen bylaı dedi:

— Senor! Jan balasyna aıtpaýǵa tıis qupıamdy jurttyń kózinshe jarıa ete almaımyn. Tek meniń ury da, qylmysker de emestigimdi, qyzǵanysh ózin ádepten attap ótýge májbúr etken bir beıshara qyz ekenimdi eskerýińizdi qalar edim.

Osyny estigen boıda úı basqarýshy Sanchoǵa qarap:

— Senor gýbernator! Senora aıtqysy kelgeniniń bárin qysylmaı-qymtyrylmaı erkin baıandap berýi úshin myna adamdarǵa árirek baryp turýǵa ámir etińizshi, — dedi.

Gýbernator buıryq berdi, úı basqarýshy, aǵa malaı men hatshydan basqalary jylystaı jóneldi. Olardyń ájeptáýir jyraqta turǵanyna kóz jetkizip alǵan qyz áńgimesin bylaı dep bastady:

— Senorlar! Men Pedro Peres Masorkanyń qyzymyn: ol bizdiń qalada jurttan jún jınaıdy jáne ákemniń úıinde jıi bolyp turady.

— Bul arada túsinbeıtin bir jaı bar eken, senora, — dedi úı basqarýshy, — men Pedro Perespen jaqsy tanyspyn, onda ul da, qyz da, ıaǵnı eshqandaı bala joǵyn jaqsy bilem, al siz ony ákem deısiz, onymen qoımaı, ákemniń úıinde turaqty bolyp turady degendi aıtasyz.

— Men de soǵan tańyrqap qaldym, — dep sóz qystyrdy Sancho.

— Keshirim ótinem, senorlar, qatty abyrjyp turǵandyqtan ne aıtyp, ne qoıǵanymdy bilmeı qaldym, — dep kelise ketti boıjetken. — Ashyǵyn aıtsam, men Dego de la Lánnyń qyzymyn, ony, sirá, jaqsy biletin shyǵarsyzdar.

— Mine, bul basqa áńgime, — dep qulaqqaǵys etti úı basqarýshy. — Dego de la Lándy da bilem — ol aqsúıek tuqymnan shyqqan, dáýletti ıdalgo, uly men qyzy bar, biraq zaıyby dúnıe salǵaly beri qyzynyń júzin bir ret bolsa da kórdim degendi qaladaǵylardyń eshqaısysy aıta almaıdy: ol qyzyn qulypta ustaıdy, tipti kúnniń ózine de kóz salýǵa ruqsat etpeıdi, sóıte turǵanymen, qyzdyń keremet sulý ekeni jaıynda qaýeset gýlep tur.

— Ol ras sóz, — dedi boıjetken, — sol qyz — men bolam. Sizder, senorlar, meni kórdińizder, sulýlyǵym jaıyndaǵy qaýesettiń shyn álde jalǵan ekenine baǵa bere alasyzdar.

Sony aıtyp qyz eńirep jylap jiberdi, al hatshy úı basqarýshynyń qasyna kelip, oǵan bylaı dep sybyrlady:

— Anadaı izgi nıetti ata-anadan týǵan qyzdyń mynadaı kıimde jáne osyndaı beımezgil ýaqytta kóshe kezip júrgenine qaraǵanda, bul beısharanyń bir úlken bálege tap bolǵanynda shúbá joq.

— Oǵan daý bar ma, — dep qoshtady ony úı basqarýshy, — onyń ústine, aǵyl-tegil aqtarylǵan kóz jasy da dolbarymyzdyń durystyǵyn dáleldep tur ǵoı.

Qyzdy jubatý úshin Sancho bar dilmarlyǵyn paıdalanyp baqty, nendeı bálege ushyraǵanyn bularǵa jasyrmaı baıandap berýine bolatynyn aıtyp, oǵan sóz júzinde emes, is júzinde qandaı da kómek kórsete alatyndaryn alǵa tartty.

— Bul jaǵdaıdyń mánisi mynada, — dep sóılep ketti qyz. — Ákem meni qulypta on jyl ustady, marqum anamdy qara jerdiń qoınyna bergeli de sonsha jyl ótti. Tipti messa tyńdaýǵa da ne kerektiń bárimen molynan jabdyqtalǵan úıdegi taýaphanaǵa baram, sondyqtan osy kúnge sheıin kúndizgi jáne túngi aspan shyraqtarynan ózge eshteńe kórgem joq, kósheler, alańdar men ǵıbadathanalar jaıynda da eshqandaı túsinigim bolmady, sondaı-aq ákemnen, inimnen jáne jún jınaýshy Pedro Peresten basqa erkek kindiktini de kórmedim; jún jınaýshy bizdiń úıde jıi bolyp turady, shyn ákemniń kim ekenin sizderge bildirmeý úshin ózimdi jún jınaýshynyń qyzy etip kórsetpek bolǵanym da sodan. Osy qamaq, tipti shirkeýge barý úshin bolsa da, úıden shyǵa almaýshylyq — janymdy kópten kúızeltip júr: men dúnıe dıdaryn kórgim keledi, eń quryǵanda týǵan qalamnyń kórkine kóz salǵym keledi jáne bul tilegim ónegeli otbasynan shyqqan qyzdar saqtaýǵa tıisti ádep qaǵıdalaryna qarsy kele qoımaıdy ǵoı dep oılaımyn. Qalada buqamen shaıqas, túrli qyzyqty saıys kórsetiledi nemese áldenendeı komedıa qoıylady degen sybys qulaǵyma shalynǵanda, ózimnen bir jas kishi inimdi suraqtyń astyna alatynmyn, sondaı-aq kórýge múmkindigim bolmaǵan taǵy da talaı nárse jaıynda qadala suraıtynmyn, ol maǵan bárin shamasy jetkenshe uǵynyqty etip túsindirýge tyrysatyn, biraq onyń bul áńgimeleri solardy óz kózimmen kórýge degen qushtarlyǵymdy onan saıyn arttyra túsetin. Alaıda, qalaı qurdymǵa qulaǵanymnyń baıany tym uzaqqa sozylyp ketti-aý deımin, — uzyn sózdiń qysqasy, inimnen qoıarda qoımaı jalynyp surap... ah, áttegen-aı! eshteńe suramaýym kerek edi odan, jalynbaýym da kerek edi...

Sol arada qyz kóz jasyna qaıtadan erik berdi. Úı basqarýshy oǵan bylaı dedi:

— Aıta berińiz ármen qaraı, senora, qandaı jaǵdaıǵa dýshar bolǵanyńyzdy aıaǵyna deıin aıtyp berińiz: áńgimeńiz de, jylaǵanyńyz da bizdi dal qylyp tur.

— Endigi aıtar áńgimem azyraq, esesine kóz jasym molyraq bolmaq, — dedi qyz, — qısynsyz tilekterdiń saldary qashan da osyndaı ǵoı.

Qyzdyń sulýlyǵy úı basqarýshynyń esin ketirdi, júzine taǵy bir márte kóz salý úshin fonardy qaıtadan onyń betine jaqyndatty, sosyn eriksizden eriksiz: qyzdyń betinen kóz jasy emes, monshaq nemese shalǵyndaǵy shyq domalap jatyr-aý, degen oıǵa keldi, biraq, muny da tym álsiz teńeýge balap, onyń kózinen tamǵan jas — Shyǵys jaýharynan bir de kem túspeıtin keremet, degenge toqtady; úı basqarýshy qyzdyń qaıǵy-qasireti kóziniń jasy men aýyr-aýyr kúrsinisi aıǵaqtap turǵandaı tym aýyr bolmaǵanyn qalady. Al, gýbernator boıjetkenge áńgimesin tym uzartyp jibergeni úshin nalyp turǵan; aqyry, shydamy taýsylyp, toq eterin aıtyp berýin surady: ýaqyttyń keshkirip ketkenin, araldy endi ǵana aralaýǵa shyqqanyn, málim etti. Ókire jylaýy men óksýi aıtar sózin jıi-jıi bólip ketýmen bolǵan boıjetken budan soń qaıtadan bylaı dep sóılep ketti:

— Meniń barlyq baqytsyzdyǵym, maǵan tap bolǵan barlyq qyrsyq bireý ǵana, ol — inimnen erkekshe kıinýime ruqsat etýin, maǵan óz kıimin bere turýyn jáne túnde, ákemiz uıqtaǵan kezde, maǵan qalany kórsetýin suraǵanym. Ótinishimnen ábden yǵyr bolǵan ol aqyry kóndi, men myna ústimdegi kostúmdi kıdim, ol meniń kóılegimdi kıip aldy, — aıtpaqshy, bul oǵan óte úılese ketti, óıtkeni murty áli tebindeı qoımaǵandyqtan, bet-pishini ádemi qyzdyń álpetin eske salady, — sosyn búgin túnde, shamamen bir saǵattaı buryn, úıden shyǵyp kettik te, jastyq jeliktiń jetegine erip, júgirip otyryp búkil qalany aralap shyqtyq, sóıtip endi úıge qaıtqaly turǵanymyzda, kútpegen jerden ózimizge qaraı qaptap kele jatqan tobyrdy kórdik, sol arada inim maǵan: “Apataı! Bul keshki sholǵyn sekildi, bizdi tanyp qoımas úshin qashyp keteıik, bar pármenińmen júgir sońymnan, áıtpese jaman bolady”, dedi. Sony aıtty da, jalt burylyp, aldy-artyna qaramaı qasha jóneldi. Men bolsam, bir-eki adym attaǵannan keıin-aq qoryqqannan qulap tústim, sol arada qasyma tártip kúzetshisi kelip, sizge ertip ákeldi, qazir uıalǵanymnan kirerge jer tappaı turmyn: maǵan sonshama adam qarap tur, shamasy, sholjaqaı, erketotaı qyz dep oılaıtyn shyǵar meni.

— Basyńyzǵa túsken baqytsyzdyqtyń bar-joǵy osy ǵana ma, senora? — dep surady Sancho. — Álginde úıden ketýińizge qyzǵanysh sebep boldy demep pe edińiz?

— Budan ózge oqıǵany bastan keshkem joq jáne úıimdi qyzǵanyshtan emes, dúnıe kórgim kelgendikten tastap shyqtym, — sonyń ózinde de, dúnıe kórmek tilegim qalamyzdyń kóshelerinen óńge jerdi kóksemegen.

Qyzdyń shyndyqty aıtyp turǵany polıseıler onyń inisin alyp kelgen kezde aqı-taqı anyqtaldy, polıseılerdiń biri ony apasyn tastap qashyp bara jatqan jerinde ustaǵan bolatyn. Ol sándi beldemshe men kógildir qamqadan tigilgen, zer tógilgen mantılá kıipti, al bas kıimniń mindeti óziniń altyn saqınalarǵa uqsap shıyrshyqtala tógilgen aq sary shashyna júktelipti. Gýbernator, úı basqarýshy men aǵa malaı boıjetken estip qalmasy úshin balany ármenirek alyp baryp, bulaısha kıinýiniń sebebin surady, — apasy sekildi qatty yńǵaısyzdanyp, abyrjyp qalǵan ol sonyń aıtqanyn qaıtalap aıtyp berdi, al munysy aǵa malaıdy sheksiz qýanyshqa bóledi.

Alaıda, gýbernator bylaı dep qulaqqaǵys etti:

— Álbette, senora, munyń bári ánsheıin balanyń isi ǵana, al endi osynaý qyńyrlaý qylyǵyńyz jaıynda baıandap berý úshin osynsha kóp sózdiń, kóz jasyn tógý men ahylap-ýhileýdiń ne qajeti bar edi. “Biz, pálenshe men túgenshe, qydyrystap qaıtý úshin úıimizden qashyp shyqtyq, muny biz áýestikten ǵana istedik, basqa eshqandaı oıymyz joq”, degenińizdiń ózi-aq jeter edi ǵoı, sonda áńgime de támamdalyp, jylap-syqtap, anany aıtyp, mynany aıtyp, jaltaryp-bultarýdyń qajeti bolmas edi.

— Ras-aq, — dedi qyz, — alaıda, bilip qoıǵandaryńyz artyq etpes, myrzalar, ne isterimdi bilmeı sondaı abdyrap kettim, belgili bir sheńberde qalýǵa shamam jetpedi.

— Já, qurysyn sheńberi de, basqasy da, — dep túıdi Sancho. — Qazir ekeýińdi úılerińe shyǵaryp salamyz, — bálkim, ákeleriń áli eshteńe baıqap úlgermegen de bolar. Biraq bolashaqta mundaı balalyq jasamańdar jáne dúnıe kórýge sonsha asyqpańdar: jibi túzý qyzǵa keregi — jip ıiretin urshyq, áıel de beıne bir — taýyq, kóp júgirse — ózine qaýip, túptep kelgende, jurtty kórýge yntyq áıel, ózin de jurtqa kórsetýge yntyq. Basqa eshteńe de aıtpaımyn.

Ózderin shyǵaryp salmaq bolǵan izgi nıeti úshin bozbala gýbernatorǵa rızashylyq bildirdi, sosyn bári bulardyń jaqyn mańaıda ornalasqan úılerine qaraı bet aldy. Taıap kelgen bette bozbala tıtimdeı tasty tereze toryna laqtyrdy, onyń ózin de, apasyn da taǵatsyzdana tosyp otyrǵan kútýshi áıel sol boıda syrtqa shyǵyp esik ashty, sóıtip bular ishke kirdi, al shyǵaryp salýshylar olardyń súıkimdiligi men symbattylyǵyna, sol sıaqty túnniń qarańǵylyǵyna qaramaı jáne quıttaı qalashyqtan jyraq shyqpaı, qaıtkende de áıteýir dúnıe kórmek bolǵan yntyzarlyǵyna taǵy da taǵy tańyrqanysýmen boldy; áıtkenmen, munyń bárin olar ekeýiniń jastyǵyna jorydy. Aǵa malaıdyń júregi jaraly bop qalǵan-dy, sol sebepti ol erteńnen qalmaı qyzdyń ákesine baryp quda túspekke bekindi; gersogtyń malaıy bildirgen tilekten bas tartýǵa eshkimniń táýekeli jetpeıtinine senimdi edi. Tipti Sancho ekesh Sancho da qyzy Sanchıkany álgi bozbalaǵa bergeni qalaı bolatyny jaıynda oılanyp qaldy, sóıtip, aqyry gýbernatordyń qyzynan eshqandaı kúıeý bas tartpaıdy degen baılamǵa kelip, bul oıyn keıindeý iske asyrýǵa ózine ózi sóz berdi.

Sol kúngi túnde araldy aralaý osymen aıaqtaldy, al arada eki kún ótkende gýbernatorlyqtyń ózi de támamdaldy, onymen birge Sanchonyń kúlli arman-oıynyń da kúli kókke ushty, al munyń bári alda baıandalatyn jaılardan málim bolady.

L taraý

Munda dýenány soqqyǵa jyǵyp, Don Kıhotty shymshyp, tyrnap tastaǵan sıqyrshylar men jendetterdiń kim ekeni anyqtalady jáne Sancho Pansanyń zaıyby Teresa Pansaǵa gersogınányń pajy hatty qalaı tabys etkeni baıandalady.

Osynaý meılinshe shynshyl hıkaıanyń usaq-túıek deregine deıin barynsha muqıat zerttegen Sıd Ahmet bylaı dep habarlaıdy: doná Rodrıgespen bir bólmede jatatyn dýená onyń Don Kıhotqa barmaqqa jatyn bólmeden shyqqanyn sezip qaldy, basqa dýenálar sekildi bul da bárin bilip alýǵa, kórip alýǵa jáne estip alýǵa áýes bolǵandyqtan ol doná Rodrıgestiń sońynan erdi jáne aıaǵyn barynsha bildirmeı basqany sonsha, meıirban Rodrıges ony baıqamady; al barlyq dýenáǵa ortaq ósek-aıańǵa áýestik buǵan da tán bolǵandyqtan doná Rodrıgestiń Don Kıhottyń jatyn bólmesine baryp kirgenin kórgennen keıin qas-qaǵym sátte gersogınányń qasynan tabylyp, oǵan bárin túgel aıtyp berdi. Gersogıná muny gersogqa baıan etip, Áltısıdoramen birge baryp, doná Rodrıgeske Don Kıhottan ne keregin bilýge ruqsat surady; gersog ruqsat berdi de, eki áıel aıaǵyn ushynan basyp, meılinshe saqtyqpen, baspalap Don Kıhottyń jatyn bólmesiniń esigine jaqyndady jáne óte jaqyn kelgenderi sonsha, ishtegi áńgimeniń bári olarǵa ap-anyq estilip turdy; biraq óziniń aranhýestik fontandary jaıyndaǵy qupıany Rodrıgestiń ashyp qoıǵanyn estigende gersogınányń shydamy shetinep ketti de, yzaǵa býlyqqan jáne ósh almaq bolǵan ol, dál sondaı ahýaldy bastan keship turǵan Áltısıdoramen birge jatyn bólmege kirip bardy, sol arada ekeýi kúsh biriktire otyryp Don Kıhottyń betin qan-josa ǵyp tyrnap, dýenány oqyrmanǵa málim tásilmen quıryqtan ońdyrmaı shyqpyrtty; osy arada aıta ketkenniń artyǵy joq, áıeldiń sulýlyǵyn kemsitetin jáne ar-namysyna tıetin nárseniń bári olardyń joıqyn ashý-yzasyn týǵyzady, ásirese kekshildigin erekshe órshitedi. Gersogıná bul oqıǵa jaıynda gersogqa aıtyp berip, anaý kúlkige kenelip bir jasap qaldy; odan soń gersogıná Don Kıhotty odan ári mazaqqa aınaldyryp, kúlkige qaryq bolý maqsatynda álgi Dýlsıneıany beınelegen jáne óziniń jadysyn qaıtarýdy talap etken pajdy (árqıly memlekettik sharýamen basy qatyp júrgen Sancho bul jaıynda múldem umytyp ta ketken-di) Sanchonyń zaıyby, Teresa Pansaǵa attandyryp, oǵan kúıeýiniń haty men óziniń hatyn, sondaı-aq keremet ádemi marjandardan túzilgen úlken monshaqty syılyq retinde tabys etýge buıryq berdi.

Hıkaıada odan ári bylaı delingen: atalmysh paj, aqyldy da ańǵarympaz hám elgezek jas jigit, bul saparǵa qýana-qýana attandy; seloǵa kelip jetken soń, jylǵa boıynda bir qaýym bop jınalyp, kir shaıyp jatqan áıelderge qarap daýystap, ózin Lamanchalyq Don Kıhotpyn dep ataıtyn rysardyń Sancho Pansa deıtin atqosshysynyń zaıyby Teresa Pansa esimdi áıel qaıda turatynyn surady; kir shaıyp jatqan qyz balalardyń biri bul suraqty estip, basyn kóterip:

— Teresa Pansa — meniń sheshem, ózińiz ataǵan Sancho — meniń ákem, al ana rysar — bizdiń qojaıynymyz, — dedi.

— Olaı bolsa, boıjetken, meni shesheńe ertip bar: oǵan álginde esimi atalǵan ákeńizden hat pen syılyq ákele jatyrmyn, — dedi paj.

— Qýana-qýana ertip baram, marhabatty myrzam, — dep málim etti qyz bala; túrine qarap ony on tórtte deýge ǵana bolatyn.

Jýyp otyrǵan kirin qurbysyna qaldyrǵan ol, aıaq kıimin de kımesten, shashyn da túımesten, jalań aıaq, shashy uıpa-tuıpa kúıinde sekire basyp pajdyń qasyna kelip:

— Týra júre berińiz, myrza, bizdiń úı — anaý eń shetkisi, sheshem qazir úıde, ákemnen kópten habar bolmaǵanyna qatty alańdap júr edi, — dedi.

— Esesine men sonshalyqty jaqsy habar ákeldim, — dep ilip áketti paj, — shesheńe tek qudaıǵa alǵys jaýdyrýdan basqa eshteńe qalmaıdy.

Qyz bala sekekteı, oınaqtaı basyp úıine qaraı tartty da, tabaldyryqtan attar-attamastan:

— Apa! Munda kel jyldam, bol tez! Bizdiń úıge bir senor kele jatyr, ákemnen hat jáne basqa da túrli nárse ákele jatyr, — dep aıqaılady.

Aıqaıǵa sur beldemshe kıgen, qolyna ıirgen jip oramyn ustaǵan sheshesi, Teresa Pansa shyqty. Teresa beldemshesiniń sholaqtyǵy sonsha, quddy ony uıatty jerine deıin ádeıi qysqartqandaı kórinetin-di; sondaı-aq onyń sur tústi tóstartqyshy men kóılegi bar-tyn. Qyryqtan asqany aıqyn ańǵarylyp turǵanymen, ony jasamys áıel dep aıtýǵa áste bolmaıtyn, al shyndyǵynda bul qaıraty qaıtpaǵan, áli kúnge sheıin symbatty, deni saý, kúnqaqty áıel edi; óziniń qyzy men atqa salt mingen pajdy kórgen ol:

— Jaıshylyq pa, qyzym? Myna senor kim? — dep surady.

— Senora doná Teresa Pansanyń quldyǵy bolar beıbaq, — dep jaýap qatty shabarman.

Sosyn attan lyp etip sekirip tústi de, senora Teresanyń aldyna kelip aıryqsha qurmetpen tizerleı ketti.

— Qolyńyzdy berińiz, senora doná Teresa, — dep paj sózin sabaqtady, — Baratarıa aralynyń bas gýbernatory, senor don Sancho Pansanyń basybaıly zańdy zaıyby retinde qolyńyzdan óbýge ruqsat etińiz.

— Ah, marhabatty myrzam, jeter endi, qoıyńyzshy! — dep sóılep ketti Teresa. — Men saraı hanymy emespin, men — qarapaıym sharýa áıelmin, qarapaıym dıqannyń qyzymyn jáne áldenendeı bir gýbernatordyń emes, kezbe atqosshynyń zaıybymyn.

— Joǵa, qadirmendi hanym, — dedi paj kelispeı, — siz laıyqtylardan da laıyqty gýbernatordyń laıyqtylardan da laıyqty zaıybysyz, myna hattar men syılyq sonyń aıqyn dáleli.

Sony aıtyp, qaltasynan altyn ilgishegi bar marjan monshaqty alyp, Teresanyń moınyna taǵyp bergen ol sózin ármen jalǵady:

— Mynaý — senor gýbernatordyń haty, al ekinshi hat pen marjandy sizge senora gersogıná berip jiberdi, meni ózińizge attandyrǵan da sol.

Teresa melshıdi de qaldy, qyzy da sondaı kúı keshti; aqyry qyz bala bylaı dep til qatty:

— Osynyń bárine senor qojaıynymyz Don Kıhottyń tikeleı qatysy bolmasa, atymdy basqa qoıyńdar: gýbernatorlyq degendi me, álde graftyq degendi me, ákeme tartý etken tap sol kisi ekeni anyq — óıtkeni, ol muny oǵan talaı ret ýáde etken edi ǵoı.

— Durys aıtasyń, tap solaı, — dep qoshtaı ketti paj, — senor Don Kıhottyń sińirgen eńbegi arqasynda senor Sancho qazir Baratarıa aralynyń gýbernatory bop taǵaıyndalyp otyr, bul jaıynda hattan oqyp bilýge bolady.

— Maǵan hatty oqyp berińizshi, myrza, — degen ótinish aıtty Teresa, — ıirýge kelgende qolym qolyma juqpaıdy, al oqýǵa kelgende oqtaý jutqandaı bop qalam.

— Men de, — dedi Sanchıka. — Tura turyńyzdar, men qazir saýaty bar bireýdi: ne sváshennıktiń ózin ne bakalavr Samson Karraskony shaqyryp kele qoıaıyn, — olar qýana-qýana keledi, óıtkeni ákem jaıyndaǵy habarǵa yntyq ekenderi kúmánsiz.

— Olardy shaqyrýdyń qajeti joq, — dep qarsylyq bildirdi paj. — Meniń jip ıire bilmeıtinim ras, biraq esesine oqı bilem jáne sizderge hatty oqyp berem.

Shynynda da ol ony bastan-aıaq oqyp berdi, alaıda atalmysh hat ilgeride keltirilgendikten bul jerge ony ornalastyrmaımyz; odan soń ol qaltasynan gersogıná jazǵan mynadaı mazmundaǵy hatty shyǵardy:

«Dosym Teresa! Zaıybyńyz Sanchonyń jan-dúnıesi men aqyl-parasatynyń aıryqsha qasıetteri kúıeýim gersogqa ony sansyz kóp aralynyń birine gýbernator etip taǵaıyndaý jóninde ótinish aıtýyma túrtki boldy jáne soǵan májbúr etti. Maǵan onyń jaı ánsheıin gýbernator emes, naǵyz marqasqa ákim ekendigi jóninde málimet kelip tústi, árıne, buǵan ózim de, kúıeýim gersog ta qatty qýanyp qaldyq. Gýbernator tańdaýda qatelik jibermegenim

úshin Qudaıǵa rızashylyǵym sheksiz. Óıtkeni, bilip otyrǵanyńyz artyq bolmas, senora Teresa, jaqsy basshylar óte sırek kezdesedi, al Sanchonyń óte jaqsy basqaratyny sonsha, ózim de sondaı jaqsy ákim atansam armanym bolmas edi.

Ózińizge, aıaýly hanym, altyn ilgishegi bar marjan monshaq joldap otyrmyn; Sizge tipti Shyǵystyń jaýharlaryn syılaýdan da bas tartpas edim, biraq qolymyzda bardy qanaǵat tutamyz ǵoı. Keıin ózińizben tanysyp, dostasyp keterimiz kámil. Onyń bári de bir

Qudaıdyń erkinde. Qyzyńyz Sanchıkaǵa menen sálem aıtyńyz jáne daıyndalyp júrýin eskertińiz: kúnderdiń kúninde ony bir aqsúıekke turmysqa berem.

Estýimshe, sizdiń jaqta eresen iri emen jańǵaǵy kóp desedi: maǵan jıyrma shaqtysyn berip jiberińizshi, bulardy ózińiz jınaǵanyńyzdy qurmetpen eske alyp júrer edim; hal-jaıyńyz qalaı ekeni jaıynda, qalaı turyp jatqanyńyz jóninde maǵan egjeı-tegjeıli jazyp jiberińiz. Eger áldeneden muqtajdyq kórip júrseńiz, bir aýyz tilek aıtsańyz boldy, tilegińiz sol boıda buljytpaı oryndalady. Jaratqan ózi jar bolsyn Sizge.

Meniń qamal-saraıymda jazyldy.

Ózińizdi erekshe syılaıtyn dosyńyz gersogıná».

— Ah, — dep aıqaılap jiberdi Teresa hat oqylyp bolǵannan keıin, — bul netken qaıyrymdy, qarapaıym jáne sypaıy senora edi! Mundaı senoralarmen adamsha syılasyp, tatý-tátti turmys keshýge bolady, al bizdegi dvorán áıelderdiń surqy tipten basqa, olar dvorán bolǵandyqtan mańymyzdan eshkim júrmeýge tıis dep oılaıdy, al shirkeýge barǵanda tipten mardymsyp ketetini sonsha — olardy koroleva eken dep qala jazdaısyń; sharýa áıelge kóz tastaýdyń ózi olarǵa qorlyq sekildi, al mynaý, kórmeısiz be, qandaı súıkimdi senora: ózi — gersogıná, al meni dosym dep ataıdy jáne maǵan ózimen teń adamsha hat jazady, bul nıeti úshin qudaı ony kúlli Lamanchadaǵy eń bıik laýazymmen teńgergeı-daǵy. Al, emen jańǵaqtyń, marhabatty myrzam, aıaýly hanymǵa men tutas bir dorbasyn jáne jurt tańǵalyp, talyp túserdeı eń irilerin, jiberem. Al, ázirshe, Sanchıka, senorǵa kútim jasa, atyn jaıǵastyr, saraıdan jumyrtqa ákel, sosyn shoshqa maıyn kóp qylyp týra — jaqsylap qonaq eteıik ony, eńbegi sińdi onyń buǵan: bizge óte jaqsy habar ákeldi, ózi de jaqsy jigit eken, al men oǵan deıin kórshi áıelderge kirip shyǵaıyn, qýanyshymmen bóliseıin olarmen, sosyn sváshennıgimiz ben shashtaraz maese Nıkolasqa soǵaıyn — olar ákeńmen baıaǵydan dos-jar bolatyn, áli dos-jar bop qalyp otyr.

— Jaraıdy, apa, — dedi Sanchıka, — biraq tek, umytpa, alqanyń jartysyn maǵan beresiń, — alqanyń bárin bir ózińe jiberetindeı senora gersogıná sonshalyqty sý mı emes shyǵar.

— Bul túgelimen seniki bolady, qyzym, — dedi Teresa, — tek kishkene shyda, eki-úsh kún ózim taǵa turaıyn, — shynymdy aıtsam, buǵan qarasam boldy, qýanyshtan júregim atqaqtap ketedi.

— Myna jol qapshyqta ne jatqanyn kórseńizder, — dep ilip áketti paj, — ekeýińiz de odan kem qýanbaısyzdar: onda sapaly shuǵadan tigilgen shekpen jatyr, gýbernator muny bir-aq ret ańǵa kıgen, endi senora Sanchıkaǵa jiberip otyr.

— Ol meniń myń jyldyq ıgiligime jaraǵaı, — dedi Sanchıka, — ony maǵan alyp kelgen adamnyń da sonsha jyl, al eger qalasa, tipti bir myń emes, eki myń jyl ǵumyr keshýin tileımin.

Budan soń Teresa alqasyn moınyna taqqan qalpy úıden ytqyp shyqty da, hattardy saýsaǵymen dabyl qusatyp shertkilegen kúıi júgire jóneldi; oıda joqta oǵan sváshennık pen Samson Karrasko ushyrasa ketti, olardyń aldynda bul aıaǵyn bıleı basyp turyp mynany aıtty:

— Bizdiń de kúnimiz týdy! Endi biz gýbernatormyz! Senbeseńizder, osy araǵa eń kerbez degen dvorán áıeldi alyp kelińizder, jynyn basyp bereıin!

— Saǵan ne bolǵan, Teresa Pansa? Nege bulaı qutyryp júrsiń jáne qolyńdaǵy myna qaǵazdaryń nemene?

— Bul eshqandaı da qutyrý emes, al qolymdaǵy — gersogınálar men gýbernatorlardyń hattary, moınymda “Qudaı anany” oqıtyn keremet kórkem marjan, “Ákemizdi” oqýǵa arnalǵan — altynnan quıylǵan monshaqtar, al meniń ózim — gýbernator aıymymyn.

— Ne dep turǵanyńdy bir qudaıdyń ózi biledi, Teresa, biz seni túsinýden qaldyq.

— Mine, kórińizder, onda, — dedi Teresa.

Osyny aıtyp, olarǵa hattardy usyndy. Sváshennık bulardy Samson Karraskoǵa daýystap oqyp berdi, sosyn ekeýi buǵan qatty tańyrqanyp, bir-birine kóz tastap qoıdy, al bakalavr hattardy kim ákelgenin surady. Teresa ekeýin úıine baryp, shabarmandy óz kózimen kórýge shaqyrdy: ol ózi jigit emes, altyn, maǵan taǵy bir baǵa jetpes syılyq alyp keldi, degendi aıtty. Sváshennık onyń moınynan alqany sheship aldy da, aýdaryp-tóńkerip muqıat qarap shyqty, sosyn munyń naǵyz marjan ekenine ábden ılanǵannan keıin, taǵy da qaıran qalyp, bylaı dedi:

— Dinı dárejemmen ant eteıin, bul hattar men syılyqtar jaıynda ne aıtarymdy da, qandaı dolbar jasarymdy da bilmeımin: naǵyz marjan ekenin kózimmen kórip, qolymmen sezip turmyn, sonymen bir mezgilde áldebir gersogınányń ózine jıyrmashaqty emen jańǵaǵyn berip jiberýin ótingen hatyn da oqyp turmyn.

— Al, sheship kór munyń jumbaǵyn! — dedi Karrasko da ańtarylyp. — Ne isteımiz endi, baryp shabarmanmen tanysaıyq: daǵdarystan shyǵýymyzǵa, bálkim, sonyń kómegi tıip qalar.

Osyǵan bátýalasqannan keıin Teresa olardy úıine ertip bardy. Olar kelgende paj atyna suly elep jatyr edi, al Sanchıka qonaqty tamaqtandyrmaq bop, jumyrtqaǵa aralas qýyrylatyn maıdy týrap jatqan; shabarmannyń syrt pishini men kıgen kıimi sváshennık pen bakalavrǵa jaqsy áser qaldyrdy; olar buǵan sypaıygershilikpen bas ıdi, bul da sóıtti, odan soń Samson Don Kıhot pen Sancho Pansa jaıynda ne jańalyq baryn surady: Sancho men senora gersogınányń hatyn oqyǵandaryn, alaıda Sanchoǵa tıgen neǵylǵan gýbernatorlyq ekenin túsinbeı dal bop qalǵandaryn aıtty, onyń ústine oǵan araldaǵy gýbernatorlyq berilgenin, al shyntýaıtyna kelgende, Jerorta teńizindegi barlyq aral túgeldeı nemese túgelge jýyq uly mártebeli aǵzamnyń menshigine jatatynyn qulaqqaǵys etti. Paj onyń bul saýalyna bylaı dep jaýap qatty:

— Senor Sancho Pansanyń gýbernator ekendiginde eshqandaı kúdik-kúmán bolmaýǵa tıis. Al, endi ol qaı jerde gýbernatorlyq etip jatyr — aralda ma álde basqa aımaqta ma, onyń jaıyn bile qoımaıdy ekem. Áıteýir, qaramaǵynda myńnan astam adam mekendeıtin qala bar ekenin aıtsam da jetkilikti bolar. Al, emen jańǵaǵyna kelsek, senora gersogıná óte qarapaıym, tákapparlyq degennen múldem ada...

Toq eteri, sharýa áıelden emen jańǵaǵyn suraýdy ol ózine aıyp sanamaıdy, tipti bir joly kórshi seloǵa adam jiberip, taraǵyn ýaqytsha ustaı turýǵa bir áıelge ótinish aıtqan da kezi bolǵan.

— Bile júrgen artyq etpes, myrzalar, bizdiń Aragondaǵy nebir aıtýly aqsúıek hanymdardyń ózi de Kastılıadaǵydaı pań, ór kókirek emes: shetinen sypaıy, shetinen synyq.

Osy áńgimeniń kezinde júgire basyp ishke Sanchıka kirdi, etegin toltyryp jumyrtqa alyp kelipti.

— Aıtyńyzshy, senor, — dep surady ol, — gýbernator atanǵaly beri ákeıim uzyn balaqty shalbar kıip júrgen shyǵar, solaı ma?

— Kóńil aýdarmappyn, sirá, uzyn bolýǵa tıis, — dep jaýap qatty paj.

— Qudaı-aı! — dep daýystap jiberdi Sanchıka. — Quıyp qoıǵandaı shaq shalbar kıgen ákeıimdi kóretin kún bolar ma eken! Aıtsam senbeısizder ǵoı: ákem uzyn shalbar kıip júrse dep quıttaı kezimnen arman etýshi em!

— Aman bolsańyz kóresiz áli, — dep jubatty ony paj. — Ótirik aıtsam ońbaı keteıin, ákeńizdiń gýbernatorlyǵy áli de kem degende eki aıǵa sozylsa, istiń qazirgi barysyna qaraǵanda, bul bul ma, áli onyń jol-sapar betperdesin kıip júrgenine de kýá bolarymyz haq.

Malaıdyń kelemesh qylyp turǵany sváshennık pen bakalavr nazarynan tys qalǵan joq, biraq marjannyń jalǵan emestigi men Teresa olarǵa kórsetip te úlgergen ańshy kıimi munyń saıqymazaqtyǵymen múldem qabyspaıtyn; al Sanchıkanyń armany, ásirese Teresanyń myna tómendegi sózi olardy kúlkige qaryq qyldy:

— Senor sváshennık! Madrıdke nemese Toledoǵa bizden bireý-mireý barmaı ma eken, raqymshylyq jasap, sony bilip bere alasyz ba: ózime dóp-dóńgelek jańa fıjma, onyń ishinde de eń táýirin jáne sońǵy modamen jasalǵanyn, satyp ákelýge ótinish aıtqym keledi. Shyn sózim, gýbernator kúıeýimniń abyroıyna qylaý túsirmeýge hal-qadarymsha tyrysyp baǵýǵa tıispin. Kerek deseńiz, shyn ashýlansam bir kúni astanaǵa ózim attanam, oǵan qosa basqa jurttan sorly kórinbes úshin kúımege minip júrem. Kúıeýińiz — gýbernator ma, endeshe — minekeıińiz: satyp alyńyz da minińiz kúımege!

— Álbette, solaı, apataı! — dep sańq ete qaldy Sanchıka. — Qudaı tek soǵan tezirek qolyńdy jetkizse eken, sosyn sheshemmen, ıaǵnı gýbernator aıymymen birge kúımege minip anda-mynda baryp júrgenimdi kórgender ishi kúıip: “Qaraı gór mynany, pálen-páshtýan, kir-qojalaq shunaq qar, papessa qusap, kúımede shaljıyp otyr!” deı bersin. Oqasy joq, olar balshyqty shylp-shylp keship bara jatady, al men aıaǵymdy sýlamaı, kúımemen zyrǵytyp óte shyǵam. Dúnıedegi ósekshi ataýlyǵa, qanshasy bolsa sonshasynyń bárine túgel túkirgenim bar: maǵan keregi jylylyq pen jaılylyq, aýzyna kelgendi ottaı bersin bylaıǵy jurt. Durys pa, apa, aıtyp turǵanym?

— Durys bolǵanda qandaı, qyzym! — dedi Teresa. — Osyndaı qýanyshqa, tipti budan da zoryraǵyna, keneletinimizdi meıirban meniń Sanchom aldyn-ala aıtyp edi ózime, qara da tur, qyzym, men áli grafınıa da bolarmyn: qudaı berse qulaı beredi degen emes pe. Meıirban ákeńnen, — ákeńdi, sondaı-aq, mátel ataýlynyń atasy deýge de bolady, — mynadaı mátelderdi talaı estigenim bar edi: baspaq bergen eken, dereý bas jibin baıla; gýbernatorlyqty berse — al, graftyqty berse — jarmas; bir táýir zatty “ala ǵoı” dese, al da qaltańa sala ǵoı. Baqyt pen baılyqtan quralaqan qalǵyń kelse, olar qaqpańdy qaqqanda turýǵa erinip buıyǵyp jata ber!

— Shynymen-aq mardymsyp, dandaısyp ketken kezimde jurttyń men jaıynda ne aıtatynynda sharýam qansha? — dep sóz qystyrdy Sanchıka. — Tóbetke tóbeteı kıgizseń, ıtterdi ıt eken demeıdi.

Myna áńgimeni tyńdap turǵan sváshennık bylaı dedi:

— Pansanyń shańyraǵyndaǵylar ózimen birge bir dorba maqal ala týady ǵoı deımin: qaı-qaısysynyń da kez-kelgen ýaqytta, kez-kelgen oraıly sátte ýytty sózdi ýystap tókpeıtini joq.

— Durys aıtasyz, — dedi paj. — Senor gýbernator Sancho da óne boıy maqaldap sóıleıdi, onysyn árdaıym oryndy qoldana bermegenimen, tyńdaǵan jurt oǵan qashan da tánti bolady, gersog pen gersogıná da onyń bul ǵadetin barynsha qoldap otyrady.

— Sonymen, marhabatty myrzam, — dep sóılep ketti bakalavr, — Sanchonyń gýbernator ekeni anyq jáne bul dúnıede onyń zaıybyna hat jazyp, oǵan syılyq joldaıtyn gersogıná bar degenińizden tanbaı otyrsyz ǵoı, solaı ma? Alaıda, bul syılyqtardy qolymyzǵa ustap kórip, hattardy oqyǵanymyzben, qaıtken kúnde de, báribir, buǵan sene almaı turmyz, bizdiń oıymyzsha, munyń bári jerlesimiz Don Kıhottyń oılap tapqan bálesi sekildi: olaı deıtinim, ol qaı qareketiniń de sıqyrshylyq aıasynda jasalyp jatatynyna senip alǵan adam ǵoı. Osy sebepti, elesten jaralǵan elshimisiz álde et pen súıekten jaralǵan adambysyz — kim ekenińizge kámil kóz jetkizý úshin, shynymdy aıtsam, deneńizdi qolymmen sıpap, ustap kórgim keledi.

— Buǵan aıtarym mynaý ǵana, senorlar, — dep jaýap qatty paj, — men — shyn mánindegi elshimin, senor Sancho Pansa — shyn mánindegi gýbernator, qojaıyndarymnyń, gersog pen gersogınányń, oǵan gýbernatorlyqty tartý etýge múmkindigi bar edi jáne shyn máninde de ony oǵan tartý etti de, sondaı-aq, estýimshe, atalmysh Sancho Pansa araldy oıdaǵydaı basqaryp jatyr, al bul iske tylsym kúshtiń aralasy bar ma, joq pa — ol jaǵyna, myrzalar, ózderińiz baǵa berińizder, budan ózge men eshteńe de bilmeımin jáne osyǵan basqa eshnársemen emes, ata-anamnyń ómirimen ant etem, al olardyń áli kózi tiri, olardy janymdaı jaqsy kórem ári ardaq tutam.

— Bálkim, bul solaı da shyǵar, — dedi bakalavr, — alaıda, dubitat Augustinus⁴¹.

— Sengilerińiz kelmese, senbeı-aq qoıyńyzdar, — dedi paj, — biraq jańaǵy aıtqanymnyń bári — aqıqat shyndyq jáne maıdyń sý betinde qalqyp júretini sekildi, shyndyq ta árdaıym jalǵandyqtyń betine qalqyp shyǵady, al sózime senbestik bildirseńizder, istegen isimdi kórińizder. Arańyzdan bir adam menimen birge barsyn, qulaǵy shanbaǵanǵa kózi kýá bolady sonda.

— Joǵa, odan da men baraıyn, — dep lyp etti Sanchıka. — Atyńyzdyń saýyryna otyrǵyzyp alyńyz meni, senor: áketaıymdy sondaı keremet saǵynyp júrmin.

— Gýbernatordyń qyzyna topyrlatyp nóker ertpeı, kúımesiz, zembilsiz, sybaı-saltań júrgen jaraspaıdy.

— Qudaı aqy, maǵan máshige minip júrgen ne, kúımege minip júrgen ne, báribir, — dep renish bildirdi Sanchıka. — Men tipten kúı talǵamaımyn!

— Jap aýzyńdy, qyzym, — dedi Teresa, — ne aıtyp, ne qoıǵanyńdy óziń de bilmeısiń: senordyń sózi óte oryndy. Qazirgi jaǵdaı basqa: ákeń — ánsheıin Sancho bolsa, sen de — Sanchasyń, al gýbernator bolsa, sen — senorasyń. Osy sózimde aǵattyq joq-aý deımin.

— Senora Teresanyń bul tujyrymy tipti ózi oılaǵannan da góri ómirsheń, — dedi paj. — Maǵan tamaq berseńizder, sosyn ruqsat etseńizder, qarańǵy túskenshe jetip alaıyn dep em.

Sol arada sváshennık oǵan bylaı dedi:

— Sizden ózimmen birge tamaqtanýyńyzdy ótinem, meıirban myrza, áıtpese senora Teresa baryn salyp baqqanymen, siz sekildi qadirmendi qonaqqa laıyqty dastarqan jaıa almas.

Paj áýeli bas tartqan, biraq aqyr aıaǵynda barǵanyn jón kórdi, sóıtip qonaqasy barysynda shabarmannan Don Kıhot pen onyń is-áreketiniń jaı-japsaryna meılinshe qanyǵý múmkindigine ıe bolǵanyna qýanǵan sváshennık ony úıine ertip ketti.

Bakalavr Teresa úshin jaýap hattar jazýǵa tilek bildirgen, alaıda Teresa bakalavrdyń óz sharýasyna aralasqanyn qalamady, óıtkeni onyń mazaqqumar neme ekenin biletin, osy sebepti shirkeýdegi saýatty qyzmetshige taba nan men eki jumyrtqa apardy da, ol buǵan eki hat jazyp berdi, onyń bireýi — kúıeýine, ekinshisi — gersogınáǵa arnalǵan edi: bul hattarda Teresanyń ózine tán aqyl-parasatynyń taby bar-dy jáne osynaý teńdesi joq hıkaıada keltiriletin basqa hattardyń eń nashary da bular emes-ti, al muny alda baıandalatyn jaılardan ańǵarýǵa bolady.

Lİ taraý

Sancho Pansanyń gýbernatorlyǵyn qalaı jalǵastyrǵany jaıynda jáne basqa da shyn mánindegi qyzyqty oqıǵalar jóninde.

Gýbernator óz aralyn aralap shyqqan túnnen keıingi tań da atty; bul túndi aǵa malaı uıqysyz ótkizdi, sebebi kıimin aýystyryp kıgen qyzdyń shyraıly álpeti men shynardaı symbaty kóz aldynda kólbeńdep turdy da qoıdy, al úı basqarýshy bolsa, túnniń qalǵan bólegin qojaıyndaryna hat jazýǵa jumsap, olarǵa Sancho Pansanyń istegen isi men aıtqan sózin búge-shigesine deıin jetkizdi, óıtkeni gýbernatordyń aqyl-parasat pen aqymaqtyq qoıyrtpaǵy túrinde kórinis bergen lebizi men qareketi muny ózine tán ereksheligimen qaıran qaldyrǵan-dy. Aqyry senor gýbernator uıqysynan oıandy, sosyn oǵan, dáriger Pedro Qatybezeronyń nusqaýyna sáıkes, tańǵy asqa azdaǵan tosap pen birneshe jutym salqyn sý berildi, Sancho mundaı tańǵy asty nannyń bir kesegi men júzimniń bir shoǵyna qýana-qýana aıyrbastaǵan bolar edi; alaıda taǵam túrin tańdaý erki óz qolynda emestigin kórgendikten, júregi qanshalyqty jabyrqap, asqazany qanshalyqty qasiret shekkenimen, Pedro Kanypezeronyń az kólemdegi ári meılinshe jeńil taǵam oı jumysyn jandandyra túsedi, al bılik basynda turǵan jáne mańyzdy qyzmet atqaratyn, tán qýatynan góri jan qýaty kóbirek qajet bolatyn adamdarǵa bul aıryqsha qajet qasıet degen dáleldemelerine moıyn usynýyna jáne den qoıýyna týra keldi.

Osyndaı sofıstıkaǵa qaramastan, Sanchonyń qaryny shuryldaǵany qoıar bolmady jáne shydas bermegeni sonsha, gýbernatorlyqqa da, tipti sony ózine tartý etken adamǵa da ishteı qarǵys jaýdyrýmen boldy; tosap jegenimen toıat tappaǵan ol, áıtse de, qazylyq jasaýǵa qaıta kiristi, sóıtip oǵan alystan kelgen bireý aldymen júginip, úı basqarýshy men basqa da malaılar qatysyp turǵan jerde mynadaı jaıdy aıtty:

— Senor! Bir adamnyń ıeligi aǵyny qatty ózen arqyly eki bólikke bólingen. (Sózimdi muqıat tyńdaýdy suraımyn, myrzalar, sebebi bul óte mańyzdy ári kúrdeli másele.) Al, ózenniń ústinen kópir salynǵan, sol araǵa, kópirdiń janyna, dar aǵashy ornatylǵan, ol jerde tórt adam qazylyq etetin sot májilis qurady jáne olar ózenniń, kópirdiń, sondaı-aq kúlli ıeliktiń ıesi bekitken zańnyń negizinde úkim shyǵarady, al zańda: “Bul ózennen kópir arqyly ótetinderdiń qaı-qaısysy da qaıda jáne qandaı sharýamen bara jatqany jaıynda ant iship turyp málim etýge mindetti, kimde-kim shynyn aıtsa, ony ótkizip jiberý kerek, al kimde-kim ótirik aıtsa, eshqandaı aıaýshylyq jasamaı osy aradaǵy dar aǵashyna asý kerek”, delingen. Bul qatygez zań keńinen jarıa etilgen kezden beri kóp adam kópir arqyly arǵy betke ótip te úlgerdi, óıtkeni júrginshiler shynyn aıtyp turǵanyna kózi jetken sottar olarǵa ruqsat bergen-di. Sóıtip júrgende bir kúni áldebireý kelip, ant-sý ishkennen keıin: ant etem, men munda ózimdi myna turǵan dar aǵashyna assyn dep keldim, basqa eshqandaı maqsatym joq, dep málimdeıdi. Ant ústinde aıtylǵan bul sózden sottar abdyrap qalady: “Eger buǵan bógeýil jasamaı, ármen kete berýine ruqsat etsek, onda bul onyń antyn buzǵany bop shyǵady jáne zańǵa sáıkes ólim jazasyna kesilýge tıis; sondaı-aq ony birden darǵa asýymyzdyń da jóni joq, sebebi ol munda ózin darǵa tartsyn dep kelgeni jaıynda ant ishti ǵoı, endeshe antynyń shyn ekendigi rastalady, sondyqtan atalmysh zańǵa sáıkes ony ótkizip jibergen durys”, desip lajyn taba almaıdy. Bul adamǵa sottar qandaı amal qoldanýy kerek, sizden suraıyn degenim de osy edi, senor gýbernator, — olar áli kúnge sheıin bir jaǵyna shyǵa almaı daǵdaryp otyr. Sizdiń ushqyr oı, tereń parasat ıesi ekenińizden qulaǵdar bolǵannan keıin osynaý bytysyp-shatysqan shym-shytyryq is jaıynda pikir bildirýińizdi qalap, ózderiniń atynan ótinish aıtýym úshin sizge meni arnaıy jiberdi.

Sancho buǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Shynymdy aıtsam, sot myrzalar seni maǵan jibermeı-aq qoısa da bolatyn, óıtkeni men suńǵylalyǵymnan góri mıǵulalyǵym basym adammyn, sóıte turǵanymen, mán-jaıyna qanyǵyńqyraýym úshin ony maǵan taǵy bir márte baıandap bershi: bálkim, bir ushtyǵyn ustap ta qalarmyn.

Habarshy bárin bastan-aıaq qaıtalap aıtyp berdi, odan soń Sancho mynadaı túıin túıdi:

— Bul istiń sheshimin qınalmaı-aq tabam ǵoı dep oılaımyn, atap aıtqanda: álgi adam darǵa tartylý úshin keldim dep ant-sý iship tur, eger ony darǵa assaq, onda onyń anty jalǵan bolmaǵany, sol sebepti ony zań boıynsha arǵy betke ótkizip jiberý kerek, al eger ony darǵa aspasaq, onda ol ótirik aıtqan bop shyǵady, demek, atalmysh zań boıynsha ol darǵa asylýǵa tıis.

— Senor gýbernator meılinshe salıqaly pikir aıtty, — dedi habarshy, — bul istiń jaıyn budan artyq tereń túsiný de, tolyǵyraq qamtý da múmkin emes, buǵan esh kúmán joq.

— Toq eteri bylaı, — dep Sancho sózin sabaqtady, — adamnyń shyndyqty aıtqan bólegin olar ármen qaraı ótkizip jibersin, al ótirik aıtqan bólegin darǵa assyn, osylaı istegende ǵana kópirden ótý jónindegi ereje múltiksiz oryndalady.

— Ondaı jaǵdaıda, senor gýbernator, — dep qarsylyq bildirdi habarshy, — bul adamdy shynshyl jáne sýaıt delinetin eki bólikke qaq jarýǵa týra keledi ǵoı; óıtip qaq jaratyn bolsaq ol mindetti túrde óledi, munyń saldarynan zańnyń birinshi baby da, ekinshi baby da oryndalmaı qalady, al zań bolsa, óz tártibin ózgertpeı iske asyrýdy talap etip tur.

— Áńgime bylaı, shyraǵym, — dedi Sancho, — bálkim, men topas shyǵarmyn, biraq myna júrginshiń ólim tabýǵa qanshalyqty laıyqty bolsa, aman qalyp, kópirden ótýge de sonshalyqty laıyqty: óıtkeni, shyndyq ony qutqaryp alsa, ekinshi jaǵynan, ótirik ony ólim jazasyna kesedi, endeshe, meniń baılamym mynaý jáne muny ózińdi maǵan attandyrǵan senorlarǵa aıtyp bararsyń: álgige úkim shyǵararlyq ta, sondaı-aq aqtap alarlyq ta jeleý tepe-teń bolǵandyqtan, durysy ony ótkizip jibersin, sebebi qatygezdik jasaǵannan góri qaıyrymdylyq jasaǵan durys. Osy sheshimniń sońyna qolymdy oılanbastan-aq qoıǵan da bolar em, biraq qol qoıa bilmeımin. Bul aıtqandarymnyń bárin ózim oılap tapqan joqpyn, aralǵa attanar aldynda myrzam Don Kıhottyń aýzynan estigen sansyz kóp aqyl-keńesimniń biri oıyma orala ketti, atap aıtqanda: kúmándi jaǵdaılarda meıirimdilik jasaýǵa beıildi bolý kerek, degen edi ol, mine, qudaı sátin salyp, osy keńes esime túse ketti jáne qarastyryp otyrǵan isimizge de ózi suranyp tur.

— Jón, — dedi úı basqarýshy, — lakedemondyqtarǵa zań jasap bergen Lıkýrgtiń ózi de ataqty Pansadan artyq sheshim shyǵara almas edi dep oılaımyn. Osymen tańerteńgilik májilisimizdi támamdaımyz, sosyn men senor gýbernatorǵa túski asqa ne qalasa sony ákep berý jóninde qolma-qol tártip berem.

— Aq-adal shynymdy aıtsam, ózime keregi de sol bop tur, — dep málim etti Sancho. — Maǵan tek toıyp ishetin tamaq berińizder, odan soń ne qıly bytysqan báleli istiń báriniń de sheshimin op-ońaı taýyp berem.

Úı basqarýshy sózinde turdy: mynadaı jón biletin, ańǵarympaz gýbernatordy ashtan qatyrýǵa ar-uıaty jibermedi, oǵan qosa qojaıyn uıǵarymy boıynsha oǵan Sanchony taǵy bir márte áýrege salý ǵana qalǵan-dy, odan soń bárin doǵarmaq bolatyn. Sóıtip, dáriger Qıantúkpirıonyń ereje-nusqaýyna qasaqana túrde tyńqıa toıyp alǵan Sanchonyń ústelden endi tura bergeni sol edi, Don Kıhottyń gýbernatorǵa jazǵan hatyn alyp shabarman da kelip jetti. Sancho hatshyǵa ony áýeli ishteı oqyp shyǵýǵa, eger qupıa eshteńe bolmasa, daýystap oqyp berýge ámir etti. Hatshy buıryqty oryndap, hatqa kóz júgirtip shyqqan soń:

— Bul hatty daýystap oqýǵa bolady, óıtkeni senor Don Kıhottyń ózińizge arnaǵan sóziniń bári de altyn áriptermen kestelenýge laıyqty, — dedi. — Munda bylaı delingen:

«Jibergen qatelikteriń men aǵattyqtaryń jaıynda estirmin dep júrgem, dostym Sancho, onyń ornyna tapqyrlyqtaryń týrasynda qulaǵdar boldym, kedeıdi ushpaqqa shyǵaratyn, keshsheni kemeńgerge aınaldyratyn Jaratqan ıemizge, sol úshin aıryqsha alǵys aıtyp, minájat ettim. Maǵan tolyqqandy adam retinde bılik júrgizip jatqanyń jóninde jáne sondaı adam bola tura momaqandyǵyńmen tilsiz maqulyqty eske salatynyń jaıynda habar túsip jatyr, alaıda bilip qoıǵanyń artyq bolmas, Sancho, óz bıligińdi nyǵaıtý úshin kóp rette týa bitti kónpistigińe kereǵar áreket jasaýyń qajet bolady, sebebi joǵary laýazym ıesi atanǵan adamǵa záýzatynyń nasharlyǵy tejeý sap otyratyn jaılarǵa qulaq aspaı, osy joǵary dárejesine laıyq minez kórsetý kerek. Jaqsy kıinip júretin bol, adam kórki shúberek, aǵash kórki japyraq, degen ǵoı. Árıne, bul tula boıyńa toltyryp syldyrmaq taq, sánqoılan nemese sot qyzmetin atqara turyp, áskerı adamsha kıin degen sóz emes, qoǵamda alyp otyrǵan ornyń talap etetindeı dárejede, atap aıtqanda: muntazdaı taza kıinip júrýge tıissiń.

Basqaryp otyrǵan halqyńnyń súıispenshiligine ıe bolý úshin seniń eki nárseni esten shyǵarmaǵanyń abzal bolar edi: birinshiden, jurttyń bárine kishipeıildik kórsetkeniń jón (jalpy, bul týrasynda ózińe aıtqan da edim); ekinshiden, azyq-túlik qorynyń mol bolýyna qam jasaýyń kerek, óıtkeni kedeılerdi ashtyq pen qymbatshylyqtan artyq qatty ashyndyratyn eshteńe joq.

Shamadan tys kóp jarlyq shyǵarma, shyǵara qalsań, paıdaly bolýy jaǵyn qarastyr; eń bastysy — bulardyń qoldanylýy men oryndalýyn qadaǵala, óıtkeni oryndalmaıtyn jarlyq ta bir, múldem shyǵarylmaǵan jarlyq ta bir; ol óz aldyna, mundaı jaǵdaı jurtty: ákimniń jarlyq shyǵarýǵa aqyly jetti, qolynda bılik baryn sezindi, biraq ony qoldanýǵa májbúr ete almady, batyly jetpedi, degen oıǵa ıtermeleıdi; rasynda da, úreı týdyratyn, biraq iske asyrylmaıtyn zań da dóńbekke, ıaǵnı kólbaqalar patshasyna uqsas: áý basta ol baqalardyń záre-qutyn alǵanymen, artynan olar buǵan qorsyna qarap, basyna áńgir-taıaq oınata bastaǵan-dy. Jaqsy ádetterge týǵan áke, jaman ádetterge ógeı áke bol. Árdaıym qatal nemese árdaıym jaıdary bolma — osynaý eki shektiń ortasyn tańdap al, kemeńgerliktiń belgisi — orta jolmen júrý. Abaqtylarǵa, qasaphanalar men bazarlarǵa baryp tur; gýbernatordyń mundaı oryndarda tóbe kórsetýiniń mańyzy aıryqsha zor: bul — isteriniń tezirek birjaqty bolýynan úmitti tutqyndardyń kóńilin jubatady, bul — qasapshylardyń qutyn qashyrady, onyń kózinshe olar kem ólsheýden tyıylady; osyndaı sebepterge baılanysty bul, sondaı-aq, alypsatar áıelderdiń de apshysyn qýyrady. Eger qulqynqumar, mansapqumar nemese táttiqumar (al seni ondaı dep oılamaımyn) bolsań, onda munyńdy baıqatpa, óıtkeni birden kózge uratyn mundaı jaman ádetińdi bilgen kópshilik qaýym men qosshylaryń ony dáıim betińe basatyn bolady jáne aqyr sońynda ózińdi taqtan qulatyp tynady. Aralǵa attanaryń aldynda jazbasha túrde bergen aqyl-keńesimdi baısaldylyqpen baǵamdap, qaıta-qaıta oı eleginen ótkizip otyr, eger osyny buljytpaı oryndasań, ákimderge adym attaǵan saıyn jolyǵatyn kedergiler men qıynshylyqtardy jeńýde munyń ózińe qandaı baǵa jetpes kómek kórsetetinine áli-aq kóziń jetedi. Gersog pen gersogınáǵa hat jaz, rızashylyǵyńdy aıt — jaqsylyqty bilmeýshilik órkókirektik týymy jáne dúnıedegi keshirilmes aýyr kúnálardyń biri; al endi ózin jarylqaǵan jandarǵa degen degen yrzashylyǵyn umytpaǵan adamnyń osynsha raqymshylyq jasaǵan jáne jasap ta jatqan Jaratqan ıemizge de alǵys jaýdyrary kámil.

Senora gersogıná zaıybyń Teresa Pansaǵa shabarman arqyly kıimińdi jáne arnaýly syılyǵyn berip jiberdi; áne keler, mine keler dep jaýabyn tosyp otyrmyz. Mysyqtardyń alas-kúlesi saldarynan oılamaǵan jerden murnym jaraqattanyp, biraz kún mazam bolmady, degenmen sońynan bári oıdaǵydaı aıaqtaldy, óıtkeni maǵan sıqyrshylardyń bir parasy zıan jasasa, ekinshi parasy ara túsedi.

Qol astyńda júrgen úı basqarýshynyń, óziń buryn kóńilińe kúdik alǵanyńdaı, Úshfaldıge uqsastyǵy bar ma eken, sony maǵan jazyp jiber; jalpy, qandaı kepke tap bolǵanyńnyń bárin maǵan habarlap tur: ekeýimiz óte jaqyn jerde turyp jatyrmyz ǵoı; onyń ústine, jýyq arada men mynadaı mamyrajaı tirlikten bas tartqaly júrmin, sebebi mundaı tirshilik maǵan qol emes.

Myna jaqta bir jaǵdaıat oraılasyp qaldy, sonyń qyrsyǵynan, shamasy, joǵary mártebelilerdiń kárine ushyraıtyn shyǵarmyn — osyǵan kóńilim ortaıyńqyrap júr; biraq endi buǵan eshteńe isteı almaısyń, óıtkeni barshaǵa belgili: amicus Plato, sed magis amica veritas⁴² degen naqyl sózge sáıkes, aqyr aıaǵynda, olarǵa unaıdy-aý nemese unamaıdy-aý degen ustanymmen emes, óz taǵdyrymnyń tańdaýymen eseptesýge tıispin. Álgi sózdi saǵan ádeıi latynsha jazyp otyrmyn, sebebi gýbernatorlyq etken ýaqytyńnyń ishinde bul tildi meńgerip te alǵan shyǵarsyń dep oılaımyn. Jaratqan jar bolsyn saǵan jáne bireý-mireý ózińe músirkeýshilikpen qaraıtyndaı jaǵdaıǵa ushyramaýyńa septigin tıgizsin.

Ózińniń dosyń

Lamanchalyq Don Kıhot».

Sancho zeıin sala tyńdady, sol arada turǵandardyń bári maqtap, tereń oıly hat eken, desti; odan soń Sancho ornynan turyp, hatshysyn shaqyryp, onymen birge jatyn bólmesine kirip kilttenip aldy; senor Don Kıhotqa jaýapty keıinge qaldyrmaı, qolma-qol qaıtarýǵa uıǵarǵandyqtan, hatshyǵa ózi, Sancho, ne aıtsa sonyń bárin sózbe-sóz qaǵazǵa túsirýdi ámir etti. Hatshy aıtqanyn buljytpaı oryndady, sóıtip jaýap hat mynadaı bop shyqty:

«Sharýanyń kóptigi sonsha, tipti basymdy qasýǵa da, tyrnaǵymdy alýǵa da mursham joq, sol sebepti tyrnaǵymnyń soraıyp ósip ketkeni sonsha, aıtýǵa aýyz barmaıdy. Aralda qalaı turyp jatqanym jaıynda osy kúnge deıin ózińizge habar bermegenime bola alańdamasyn dep muny Sizge, altynnan ardaqty senorym, men ózim jazyp otyrmyn; aıtaıyn degenim, myna aralda ekeýimiz ormandar men shól dalalarda tentiregen kezdegiden de qattyraq ashyǵyp júrmin.

Jaqynda senor gersog maǵan hat jazyp, aralymyzǵa qaıdaǵy bir jansyzdardyń ótip ketkenin jáne meni óltirmekshi ekenin aıtqan, áıtse de osy kúnge deıin maǵan tek jalǵyz bireýin — jańadan taǵaıyndalǵan gýbernatorlardyń bárin o dúnıege attandyrýy úshin osy jerde turaqty jalaqy tólenetin áldebir emshini ǵana anyqtaýdyń sáti tústi. Onyń esimi Pedro Qatybezero, al týyp-ósken jeri álde Tırteafýera ma, álde Qıantúkpirıo ma, birdeńe, biraq esiminiń ózi nege turady, taqsyr: janyńdy jahannamǵa jibere me dep qaradaı qorqasyń! Aıtýynsha, ol aýrýdy emdemeıtin kórinedi, tek onyń aldyn alýǵa tyrysatyn kórinedi, barlyq dertke qoldanatyn emi bireý ǵana: quddy qyrym etiń qalmaı aryqtaý qyzba aýrýynan qaterli emesteı, qashan qur súlderi qalyp qýrap bitkenshe naýqas dıeta, tek qana dıeta ustaný kerek! Bir sózben aıtqanda, ol meni ashtan qatyrǵaly júr, al meniń ókinishten ózegim órtenip barady: gýbernatorlyqqa barar aldynda bul jerden ystyq tamaq, salqyn sýsyn ishermin, goland aqjaımasy men qus tósekte raqattanyp jatarmyn dep oılap em ǵoı, munda keldim de osyndaı qatań tártippen ómir súre bastadym: qudaı-aý, qula túzdegi taqýadan aıyrmam bolsaıshy, al mundaı tirlikke yqylasym joqtyǵy sebepti kúnderdiń kúninde bárine qolymdy bir siltep betim aýǵan jaqqa kete baram ba dep qorqam.

Osy kúnge deıin eshkim maǵan alym-salyq ta ákelgen joq, tartý-taralǵy da bergen joq, ne sebepti bulaı ekenin túsine almaı dalmyn, óıtkeni osy aradaǵy bireýlerden, ádette, jańa gýbernator taǵaıyndalǵanda, anaý aralǵa kelip jetpesten buryn-aq turǵyndar oǵan kóp aqsha tartý etedi nemese nesıe beredi degendi, sondaı-aq mundaı syı-sıapat tek osy aradaǵy ákimderge ǵana emes, álemdegi ákim ataýlynyń bárine kórsetiledi degendi estigem.

Ótken túnde, araldy aralap júrgen kezimde, erkekshe kıingen súp-súıkimdi bir qyz ben áıelshe kıingen inisi kezikti. Álgi qyzǵa aǵa malaıym ǵashyq bop qaldy, oǵan úılengisi keletinin aıtty, al inisin ózim kúıeý bala qylmaq oıym bar; búgin aǵa malaıym ekeýimiz olardyń ákesimen, Dıego de la Lánmen, osy tóńirekte sóılespekshimiz: ol ózi ıdalgo jáne shynaıy hrıstıan, shynaıylyǵy sondaı, odan artyqty taba da almaısyń.

Ózińiz keńes etkendeı, bazarlarǵa baryp júrmin; keshe meniń kózimshe bir áıel jańǵaq satyp jatty: jańa pisken dep turǵan, men onyń jańa piskenderin dán salmaǵandarymen, shirigi bar eskilerimen aralastyryp jibergenin dáleldep berdim; jańǵaqtyń bárin jetimder mektebine jóneltýge buıyrdym — ondaǵylar munyń jónin tabady, al saýdager qatynǵa eki apta boıy bazarǵa attap baspaýǵa ámir ettim. Jurt bul isimdi óte oryndy dep tapty; bilip qoıǵanyńyz artyq bolmas, taqsyr, qalamyzdyń turǵyndary úshin dúnıede saýdager áıelden asqan ońbaǵan adam joq sekildi kórinedi, sebebi olardy arsyz, tasbaýyr ári betsiz janǵa balaıdy, ózim de sondaı oıdamyn: olaı deıtinim, bulardyń syryna basqa jerlerde júrgende meılinshe qanyqqan em ǵoı.

Senora gersogınányń zaıybym Teresa Pansaǵa hat jazǵanyna, sosyn ózińiz habarlaǵandaı, oǵan syılyq jibergenine sondaı qýanyshtymyn jáne keıin onyń qarymtasyn qaıtarýǵa tyrysyp baǵamyn; men úshin ony qolynan súıińiz, taqsyr, sondaı-aq oǵan qaryzdar bop qalmaıtynymdy aıtyńyz, — buǵan ol is júzinde kóz jetkizetin bolady.

Gersogpen jáne gersogınámen arańyzdyń sýyp ketkenin qalamas edim, sebebi siz olarmen ursysyp qalsańyz munyń zardaby, árıne, maǵan da tıedi; rızashylyq bildirý jóninde maǵan aqyl aıta otyryp, ózińiz sondaı rızashylyqty bizge osynsha kóp jaqsylyq jasaǵan jáne qamal-saraılarynda osynsha zor qurmetpen qarsy alǵan adamdarǵa bildirmeıtinińiz múldem kelispeıdi-aq.

Mysyqtarǵa qatysty jaıdan eshteńe túsinbedim; áıtkenmen, munyń zulym sıqyrshylar, ádette, ózińizge jasap júretin aramzalyqtyń biri ekeninde esh kúmán joq. Júzdeskende bárin aıtyp berersiz.

Ózińizge birdeńe berip jibersem be dep edim, biraq klızma jasaıtyn tútiksheden basqa ne jibererimdi bilmeı otyrmyn; bulardy munda, bizdiń aralda, rezeńke dorbaǵa áp-ádemi etip bekitip qoıady eken; já, eger gýbernatorlyǵym odan ári jalǵassa jiberetin nárse tabam ǵoı: ózim bı, ózim qoja bolmaımyn ba.

Zaıybym Teresa Pansadan hat kele qalsa, jetkizý aqysyn tólep, maǵan salyp jiberersiz: úıimde ne bolyp jatqanyn, áıelim men balalarymnyń jaǵdaıy neshik ekenin bilgim kep qatty ýaıymdap júrmin. Sonymen, Jaratqan ıemiz ózińizdi zulmatty sıqyrshylardan qorǵaı kórsin, al maǵan myna jerden aman-esen jónimdi tabýyma járdem etsin; alaıda aman-saý ketetinime kúdigim kúsheıip tur: shamasy, osy aralda súıegim saýdyrap qalatyn da shyǵar — dáriger Pedro Qatybezeronyń em-domy tekke keter deımisiń.

Óz malaıyńyz gýbernator

Sancho Pansa».

Hatshy hatty jelimdedi de, shabarmandy qolma-qol keri attandyryp jiberdi, Sanchony aqymaq qyp júrgen sybaılastar bolsa, ózara bas qosyp, bul aradan gýbernatordyń ózin qalaı attandyryp jiberýge bolatyny jaıynda aqyldasa bastady; al bul kúni gýbernator ózine basqarýǵa berilgen, ózi aral dep oılap júrgen óńirde memlekettik tártipti jaqsartý jóninde sharalar qabyldady; mysalǵa, ol jeıtin taǵamdardy bólshek saýda arqyly alyp satýǵa búkil memleket boıynsha tyıym saldy, sondaı-aq sharapty qaı jaqtan bolsyn ákele berýge ruqsat etti, alaıda daıyndalǵan jeriniń kórsetilýi jáne baǵasy shyn mánindegi qunyna, sapasy men markasyna saı kelýi mindet etildi, al sharapqa sý qosqany, sol sıaqty jalǵan japsyrma jasaǵany áshkerelengen satýshylarǵa gýbernator ólim jazasyn taǵaıyndady; ol aıaq kıimniń, negizinen, ózine shekten tys qymbat kóringen shárkeılerdiń, baǵasyn arzandatty; qulqynqumarlyqqa salynyp ketken malaılarǵa tólenetin jalaqy mólsherin belgiledi; kúndiz be, túnde me, báribir, buzaqy da ádepsiz ánderdi aıtatyndarǵa qatal shara qarastyrdy; zaǵıptarǵa ǵajaıyptar jaıynda óleń aıtýǵa tyıym saldy, ondaı óleńdi aıtý úshin ǵajaıyptardyń ómirde shyn máninde oryn alǵany týrasynda bultartpaıtyn dálel keltirýleri kerek boldy, óıtkeni zaǵıptar óleńge qosatyn jaılardyń kóbi jalǵan bolǵandyqtan, shynaıy dinı ǵajaıyptarǵa degen senimdi álsiretedi degen pikirdi ustanatyn edi ol; aqyr sońynda jańa qyzmet ornyn — kedeıler isi jónindegi algýasıl qyzmetin oılap tapty, álbette, kedeılerdi qýǵyndaý úshin emes, olar shyn máninde de kedeı me, sony tekserý úshin: óıtkeni eki qoly birdeı saý urynyń ózin kemtar ǵyp kórsetetini, jardaı maskúnemniń jalǵan oıyq jarasyn jurt kózine jarıa etip baǵatyny jıi kezdesetin jaǵdaı ǵoı. Toq eteri, onyń aıtarlyqtaı kóp jańalyq engizgeni sonsha, bular sol aımaqta osy kezge sheıin óz kúshinde qalyp tur jáne áli kúnge deıin “Dańqty gýbernator Sancho Pansa shyǵarǵan zań erejeleri” dep atalady.

Lİİ taraý

Munda bul da Qusavana, basqasha aıtqanda, Qaıǵysherıa atalatyn ekinshi bir dýenányń, ıaǵnı — doná Rodrıgestiń basyndaǵy shytyrman oqıǵa jaıynda áńgimelenedi

Sıd Ahmet bylaı dep áńgimeleıdi: jaraqatynan jazylǵan Don Kıhot myna qamal-saraıdaǵy tirshiligi rysarlyqtyń bútkil bolmysyna qaıshy keledi degen oıǵa tireldi, osy sebepti erli-zaıypty gersogtardan ruqsat suraýdy, sóıtip Saragosaǵa bet alýdy uıǵardy; al onda taıaý ýaqyttarda ulanǵaıyr mereke bastalmaqshy edi, sol merekede saıysqa túsip, ózine saýyt-saıman utyp alýdan úmittengen: jeńimpazdarǵa ádette osyndaı syılyq beriletin. Alaıda, kútpegen jerden bir oqıǵa qabattasa ketti: joǵary mártebelilermen birge dastarqan basynda otyrǵan ol tap sol kúni atalmysh nıetin iske asyrmaqqa, ıaǵnı jol júrýge ruqsat suramaqqa oqtalǵan, kenet úlken zaldyń esigi aıqara ashyldy da, basynan aıaǵyna deıin qara jamylǵan, keıin belgili bolǵanyndaı, eki áıel ishke kirip keldi, sol arada bireýi Don Kıhotqa taıap kep, edenge uzynynan sulaı ketti de, Don Kıhottyń aıaǵyn qushqan kúıi aza boıdy qaza qylatyn aıanyshty daýyspen zar ılep jylaı bastady, muny kórip jáne estip turǵandardyń quty qashyp, degbirden aırylyp qaldy; gersog pen gersogıná áý basta malaılarynyń biri Don Kıhotty mazaq etpek shyǵar dep joramaldaǵan, alaıda álgi áıeldiń qalaı ókire jylap, óksigenin kórgen soń bul oıdan aınyp, qashan Don Kıhot janashyrlyq bildirip, áıeldi ornynan turǵyzyp, betindegi jamylǵysyn alyp tastaýyn ótingeninshe ań-tań bop abdyrap otyrdy da qoıdy. Áıel onyń ótinishin oryndady, sol kez olar múldem kútpegen jaǵdaıatqa kýá boldy: jamylǵy astynan gersogtar dýenásy doná Rodrıgestiń álpeti kórinis berdi, al qara jamylǵan ekinshi áıel — onyń álgi sol dáýletti sharýanyń balasy aldap ketken qyzy bop shyqty. Dýenány biletinderdiń bári túgel aıran-asyr boldy, ásirese gersog pen gersogınányń tańyrqaýy taýsylmady: olar muny aqylsyzdaý, ańqaýlaý áıel sanaǵanymen, dál mundaı esalańdyqqa barady dep áste oılamaǵan. Aqyry doná Rodrıges qojaıyndaryna qarap bylaı dedi:

— Joǵary mártebelilerim! Raqymshylyq jasap, maǵan myna rysarmen tildesýge ruqsat etińizdershi, áıtpese áldebir arsyz erkektiń pasyq pıǵyly saldarynan tap bolǵan taqsiretimnen jol taýyp shyǵa alar emespin.

Gersog ruqsat beretinin, doná Rodrıgestiń senor Don Kıhotpen qansha áńgimeleskisi kelse de erikti ekenin málim etti. Budan soń dýená Don Kıhotqa qarap turyp bylaı dep sóılep ketti:

— Aıbyndy rysar, janymdaı jaqsy kóretin qyzyma áldebir aram nıetti sharýanyń opasyzdyq jasaǵany jaıynda ózińizge budan birneshe kún buryn aıtyp bergem, — ol beıshara mine qazir qarsy aldyńyzda tur, — al siz bolsańyz bul iste oǵan kómek kórsetýge, qısyqty túzetýge ýáde bergen edińiz, sony kútip júrgenimde qyzyqty shytyrman oqıǵa izdeý maqsatynda, — qudaı sátin salyp, maqsatyńyzǵa jetińiz, — qamal-saraıdan ketkeli jatqanyńyzdy estip qaldym. Sóıtip, endi bul jerden attanbas buryn nápsiqumar súmelekti jekpe-jekke shaqyryp, qyzyma úılenýge májbúr etkenińizdi qalar edim, óıtkeni ol áý basta, qoınyna kirip qyzyqqa batarynyń aldynda, nekege turatyny jóninde qyzyma sert bergen-di, al senor gersogtyń ádil sotyna sený de bir, shegirshin aǵashynan almurt izdeý de bir — munyń jaıyn ózińizge qupıa túrde málim qylǵam. Sonymen, endi ózińizge jaratqan ıemiz jar bolsyn, bizdi de eleýsiz qaldyrmasyn.

Onyń bul sózine Don Kıhot meılinshe mańǵaz da tákappar keıipte bylaı dep jaýap qatty:

— Meıirban dýená! Kóz jasyna erik bermeńiz nemese, dálirek aıtqanda, ony qurǵatyńyz jáne bekerden-beker kúrsinbeńiz: men qyzyńyzǵa kómektesem, áıtse de, aıta ketkenniń artyǵy joq, ǵashyqtarynyń ýádesine qulaı senbegeni jón edi, óıtkeni ǵashyqtardyń basym bólegi ýádege myrza bolǵanymen, oryndaýǵa kelgende tas sarań. Sonymen, senor gersog ruqsat etse, osynaý berekesiz bozbalany izdeýge osy qazir attanam, taýyp alam da, jekpe-jekke shaqyram, bergen sertin oryndaýdan bas tartsa, óltirem, óıtkeni ómirimniń basty maqsaty — táýbege kelgenge keshirim jasaý, asyp-tasqannyń sazaıyn berý, basqasha sózben aıtqanda, qaryp-qaserge qolǵabys etý, tasbaýyrdyń tuqymyn qurtý.

— Myna meıirban dýená shaǵym aıta kelip turǵan jigitti izdep áýrege túspeı-aq qoıýyńyzǵa bolady, — dedi gersog oǵan, — sol sıaqty, ony jekpe-jekke shaqyrý úshin menen ruqsat suraýdyń da qajeti joq: shaqyrdym dep esepteı berińiz, shaqyrýyńyzdy oǵan jetkizýdi, ony qabyldatýdy jáne tilegińizdi oryndaý úshin qamal-saraıyma keltirýdi óz mindetime alam, sondaı-aq ekeýińizge jekpe-jekke qolaıly oryn taýyp berem, oǵan qosa ádette osyndaı jaǵdaılarda saqtalatyn jáne saqtalýǵa tıisti barlyq sharttyń oryndalýyna qam jasaımyn, al ózim sizderge tóreshi bolam, — bılik basynda otyrǵan, ıelikterinen jekpe-jekke oryn bólip bergen knázdar tóreshilik mindetin ózderi atqarýy qajet.

— Eger maǵan osyndaı kepildik berseńiz, joǵary mártebelim, — dep qaıtadan sóılep ketti Don Kıhot, — keńshiligińizdi paıdalanyp, osy arada mynadaı jaıdy málim etkim keledi: bul joly men dvorándyq laýazymym beretin artyqshylyqtarǵa kóńil aýdarmaımyn, zorlyqshy dúnıege kelgen áýlettiń dárejesine deıin tómendep, ózimdi qor tutam, sóıtip oǵan ózimmen aıqasqa túsýge erik berý arqyly onymen teń quqyly bolam. Sonymen, osy arada joqtyǵyna qaramastan, ony jekpe-jekke shaqyram jáne buryn qyz bolǵan, al qazir onyń kinásinen ondaı bolmaı qalǵan myna miskindi aldap soǵyp, aramzalyq jasady dep aıyptaımyn: ne ol buǵan bergen ýádesin oryndap, zańdy kúıeýi atanýy kerek, ne kek qaıtarýshynyń qolynan ajal tabýǵa tıis.

Sol arada Don Kıhot qolynan bir qolǵabyn sypyryp, zaldyń ortasyna qaraı laqtyryp jiberdi, gersog ony kóterip aldy da, buryn aıtylǵanyndaı, vasalynyń atynan bul shaqyrýdy qabyl alatynyn, jekpe-jek alty kún ótkennen keıin bolatynyn, qamal-saraı aldyndaǵy alańdy onyń ótetin orny dep belgileıtinin málim etti; al qarý túrine kelsek, naıza, qalqan, saýyt jáne basqa da sol sıaqty ádettegi rysarlyq jaraqtar qoldanyla bersin, áıtse-daǵy qarý-jaraqtyń bárin tóreshiler muqıat tekserip, qarap shyǵýǵa mindetti, sondyqtan aldap soǵýǵa, aıla jasaýǵa jáne sıqyrshylyqqa jol berilmeıdi, dedi.

— Alaıda, eń áýeli ádepti myna dýená men ádepsiz myna bıkeshtiń senor Don Kıhotqa óz quqyn qorǵaý jóninde senim bildirýi qajet, onsyz munyń bári bos áńgime bop qalady jáne jekpe-jekke shaqyrýdan da eshteńe ónbeıdi.

— Men senim bildirem, — dedi dýená.

— Men de, — dedi qatty kúızelip, debdirep turǵan bıkesh jylamsyraı ún qatyp.

Sóıtip, gersog tıisti nusqaýlaryn berdi, sosyn muny qalaı ótkizýdiń retin qarastyrdy, bul eki aralyqta qara jamylǵan hanymdar zaldan shyǵyp ketti, al gersogıná bolsa, endigi jerde bularǵa qyzmetshi áıelder retinde emes, qamal-saraıyna ózinen pana izdep kelgen aqsúıek saıahatshy áıelder retinde qaraýǵa ámir etti; sol úshin olarǵa arnaýly jatyn bólme berilip, áldebir sheteldik hanymdar ispetti kútim jasala bastady; buǵan basqa qyzmetshi áıelder ájeptáýir alaǵyzyp qaldy, óıtkeni doná Rodrıges pen sormańdaı qyzynyń myna qısynsyz qylyǵy nege aparyp soqtyratyny olarǵa beımálim edi.

Tap osy kezde, oılamaǵan jerden, quddy bir kóńildi odan ári kótere túsýge, túski astyń sońyna shyraı kirgizýge ádeıi oraılastyrylǵandaı bop zalǵa gýbernator Sancho Pansanyń zaıyby Teresa Pansaǵa hat pen syılyq aparǵan paj kirip keldi; buǵan joǵary mártebeliler máz-maıram bop qýandy, óıtkeni onyń qalaı baryp qaıtqanyn bilýge ekeýi de aıryqsha yntyq edi; sóıtip, bular odan osy jaıynda aıtyp berýin surady, biraq anaý munyń bárin bir-eki aýyz sózben, onyń ústine basqa adamdar turǵan kezde aıtyp bere almaıtynyn málim etip, bul áńgimeni ózi joǵary mártebelilermen ońashalanǵanǵa deıin keıinge qaldyrýǵa ruqsat surap, ázirshe hattardy oqyp qyzyqqa bata turýdy ótindi. Sony aıtyp, gersogınányń qolyna eki hat tapsyrdy. Onyń birinde: “Senora gersogınáǵa hat — esimin bilmeımin”, ekinshisinde: “Kúıeýim Sancho Pansaǵa, Baratarıa aralynyń gýbernatoryna, qudaı ómir jasyn meniń jasymnan da uzaq qylǵaı” dep jazylypty. Gersogıná typyrshyp, degbirden aırylyp qaldy — Teresanyń haty áýesqoılyǵyn sonshalyqty qatty qozdyryp jibergen-di; hatty ashyp, kóz júgirtip shyqqan soń, muny gersog pen sol jerge jıylǵandar aldynda oqyp berýdiń esh ábestigi joq dep tapty, sondyqtan daýystap oqýǵa kiristi:

«Kópten kútken hatyńyz, joǵary mártebeli hanym, maǵan zor qýanysh syılady. Marjan monshaq keremet jaqsy eken, jubaıym jibergen ańshy shekpeni de odan qalyspaıdy. Al, sizdiń joǵary mártebelim, jubaıym Sanchony gýbernator etip taǵaıyndaǵanyńyzǵa selomyz qýanyp qaldy; degenmen, buǵan jurttyń bári kúdik keltiredi, sonyń ishinde, ásirese, sváshennıkti, shashtaraz maese Nıkolas pen bakalavr Samson Karraskony atap aıtýǵa bolady, biraq buǵan qınalyp júrgen men joq: áıteýir shyn máninde solaı bolsa bolǵany, odan soń jurt aýzyna ne kelse sony aıta bersin; sóıte turǵanymen, shyndyǵyna kelsek, eger marjan men shekpendi kórmesem, ózim de buǵan senbes em, sebebi mundaǵylardyń bári kúıeýimdi keńkeles sanaıdy, osy kezge deıin ol eshki otarynan óńge eshteńeni basqarmaǵandyqtan, bóten birdeńeni basqaryp kete alatynyna kúdikpen qaraıdy. Qudaı ózi septesip, balalardyń ıgiligine eńbek ete bersin.

Al men, qadirmendi senoram, baqyt qusy qolyma ózi kelip qonyp turǵan shaqta, Sizdiń ruqsatyńyz boıynsha astanaǵa attanyp, kúndesterimniń, — mende qazir kúndes kóbeıip tur ǵoı, — qyzǵanyshtan kózi aǵyp túsýi úshin kúımege otyryp qydyrýǵa uıǵarym jasadym; osyǵan baılanysty ózińizden ótinerim, kúıeýime aıtyńyzshy, maǵan azyn-aýlaq aqsha salyp jibersin jáne tym sarańdyq jasap júrmesin, sebebi astanada qymbatshylyq emes pe: bir taba nannyń ózi bir real, al bir fýnt et — otyz maravedı turady, — bul degen sumdyq qoı. Al eger barǵanymdy hosh kórmese, onda tezirek jazyp jibersin, óıtkeni jolǵa shyǵýǵa sondaı qulshynyp turmyn: qurbylarym men kórshilerim aıtady, qyzyń ekeýiń úlde men búldege oranyp, tanaýdy tákapparlana shúıirip, zyrǵytyp otyryp astanaǵa barsań, kúıeýiń seniń atyńdy shyǵarǵannan, sen kúıeýińniń atyn kóbirek shyǵarasyń deıdi; shynynda da, jurttyń bári derlik: «Apyraı, myna kúıme minip kele jatqan kimder ózi?» dep japyr-jupyr bolary anyq qoı. Al malaıym olarǵa: «Bular Sancho Pansanyń, Baratarıa araly gýbernatorynyń, zaıyby men qyzy» degen jaýap qaıtarady; osylaısha Sanchomnyń da abyroıy asady, ózime de qurmet tıedi, bárimizge de jaqsy bolady.

Kúıinishten neǵylarymdy bilmeı otyrmyn: emen jańǵaǵy bıyl bizde mardymdy bolmady, degenmen, joǵary mártebelim, sizge jarty dorbasyn jiberdim; bulardy ózim ormannan bir-birlep jınadym, óz qolymmen iriktedim, biraq, amal qansha, budan irileýi tabylmady, al men bulardyń túıequs jumyrtqasyndaı bolǵanyn qalap edim.

Sán-saltanaty mol mártebelim, maǵan hat jazýdy umytpańyz, al men mindetti túrde jaýap qaıtaram, óz densaýlyǵym jaıynda, derevnámyzda qandaı jańalyqtar bolǵany týrasynda habarlaımyn. Al ázirshe Jaratqannan ózińizge qamqor bolýyn, meni de umyt qaldyrmaýyn tilep jalbarynam. Qyzym Sancha men ulym Sizdi qolyńyzdan súıedi.

Ózińizge hat jazǵannan góri

dıdaryńyzdy bir kórýge zar malaıyńyz

Teresa Pansa».

Teresa Pansanyń hatyna barlyǵy da máz-maıram boldy, ásirese joǵary mártebeliler bir jasap qaldy, gersogıná sol arada Don Kıhottan gýbernatordyń atyna jazylǵan hatty ashý ábestik bolmas pa eken, soǵan qalaı qaraıtynyn surady, óıtkeni ózine ol óte tartymdy jazylǵandaı kórinip turǵanyn aıtty. Don Kıhot jıylǵan qaýymnyń kóńilinen shyǵý úshin hatty ózi ashýǵa ázir ekenin málim etti; sóıtip, ony ashyp, myna tómendegini oqyp berdi:

«Hatyńdy, qymbatty Sanchom, aldym jáne shynaıy hrıstıan retinde ant ete otyryp aıtaıyn, qýanǵannan jyndanyp kete jazdap shaq qaldym. Shyn sózim, súıiktim, gýbernator ekenińdi estigenim sol, bittim, osy qazir qýanyshtan til tartpaı ketem dep oıladym. Olaı deıtinim, óziń de bilesiń ǵoı, halyqta «qýanǵan men qoryqqan birdeı» degen sóz bar emes pe, ekeýi de birdeı sespeı qatyra alady. Al qyzyń Sanchıkanyń shattanǵany sonsha, kishi dáretin butyna jiberip qoıdy. Maǵan joldaǵan kıimiń aldymda jatty, senora gersogıná syılaǵan marjandar moınyma taǵýly turdy, qolymda hattar boldy, shabarman osy jerde otyrdy, — biraq ne nársege kózimdi salmaıyn, neni qolymmen ustap kórmeıin, bári de tátti tús sekildi bop elesteı berdi. Shynynda da, eshki baqtashy aıaq astynan gýbernator bop shyǵa keledi dep kim oılaǵan? Sheshemniń: «Kóp jasaǵan adam kóp kóredi» deıtini esińde me, dostym? Muny aıtyp otyrǵan sebebim, dám-tuzym taýsylmaı taǵy da júre tursam, budan da artyqty kórermin dep oılaımyn. Joq, shynym sol, arendator nemese jún jınaýshy bolǵanyńdy kórmeı kóńilim tynysh tappaıdy meniń, al mundaı orynda júrgender qıanat jasaǵan jaǵdaıda tozaq otynda órtenýi de múmkin, biraq áıteýir aqshasyz bolmaıdy. Senora gersogıná ózińe habarlaı jatar, meniń astanaǵa barýǵa ańsarym aýyp tur: oılanyp kór,

rızashylyǵyń bar ma, sony aıtyp hat jazyp jiber, al onda barsam kúımemen anda-mynda qydyryp júretin bolam jáne seniń atyńa kir keltirmeýge tyrysam. Sváshennık te, shashtaraz da, bakalavr da jáne tipti shirkeý qyzmetshisi de gýbernator atanǵanyńa eshbir sengisi kelmeıdi. Munyń bári qojaıynyń Don Kıhotqa qatysty jaılarǵa tán ázázildik nemese sıqyrshylyq, desedi; al Samson bolsa, seni izdep taýyp alam da, gýbernatorlyqqa áýestiginen qulantaza aryltyp berem, al Don Kıhotty esalańdyǵyn eshqashan qaıtalamaıtyndaı etem, degendi aıtady, al men buǵan tek kúlem de qoıam, marjan monshaqtan kóz ala almaımyn jáne shapanyńnan qyzymyzǵa qandaı kıim tigýge bolatynyn bajaılaımyn.

Senora gersogınáǵa azyn-aýlaq emen jańǵaq jiberdim — bular jańǵaq emes, óńkeı altyn bolsa ǵoı shirkin. Eger aralyńdaǵylar injýden alqa taǵyp júrse, sondaı alqanyń birnesheýin maǵan berip jiber.

Selomyzdaǵy jańalyq mynadaı: Berýeka qyzyn selomyzǵa ne bolsa sony shımaılaý úshin kelgen áldebir shalaǵaı boıaýshyǵa uzatty; bizdiń keńes oǵan aıýntamento qaqpasynyń ústinen koról gerbin salýǵa tapsyrys bergen, bul úshin ol eki dýkat surady, oǵan bul aqsha aldyn ala tólendi, biraq anaý bir aptadaı áýrelenip, aqyry eshteńe sala almady: mundaı san qıly órnekti aýdyrtpaı beıneleý qolymnan kelmeıdi, dedi. Aqshany qaıtardy, biraq esesine úılenip aldy: sheber sýretshi degen daqpyrtpen jurtty aldarqatyp úlgergen edi; sosyn qylqalamyn bylaı laqtyryp tastady, sóıtip qazir qolyna kúrek ustap pomeshık qusap egistikte júr. Al Pedro de Lobonyń ulynda — tonzýra⁴³, barlyq dárejesin aldy, endi sváshennık bolmaqshy; Mıngo Sılvatonyń nemere qyzy Mıngılá muny estip qap, álginiń ózine úılenýge ýáde bergenin aıtyp aryz túsirdi, alypqashty áńgimege qaraǵanda, qyz odan júkti bop qalǵanǵa uqsaıdy, biraq anaý ondaı eshteńe bolǵan joq, dep qarǵanyp-silenip otyr.

Bıyl záıtún jemis salmady, búkil selodan ýksýstyń da bir tamshysyn emge tappaısyń. Selomyzdyń ústimen bir polk soldat ótip, úsh qyzdy ertip ketti. Saǵan olardyń kim ekenin aıtpaımyn, bálkim olar qaıtyp oralar, múmkin, kúnákar bolǵanyna qaramaı, kúıeýge de tıer.

Sanchıka shilter toqıdy, kúnine segiz maravedı taza tabys tabady, onysyn sandyqshaǵa salyp qoıady — jasaýyna aqsha jınap júr, biraq qazir endi gýbernatordyń qyzy atanýy sebepti, bul úshin aram ter bolýdyń da qajeti joq: jasaýdy oǵan óziń-aq beresiń ǵoı. Alańdaǵy fontanymyz keýip qaldy; qorlyq baǵanasyna jasyn tústi, mundaı baǵananyń bári osynyń kebin qushsa netti.

Hatyma jaýap qaıtar jáne astanaǵa baratyn saparyma qatysty sheshimińdi aıt. Jaratqan ózińe men jasaıtyn jastan da uzaq ǵumyr bersin nemese dál sonsha jas bersin, óıtkeni myna jalǵan dúnıede ózińdi japadan-jalǵyz qaldyryp ketkim kelmeıdi-aq.

Áıeliń

Teresa Pansa».

Atalmysh hattar jurtty máz-maıram qyldy, kúldirdi, bireýler maqtap, ekinshileri tańyrqanyp jatty, bul az bolǵandaı dál osy kezde Sanchonyń Don Kıhotqa jazǵan hatyn alyp taǵy bir shabarman kelip jetti, bul hat ta daýystap oqyldy, budan soń gýbernatordyń keńkelestigine degen kúmán tipten kúsheıe tústi. Sanchonyń derevnásynda ózin qalaı qarsy alǵanyn surap bilý úshin gersogıná shabarman pajdy óz bólmesine ertip áketti, anaý eshteńeni qalys qaldyrmaı, bolǵan jaıdyń bárin egjeı-tegjeıli baıandap berdi; odan soń gersogınáǵa emen jańǵaǵy men sútsirneni tabys etti, Teresa muny óte dámdi, tipti tronchondyqtan da artyq dep eseptep, jańǵaqqa qosa berip jibergen. Gersogıná sútsirneni úlken yrzashylyqpen qabyl aldy, biz endi ony osy arada qaldyra turamyz da, aral gýbernatory ataýlynyń betke ustary men aınasy, ataqty Sancho Pansanyń gýbernatorlyǵy nemen tynǵany jaıyndaǵy áńgimege oıysamyz.

Lİİİ taraý

Sancho Pansa gýbernatorlyǵynyń qalaı ókinishti túrde támamdalǵany jaıynda “Jer betindegi nárseniń bári áý bastaǵy qalpynan aınymaı tura beredi dep oılaıtyndar qatty qatelesedi; bizdiń oıymyzsha, dúnıedegi nárseniń bári, kerisinshe, damylsyz ózgeriste bolady, dálirek aıtqanda, sheńber jasap ózgerip otyrady: kóktemnen keıin jaz shyǵady, jazdan keıin kúz keledi, kúzden keıin qys túsedi, qystan keıin kóktem týady, — mine, tynym tappaı aınalar dońǵalaq sekildi, ýaqyt ta osylaı toqtaýsyz qozǵalyp otyrady, tek adam ǵumyry ǵana shekara ataýlydan ada basqa ómirde qaıta tirilermin degen úmitpen aqyr aıaǵyna qaraı jeldeı esip júıtkı beredi”. Musylman fılosofy Sıd Ahmet osylaı deıdi jáne buǵan tańǵalýdyń da jóni joq, óıtkeni jer betindegi tirshiliktiń tym sholaqtyǵy men turaqsyzdyǵyn, sondaı-aq ózimiz úmit etetin máńgilik ómirdiń sheksizdigin túsinýge shynaıy dinniń shamshyraǵy jol kórsetpeıtin, jaratylystyń jaryǵymen ǵana jol tabatyn jandardyń kópshiliginiń-aq óresi jetken bolatyn; aıta keterligi, avtorymyzdyń bul paıymdaýy Sancho gýbernatorlyǵynyń qalaısha tez támamdalǵanyna, qıraǵanyna, kúıregenine, kóleńke ne tútin tárizdi qalaı jyldam seıilip ketkenine qatysty týyndaǵan edi.

Gýbernatorlyǵynyń jetinshi túni atalmysh Sancho toıyp ishken tamaq pen sharaptan emes, sotqa túsken aryz-shaǵymdardy saraptaýdan, úkim aıtýdan, erejeler daıyndaý men tótenshe zańdar shyǵarýdan mesteı bolyp tóseginde jatqan-dy, qarnynyń shurqyraǵanyna qasaqana túrde uıqy kirpigin aıqastyra bastaǵan; kenet, adam aıtqysyz aıqaı-uıqaı men qońyraýdyń qulaq tundyratyn qańǵyry estildi, quddy qara jer qaq jarylyp, aral sonyń astyna túsip bara jatqandaı boldy. Sancho kereýetinde otyrǵan qalpy osynaý surapyl súrginniń sebebi nede ekenin bilmekke tyrysyp, tynysyn tartyp tyń tyńdady; alaıda ol aqyry eshteńe ańǵara almady, kerisinshe: adamdardyń shýlaǵan daýysy men qońyraýlar únine kerneıler dybysy men baraban dúńkili qosyldy, sol arada Sancho degbirden birjola aıyrylyp, qorqynysh pen úreıden tula boıy qaltyrap ketti; ornynan ushyp turyp, aıaq kıimin kıdi, óıtkeni jatyn bólmeniń edeni salqyn edi, sosyn halat nemese sondaı birdeńeni ıyǵyna ilýge de murshasy bolmaı, esikke qaraı jaqyndap, qolyna tutatylǵan alaý ustaǵan, semserin jalańashtap alǵan jıyrmadan astam adamnyń dálizdi boılap júgirip kele jatqanyn kórdi; oǵan qosa olar bar daýyspen:

— Qarýlanyńyz, qarýlanyńyz, senor gýbernator! Qarýlanyńyz, aralymyzǵa qısapsyz jaý áskeri basyp kirdi! Tapqyrlyǵyńyz ben tabandylyǵyńyz qutqaryp qalmasa — quryǵanymyz! — dep aıqaılap kele jatyr edi.

Osylaısha aıqaı-súreń salǵan, elirip, alasurǵan tobyr kózi kórip, qulaǵy estigen jaılardan quty qashyp, tóbesine tas túskendeı eseńgirep turǵan Sanchonyń janyna júgirip keldi, sol arada ishterindegi bireý:

— Ózińiz de quryp, aralymyzdy da qurtqyńyz kelmese, qolyńyzǵa qarý alyńyz, joǵary mártebelim! — dedi.

— Aý, maǵan qarýlanýdyń qajeti ne? — dep daýystap jiberdi Sancho. — Qarý-jaraq pen qorǵanystan meni birdeńe biledi deımisińder? Bul isti qojaıynym Don Kıhotqa tapsyrǵan jón bolatyn edi — ol munyń qas-qaǵymda-aq qybyn taýyp, shabýylǵa toıtarys berer edi, al men, kúnákar pende, mynadaı alatopalańda esimnen aırylyp qalam.

— Ah, senor gýbernator! — dep daýystap jiberdi ekinshi bireý. — Nege sonsha beıǵamsyz? Qarýlanyńyz, taqsyr, sizge qarý-jaraq pen saýyt-saıman ákeldik, alańǵa shyǵyńyz, kósemimiz ári qolbasshymyz bolyńyz, óıtkeni sizdiń, gýbernatorymyz retinde, mundaı qurmetke tolyq qaqyńyz bar.

— Jaraıdy, qarýlandyryńdar meni, — dedi Sancho.

Sol boıda-aq aldyn-ala daıyn etip qoıylǵan eki qalqan ákelindi de, Sanchonyń keýdesi men arqasyna tup-týra kóıleginiń syrtynan qabystyryldy, — ústine taǵy birdeńe kıýine ruqsat etilmedi; qoldaryn osy úshin arnaıy jasalǵan tesikterden ótkizip jiberdi, sosyn álgiler qalqandardy jippen qatty etip tańyp tastady, syǵymdap, sirestire baılaǵandary sonsha, tizesin búgýge de, adym attaýǵa da shamasy bolmaı, taıaq tárizdi qaqıdy da qaldy. Qolyna naıza ustatty, qulap qalmas úshin Sancho sol naızaǵa súıenip turdy. Sóıtip, osylaısha jaraqtanǵan ony alǵa shyǵýǵa, jurtty sońynan ertýge jáne áskerdiń rýhyn kóterýge úgitteı bastady, eger ol ózderiniń jol kózer juldyzy, biltesi, shamshyraǵy bolýǵa kelisse, bári oıdaǵydaı aıaqtalady, desti.

— Aý, men paqyr, ol jerge qalaı barmaqpyn? — dep qarsylyq bildirdi Sancho. — Tipti tizemdi de búge almaımyn ǵoı, sebebi terime jabysyp qalǵan myna taqtaılar typyr etkizetin emes. Senderge qalatyny meni qoldaryńa tik kóterip alyp, áldebir aýlanyń esigine tigimnen ne qıǵashymnan qoıý ǵana, sonda ony naızammen nemese óz denemmen qorǵaıtyn bolam.

— Júrińiz, senor gýbernator, — dedi toptyń ishinen bireý, — sizge saýyt-saımannan góri, qorqynysh qadam bastyrmaı tur. Kúsh-jigerińizdi jınap, qaıratqa minińiz, asyǵyńyz, áıtpese kesh bolady: jaýlar ústi-ústine kóbeıip barady, aıqaı-shý údep ketti, qaýip kúsheıip keledi.

Aqyr sońynda úgitteý men kinálaý óz áserin tıgizdi: beıshara gýbernator ornynan qozǵalmaqqa talpyndy da, sol boıda-aq bar salmaǵymen edenge gúrs etip qulap tústi, qatty qulaǵany sonsha, kóziniń oty jarq ete qaldy. Ol beıne joǵarǵy jáne tómengi saýyttarynyń arasynda tutqynda jatqan tasbaqa qusap, nemese beıne eki tabanyń ortasyna túsken qýyrylatyn et qusap, nemese, aqyr sońynda, beıne tumsyǵymen qumǵa tirelgen qaıyq qusap edende jalpasynan túsken kúıi jata berdi; mazaq etýshiler arasynda ony músirkegen jan balasy bolǵan joq, kerisinshe: alaýlaryn sóndirip, burynǵydan da qatty aıqaıǵa basyp, burynǵydan da beter ekilenip qarýlanýǵa shaqyrdy, sosyn beıshara Sanchonyń ústinen olaı da bulaı sekirip ótip júrip, qalqandaryn semsermen aıaýsyz soqqylaı bastady: eger tasmańdaı gýbernator aıaǵyn baýyryna, basyn qalqannyń ishine qaraı tartyp almaǵanda, saýdasy bitip te ketetin edi; qalqandar arasyna qybyr ete almastaı qatty qysyp tańylǵan Sancho qara sýǵa túsip terlep, myna qasiretten qutqarýyn surap qudaıǵa aýyz jappaı jalbarynýmen boldy. Oǵan bireýleri soqtyǵyp, ekinshileri súrinip qulap jatty, endi biri tipti ústine shyǵyp alyp, quddy qaraýyl munarasynda turǵandaı, bar daýysymen aıqaı sap áskerlerge ámir bere bastady:

— Áı, bizdiń adamdar, munda kelińder! Dushpan bizdi myna jaqtan tyqsyryp barady! Myna kire beristi qorǵańdar! Qaqpalardy qulyptańdar! Baspaldaqtardy biteńder! Órt salatyn snarádtardy munda jetkizińder, maı qaınatylyp jatqan qazandarǵa qaramaı men shaıyr quıyńdar! Kóshelerdi keptep tastańdar!

Qysqasy, ol qalany qorǵap qalýǵa qajetti ne qıly áskerı jabdyqty, ár-alýan qarý-jaraq pen oq-dárini yqtıatty túrde sanap shyqty, al bul kezde silesi qatyp tıtyqtaǵan Sancho osynyń bárin tyńdap, osynyń bárine shydap, ózine-ózi bylaı dep jatty: “Beý, jaratqan ıem! Araldy jaýdyń tezirek jaýlap alýyna kómektese gór, al ózimdi ne óltir, ne mynadaı aýyr beınetten qutqar!” Aspan onyń ótinishin estidi, óıtkeni múldem kútpegen jerden mynadaı aıqaı shyqty:

— Jeńis, jeńis! Jaý jeńildi! Senor gýbernator, aý, senor gýbernator! Túregelińiz, taqsyr! Rýhyńyzdyń myqtylyǵy men qaıtpas-qaısarlyǵy arqasynda jetken jeńistiń qyzyǵyn kórýge jáne dushpannan tartyp alynǵan oljany bólýge asyǵyńyz!

— Turǵyzyńdar meni, — dedi ábden qaljyraǵan Sancho báseń daýyspen.

Sol aradaǵylar oǵan qolǵabys kórsetti, edennen turǵan ol bylaı dedi:

— Eger shynymen-aq bireýdi jeńgen bolsam, betime túkirińder. Oljany bólýge eshqandaı zaýqym joq, senderden suraıtynym, ótinerim bir-aq nárse: bireýiń maǵan, adamshylyq jasap, bir jutym sharap berińder, áıtpese tamaǵym tipten keýip ketti, sosyn ústimdi súrtip alyńdar, tula boıym terge malshynyp tur.

Teri qurǵatylyp, sharap ákelinip, qalqandar alynǵan soń Sancho kereýetine kelip otyrdy da, úreıden, tolqýdan jáne qajyp-talǵannan sol boıda-aq talyqsyp ketti. Ázil-mazaǵynyń Sanchoǵa osynsha azap ákelgenine qaljyńbastarymyz azdy-kem yńǵaısyzdana bastaǵan da bolatyn, biraq Sancho uzamaı esin jıyp aldy, bul olardyń kóńilin birledi. Sancho saǵat qansha bolǵanyn bilgisi keldi; oǵan tań atyp kele jatqany aıtyldy. Ol basqa eshteńe jaıynda suraǵan joq, turdy da, eshkimge eshqandaı til qatpastan, jumǵan aýzyn ashpastan kıine bastady, sol araǵa jınalǵandar oǵan tańyrqaı qarap, osynaý asyǵys-úsigis kıinýdiń maqsaty qandaı ekenin túsine almaı dal boldy. Aqyry ol kıindi, sosyn aıaǵyn áreń-áreń basyp, — óıtkeni ábden silikpesi shyqqan edi, sondyqtan shaq qozǵalatyn, — at qoraǵa qaraı bet aldy, óńgeler sońynan ilesti; Sancho bolsa sur jorǵasynyń qasyna bardy, ony qushaqtap, sálemdesý retinde mańdaıynan súıdi, sosyn kózine jas alyp turyp bylaı dedi:

— Qýanyshty da, qaıǵyny da birge bólisken dosym jáne joldasym meniń, kel, birge bolaıyq endi! Ózińe qamqor bop júrgen kezimde, ábzelińdi jóndeý men qarnyńnyń toqtyǵyn kúıtteýden basqada sharýam bolmaǵan shaqta, ómirimniń ár saǵaty, kúni men túni baqyt qushaǵynda ótetin, biraq ózińdi tastap, ataqqumarlyq pen menmendik munarasyna kóterilýim muń eken, meni myń pále, myń áýre-sarsań jáne birneshe myń mazasyzdyq meńdep aldy.

Sancho osylaı deı júrip esegin erttep jatty, qasynda turǵandardyń eshqaısysy ony bólgen joq. Sur jorǵasyn erttep alǵan soń ájeptáýir kúsh jumsap, ájeptáýir azapqa túsip aqyry oǵan mindi, sosyn úı basqarýshyǵa, hatshyǵa, aǵa malaıǵa, dáriger Pedro Qatybezeroǵa, sondaı-aq sol jerde turǵan basqa da birqydyrý janǵa qarap sóz arnap, onysyn bylaı dep bastady:

— Qane, jol berińder, marhabatty myrzalarym! Qazirgi myna tabytymdy tastap, qaıta tirilýim úshin burynǵy bostandyǵyma qaıta oralýǵa, burynǵy tirshiligimdi qaıta bastaýǵa ruqsat berińder. Men gýbernator bolý úshin jáne jaýdyń nópir áskerin araldar men qalalardan jasqaý úshin týǵan joqpyn. Zań shyǵarýdan, provınsıalar men koróldikterdi qorǵaýdan góri jerdi jyrtý men qopsytýdy, júzim butaǵyn qyrqyp alyp, basqa jerge otyrǵyzýdy jaqsyraq bilem. Shadıar Petrge Rımnen jaıly jer joq, — aıtaıyn degenim, árkim týa bitti beıimi bar isimen aınalysqany jón. Maǵan qolyma gýbernatordyń jezlin ustaǵannan qol oraq ustaǵan kóbirek jarasady. Ózimdi ashtan qatyrǵaly júrgen arsyz emshiniń myrzalyǵyn kútip mólıgenshe, qatyqsyz qara kójemdi iship tyńqıa toıyp alǵanym jaqsy. Gýbernatorlyq qamytyn kıip, goland kenebinen tigilgen aq jaımada uıqtap, bulǵyn terisin kıgennen, óz bıligim ózimde ekenin sezinip, jaz aılarynda emenniń túbinde uzynymnan túsip, qys mezgilinde toqtynyń terisin jamylyp jata ketkenim artyq. Sóge jamandamańdar, myrzalar jáne senor gersogqa sálem aıtyńdar: baı bolyp kórgenim joq, kedeı bolyp ólgenim joq, ıaǵnı gýbernator qyzmetine kiriskenimde qaltamda kók tıyn bolmaǵan, qazir odan ketip bara jatqan kezimde de qaltamda kók tıyn joq, degendi aıtqym keledi — ádette gýbernatorlar araldan attanǵanda múldem kerisinshe jaǵdaı bolatyny belgili ǵoı. Al, endi qaq jarylyp, ótkizip jiberińder meni: plasyr japsyryp emdelmekke bara jatyrmyn, túnde ózimdi aıaǵymen aıamaı taptaǵan jaýlardyń jasaǵan jaqsylyǵynan saý qalǵan qabyrǵam sanaýly-aq bolar.

— Munyńyz bekershilik, senor gýbernator, — dep qarsylyq bildirdi dáriger Qatybezero, — sizge jaraqat pen synyqty emdeıtin suıyqtyq bergen bolar em, syrqatyńyzdan qolma-qol aıyqtyryp, saýyqtyryp jiberer edi. Al, endi tamaq jaıyna kelsek, qateligimdi túzeýge ýáde berem jáne ne ishem, qansha ishem deseńiz de qarsylyq jasamaımyn.

— Baıaǵyda sóıtýiń kerek edi! — dep Sancho short kesti. — Nıetimnen bas tartqansha, túrikke aınalǵanym táýir. Osyǵan da shúkirshilik. Ollahı-belláhı, men munda da gýbernator bolmaımyn, áke-kóke dep jalynyp-jalpaısyn meıli, basqa jaqtyń da gýbernatorlyǵyn qabyldamaımyn, aspanda qanatsyz usha almaıtynyń qandaı shyndyq bolsa, bul da sondaı shyndyq. Men ózim Pansa áýletinenmin, al Pansalardyń qaı-qaısysy da bir aıtsa qaıtpaıdy, eger ishimizdegi bireý “daq” dese, shyn máninde “jup” bolǵanyna qaramaı, kúlli álemge qasaqana túrde “daq” degen sózinde tabandap turyp alady, neǵylasyń endi. Qarlyǵashtar men basqa da torǵaılar shoqyp jep qoıýy úshin meni soryma qaraı aspanǵa áýeletken álgi qumyrsqa qanattary osy jerde, myna atqorada qala bersin, al bizdiń jerge túskenimiz, óz aıaǵymyzben jer basyp júrgenimiz jón: álbette, aıaǵymyzdan kordovalyq kesteli etikti kóre almaısyńdar, biraq esesine jipten toqylǵan aıaq kıimnen kendelik bolmaıdy. Teń teńimen, tezek qabymen degen, sondaı-aq kórpeńe qaraı kósilgeniń abzal, al endi maǵan jol berińder, ýaqyt biraz boldy ǵoı.

Úı basqarýshy buǵan mynadaı jaýap qaıtardy:

— Senor gýbernator! Árıne, sizdi qoıa berýge qarsy emespiz ǵoı, áıtse de ketip bara jatqanyńyz janymyzǵa batady-aq, óıtkeni parasat-paıymyńyz ben hrıstıandyq is-áreketińizdiń ereksheligi sonshalyq, ózińizden qol úzetinimizge ókinbeı qala almaımyz, deı turǵanmen gýbernatorlardyń qaı-qaısysy bolsyn ózine senip tapsyrylǵan aımaqtan attanar aldynda ne istep, ne qoıǵany jaıynda esep berýge mindetti ekenin ózińiz de biletin shyǵarsyz. Endeshe, taqsyr, gýbernatorlyq etken on kúnińiz úshin esep tapsyryńyz, baratyn jaǵyńyzǵa sosyn bararsyz.

— Senor gersogtan ókildik alǵan adamnan basqa, — dedi Sancho kelispeı, — eshkimniń menen esep talap etýge qaqy joq, al men gersogqa bara jatyrmyn jáne esepti tıisti tártibi boıynsha sonyń ózine tapsyram. Onyń ústine bul jerden tyr jalańash ketip baram, al munyń ózi meniń eldi perishte sekildi basqarǵanymnyń bultartpas aıǵaǵy.

— Qudaı aqy, qurmetti Sancho shyn aıtyp tur, — dedi dáriger Qatybezero, — bul kisini qoıa bergen durys dep bilem, gersogtyń ony kórip qýanyp qalatyny kámil.

Bári osyǵan bátýalasyp, Sanchony qoıa berýge uıǵarym jasaldy; oǵan kúzet, sondaı-aq janyn jaı tapqyzarlyq jáne joldyń aýyrtpalyǵyn jeńildeterlik nárseler usynyldy. Sancho sur jorǵasyna dep azdaǵan suly jáne ózine dep taba nannyń jartysy men sútsirneniń jarty dóńgelegin alýǵa qarsy bolmaıtynyn aıtty: jol onsha qashyq emes, sondyqtan azyq-túliktiń eń táýiri men budan molyraq qorynyń qajeti joq, dedi. Barlyǵy onymen qushaqtasyp qoshtasa bastady, bul da kózine jas alyp bárin shetinen qushaqtap shyqty, sóıtip aqyry jolǵa tústi, al álgi jerge jınalǵandar onyń aıtqan sózine jáne ór minez de óte oryndy sheshimine kópke deıin tańyrqanysýmen boldy.

LİY taraý

Munda tek osy hıkaıaǵa ǵana qatysty jaılar tóńireginde áńgime bolady.

Don Kıhottyń álginde sóz bolǵan jaǵdaıǵa baılanysty óz vasaldaryna tastaǵan shaqyrýyn gersog pen gersogıná aıaqsyz qaldyrmaý kerek dep sheshken-di, alaıda atalmysh jigit bul kezde doná Rodrıgesti qaıyn enege aınaldyrýdan qashyp, Flandrıa jaqta boı tasalap júrgen, osy sebepti joǵary mártebeliler ony óz malaılarynyń biri, Tosılos esimdi gaskondyqpen aýystyrýdy uıǵaryp, qandaı mindet atqarýǵa tıis ekenin oǵan aldyn-ala jaqsylap uǵyndyryp berdi. Eki kúnnen soń gersog Don Kıhotqa qarsylasy tórt kúnnen keıin keletinin, jekpe-jek ótetin orynǵa dástúrli rysarlyq jaraqpen shyǵatynyn, oǵan qosa, qyzdyń sózi ótirik dep jarıalaıtynyn, al eger qyz úılenýge ýáde berdi degendi aıtar bolsa, onda muny jáı ótirik dep emes adam sengisiz ótirik dep pash etetinin málim qyldy. Bul habarǵa Don Kıhot esi shyǵyp qýandy, jekpe-jekte erliktiń eren úlgisin kórsetýge ózine-ózi sert berdi jáne joǵary mártebelilerge qudiretti bileginiń qýaty qandaı ekenin baıqatý múmkindigi týǵanyn sırek kezdesetin sáttilikke balady; sóıtken soń, shattyqtan masaıraǵan ol bul tórt kúnniń qashan óterin kútti, shydamsyzdyq shyrqyn alǵany sonsha, tórt kún oǵan tórt júz ǵasyrdaı bop kórindi.

Alaıda biz bul tórt kúnniń ótýine kedergi keltirmeı-aq qoıaıyq (basqa da nárselerge kedergi keltirip jatqanymyz shamaly ǵoı), sóıteıik te Sanchonyń sońynan ereıik, al ol sur jorǵasyn tepeńdetip qojaıynyna qaraı baǵyt ustaǵan, álemdegi kúlli aralǵa bastyq bolǵannan, myrzasymen birge júrý áldeqaıda unamdy kóringen, sondyqtan júregin bir jeńil muń jaılap alǵan-dy. Alaıda, taıaýda ǵana óz qaramaǵynda bolǵan araldan (aıta keterligi, araldy ma, qalany ma, eldi mekendi me álde selony ma, neni basqarǵanyn anyqtaýǵa aqyry mursha tappaǵan) onsha alysqa jyraqtap úlgermeı-aq, oıda joq jerden jol boıymen ózine qaraı asataıaq ustaǵan alty qańǵybastyń kele jatqanyn kórip qaldy: bular án aıtyp qaıyr-sadaqa jınaıtyn jat jerlikter edi; munymen janasa bergen boıda álgiler qaz-qatar tura qaldy da, qolma-qol daýysyn qataıtyp, óz tilderinde áldebir áýendi azynata jóneldi, Sancho budan túk eshteńe uqqan joq, tek olardyń ap-aıqyn etip aıtyp turǵan bir ǵana sózin, ıaǵnı qaıyr-sadaqa degen sózdi ǵana jete túsindi, bul Sanchony bular qaıyr-sadaqa surap tur eken degen oıǵa jeteledi; Sıd Ahmettiń aıtýynsha, Sancho tym kóńilshek adam bolǵandyqtan, qorjynyndaǵy bar baılyǵyn: taba nannyń jartysy men sútsirneniń jarty dóńgelegin shyǵaryp, álgilerge ustatty da, ózinde basqa eshteńe joǵyn ym-ısharat arqyly túsindirdi. Olar munyń sadaqasyn qýana-qýana qabyldap:

— Gelte, gelte!⁴⁴ — dep dabdyrlasty.

— Túk túsinsem buıyrmasyn, senderge menen ne kerek ózi, týysqandar, — dedi Sancho.

Sol kez taýap etýshilerdiń biri Sanchoǵa qoınynan ámıan alyp kórsetti, sonda ǵana mynaý olardyń ózinen aqsha surap turǵanyn uqty; sol boıda Sancho bas barmaǵyn keńirdegine qoıyp, basqa saýsaqtaryn tarbıta jazyp jiberip, ózinde soqyr tıyn da joq ekenin bildirdi, sosyn sur jorǵasyn tebinip, ármen qaraı asa berdi; sóıtip, taýap etýshilerdiń janynan ótip bara jatqan kezinde álginde ózine zer sala qarap qalǵan bireýi ony shap berip qushaqtaı aldy da, taza ıspan tilinde bylaı dep sóılep ketti:

— Oý, jasaǵan! Bul senbisiń-eı shynymen! Apyraı, asa qymbatty dosym, aıaýly kórshim Sancho Pansany qushaqtap turmyn ba men? Tap sonyń ózi ǵoı bul, — tús kórýden de amanmyn, iship alǵan da eshteńem joq.

Qaıdaǵy bir jat jurttyqtyń atyn atap, qushaqtap jatqany Sanchony tań qaldyrdy, alaıda lám dep til qatpaǵan kúıi oǵan qansha qadalyp qaraǵanymen, aqyry ony tanı almady; al táý etýshi bolsa, munyń ańyryp qalǵanyn kórip:

— Aý, dostym Sancho Pansa, kórshiń Rıkote-morıskini, selodaǵy dúkenshini, shynymen tanymadyń ba? — dedi.

Budan soń Sancho oǵan burynǵydan da baıyptyraq kóz jiberip, eptep-septep esine oraltyp, aqyr aıaǵynda aldynda kim turǵanyn túsindi de, esegine minip otyrǵan kúıi ony moınynan qushaqtap, bylaı dedi:

— Albasty qusap álem-jálem kıinip alypsyń, seni shaıtanym tanysyn ba, Rıkote? Aý, seni mynadaı múttaıymǵa aınaldyryp jibergen kim jáne Ispanıaǵa qaıtyp oralýǵa dátiń qalaı jetti? Ustap alýy, bilip qoıýy múmkin ǵoı, ondaı jaǵdaıda saýdam bitti deı ber.

— Eger óziń ustap bermeseń, Sancho, myna kıimnen meni eshkim tanymaıdy, — dep qarsylyq bildirdi taýap etýshi. — Qane, anaý turǵan terek toǵaıyna qaraı burylaıyq, baýyrym, serikterim sol jerde ózek jalǵap, jan shaqyrmaq, sen de bizben birge tamaq ish; bular beıbit jandar, uly mártebeli aǵzamnyń jarlyǵy boıynsha selomyzdan ketken soń qandaı kepke tap bolǵanymdy sol jerde ózińe túgin qaldyrmaı aıtyp berermin: beıshara qandastaryma bul jarlyqtyń qandaı qater tóndirgeni jaıynda sen, shamasy, estigen de shyǵarsyń.

Sancho Rıkoteniń shaqyrýyn qabyl aldy, sosyn anaý taýapshy serikterimen sóılesken soń, bul qaýym kúre joldan qıǵashtaý baǵytqa aýytqyp, terek toǵaıyna qaraı bet túzedi. Osy arada jat jurttyqtar asataıaqtaryn bylaı tastap, álde plash, álde pelerınderin sheship, ádettegi kıimderimen ǵana qaldy; mosqal tartqan Rıkoteden basqalarynyń bári áli jasań jáne aıtarlyqtaı symbatty adam bolatyn. Báriniń de arqalaǵan dorbasy bar-dy, bári de shetinen tyrsıyp turǵan-dy, shamasy, azyq-túlikke lyq toly sekildi, negizinen, ıisi eki mıl jerden tanaý qytyqtaıtyn ne qıly dámdi taǵam tárizdi. Taýap etýshiler jerge qısaıa ketti de, dastarqan mindetin atqarǵan jaıqalǵan kók shópke nan, tuz, pyshaq, jańǵaq, sútsirne tilimderi men mújilgen súıekterdi jaıyp tastady; súıekterden mújıtin birdeńe tabý múmkin emes-ti, biraq kemigin sorýǵa qaı-qaısysy da yqtıarly edi. Buǵan qosa olar qaraltym tústi bir dámdi shyǵardy, kavál dep atalatyn, balyq jumyrtqalarynan daıyndalatyn bul taǵamnyń ashshylyǵy sondaı, sońynan birdeńe iship jibermeseń bolmaıtyn. Sondaı-aq, munda záıtúnnen de kendelik joq-ty, ári kepken, ári dámdeýish te qosylmaǵan bul jemis, sonysyna qaramastan, óte dámdi edi ári kózdi arbaıtyn. Alaıda osynaý toı-tomalaq tanabyndaǵy eń ádemi ósimdikter — ár dorbadan shyqqan sharap toly alty quty boldy; tipti morıskiden nemiske aınalǵan meıirban Rıkote de óz qutysyn shyǵardy, kólemi jaǵynan ol da qalǵan beseýimen birdeı-tuǵyn.

Olar tamaq ishýden zor lázzat taýyp, astyń dámin tamsana tatyp, asyqpaı shaınap jep otyrdy; ár taǵamnan pyshaq ushymen quıttaı ǵana bólegin ilip alatyn da, kelesi sátte bári qoldary men qutylaryn joǵary kótere qoıatyn; qutynyń aýzynan tamaq jibitip jatyp, beıne bir nysanaǵa alǵandaı aspanǵa qas qaqpaı qarap qalatyn, sosyn, qutydaǵy suıyqtyq asqazanǵa qotarylyp jatqan shaqta, jany raqat tapqandyqtyń belgisi retinde bastaryn uzaq ýaqyt olaı da bulaı shaıqaýmen bolatyn. Sancho osynyń bárine zer sala qarap otyrdy jáne buǵan áste nalyǵan joq; kerisinshe, ózine jaqsy málim: “Rımde turatyn bolsań — basqalardan qalyspaý muratyń bolsyn” deıtin maqaldy maldanyp, Rıkoteden qutysyn surap aldy da, álgilerdiń úlgisimen aspandy aıyzyn qandyra nysanaǵa aldy.

Qutylar ózin tórt márte kóterýge keńshilik jasady, biraq besinshi rettiń qısyny kelmedi, sebebi ondaǵy nárse sońǵy tamshysyna deıin syzdyqtatylyp, qutylar qýraıdan beter qurǵap qalǵan-dy, bul myrǵamǵa batyp otyrǵandardyń kóńilin ortaıtyńqyrap tastady. Dastarqandastary kezekpen-kezek demil-demil Sanchonyń qolyn qysyp: “Shpan men nemes — ekeýi firdeı: chaqsy choldas”, deıtin, al Sancho: “Chaqsy choldas, olda-pildá!” dep jaýap qatatyn jáne jarym saǵat boıy qarqyldap kep kúletin, gýbernator bop júrgende bastan keshkenderi bul kezde tars esinen shyǵyp ketetin, óıtkeni adam as-sý ishýge den qoıǵan mezgil aıasynda mazasyn alatyn jaılar jyraqtap qalady. Sharaptyń támam bolýy jat jurttyqtardy jappaı maýjyrata bastady da, olar álginde ózderi toı toılaǵan ústelderi men dastarqandaryna kósilip jata ketti; tamaqty jurttan kóbirek, al sharapty azyraq ishkendikten Rıkote men Sancho uıqtaǵan joq; Rıkote Sanchony ońashaǵa shaqyrdy, sóıtip jat jurttyqtardy tátti uıqynyń qushaǵynda qaldyrǵan olar shamshat aǵashynyń kóleńkesine baryp jaıǵasty, sol arada Rıkote áńgimesine mavrsha birde-bir sóz aralastyrmaı, taza kastıldik tilde óz taǵdyr-talaıy jaıynda myna tómendegi jaıdy málim qyldy:

— Uly mártebeli aǵzam shyǵarǵan jáne jurtqa jarıalaýǵa ámir etken, bizge qarsy baǵyttalǵan sol bir jarlyqtyń qandastarymnyń qalaı záre-qutyn alyp, úreıin ushyrǵany saǵan jaqsy málim ǵoı, kórshim ári dosym Sancho Pansa, — qalaı bolǵanda da, áıteýir, óz basym qatty qoryqtym: koróldiń Ispanıadan qaramyzdy batyrýǵa belgilegen merzimi áli aıaqtalmaı jatyp-aq, ózim de, balalarym da aýyr jazaǵa tartylǵandaı jaıdy bastan keshtik. Men bylaı dep sheshtim jáne sonym durys ta boldy ǵoı deımin (belgili bir ýaqyt ótken soń turǵan úıinen ózin qýyp shyǵatynyn biletin, sondyqtan aldyn-ala jańa baspana izdeı bastaıtyn adamnyń bári osyndaı sheshimge keleri kámil): úı-ishimdi seloda qaldyryp, soqa basym keteıin, basqalar sıaqty jantalaspaı, úıelmenimdi babymen kóshirip alýǵa bolatyn qolaıly oryn tabaıyn dep uıǵardym — óıtkeni, koróldiń bul jarlyǵy, keıbireýler sendirip baqqandaı, ánsheıin qoqan-loqy emes, belgilengen merzimnen keıin kúshine enetin qatal zań ekenin jaqsy túsingem jáne muny aqsaqaldarymyz da túsingen edi. Koróldiń jarlyǵyna senbeıtin amalym da joq-ty, óıtkeni qandastarymnyń qandaı paryqsyz da pasyq qıaldyń jeteginde júrgenin biletinmin jáne munyń zymıandyǵy sonsha, osynaý kemeńger sheshimin koróldiń ýaqytyly iske asyryp úlgergenin tek qudaıdyń oń kózben qaraǵandyǵymen ǵana túsindirýge bolar, — álbette, bulaı degende men bul qaskóılik qareketke bárimizdiń qatysymyz bar degendi aıtqaly otyrǵan joqpyn, aramyzda aınymaıtyn, shynaıy hrıstıandar da bar-tyn, biraq olar azshylyq edi jáne olar dinsizderge qarsy tura almaıtyn; qaıtken kúnde de, báribir, jylandy qoınyńa alyp jatýdan, shańyraǵyńda qas dushpanyń bolǵannan qaterli eshteńe joq. Uzyn sózdiń qysqasy, mundaı qýǵynǵa ábden laıyqty edik, alaıda syrt kózge bul meılinshe jumsaq ta jeńil jaza sekildi kóringenimen, biz úshin budan asqan qasiret joqtaı boldy. Taǵdyr bizdi qaı qıanǵa aparyp tastamasyn meıli, Ispanıany eske alyp eńireımiz de júremiz: osynda týyp-óstik qoı, otanymyz da osy ǵoı bizdiń, mynadaı baqytsyzdyqqa tap kelgen bizderge eshbir elde laıyqty qamqorlyq jasalmaıdy, ásirese bizge Berberıada da, Afrıkanyń óńge óńirlerinde de kóp qyspaq pen jábir kórsetiledi, al biz bolsaq, basqa-basqa, biraq sol jaqta ózimizdi shynymen-aq qurmetpen qarsy alyp, baýyrǵa basatyn shyǵar dep oılaǵanbyz. Qolda bardyń qadiri joq degen ǵoı, qazir endi aırylyp qalǵan soń jylap júrmiz, bárimizdiń de derlik Ispanıaǵa qaıtyp oralǵymyz keledi; Ispanıany súıetindigimiz sonsha, ózim sekildi ıspan tilin biletinderdiń, — al ondaılar óte kóp, — basym kópshiligi áıelderi men balalaryn taǵdyrdyń tálkegine tastap, osynda qaıtyp oralyp jatyr. “Týǵan jerdiń torǵaıy da súıkimdi” degen sózdiń beker aıtylmaǵanyn endi óz basymnan jaqsy bilem. Sóıtip, selomyzdy tárk etip, óıtip-búıtip Fransıaǵa jettim, onda bizdi qonaqjaılyqpen qarsy alǵanymen, basqa aımaqtardy da kórsem degen tilek paıda boldy. Áýeli Italıaǵa bardym, sosyn Germanıadan bir shyqtym, mine osy jerde maǵan erkindeý turmys keshýge bolatyndaı kórindi, óıtkeni ondaǵy jergilikti turǵyndar anaý-mynaý usaq-túıekke kóńil aýdarmaıdy: kim qalaı turǵysy kelse, solaı turady, óıtkeni eldiń qaı óńirinde bolsyn derlik qaı dindi ustanam deseń de óz erkiń. Men Aýgsbýrg mańaıyndaǵy bir shaǵyn eldi mekennen úı jaldadym, sosyn myna taýapshylarǵa qosyldym; bular jyl saıyn Ispanıadaǵy kıeli oryndarǵa taǵzym etýge top-tobymen attanyp jatady, onyń sebebi, Ispanıa — bular úshin ekinshi Amerıka, ońaı oljaǵa kenelýdiń, belgili mólsherde tabys tabýdyń qaınar kózi. Bular ádette eldi o shetinen bu shetine deıin aralap ótedi jáne qandaı qonys-mekennen bolsyn qaryn toıdyrmaı, quryǵanda bir realdan kem aqsha tappaı ketpeıdi, sondyqtan saıahattarynyń sońynda olarda júz eskýdodan astam taza paıda jınaqtalady, bul aqshany olar sońynan altynǵa aıyrbastap alady da, altyndy asataıaqtarynyń ishine jasyrady já bolmasa pelerınasynyń astaryna tigip tastaıdy, nemese basqadaı bir qýlyq isteıdi, áıteýir beketter men kedender baqylaýyna qaramastan shekaradan alyp ótedi. Al, endi ózim qazir, Sancho, keterde jerge kómip ketken kómbemdi qazyp almaqpyn, ony selonyń syrtyna kómgem — sondyqtan onda barǵannan maǵan kelip-keter qater joq; odan keıin Valensıadan áıelim men balalaryma hat jazyp jiberem, sáti túsip jatsa, bálkim, ózim baryp alyp kelermin (olardyń Aljırde ekenin bilem), sosyn olardy áýeli bir fransýz aılaǵyna jetkizýge tyrysam, odan ári Germanıaǵa barady, sodan soń qudaıdyń basqa salǵanyn kóremiz ǵoı, — bulaı uıǵarǵan sebebim, Sancho, qyzym Rıkota men zaıybym Fransıska Rıkote — ekeýi de hrıstıan jáne katolık, al ózim katolık bolmasam da, boıymda mavrlyq qasıetten góri hrıstıandyq qasıet basymyraq, osy sebepti qudaıdan aqyl-parasatymdy aýandyqtan aryltyp, ózine qalaı qyzmet etýdi úıretýin kúnde jalbarynyp suraımyn. Meni qaıran qaldyratyn bir jaı: áıelim men qyzymnyń ózderi hrıstıansha turmys keshe alatyn Fransıaǵa barmaı, nege Berberıaǵa barǵandy hosh kórgeni bolyp tur.

Sancho buǵan mynadaı jaýap qaıtardy:

— Áńgime basqada, Rıkote: onda barý olardyń erkinde bolǵan joq qoı, olardy qaınaǵań Hýan Topeıo alyp ketti emes pe, ol — óte aqyldy mavr, shamasy, ońdy jerge ornalastyrǵan shyǵar. Saǵan taǵy bir aıtpaǵym: menińshe, kómbeńdi izdep bosqa áýre bolatyn sekildisiń, sebebi kedendik tekserý kezinde qaınaǵań men áıelińnen qyrýar injý men altyn teńge tárkilendi degen qaýeset taraǵan edi selomyzda.

— Bul ábden múmkin nárse, — dedi Rıkote. — alaıda, Sancho, kómbeni týystarym qozǵamaǵanyna senimim kámil, óıtkeni bir pálege ushyrap júrmesin dep qaı jerge kómgenimdi olarǵa aıtpaǵam, al sen, Sancho, menimen birge baryp, sony qazyp alyp, tyǵyp tastaýǵa kómektesseń, saǵan eki júz eskýdo berer em, — bul seniń biraz muqtajyńdy óter edi, aqshaǵa dilger bop júrgeniń maǵan jaqsy málim ǵoı.

— Saǵan kómekteser de edim, — dep jaýap qatty Sancho, — biraq men paıdakúnem emespin, ondaı bolsam búgin tańerteń bir úlken laýazymnan bas tartar ma edim, — eger sol qyzmette qala bersem, úıimniń qabyrǵalary altynnan bolar edi, al ózim jarty jyldan keıin kúmis ydystan as isher em. Onyń ústine, uly mártebeli aǵzamnyń jaýlaryna kómektesý — bul, meniń túsinigimde, satqyndyq bop tabylady, sondyqtan maǵan eki júz eskýdo emes, tap qazir qolyma tipti tórt júz eskýdo ustatqan kúnińniń ózinde de, báribir, senimen birge barmas em.

— Sonda qandaı qyzmetten bas tarttyń, Sancho? — dep surady Rıkote.

— Araldaǵy gýbernatorlyqtan bas tarttym, — dep málim etti Sancho, — jáne aral bolǵanda qandaı, ondaıdy, ádilin aıtqanda, qolyńa shyraq alyp izdeseń de tappaısyń.

— Ol ózi qaı jerdegi aral? — dep yntyqty Rıkote.

— Qaı jerde deımisiń? — dep qaıtalap surady Sancho. — Osy aradan eki mıldeı ǵana jerde, Baratarıa araly dep atalady.

— Já, qoısańshy, Sancho, — dep senbestik bildirdi Rıkote, — aral degen teńizdiń ortasynda ornalasady, qurlyqta eshqandaı aral bolmaıdy.

— Bolmaıtyny qalaı? — dep daýystap jiberdi Sancho. — Aıtyp turmyn ǵoı saǵan, dostym Rıkote, búgin tańerteń ǵana sol jerden shyqtym, al kúni keshege deıin men ony, usta balǵasyn qalaı soqqysy kelse solaı, óz qalaýymsha basqaryp turdym, soǵan qaramastan ony tastap kettim, sebebi gýbernator qyzmeti maǵan asa qaterli kórindi.

— Gýbernatorlyqtan qansha tabys taptyń? — dep surady Rıkote.

— Tapqan tabysym mynadaı, — dep jaýap qatty Sancho: — Ózimniń tek otardy ǵana basqara alatynymdy uqtym, sosyn gýbernatorlyqtan jınaıtyn dáýletiń úshin tynyshtyǵyń men uıqyńdy qurban etýiń kerek ekenińe kózim jetti, tek uıqydan ǵana emes, oǵan qosa adam as-sýdan da aırylady eken, sebebi aral gýbernatorlary, ásirese janynda densaýlyǵyn qadaǵalaıtyn emshileri bary, tamaqty óte az ishedi.

— Túk túsinsem buıyrmasyn, Sancho, — dep Rıkote aǵynan jaryldy, — menińshe, sen qaıdaǵy joqty qıystyryp otyrǵan sekildisiń: saǵan araldy kim basqartsyn! Buǵan laıyqty basqa adam bul dúnıede joq pa sonsha? Ne shatyp otyrsyń óziń, Sancho! Odan da, qaıtalap aıtam, menimen birge baryp, kómbeni ashýǵa kómektesý jaıyn oılan, ol shyn mánindegi kómbe, onda kóp nárseni tyqtym, taǵy bir márte qaıtalaımyn: qamsyz-muńsyz tirlik keshýińe jeterlikteı aqsha berem.

— Men saǵan aıttym ǵoı, Rıkote, aqshań qajet emes maǵan, — dep málim etti Sancho. — Ózińdi ustap bermeıtinime raqmet aıt, al endi kóp sózdi qoıaıyq — sen óz jolyńmen júre ber, men óz jolymmen keteıin: keıde adam adal aqshasynan da aırylady, al aram aqshadan qashan da qanaty qaırylady — bul maǵan jaqsy málim jaǵdaı.

— Já, endeshe, óziń bil, Sancho, — dedi Rıkote. — Endi sen maǵan mynany aıtshy: áıelim, qyzym men qaınaǵam ketkende úıińde bolyp pa eń?

— Boldym, árıne, — dep jaýap qatty Sancho, — jasyrmaı-aq aıtaıyn saǵan, selomyzda qansha adam bolsa, sonshasynyń bári qyzyńdy kórip qalmaq bop kóshege júgirip shyqty — ol ózi sondaı súıkimdi ǵoı, jurttyń bári mundaı sulý jer betinde joq desip jatty. Al, qyzyń eńireı jylap, qurbylaryn, dos qyzdaryn jáne ózimen qoshtasýǵa kelgenderdiń bárin qushaǵyna aldy, olardan qudaı men aspan patshaıymynan ózine jaqsylyq jasaýyn surap qulshylyq etýdi ótindi, al, munyń asa bir aıanyshty shyqqany sonsha, tipti meniń ózim de jylap jiberdim, al meniń onsha jylaýyq emes ekenim belgili jáne, ótirik aıtsam ońbaı keteıin, ony bir jerge jasyryp tastaýǵa nemese jolda urlap áketýge talaı adam qushtarlyq bildirgen-di, biraq koról jarlyǵynan qorqyp tıylyp qaldy. Alaıda, jurttyń bárinen de don Pedro Gregoro qattyraq qaıǵyrdy, — ony bilesiń: jas jigit, baı murager, — árkimderdiń aıtýynsha, seniń qyzyńa ǵashyq kórinedi, qyzyń qoshtasqan kúnnen bastap ol da selomyzdan tóbe kórsetken joq, bizdińshe, qyzdy urlap áketpek oımen sońynan ketken sekildi, alaıda ázirshe olar jaıynda eshqandaı sybys estilmeıdi.

— Bir jamandyq bolaryn baıaǵyda-aq sezgem, — dep shynyn aıtty Rıkote, — bul dvoránnyń qyzyma es-tússiz ǵashyq ekenin bilgem, biraq Rıkotanyń tárbıeli, tártipti ekenine kámil sengendikten álginiń mahabbatyna eshqandaı mán bermegem: sen, shamasy, estigen de shyǵarsyń, Sancho, mavr qyzy naǵyz hrıstıandarǵa súıispenshilik sezimin óte sırek bildiredi, dálirek aıtar bolsam, eshqashan bildirmeıdi, al meniń qyzymnyń esil-derti mahabbat emes, qudaı joly, sondyqtan, meniń oıymsha, jańaǵy baı muragerdiń dámesine kóńil aýdarmaıtyn shyǵar.

— Ylaıym solaı bolsyn, — dedi Sancho, — áıtpese ekeýiniń de qyrsyqqa ushyrary anyq. Al, endi dostym Rıkote, maǵan ruqsat ber: qojaıynym Don Kıhotqa kún jaryǵynda jetip alǵym kelip tur.

— Jolyń bolsyn, Sancho baýyrym, serikterim qybyrlap qozǵala bastady, bizdiń de jolǵa shyǵar ýaqytymyz bop qaldy.

Sol arada ekeýi qushaqtasty, Sancho sur jorǵasyna otyrdy, Rıkote asataıaǵyna súıendi, sóıtip olar qosh aıtysty.

LY taraý

Sanchonyń jolda qandaı kepke tap bolǵany jaıynda, sondaı-aq basqa da qyzǵylyqty nárseler jóninde.

Jerlesi Rıkotemen kezdesýiniń saldarynan Sancho jolda kidirińkirep qaldy da, gersogtyń qamal-saraıyna sol kúni jetip úlgere almady: oǵan jarty mıldeı qalǵanda kesh túsip, kózge túrtse kórgisiz qarańǵylyq ornady; mezgil jaz aıy bolǵandyqtan buǵan ol asa qynjyla qoıǵan joq, sóıtip tań atqansha kúte turmaq bop joldan shyqty, alaıda basynan sory arylmaǵan beıbaq bolǵandyǵynan shyǵar, qonalqalyq oryn izdep kele jatqan shaǵynda sur jorǵasy ekeýi áldebir ejelgi qalanyń qıraǵan jurtyndaǵy tereń de tas qarańǵy jer asty qýysyna top etip tústi de ketti; endi dál tozaqtyń ózine jetkenshe ushatyn shyǵarmyn dep oılap qalǵan Sancho qulap bara jatqan kezinde qudaıǵa quldyq uryp jalbaryna bastady. Alaıda olaı bolmaı shyqty, óıtkeni jer betinen úsh sajynnan sál ǵana astam tereńdikte eseginiń tuıaǵy qatqylǵa tireldi, Sancho bolsa, sol erde otyrǵan qalpynda qalǵan, mertikpek túgil jaraqattanǵan da joq. Tynysyn ishke tartyp alǵan ol, maıyp bolmadym ba eken, bir jerim jyrylmady ma eken dep denesin ustap kóre bastady, aqyry dáneńesi ketpegenine kózi jetken soń meıirim-qaıyrymy úshin jaratqanǵa uzaq ýaqyt alǵys jaýdyrdy: óıtkeni mylja-myljasy shyǵatynyna esh kúmáni bolmaǵan-dy. Odan soń basqa bireýdiń kómeginsiz bul aradan shyǵyp ketýdiń reti bar ma, joq pa, sony bilmekke qýystyń qabyrǵalaryn qolymen sıpalap kórdi; alaıda qabyrǵalar budyr-tıanaǵy joq tegis bop shyqty, buǵan Sancho qatty qapalandy, ásirese eseginiń aqyryn da aıanyshty yńqylyn estigende jany tipten jabyrqap ketti, al ol beıshara tekten-tek, áýleki ádeti boıynsha yńqyldamaǵan, qulaǵan kezde shynymen-aq áldebir jerin aýyrtyp alǵan.

— Ah! — dep daýystap jiberdi sol arada Sancho Pansa. — Shataǵy shash etekten myna jalǵanda ǵumyr keshetinder adym attaǵan saıyn qanshama tosyn oqıǵaǵa tap bolady deseńshi! Apyraı, kúni keshe ǵana aral gýbernatory qyzmetin atqaryp, malaılary men vasaldaryn bir shybyqpen aıdap otyrǵan adam búgin qaıdaǵy bir shuńqyrǵa kómilip qalady jáne ony budan qutqaratyn jan tabylmaıdy, kómekke keletin malaı da, vasal da bolmaıdy degen kimniń oıyna keler? Shamasy, esegim de, ózim de osy jerde ashtan qatatyn shyǵarmyz, eger tek oǵan deıin: ol — mertikkennen, ózim — moıyǵannan ólip ketip júrmesek. Árıne, qojaıynym Lamanchalyq Don Kıhotqa jolyqqandaı sáttiliktiń maǵan buıyrmasy kámil: anaý álgi jadylanǵan Montesınostyń úńgirine túsken kezde oǵan óz úıindegiden beter qurmet kórsetildi emes pe, — ony jaıýly dastarqan, jaıly tósek kútip turdy deýge bolady. Sol úńgirde oǵan kózdi arbap, kóńil toǵaıtatyn kórinister aıan berdi, al myna jerden men, sirá, tek baqalar men jylandardy ǵana kóretin shyǵarmyn. Tasmańdaı bireýmin ǵoı men, túkke turǵysyz áýreshiligimniń jetkizgen jeri osy! Bul aradan, — eger tek jaratqan ıem bireýlerdiń ózimdi taýyp alýyna járdem etse, — meıirban sur jorǵamnyń súıegimen birge meniń de tep-tegis, áppaq, mújilgen qý súıegimdi ǵana alyp shyǵatyn shyǵar jáne osyǵan qarap jurt, bálkim, bizdiń kim ekenimizdi baǵamdaıtyn bolar, qaıtken kúnde de, áıteýir, Sancho Pansa — eseginen, al esek — Sancho Pansadan eshqashan qol úzip, jyraq ketpegenin biletinderdiń solaı baǵamdary anyq. Taǵy qaıtalaıyn: esegimiz ekeýimiz naǵyz qyrsyq arylmaǵan sorlymyz ǵoı! Sirá, taqsiretti taǵdyr-talaıymyz sondaı shyǵar: týyp-ósken jerimizde, jaqyn-jýyqtarymyz ortasynda dúnıe salý jazbaǵan shyǵar bizge, — olaı deıtinim, eger óz otanymyzda qaıtpas saparǵa attanar bolsaq, onda bizge janashyrlyq bildiretin, aqyrǵy demimiz úzilgen shaqta kirpigimizdi jabatyn jandar qaıtkende de tabylmaı qalmas edi. Áı, dosym-aı, joldasym-aı meniń! Adal qyzmetińniń ótemine jasaǵan jaqsylyǵym osy boldy-aý! Keshire gór meni, eger keshire alsań jáne basymyzǵa tap bolǵan myna aqıretten qutqarýyn surap jalbaryn taǵdyrǵa: munyń úshin basyńa lavrdan gúltáj kıgizýge ýáde berem, sonda sen lavrdan gúltáj kıgen aqynnan aýmaı qalasyń jáne saǵan eki sybaǵa suly berip turatyn bolam.

Sancho Pansa osylaı nazalandy, al esegi bolsa ony til qatpastan únsiz ǵana tyńdap turdy, — beıshara janýardyń jaǵdaıy qandaı qıyn da jan tózgisiz ekenin osydan-aq baıqaı berýge bolatyn. Bul túndi olar aýyr yńqylmen jáne zar ılep jylaýmen ótkizdi, sóıtip aqyry tań da atyp, kúnniń kóz qaryqtyrǵan jaryǵynda Sancho myna qudyqtan basqa bireýdiń kómeginsiz qutylý degenniń bos qıal ekenine kóz jetkizdi, osy sebepti ol bireý-mireýdiń qulaǵyna shalynar degen oımen qaıtadan yńqyl men aıqaıǵa basty, biraq bul tirliginiń elsiz-sýsyz en dalada járdem surap jylaǵan jannyń tirliginen aıyrmasy az edi, óıtkeni jaqyn mańaıda daýysyn estı qoıatyn eshkim joq-ty, osyny sezgen Sanchonyń qapastan qutylýdan kúderi birjola úzildi. Sur jorǵa sol burynǵysynsha jalpasynan jatqan-dy — Sancho ony ázer kóterip turǵyzdy, sonyń ózinde esek aıaǵyn táltirekteı basyp shaq turdy; odan soń Sancho ózimen teń dárejede teperish kórip, shuńqyrǵa qosa qulaǵan qorjynnan bir kesek nan alyp, esekke usyndy, esek bul usynystan bas tarta qoıǵan joq, al Sancho bolsa, beıne bir anaý sózin túsinetindeı-aq:

— Nan bolsa, qaıǵyda mán bolmaıdy, — degendi aıtty.

Dál osy kezde ol qýystyń qabyrǵasynda bir adam qystyrylyp-qymtyrylyp, baýyrymen jorǵalap óte alatyndaı tesik baryn baıqap qaldy. Sancho Pansa sol qabyrǵaǵa júgirip bardy da, barynsha búktetilip, tesiktiń ishine enińkirep, onyń birshama uzyn ekenin jáne barǵan saıyn keńı beretinin kórdi; al munyń bárin ol álgi qýysqa tóbeden syzdyqtaı túsip turǵan kún sáýlesiniń jaryǵy arqyly ajyratqan-dy. Sondaı-aq, ol tesiktiń ármen uzaǵan saıyn keńeıip, ekinshi bir ájeptáýir keń úńgirge baryp jalǵasatynyn bildi; osyny kórgennen keıin ol esegine qaıtyp oraldy, sosyn tesiktiń erneýin taspen soqqylap keńeıte bastady, birazdan soń kólemin ulǵaıtyp, esekti alyp ótýge bolatyndaı dárejege jetkizdi; Sanchoǵa keregi de osy edi: arǵy jaǵynda shyǵar aýyzy bolar degen dámemen esekti noqtasynan jetelep, jer asty jolymen ilgeri tartty. Oǵan keıde qarakóleńke, keıde tastaı qarańǵy jermen júrýge týra keldi jáne únemi úreıden júregi zýyldaýmen boldy.

“Qudireti kúshti jasaǵan, kómektese gór! — dedi ol ózine ózi ishteı. — Men úshin bul naǵyz qasiret, al qojaıynym Don Kıhotqa bul, sirá, asa bir qyzyqty shytyrman oqıǵa sekildi kórinetin shyǵar. Myna jer asty qýystary men úńgirlerdi ol, sóz joq, Galánanyń gúl atqan baǵy jáne saltanatty saraıy dep qabyldar edi, myna túnerińki jyra-jyqpyldardyń ar jaǵynan, qarsy aldynan, keremet ásem kók shalǵyn shyǵa keledi dep úmit eter edi, al men bolsam, kembaǵal, áýmeser ári sýjúrek sorly, adym attaǵan saıyn aıaǵymnyń astynan kútpegen jerden mynadan da tereń jańa bir qurdym paıda bola ketip ózimdi jutyp qoıa ma dep qaltyrap kelem. Alaıda, jalǵyz kelgen jamandyqtyń jarasy jeńil ǵoı”.

Osy ráýishtes túrli-qıly oılar jetegindegi Sancho, óz dolbarynsha, jarty mılden astam jer júrgen soń, aqyry áldenendeı álsizdeý jaryqty ajyratty: qaı jaqtan quıylyp turǵany beımálim bul jaryq Sanchoǵa ana dúnıege áketip bara jatqandaı kóringen bul joldyń, shyn máninde, bostanǵa shyǵar jol ekenin jarıa etip turǵan-dy.

Osy arada Sıd Ahmet Ben-ınhalı ony óz betinshe qaldyra turady da, Don Kıhottyń jaıyna oıysady, al Don Kıhot bolsa, bul kezde doná Rodrıgestiń opasyzdyq saldarynan jamanatqa qalyp, masqaraǵa ushyraǵan qyzynyń ar-namysyn qorǵaýǵa bel baılap, qyz abyroıyn tókken nápsiqumarmen jekpe-jekti degbiri qalmaı qýana kútip júrgen. Sóıtip, bir kúni tańerteń qamal-saraıdan shyqqan Don Kıhot jaqyn qalǵan aıqastyń aldynda azdy-kem mashyqtanyp, jattyǵyp alý úshin Rosınantty kósilte shaptyryp, dálirek aıtar bolsaq, oqtyn-oqtyn tekirek qaqtyryp kele jatqan, al Rosınanttyń tuıaǵy ony týra jer asty qýysynyń qasyna alyp kelgen: Don Kıhot bar kúshimen tizgin tartpaǵanda qýysqa qulap túseri de kámil edi; shuńqyrǵa jaqyndap kelgen ol at ústinde otyrǵan kúıi oǵan shuqshıa qarap qaldy, qýysty osylaı zerdelep turǵan shaǵynda kenet tómennen qatty aıqaı estildi; bul úrgelektenip ketti, biraq aqyr sońynda áldekimniń tereńnen bylaı dep aıqaılap jatqanyn aıqyn ajyratty:

— Áı, sender, joǵaryda turǵandar! Apyraı, aralaryńnan aıqaıymdy estıtin hrıstıan nemese tirideı jerge kómilgen kúnákarǵa, gýbernatorlyǵy joq beıshara gýbernatorǵa aıaýshylyq bildiretin qaıyrymdy rysar shyqpas pa eken?

Don Kıhotqa bul Sancho Pansanyń daýysy sekildi bop kórindi: bul ony ári tańdandyryp, ári abdyratyp qoıdy; sosyn daýysyn barynsha qataıtyp:

— Tómende turǵan kim? Kim ol zar ılep jatqan? — dep surady.

Buǵan mynadaı jaýap estildi:

— Kúnálary úshin jáne baqytsyzdyǵyna qaraı Baratarıa aralynyń gýbernatory bop taǵaıyndalǵan, al buryn aıbyndy rysar Lamanchalyq Don Kıhottyń atqosshysy qyzmetin atqarǵan Sancho Pansa bolmaı kim bolsyn ol jáne odan basqa kim zar ılesin?

Bul sózdi estigen Don Kıhot ań-tań bolyp, sileıip turyp qaldy; Sancho Pansa ólgen eken, jany myna jer asty qýysynda zaryǵyp jatyr eken dep oılady; osy oı qatty tolqytyp jibergen ol bylaı dep sóılep ketti:

— Shynaıy hrıstıan jalbarynýǵa yqtıarly nárseniń báriniń atymen jalbarynam: sen kimsiń óziń, sony aıtshy maǵan; eger sen pendeniń tynshý tappaǵan jany bolsań, onda ózińe qandaı kómek keregin aıt, men ózim jer betinde tirlik keship júrgen miskinderdi qanatymnyń astyna alyp, qolǵabys kórsetýge boryshty adammyn, eger ózderine ózderi qamqorlyq jasaýǵa qaýqarsyz bolsa, ana dúnıege attanǵan músápirlerdi de báleden qutqaryp, olarǵa járdem berý jaıyn óz mindetime ala alam.

— Sóz saptaýyna qarap qojaıynym Lamanchalyq Don Kıhotty tanyp turmyn jáne daýysy da, sóz joq, sonyń daýysy, — degen jaýap estildi jer astynan.

— Iá, men tap sol Don Kıhotpyn, meniń paryzym — tirilerdi de, ólilerdi de báleden qutqaryp, olarǵa bolysý, — dep nyqtady Don Kıhot. — Sondyqtan, sen, ózimdi dal ǵyp qoıǵan pende, maǵan kim ekenińdi aıt, óıtkeni, eger atqosshym Sancho Pansa bolsań, jáne sen ólgen bolsań, jáne seni shaıtandar alyp ketpese, jáne sen jaratqannyń járdemimen maqsharda jatsań, onda bizdiń qasıetti rımdik-katolıktik shirkeý anamyzda marqumdarǵa baǵyshtalǵan, qazir bastan keship jatqan aqıretińnen azat etetin duǵalar bar, al men, óz tarapymnan, osyǵan septik jasaýǵa tyrysyp baǵam jáne osynyń jolynda bar dúnıe-múlkimdi sarp etýge daıynmyn. Sonymen, endi esimińdi ata jáne kim ekenińdi aıt.

— Ollahı-billáhı, — degen jaýap estildi jer astynan, — esimin ataýǵa, taqsyr senor Lamanchalyq Don Kıhot, ózińiz raqymshylyq etetin, ómirge jańa kelgen jannyń atymen ant etem, men atqosshyńyz Sancho Pansa bolam jáne búkil ǵumyrymda áli kúnge sheıin bir de bir ret ólip kórgem joq, — túrli sebepter men jaǵdaıattarǵa baılanysty maǵan tek gýbernatorlyqty ǵana tastaýǵa týra keldi, — ol jaıynda aıtyp jatýym qazir orynsyz, — sosyn búgin túnde sur jorǵammen birge myna qýysqa túsip kettim, — ol da muny rastap bere alady: óıtkeni, mine, qasymda tur.

Al, osyǵan nanasyz ba, nanbaısyz ba: Sanchonyń ne jaıynda aıtyp turǵanyn túsingendeı, esek te sol sát qolma-qol aqyryp jiberdi, qatty aqyrǵany sonsha, jańǵyryǵy úńgir ishin keýlep ketti.

— Budan asqan qandaı kýá kerek! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Onyń daýysyn, quddy bir óz balamnyń daýysyndaı jaqsy tanımyn ǵoı, sondaı-aq, seniń de daýysyń, súıkimdi Sancho, maǵan tanys. Sen tura tur, qazir gersogtyń qamal-saraıyna baraıyn, — bul jerden ol onsha qashyq emes, — adam ákeleıin: olar seni myna qýystan shyǵaryp alady; munda sen, shamasy, kúnálaryń úshin tap bolǵansyń ǵoı.

— Baryńyzshy, taqsyr, baryńyzshy, — dedi Sancho, — qudaı úshin, tezirek qaıtyp oralyńyzshy: tirileı kómilgen ekem degen oıdan degbirim qalmaı tur, qorqynyshtan da qutym qashyp barady.

Don Kıhot dereý júrip ketti de, qamal-saraıǵa kelgen soń joǵary mártebelilerge Sancho Pansanyń basyndaǵy jaıdy baıandap berdi, bul olardy shynymen tańdandyrdy; Sanchonyń sol mańaıdaǵy baǵzy zamandarda jasalǵan jer asty jolyna bastaıtyn shuńqyrlardyń birine túsip ketkenin olar sol boıda-aq ańǵara qoıǵan-dy, biraq keletini jaıynda ózderine habarlamastan Sanchonyń ne sebepti gýbernatorlyqtan qol úzip kete barǵanyn olar túsine almady. Jip pen arqanǵa júk túsip degendeı, kóptegen adamnyń kúsh biriktirýiniń nátıjesinde aqyry sur jorǵa da, Sancho Pansa da tún qarańǵylyǵynan kún jaryǵyna shyǵaryldy. Áldebir stýdent Sanchoǵa qarap turyp, bylaı dedi:

— Ant urǵan ákimderdiń bárin qyzmetten osylaı qýý kerek — tap myna qurdymnan shyqqan kúnákar sekildi bolsa ǵoı shetinen: bul ashtyqtan buratylyp tur, óńi qup-qý jáne, baıqaýymsha, qaltasynda soqyr tıyn joq.

Bul pikirdi estigen Sancho bylaı dedi:

— Budan álde segiz, álde on kún buryn, jalaqor myrza, qaraýyma berilgen aralǵa qojalyq etýge kirisken edim, alaıda osy ýaqyttyń ishinde nan ekesh nannyń ózin toıa jegen emespin. Osy ýaqyttyń ishinde emshiler esimdi tandyrdy, al jaýlar silikpemdi shyǵardy. Para da alǵam joq, alym-salyq ta jınamadym, endeshe, óz oıymsha, meni basqasha shyǵaryp salǵandary jón bolatyn, biraq adam kózin tigedi, al qudaı ózi biledi, degen sóz ras eken, óıtkeni buıyrǵan ketpeıdi, qýǵan jetpeıdi, berse — al, ursa — qash, kúná men qasiretten quralaqan adam joq, sondyqtan búgin myrǵamǵa batyp júrseń, erteń árkimge kózińdi satyp júrýiń múmkin. Bul jaıynda osymen doǵaraıyn, kimdiki durys, kimdiki burys ekenin qudaı ózi kórip tur, taǵy da aıtarym bolǵanymen, abzaly, aýzymdy jabaıyn.

— Kúıine berme, Sancho, ókinbe de: óziń jaıynda kim ne aıtpaıdy deısiń, óıte berseń munyń shegi de, sheti de bolmaıdy. Jurt aýzyna kelgenin sandyraqtaı bersin, eń bastysy — aryń taza bolsyn, al ósekshilerdiń aýzyna qaqpaq qoıýǵa tyrysý da bir — mıdaı dalaǵa qaqpa ornatý da bir. Eger ákim qyzmetinen baı bop ketse, jurt ony ury desedi, al kedeı bop ketse — mıkeshe ári aqymaq, desedi.

— Bás tigýge barmyn, — dedi Sancho, — basqany bilmeımin, ózimdi, áıteýir, uryǵa emes, aqymaqqa balaıtyndary anyq.

Balalar men basqa da adamdar qaýmalaǵan Don Kıhot pen Sancho, osyndaı ájik-kújik áńgimemen qamal-saraıǵa da jaqyndady: munda olardy gersog pen gersogıná galereıada kútip tur edi, alaıda gersogqa kóterilmes buryn Sancho sur jorǵasyn atqoraǵa ózi aparyp ornalastyrdy, óıtkeni, aıtýynsha, ótken túnde sur jorǵasy meımanhanada qonyp shyǵypty jáne onda ózin óte jaısyz sezinipti; tek osydan keıin ǵana ol galereıadaǵy erli-zaıypty gersogqa kóterilip, gersogınányń aldynda tize búgip qurmet kórsetken soń, bylaı dep sóılep ketti:

— Senorlar! Aıryqsha sińirgen eńbegim úshin emes, jalǵyz tek ózderińizdiń, joǵary mártebelilerim, uıǵarymyńyz boıynsha, Baratarıa atalatyn araldaryńyzǵa bastyq bop taǵaıyndalǵan edim, onda jalańaıaq kúıimde barǵam jáne sol baıaǵy jalańaıaq kúıimde qaıtyp kep turmyn. Jaqsy basqardym ba, jaman basqardym ba — oǵan kýá jeterlik: sizderge qalaı jyr ǵyp aıtaryn patsha kóńilderi biledi. Men daýly máselelerdi sheshtim, úkimder shyǵardym, alaıda toıyp tamaq ishe almadym: Qıantúkpirıoda týyp-ósken, araldyq jáne gýbernatorlyq emshi Pedro Qatybezero qasarysyp ishkizbeı qoıdy. Túnde bizge jaýlar tap berdi, qater zor bolatyn, biraq aqyr aıaǵynda araldyqtar, — sózderinde qansha shyndyq bolsa, qudaı da olarǵa sonsha densaýlyq bergeı, — rýhymnyń myqtylyǵy arqasynda bostandyǵyn qorǵap qalǵanyn, jaýdy talqan ǵyp jeńgenin jarıa etti. Qysqasyn aıtqanda, osy ýaqyt ishinde gýbernator qyzmetine baılanysty týyndaıtyn barlyq mehnat pen mindetti sarapqa saldym, sóıtip bulardy arqalap júre almaıtynym jaıynda baılam jasadym: bul júk — jotama, bul jebe — qoramsaǵyma saı emes eken, osy sebepten ózimdi taıdyrmas buryn gýbernatorlyqtan ózim taıyp turaıyn dep sheshtim, sosyn keshe tańerteń araldy sol ózim alǵash kórgen qalpynda qaldyryp kete bardym, — kósheleri, úıleri men shatyrlary alǵash aıaq basqan kezimde qandaı bolsa, tap sondaı qalpynda tur. Eshkimnen qaryz alǵam joq, eshkimmen paıda bóliskem joq, tıimdiligi shúbásiz birneshe zań shyǵarsam ba dep oılaǵam, biraq aqyry shyǵarǵam joq: báribir eshkim ony oryndamaıdy, endeshe shyǵardyń ne, shyǵarmadyń ne. Álginde aıtyp ótkenimdeı, araldan qasyma jan balasyn ertpeı jalǵyz kettim, — sur jorǵam ǵana nóker boldy maǵan, — jolshybaı jer asty qýysyna quladym, sodan jol taýyp shyǵýǵa tyrystym, sóıtip aqyry búgin tańerteń kúnniń jaryǵynda shyǵatyn jerdi de taptym, biraq kóp qıyndyq keltiretindeı kórindi, osy sebepti jaratqan ıem ózime senor Don Kıhotty jibermegende ómirbaqı sol jerde qala beretindeı ekem. Sonymen, mártebeli myrzalar, gýbernator Sancho Pansa qarsy aldyńyzǵa kelip tur, on kún gýbernatorlyq etken kezde tapqan paıdasy bireý ǵana boldy, atap aıtqanda: aral túgil, álem basqarýdyń kók tıyndyq quny joǵyn bildi. Osyndaı taǵylym alǵannan keıin, tabanyńyzdy jalaımyn da, balalardyń: “Sen — olaı qarǵysań, men — bulaı qarǵımyn” deıtin sekirmek oıynyndaǵydaı, gýbernatorlyǵymnan qarǵyp túsip, myrzam Don Kıhotqa qyzmet etýge kóshem, sebebi bul qyzmette qaterli jaǵdaı kóp bolǵanymen, esesine, áıteýir, nanǵa meldektep toıam, al maǵan — sábiz jeıin, qýyrylǵan shil jeıin báribir, tek tyńqıa toıyp alsam bolǵany.

Uzaq sonar sózin Sancho osymen támam qyldy, al Don Kıhot ol aýa jaıylyp álde birdeńeni shatyp kete me dep qypylyqtaýmen boldy, biraq Sanchonyń sózden tıylǵanyna, shatpyraǵy shamaly bolǵanyna kózi jetken kezde Don Kıhot jaratqanǵa oısha alǵys aıtty; sol arada gersog Sanchony qushaǵyna qysyp, gýbernator qyzmetinen tym erte ketkenine ókinish bildiretinin, biraq, óz tarapynan, Sanchoǵa ıeliginen basqa bir, aýyrtpalyǵy az, paıdasy kóp qyzmet qarastyrýǵa ámir etetinin málim qyldy. Gersogıná da Sanchony qushaqtap, ony tamaqtandyrýǵa buıryq berdi, óıtkeni qajyp-talǵan, toıa tamaq ishpegen adam ekeni túrinen-aq kórinip turǵan-dy.

LYİ taraý

Dýená doná Rodrıges qyzynyń ar-namysyn qorǵaýǵa nıet qylǵan Lamanchalyq Don Kıhot pen malaı Tosılostyń arasyndaǵy teńdesi joq jáne buryn-sońdy bolyp kórmegen jekpe-jek jaıynda.

Sancho Pansany gýbernatorlyqqa attandyryp mazaq qylǵandaryna joǵary mártebeliler áý bastan-aq eshqandaı ókinish bildirmegen; sol kúni úı basqarýshy kelip, gýbernatordyń sodan bergi kúnderde aýzynan shyqqan sózi men istegen isiniń bárin derlik táptishtep baıandap bergeni, aqyr sońynda jaý áskeriniń shabýylyn, Sanchonyń qalaı úreıi ushqanyn jáne jónin tapqanyn maıyn tamyza sýrettegeni olardyń aıyzyn qandyryp, raqatqa batyrǵan. Odan soń, hıkaıada aıtylǵanyndaı, jekpe-jek ótetin kún de kelip jetti, Don Kıhotty óltirmeı ári jaraqattamaı qalaı jeńýge bolatynyn malaıy Tosılosqa áldeneshe qaıtara eskertken gersog naızalardyń temir ushtyǵyn alyp tastaýǵa ámir etti; al Don Kıhotqa ózi hrıstıan dini zańdaryn qaster tutatynyn, bul zańdardyń aldaǵy aıqastyń ómirge qater tóndirerlikteı bolýyna ruqsat etpeıtinin túsindirdi, — jekpe-jektiń qol astyndaǵy ıelikte ótýine kedergi keltirmegeniniń ózi-aq gersog tarapynan jasalǵan úlken jaqsylyq ekenin aıtty: óıtkeni buǵan ruqsat etýi arqyly qasıetti sobordyń mundaı saıysqa tıym salatyn qaýlysyn buzyp otyrǵanyn, onsyz da meıirimsiz urystyń shekten tys qatygezdikpen ótýine jol bermeıtinin eskertti. Buǵan jaýap retinde Don Kıhot jekpe-jekti joǵary mártebeli kóńili qalaı qalasa solaı ótkizýge erikti ekenin, óziniń qandaı shartqa da kelisetinin málim etti. Aqyry osynaý úreıli kún de kelip jetti; gersogtyń ámirimen qamal-saraı aldyndaǵy alańda jekpe-jek tóreshilerine, sol sıaqty eki talapkerge — sheshesi men qyzyna arnalǵan aýqymdy tuǵyr ornatyldy; bul óńirde baǵzy zamanda da, búgingi zamanda da buryn-sońdy bolyp kórmegen osynaý keremet saıysty tamashalaýǵa aınala-mańdaǵy selolar men derevnálardan nópir adam jınaldy.

Aıqas alańynda aldymen rásimger paıda boldy; saıys kezinde súrinip ketip, qulap qalýǵa septesetindeı, baıqala qoımaıtyn bógde bir nárse joqtyǵyna kóz jetkizý úshin ol jekpe-jek ótetin oryndy túgel aralap shyqty. Odan soń betin túgel tumshalap turǵan jamylǵysy bar eki áıel kelip óz oryndaryna jaıǵasty; Don Kıhottyń saıys alańynda boı kórsetýi olardy aıryqsha tolqytyp jiberdi. Kóp uzamaı kerneıler úni astynda alańnyń shetine muqym elge máshhúr malaı Tosılos kelip turdy: ústine denesin sańylaý qaldyrmaı japqan, jarqyraǵan qurysh saýyt kıip, bet búrkeýishin túsirip qoıypty, astyna tuıaǵynyń dúńkilinen jer dirildeıtin dyǵal at minipti; onyń teńbil sur tústi, aıaǵy túkti, búıirli aty, shamasy, frız tuqymynan bolsa kerek. Aıbyndy bul sarbaz aıbyndy Lamanchalyq Don Kıhotpen qalaı aıqasý kerektigi jóninde qojaıyny gersogtan naqty nusqaý alǵan-dy, sondaı-aq Lamanchalyq Don Kıhotty óltirýge bolmaıtyny jóninde qatań eskertilgen edi, — ol óz aldyna, Tosılosqa alǵashqy betpe-bet qaqtyǵystan jaltaryp ketý júktelgen: osynyń nátıjesinde ólim qaterinen qutylatyny, eger ekeýi bir-birimen attyń bar shabysymen kelip toqaılassa ondaıdyń bolmaı qalmaıtyny aıtylǵan. Tosılos alańdy aınalyp ótti de, eki áıel jaıǵasqan tuǵyrǵa taıap kelip, ózine kúıeý bolýyn talap etip otyrǵan bireýine birqydyrý ýaqyt tesile qarap qaldy. Tosılostyń janynda turǵan basqarýshy, alańǵa álgi ázirde kelip kirgen Don Kıhotty qasyna shaqyryp alyp, áıelderden Don Kıhottyń ózderin qorǵaýǵa rızashylyǵy bar-joǵyn surady. Olar rızashylyǵy baryn aıtyp, osy arada Don Kıhot qandaı qareketke barsa da, ony sózge kelmesten, qarsylyq bildirmesten maquldaıtynyn málim etti. Bul eki aralyqta gersog pen gersogıná alań jaqqa qaraıtyn galereıadan oryn aldy, al alańdy buryn-sońdy bolmaǵan keskilesken aıqasty tamashalaýǵa yntyq jurt aınaldyra qorshap, topyrlasyp tur edi. Jekpe-jektiń sharty boıynsha, Don Kıhot jeńse qarsylasy doná Rodrıgestiń qyzyna úılenýge tıis-ti, al jeńilgen jaǵdaıda aıypker bergen sertinen azattyq alatyn, oǵan basqa eshqandaı jaýapkershilik júktelmeıtin.

Rásimger ekeýine kún sáýlesin enshilep berdi, sosyn turatyn jerlerin kórsetti. Barabandar dúńkil qaqty, aýa kerneı dybysyna toldy, surapyl gýilden jer de yńyrsyp sala berdi; kórermender túrli-qıly sezimdi bastan keshti: bireýlerdiń záre-quty qalmasa, ekinshiler bul nemen aıaqtalar eken — qýanysh ákeler me eken álde qaıǵy ákeler me eken deıtin áýesqoılyqpen taǵatsyzdanyp turdy. Don Kıhot óz taǵdyr-talaıyn qudireti kúshti qudaı men senora Dýlsıneıa Tobosskaıanyń yqtıaryna tabys etken, endi qazir tek aıqasty bastaıtyn shartty belgini ǵana kútip turǵan, al malaıymyz bolsa, múldem basqa nárse jaıynda qıal keship ketken-di, ne jaıynda ekenin qazir aıtyp berem.

Qapaly qyzǵa kóz salǵan kezde ol buǵan buryn-sońdy kórgen áıelderiniń eń keremeti sekildi kóringen edi, al bizde Amýr dep atalatyn, kóp eshteńeni anyq kóre bermeıtin balaqan bolsa, malaıdyń janyn jaýlap alatyn, sóıtip ony qurbandyqtarynyń qataryna qosa salatyn oraıly sátten aırylyp qalmaýdy uıǵarǵan-dy; osy maqsatpen ol jaımen basyp bildirmeı jaqyndap keldi de, sala qulash jebeni beıshara malaıdyń sol jaq búıirinen suqty da jiberdi, al jebe onyń júregin tesip ótti; mundaıdy ol esh kedergisiz isteı alady, óıtkeni Amýr — kózge kórinbeıtin beıne: óz áreketi jaıynda eshkimge eshqandaı esep bermesten kiretin jerine kirip, shyǵatyn jerinen shyǵyp júre beredi. Mine, aıqastyń bastalýyna da belgi berildi, al malaıymyz bolsa, ózin basy bútin baýrap úlgergen áıeldiń sulýlyǵyn oılap, shalyqtap turǵandyqtan kerneı daýysyn estimeı qaldy. Don Kıhot, kerisinshe, bul dybysty qulaǵy shalǵan boıda-aq ilgeri umtylyp, Rosınanttyń bar shabysymen jaýǵa qaraı at qoıdy; al onyń aıqasqa shyqqanyn kórgen adal atqosshysy Sancho bar daýysymen bylaı dep baqyryp jiberdi:

— Qudaı jar bolsyn ózińe, kezbe rysarlyqtyń qýanyshy men maqtanyshy! Jaratqan ıem jeńiske jetkizsin seni, óıtkeni ádildik seniń jaǵyńda!

Tosılos bolsa, Don Kıhottyń ózine qaraı týra tartyp kósiltip kele jatqanyn kórgenimen, turǵan ornynda tyrp etpeı tura berdi — bolǵany tek bar daýyspen aıqaılap basqarýshyny shaqyra bastady; ne bop qalǵanyn bilmekke qasyna kelgen basqarýshydan Tosılos:

— Senor! Men ana qyzǵa úılenýge tıispin be álde tıis emespin be — myna saıys sony sheshý úshin uıymdastyryldy ma? — dep surady.

— Sol úshin, — degen jaýap boldy oǵan.

— Ondaı jaǵdaıda, — dep saldy malaı, — men ar-uıatymnyń aldynda aıypty sezinip turmyn, óıtkeni aıqasty jalǵastyra bersem úlken kúnáǵa batarym haq. Toq eteri, jeńilgenimdi moıyndaımyn jáne myna qyzǵa múmkin bolǵanynsha tezirek úılengim keletinin málim etem.

Osynaý áýreshilikti uıymdastyrýshylardyń biri bop tabylatyn basqarýshy Tosılostyń myna sózine tań-tamasha bop, ne jaýap qaıtararyn bilmedi. Qarsylasynyń ózine qaraı attap baspaǵanyn kórgen Don Kıhot orta joldan toqtady. Gersog aıqastyń nege bastalmaı jatqanyn túsinbeı dal boldy: basqarýshy oǵan Tosılostyń sózin jetkizgen kezde bul ony ári qaıran qaldyryp, ári qatty ashýlandyrdy. Al, Tosılos bul eki aralyqta tuǵyrǵa jaqyn kelip, doná Rodrıgeske qarap qatty daýystap bylaı dep sóılep ketti:

— Senora! Qyzyńyzǵa úılenýge daıynmyn jáne ólimge basyńdy tikpeı-aq, beıbit jolmen qol jetkizýge bolatyn nárseni urys-kerispen jáne ustasýmen tartyp alýǵa qulyqty emespin.

Muny estigen aıbyndy Don Kıhot bylaı dep málim etti:

— Endeshe, mindetimnen bosadym jáne ýádemdi oryndadym dep esepteı berýime bolady. Kóńilderi úılesse úılene bersin bular, qudaı joldaǵandy shadıar Petr de qoldaıdy.

Gersog galereıadan tústi de, Tosılostyń qasyna kelip, odan:

— Jeńilgenińizdi moıyndaǵanyńyz jáne ar-uıat aldyndaǵy azaptan qorqyp myna qyzǵa úılenýge nıet qylǵanyńyz shyn ba, rysar? — dep surady.

— Shyn, senor, — dep rastady Tosılos.

— Onysy óte durys, — dedi sol arada Sancho, — qatý bolǵannan tatý bolǵan artyq.

Sol aralyqta dýlyǵasyn sheshýge kirisken Tosılos kómek suraǵan edi, sebebi osynshama tar aıada uzaq bolǵandyqtan aýa jetpeı tynysy tarylyp ketken. Dýlyǵasy á degende sypyryp alyndy, sol sát álgi jerge jınalǵandardyń kóz aldyna malaıdyń álpeti aıan berdi. muny kórgen doná Rodrıges pen qyzy jan daýysy shyǵyp shyńǵyryp jiberdi:

— Bul naǵyz aldaý! Naǵyz aldaý bul! Kúıeý jigitimniń ornyna senor gersogtyń malaıy Tosılosty ótkizip jiberipti! Qudaı men korólden zalymdyqqa bergisiz mundaı zymıandyqtan qorǵaýdy suraımyn!

— Sabyr etińiz, senora, — dedi Don Kıhot, — munda zymıandyq ta, zalymdyq ta joq, al eger ondaı bola qalsa, buǵan kináli gersog emes, meniń qyr sońymnan qalmaı júrgen zulym sıqyrshylar: osy jeńisim arqyly ıe bolǵan dańqymdy kóre almaǵan olar kúıeý jigitińizdiń bet-álpeti gersogtyń malaıy dep turǵan adamǵa uqsas bop shyǵýyna qam jasaǵan. Aıtqan aqylymdy tyńdańyz, jaýlarymnyń zymıandyǵyna qaramastan, oǵan kúıeýge shyǵyńyz, óıtkeni munyń sol ózińiz kúıeý etkińiz kep júrgen jigit ekeninde daý joq.

Muny estigen gersog ókinish-kúıinishin tars umytyp, tap qazir qarqyldap turyp kúlip jiberetindeı sezindi.

— Senor Don Kıhottyń ne qıly ǵajaıyptarǵa kıligip júretini sonsha, — dedi ol, — myna jigittiń óz malaıym emes, basqa bireý ekenine senip te qalǵandaımyn. Áıtkenmen, mynadaı bir amal-aıla jasap kóreıik: ruqsat etseńizder, úılený toıyn eki aptaǵa keıin shegereıik, al ózimizge kúdikti kórinip turǵan myna sabazdy qamap tastaıyq: bálkim osy ýaqyttyń ishinde munyń burynǵy bet-ajary ózine qaıtyp oralar, sebebi sıqyrshylardyń Don Kıhotqa degen óshpendiligi sonsha uzaqqa sozyla qoımas, onyń ústine mynadaı jymysqy áreketter men óń aınaldyrýdan utatyndary da shamaly-aq.

— Ah, senor! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Bul qanypezerlerdiń daǵdysy men dástúri mynadaı: myrzama jolap ketken jannyń qolma-qol óńin ózgerte qoıady. Jaqynda ózi tize búktirgen, Aına Rysary dep atalatyn bir rysardy olar selolasymyz ári jaqyn dosymyz bakalavr Samson Karraskoǵa aınaldyryp jiberdi, al senora Dýlsıneıa Tobosskaıany qarapaıym sharýa áıel ǵyp ózgertti, — osy sebepten myna malaı naq osy malaı qalpynda óle me dep qorqam.

Sol arada Rodrıgestiń qyzy sóılep ketti:

— Ózime úılenýge tilek bildirgen adamǵa, ol kim bolsyn meıli, báribir, yrzashylyq bildirgim keledi: dvoránnyń aldanǵan ashynasy bolǵansha, malaıdyń zańdy zaıyby bolǵan artyq, — aıtpaqshy, ózimdi aldaǵan jigit áste dvorán emes-ti.

Bul áńgimeler men oqıǵalardyń bári, alaıda, ǵaıyptan bolǵan ózgerisi nemen aıaqtalaryn bilý úshin Tosılostyń qapasqa qamalýymen tyndy; jurt biraýyzdan Don Kıhotty jeńimpaz dep tapty, deı turǵanmen, kópshiligi osynaý kópten kútken jekpe-jekte qarsylastardyń bir-birin pársha-pársha ǵyp keskilep tastamaǵanyna qatty kúıinip, qapalanyp qaldy, — darǵa asylýǵa tıis adamnyń talapkerdiń keshirim jasaýy nemese sottyń raqymshylyq etýi saldarynan darǵa asylmaı qalǵanyna balalar ǵana tap osylaı qatty qapalanatyn. Jurt tarap ketti, gersog pen Don Kıhot qamal-saraıǵa qaraı bettedi, Tosılos qamaýǵa alyndy, doná Rodrıges pen qyzy, qaıtken kúnde de, áıteýir, bul áýreshiliktiń sońy úılený toıymen bitetinine qýanyp, máz-maıram boldy, Tosılostyń da tilegeni sol edi.

LYİİ taraý

Munda Don Kıhottyń gersogpen qalaı qoshtasqany jaıynda, sondaı-aq gersogınányń kútýshisi, ótkir de ójet qyz Áltısıdora ekeýiniń arasynda qandaı oqıǵa oryn alǵany jóninde áńgimelenedi.

Qamal-saraıdaǵy mamyrajaı tirlik Don Kıhotty mezi ete bastaǵan; jalqaýlyq pen jaıbaraqattyqqa boı aldyryp, kezbe rysar retinde óz qurmetine qojaıyndar ótkizip jatqan ushy-qıyrsyz toı-tomalaq, oıyn-saýyqpen kún keshýdi ózine úlken kúná sanaǵan, osynaý jaıbaraqattyǵy men jaımashýaq tirligi úshin jaratqan ózin jazaǵa tartýy múmkin-aý deıtin oıǵa tirele bergen, — mine, osy sebepten bir kúni joǵary mártebelilerden saparǵa shyǵýǵa ruqsat surady. Joǵary mártebeliler ruqsat etti, sonymen birge ketetinine qatty ókinetindikterin de bildirdi. Gersogıná Sancho Pansaǵa zaıybynyń hatyn berdi, anaý ony kóz jasymen jýyp otyryp, ózine-ózi bylaı dedi:

— Gýbernatorlyǵym jaıynda bilgen kezde áıelim Teresa Pansanyń kóńilin eleýretken asqaq arman qojaıynym Lamanchalyq Don Kıhottyń shataǵy mol shytyrman oqıǵalaryna qaıta oralýymmen qumbyl bolady dep kim oılaǵan? Sóıte turǵanymen, Teresamnyń uıatty jaǵdaıda qalmaı, gersogınáǵa emen jańǵaǵyn jibergenine dán rızamyn, sebebi eger ol ony jibermese, onyń ústine ózim jabyrqaý kúıde oralsam, bul onsha ádeptilikke jatpas edi. Sondaı-aq, bul syılyqty paraǵa jatqyzýǵa bolmaıtyny da meni qýantady: áıelim jańǵaqty jibergende men gýbernator qyzmetin atqaryp júrgem, sondyqtan mardymsyz birdeńemen bolsa da jaqsylyqqa qarymta qaıtarýda turǵan dáneńe joq. Rasynda da, solaı: gýbernator qyzmetine jalań aıaq kúıimde kirip, odan sol jalań aıaq kúıimde kettim jáne ar-uıatymnyń aldynda ashyǵyn aıtsam, — al, ar-uıat tazalyǵyna eshteńe jetpeıdi: “Baı bolyp kórgenim joq, kedeı bolyp ólgenim joq”.

Jolǵa shyǵar kúni Sancho ózine-ózi osyndaı ýáj aıtty, Don Kıhot bolsa, joǵary mártebelilermen keshe keshkisin qoshtasqandyqtan, erteńine tańerteń saýyt-saımanyn kıip, qamal-saraı aldyndaǵy alańnan boı kórsetti. Qamal-saraıdyń támam turǵyny oǵan galereıalardan kóz tigip turdy; gersog pen gersogıná da oǵan kóz salmaqqa shyqty. Sancho óziniń sur jorǵasyna jaıǵasty, qorjyny, shamadany men azyq-túlik te soǵan artylǵan-dy; gersogtyń anaý álgi Úshfaldıdi beınelegen úı basqarýshysynyń jol qarajatyna dep ózine eki júz altyn teńge salynǵan shılan bergenine Sanchonyń shattyǵynda shek joq edi, al Don Kıhot bul jaıynda áli eshteńe bilmeıtin. Sóıtip, jurttyń nazary, álginde aıtylǵanyndaı, Don Kıhotqa aýǵan shaqta, gersogınányń rysarǵa jaýdyraı qarap qalǵan dýenálary men kútýshi qyzdary tobynan, múldem kútpegen jerden, ótkir de ójet qyz Áltısıdoranyń daýysy estilip, myna tómendegideı aıanyshty ánimen sol araǵa jıylǵandardyń bárin tań-tamasha etti:

Beý, qaıyrymsyz rysar!

Tizginińdi bosata ǵoı shamaly,

Astyńdaǵy asaý attyń búıirine

Asyqpaǵyn shporyńdy qadaýǵa.

Ashkóz aıdahardan sen, aldamshy,

Qashyp bara jatqan joqsyń ǵoı,

Qorqyp turǵanyń seniń qozy ǵoı,

Qoıǵa da aınalyp úlgermegen.

Jeksuryn! Sen bıkeshti renjittiń;

Kórmegen edi odan asqan sulýdy —

Venera da óz ormandarynan,

Dıana da óz taýlarynan.

Eneı qashqyn, raqymsyz Bıreno,

Joǵal, qury, tozaqta órten Varavvamen birge!

Qandy sheńgelińmen syǵymdap,

Sezimsiz maqulyq, áketip barasyń,

Ózińe kónpistikpen kúń bolýdy

Arman etken sorlynyń júregin.

Áketip barasyń — arsyzdyq-aı! —

Qara-ala sándi jolaqtary bar

Úsh sharshy men shulyq baılaǵyshty —

Mármárdaı ádemi aıaqqa arnalǵan.

Oǵan qosa júz myńdaı kúrsinýdi,

Jalyny surapyl lapyldaǵan —

Dúnıede júz myń Troıa bolsa,

Sonyń bárin demde otqa oraıtyn.

Eneı qashqyn, raqymsyz Bıreno,

Joǵal, qury, tozaqta órten Varavvamen birge!

Dýlsıneıa hanymyń máńgi baqı

Jadylanǵan kúıde qalýy úshin,

Atqosshyń seniń, anturǵan Sancho,

Tasjúrek bop júre bersin.

Mynadaı arsyz qylyǵyń úshin

Ǵashyǵyń qorlyq kóre bersin.

Óıtkeni, myna dúnıede dáıim

Kúnákar úshin taqýa azap shegedi.

Dańq izdegen armanyń ár kez

Sátsizdikke jolyǵa bersin,

Qýanyshyń qaıǵy ákelsin,

Adaldyǵyń úshin ókinip qal.

Eneı qashqyn, raqymsyz Bıreno,

Joǵal, qury, tozaqta órten Varavvamen birge!

Londonnan Temzaǵa deıin,

Granadadan Atarfege deıin,

Sevıládan Marchenaǵa deıin

Bári seni zymıan sanasyn.

Eger "júzdi", "koróldikti",

Ne "kim birinshini" oınaýǵa otyrsań

Qolyńa seniń tuz kelmesin,

Korólder de jolamasyn.

Súıelińdi syldyrýǵa barsań

Etimen birge kesip alsyn;

Tisińdi juldyrýǵa barsań

Túbirtegi qyzyl ıegińde qalsyn.

Eneı qashqyn, raqymsyz Bıreno,

Joǵal, qury, tozaqta órten Varavvamen birge!

Qaıǵy shekken Áltısıdora osyndaı jolmen sherin aqtaryp jatqanda Don Kıhot oǵan tesile qarap ún-túnsiz turdy da qoıdy, sosyn Sanchoǵa qaraı burylyp:

— Ata-babalaryńa degen qurmetińe bola ótinerim, meıirban Sancho, menen shyndyqty jasyrýshy bolma. Ǵashyqtyq dertine shaldyqqan myna qyz aıtyp turǵan úsh sharshy men uıyq baılaǵyshty baıqaýsyz salyp alǵan joqsyń ba, sony aıtshy? — dedi.

Sancho buǵan mynadaı jaýap qaıtardy:

— Sharshylardy alǵanym ras, biraq baılaǵyshty óńim túgil túsimde de kórgem joq.

Áltısıdoranyń ospadarsyzdyǵyna gersogınányń tańyrqaýy taýsylmady; aıta keterligi, onyń ótkir de ójet, oınaqylaý bıkesh ekenin burynnan biletin, áıtse de júgensizdigi tap osyndaı dárejege jeter dep oılamaǵan, onyń ústine, Áltısıdoranyń mynadaı ázil-mazaq jaıynda ózine aldyn-ala eskertip qoımaǵany gersogınányń tańyrqanýyn tipten údetip jibergen. Otqa maı quıa túspek bolǵan gersog bylaı dedi:

— Senor rysar! Osynda ózińizge kórsetken qonaqjaılyǵymdy paıdalanyp, kútýshi qyzymnyń, qalaı bolǵanda da, áıteýir, úsh sharshysyn urlap ketýdi uıǵarypsyz, bálkim, tipti uıyq baılaǵyshyn da alǵan shyǵarsyz: bul sizdiń jaramsyz ádetke beıimdiligińizdi baıqatady jáne ózińiz jaıynda qalyptasqan ortaq pikirge qıǵash keledi. Qyzǵa uıyq baılaǵyshyn qaıtaryp berińiz, áıtpese sizdi ólispeı-berispeıtin jekpe-jekke shaqyram, jaýyz sıqyrshylardyń ózińizben saıysqa túsken malaıym Tosılosqa istegenin istep, álpetimdi ózgertip nemese óńimdi buzyp jiberýinen de qoryqpaımyn.

— Ózime osynsha jaqsylyq jasaǵan sizge, joǵary mártebelim, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — semser silteýimdi qudaı hosh kórmes. Sharshylardy qaıtaram, óıtkeni bular Sanchoda, al uıyq baılaǵyshqa kelsek — ol jaıynda áńgime joq, sebebi ondaıdy ol da, men de alǵan joqpyz, bólmesinen jaqsylap izdese qyzmetshi qyzyńyzdyń ony op-ońaı taýyp alary anyq. Men, senor gersog, eshqashan urlyq jasaǵan emespin, qudaı hosh kórse, ómirimniń aqyryna deıin jasaı da qoımaspyn. Myna bıkesh ǵashyqtyq dertine shaldyqqan jandaı sóıleıdi jáne onysyn ashyqtan-ashyq moıyndaıdy da, al onda meniń sharýam qansha, sondyqtan maǵan bul bıkeshten de, ózińizden de keshirim suraýdyń esh qısyny joq, al sizden, joǵary mártebelim, ózim jaıyndaǵy oı-pikirińizdi ózgertýdi jáne saparymdy jalǵaýǵa qaıtadan ruqsat etýińizdi ótinem.

— Jolyńyz bolsyn, senor Don Kıhot, — dep ilip áketti gersogıná, — erlik isterińiz jaıynda bizge ylaıymda tek jaqsy habar ǵana jetip tursyn. Saparyńyzdy jalǵaı berińiz, áıtpese neǵurlym uzaq kidirseńiz, ózińizden kóz aýdara almaı turǵan myna bıkeshterdiń júregindegi ot ta soǵurlym órshı túsedi, al kútýshi qyzyma kelsek, onyń sazaıyn jaqsylap tartqyzam: bolashaqta kózimen de, sózimen de ádepsizdik tanytpaıtyn bolady.

— Bir-aq aýyz sóz aıtýǵa ruqsat ber, aıbyndy Don Kıhot! — dep daýystap jiberdi sol arada Áltısıdora. — Uıyq baılaǵyshymdy urladyń dep aıyptaǵanym úshin keshir meni: ollahı-billáhı aq-adal shynym, ony ózim taǵyp alyppyn, — astyndaǵy esegin izdegen adam sekildi ańǵyrttyqqa salynyppyn.

— Sizderge aıtqanym qaıda? — dep kıip ketti sol arada Sancho. — Urlyqy dúnıeni jasyratyn bireýdi tapqan ekensizder! Urlaǵym kelse gýbernator bop júrgen kezimde-aq kókesin kóristirmes pe edim: ol kezde qansha jymqyrǵym kelse de qolymdy eshkim qaqpaıtyn.

Don Kıhot gersog pen gersogınáǵa, sondaı-aq sol jerde turǵan basqalarǵa sypaıygershilikpen bas ıdi, sosyn Rosınantty buryp aldy da, esegine salt mingen Sanchony sońynan ertip, qamal-saraı qaqpasynan shyǵyp Saragosaǵa qaraı bet túzedi.

LYİİİ taraý

Munda Don Kıhottyń tynys alyp, tynym tabýyna murshasyn keltirmegen ne qıly shytyrman oqıǵalar jaıynda baıandalady.

Áltısıdoranyń arbaýynan birjola qutylǵan Don Kıhottyń jazyq dalaǵa shyǵýy muń eken, beıne bir óz otaýyna oralǵandaı jany jadyrap sala berdi, rysarlyq paryzyn oryndaýǵa qulshyndyrǵan rýhanı kúsh-qaırattyń qaıta paıda bolǵanyn sezindi, sóıtken soń Sanchoǵa qarap júzin buryp, bylaı dedi:

— Bostandyq, Sancho, aspandaǵy qudiretti kúshtiń adamdarǵa tartý etken eń baǵaly syıynyń biri; onymen jer qoınynda jasyrynǵan, teńiz túbinde tumshalaýly jatqan qandaı qazyna da teńdese almaıdy. Ar-namys sekildi, bostandyq úshin de qaterge bas tigýge bolady jáne solaı etý kerek te, al buǵan kerisinshe, kiriptarlyq adam balasyna tap keletin támam baqytsyzdyqtyń ishindegi eń shetini. Muny saǵan, Sancho, mynaǵan baılanysty aıtyp turmyn: jańa ǵana ózimiz attanyp ketken qamal-saraıda bizge qandaı kútim jasalǵanyn, babymyzdy qalaı tapqanyn óziń kórdiń, alaıda onda keremet dámdi taǵam men salqyn sýsyn berilgenine qaramastan, óz basym ashqursaq júrgendeı sezimnen aryla almadym, óıtkeni onyń bárin óz tamaǵym sekildi alańsyz, emin-erkin otyryp ishpegen edim; shynynda da: jaqsylyq pen meıirim-qaıyrym júkteıtin mindet adam rýhynyń erkindigin tejep tastaıtyn tusaý ispetti. Jeıtin nanyn tabýǵa jaratqan járdem bergen, bul úshin ózinen basqa eshkimge alǵys aıtpaıtyn adamnan asqan baqytty jan joq!

— Solaı bola turǵanymen, — dedi Sancho kelisińkiremeı, — siz ne deseńiz o deńiz, biraq maǵan gersogtyń úı basqarýshysy bergen, eki júz altyn teńgesi bar shılan úshin rızashylyq bildirmeýimiz tasbaýyrlyǵymyzdy kórseter edi: janǵa saıa taptyratyn plasyr sekildi etip, ony júregime jaqyn jerde ustap júrmin, — áıtpese ne bolaryn kim bilipti: as-sýyn aýzymyzǵa tosatyn qamal-saraılarǵa árdáıim tap bola bermeımiz ǵoı, aýzymyzdy qan jalatatyn beketterge de soǵatyn kezimiz bolady.

Kezbe rysar men kezbe atqosshy osyndaı jáne osyǵan uqsas áńgimelermen mılden sál ǵana astam jerdi artta qaldyrǵan shaqta, oıda joqta, derevná turǵyndarynsha kıingen on shaqty adamnyń plashtaryn jerge tósep jiberip, kók shalǵynda tamaq iship otyrǵanyn kórip qaldy. Árirekten bir-birinen oqshaýlaý ornalasqan, kómpıińkirep kórinetin zattardy búrkep qoıǵan aqjaımaǵa uqsas áldene kózge shalynyp turǵan. Don Kıhot tamaqtanyp jatqandardyń qasyna kelip, olarmen sypaıy túrde amandasqan soń keneptiń astynda ne baryn surady. Onyń bul saýalyna sharýalardyń biri mynadaı jaýap qaıtardy:

— Senor! Keneptiń astynda áýlıelerdiń japsyrmaly jáne qashap jasalǵan beıneleri jatyr, bul beınelermen selolyq ǵıbadathanamyzdy bezendirgimiz keledi. Búlinip qalmasy úshin bulardy keneppen búrkep qoıdyq, al synyp qalmasy úshin ıyǵymyzǵa salyp kóterip júremiz.

— Raqym etip, qarap shyǵýǵa ruqsat etińizshi, — dedi Don Kıhot, — osynsha saqtyqpen alyp kele jatqandaryńyzǵa qaraǵanda, shamasy, beıneler óte jaqsy bolsa kerek.

— Jaqsy bolmaǵanda she! — dep ilip áketti ekinshi sharýa. — Baǵalary da, ádilin aıtqanda, onsha arzan emes: árqaısysy bizge elý dýkattan kemge túsken joq. Tura turyńyz, munyń aqıqat shyndyq ekenine qazir ózińiz de kóz jetkizesiz.

Sony aıtyp, iship otyrǵan asyn tastaı sap ornynan kóterilgen ol jaqyn turǵan músinge baryp, búrkemesin sypyrdy: bul — Jeńimpaz Georgııdiń ádette beınelenetindeı keıipte keskindelgen músini bolatyn, — atqa salt mingen ol aıaǵynyń astynda ıreleńdep jatqan aıdahardyń aýzyna naızasyn qahar tóge qadap tur. Kóz tartarlyq kórkem dúnıe eken. Músindi kórip shyqqan Don Kıhot bylaı dedi:

— Bul rysar kúlli aspan qosynyndaǵy eń tańdaýly kezbe rysar bolatyn. Ony áýlıe Jeńimpaz Georgıı dep ataıtyn ári ol bıkeshterdiń qamqory edi. Endi basqa beınelerge kóz salaıyq.

Sharýa ekinshi músindi ashty: ol atqa mingen áýlıe Martın eken, bir kedeıge hıtonyn bólip berip jatqan keıpinde somdalypty; sony kórgen boıda Don Kıhot:

— Bul rysar da hrıstıandyq jıhankezder qatarynan; menińshe, aıbyndylyǵynan qaıyrymdylyǵy basymdaý bolǵan sekildi; bul onyń, Sancho, jartysyn kedeıge berý úshin hıtonyn jyrtyp jatqanynan-aq kórinip tur. Shamasy, bul qys mezgili bolsa kerek, áıtpese hıtonyn basy bútin bere salar edi, — onyń meıirbandylyǵy sondaı-tuǵyn, — dedi.

— Áı, qaıdam. Abzaly, ol “esti adam esesin jibermeıdi” deıtin maqaldy jaqsy bilgen tárizdi. — dedi Sancho.

Don Kıhot kúlip jiberdi de, kelesi kenepti ashýdy surady, onyń astynan Ispanıa qamqorynyń beınesi shyǵa keldi: atqa salt mingen ol qanǵa malshynǵan semserimen mavrlardy qyryp-joıyp jatyr; buǵan kóz júgirtip ótken Don Kıhot mynany aıtty:

— Shyn máninde de bul Hrıstos áskeriniń rysary, esimi — áýlıe Mavrqyrǵan Dego. Ol — jer betinde buryn-sońdy ǵumyr keshken, qazir kókti meken etetin eń aıbyndy áýlıe rysarlardyń biri.

Budan soń taǵy bir jamylǵy sypyrylyp, shadıar Paveldiń attan qulaǵan beınesi kórinis berdi, onyń dindi qabyldaýy ádette qalaı beınelense, bul da sondaı egjeı-tegjeıimen keskindelgen-di. Tabıǵılyǵy sonsha, quddy Hrıstostyń ózi saýal qoıyp, Pavel oǵan jaýap berip turǵandaı kórinetin.

— Buryn ol Hrıstos shirkeýin qýǵyndaýshylar ishindegi zamanynyń eń zalym da qatygez adamy bolǵan, al keıin shirkeýdi qorǵaýshylar ishindegi eń adal da abzal adamǵa aınaldy, — dedi Don Kıhot. — Ol — kózi tirisinde kezbe rysar bolyp, dúnıe salǵannan keıin máńgi tynyshtyq mekenine engen áýlıe adam, ol — Hrıstos júzimdigindegi tynym tappas eńbekqor, ol — halyqtar aǵartýshysy, mektebi — aspan álemi, al tálimgeri men ustazy — Hrıstostyń ózi bolǵan.

Basqa beıne joq edi, sondyqtan Don Kıhot músinderdi keneppen jaýyp tastaýdy surady da, músin tasýshylarǵa qarap bylaı dedi:

— Týysqandar, myna beınelerdi kórýdiń sáti túskenin zor baqyt ákeler jaqsylyqqa joryp turmyn, óıtkeni bul áýlıe rysarlar da ózim qareket jasap júrgen salada, ıaǵnı áskerı salada áreket etken-di, aramyzdaǵy aıyrmashylyq mynadaı ǵana: olar áýlıe adam bolatyn jáne qudaı meńzegen maqsattardy iske asyrýmen shuǵyldanǵan edi, men bolsam, kúnákar pende, jer betindegi tirshilikke qatysty istermen aınalysam. Olar kúsh-qaıratynyń arqasynda ózderine kókten oryn saılady, óıtkeni aspan patshalyǵyn kúshpen ǵana alýǵa bolady, al men nebir aýyrtpalyqty arqalap júrip, neni jaýlap alatynymdy áli bilmeımin, — deı turǵanmen, eger Dýlsıneıa Tobosskaıa óz basyndaǵy aýyrtpalyǵynan arylsa, meniń de taǵdyr-talaıym qolma-qol jaqsaryp, aqyl-parasatym kemeldene túser edi, bálkim, tipti osy kúnge deıin júrip kelgen jolymnan shyǵyp, odan góri táýir, basqa jolǵa aýysýym da yqtımal.

— Sátti kúnde góı-góıle, sátsiz kúnde sóıleme, — dep qosyp qoıdy Sancho.

Músin tasýshylar Don Kıhottyń syrt pishinine de, aıtqan sózine de tańyrqandy; al ne aıtpaq bolǵanynyń teń jarymyn da túsinbedi. Tamaq iship alǵan soń músinderin ıyqqa saldy da, Don Kıhotpen qosh aıtysyp, ármen qaraı asty.

Qojaıynyn alǵash kórip turǵandaı Sancho onyń bilimdarlyǵyna taǵy da tań-tamasha boldy: dúnıede Don Kıhot bes saýsaǵyndaı bilmeıtin jáne qaperinde saqtamaıtyn birde-bir ańyz-áńgime men oqıǵa joqtyǵyna ol kámil senimdi edi; al Don Kıhotqa mynadaı lebiz arnady:

— Aq-adal shynymdy aıtaıyn sizge, qadirmendi qojaıynym: eger búgingi bastan keshkenimizdi shytyrman oqıǵa qataryna jatqyzýǵa bolsa, onda bul — jıhan kezgeli ózimizge ushyrasqan eń áserli jáne eń qýanyshty shytyrman oqıǵalardyń biri, — bul joly bizdi eshkim sabaǵan joq, basqadaı taýqymetke de ushyramadyq, semser sýyrýymyzǵa da, denemizben jer sabalaýǵa da, ashyǵýymyzǵa da týra kelmedi. Rızamyn saǵan, osyndaı shytyrman oqıǵany óz kózimmen kórýge jetkizgen jaratqan ıem!

— Sen durys aıttyń, Sancho, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot, — alaıda, búgingi kúnniń erteńgi kúnge uqsamaıtynyn, baqyt aınymaly bolatynyn qaperińe al. Qarapaıym halyq yrym dep ataıtyn, aqylǵa qonymdy negizi joq nárselerge kózi ashyq adam tek kóńilge unamdy qubylys retinde qaraýǵa tıis. Keıbir yrymshyl pende tań eleń-alańda turady, úıinen shyǵady, sóıtip oǵan jol boıynda Dıýana Fransısk ordenine múshe monah ushyrasa qalsa, quddy bir grıfti keziktirgendeı shoshynyp, jalt burylyp tabanyn jaltyratady. Áldebir Mendosa ústelge tuz shashady, soǵan qaraǵan boıda júregi jabyrqap sala beredi: beıne bir tabıǵat ony dál osyndaı túkke turǵysyz belgi-nyshandar arqyly aldaǵy jaısyzdyqtardan saqtandyryp otyrýǵa mindetti sekildi. Al, bilimdar hrıstıan qudiretti kúshtiń yqtıaryn mundaı qısynsyz nárse arqyly bilip alýǵa tyryspaıdy. Sıpıon Afrıkany jaýlap alýǵa keledi, kemeden túsip jaǵalaýǵa shyǵa bergeninde súrinip ketip etpetinen qulaıdy, sarbazdary muny jaman yrymǵa balap, sekem alyp qalady, sóıtse anaý jerdi qushaqtap jatqan kúıi: “Endi menen qashyp qutyla almaısyń, Afrıka, óıtkeni seni qushaǵyma alyp jatyrmyn!” deıtin kórinedi. Aıtaıyn degenim, Sancho, jańaǵy beınelermen júzdesý men úshin óte qýanyshty oqıǵa boldy.

— Men de solaı oılaımyn, — dep kelise ketti Sancho, — tek bir bilgim keletini, taqsyr, urysqa kirer aldynda ıspandardyń qashan da: “Áýlıe Iago, Ispanıany qulypta!” dep áýlıe Mavrqyrǵan Degony kómekke shaqyratyny nesi, sony túsinbeımin. Álde Ispanıa ashyq turatyndyqtan ony qulyptap tastaý qajet bolyp pa edi? Munda qandaı gáp bar?

— Áı, sen de bir júrgen keshshesiń-aý, Sancho! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Sen mynany bil, qan qyzyl kresiń osynaý dańqty rysaryna qudaı Ispanıaǵa qamqor ári qutqarýshy bolýǵa, — ásirese ıspandar mavrlarǵa qarsy júrgizgen sol bir surapyl soǵys jyldarynda, — ámir etken edi, mine sondyqtan da ıspandar aıqasqa túser aldynda óz qorǵaýshysy retinde osy áýlıege sıynyp, esimin atap shaqyrady jáne onyń shaıqasqa qatysyp júrgenin, agarlardyń qaraqurym áskerin kúıretip, tabanǵa salyp taptap, qyran japqandaı qyryp-joıǵanyn kóp adam óz kózimen kórgen, — buǵan dálel retinde ıspannyń shynshyl hronıkalarynan kóptegen mysal keltire alam.

Osy arada Sancho áńgime aýanyn ózgertip, myrzasyna bylaı dedi:

— Apyraı, senor, gersogınányń kútýshisi Áltısıdora ne degen ádepsiz bıkesh edi! Shamasy, anaý álgi, aty kim edi, Amýr ońdyrmaı jaralap, jaqsylap atqan ǵoı jebemen, — jurt ony kózi shamaly kóretin balaqan desedi, kózi irińdep júrse de, teginde, tipti birdeńe kórýden qalsa da, báribir, áldebireýdiń júregin nysanaǵa alsa bitti, ol tipti tıtimdeı júrek bolsa da meıli, árdaıym dál tıgizedi jáne oǵy ony árqashan tesip ótedi. Sosyn taǵy bir qulaǵym shalǵany, onyń mahabbat jebesi qyzdyń uıalshaqtyǵy men ıbalylyǵyna soqtyqsa ushtyǵy muqalyp, synyp qalady deýshi edi, al myna Áltısıdoraǵa kelgende muqalýdyń ornyna ótkirlenip ketken sekildi ǵoı.

— Bir nárseni umytpa, Sancho, — dedi Don Kıhot, — mahabbat eshkimmen sanaspaıdy, toıat degendi bilmeıdi jáne onyń daǵdysy men dástúri de ajaldyń daǵdy-dástúrinen aýmaı qalǵan: baqtashynyń jyrtyq lashyǵyna qalaı emin-erkin kirse, koróldiń saltanatty saraıyna da tap solaı kirip barady, al adam janyn tolaıym-tutasymen baýraǵan shaǵynda ol eń aldymen odan úreı men uıatty qýyp shyǵady: mine, uıat degendi bylaı jıyp qoıǵan Áltısıdoranyń súıispenshilik sezimin bildirýiniń de sebebi osynda, al munysy meni abyrjytyp tastaǵany bolmasa, aıaýshylyq sezimimdi oıata almady.

— Jan túrshigerlik qatygezdik! Qulaq estip, kóz kórmegen raqymsyzdyq! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Men bolsam, aýzynan shyqqan alǵashqy jyly sózinen-aq býynym bosap, balqyp júre berer em. Apyraı, neǵylǵan tas júrek, meńireý kóńil, mys kókirek edińiz! Biraq, basym jetpeıtin bir nárse — ana qyz sizdiń qaı jerińizge qyzyqty eken, nelikten býyny bosap, balqyp ketti eken deımin-aý: qandaı bir erekshe qasıet, qandaı bir keremet keskin, qandaı bir ǵajaıyp kórik tapty eken ol sizden, sondaı-aq bet-álpetińizde onyń esin alyp eliktiretindeı ne bar sizdiń, — aqyr aıaǵynda, osynyń bárin qosa eseptegendegi bolmys-bitimińiz be álde jeke-dara alǵandaǵy bir ereksheligińiz be onyń basyn aınaldyrǵan? Shynymdy aıtsam, ózińizdi talaı ret basyńyzdan baqaıshaǵyńyzǵa deıin kózben sholǵam jáne, jasyratyn ne bar, taqsyr, árdaıym boıyńyzdan tamsanýdan góri talyp túsýge laıyq nárselerge kóbirek kezigetinmin. Onyń ústine, estýimshe, eń áýeli jáne negizinen, ádemilikke bola ǵashyq bolatyn kórinedi ǵoı, al sizdiń, taqsyr, tipten ádemi emestigińiz sebepti ana beısharanyń sizge ne úshin ǵashyq bolǵany maǵan múldem túsiniksiz.

— Esińde usta, Sancho, — dedi Don Kıhot, — ádemiliktiń: jan sulýlyǵy jáne tán sulýlyǵy deıtin eki túri bolady. Jan sulýlyǵy aqyl-oı alǵyrlyǵynan, pák-tazalyqtan, minsiz minez-qulyqtan, meıirimdilik pen tárbıelilikten kórinis berip, men mundalap turady jáne bul qasıetterdiń bári kóriksiz kisiniń de boıynan toǵysyp, úılesim taba alady, al eger nazar tán sulýlyǵyna emes, tap osyndaı jan sulýlyǵyna aýsa, onda naǵyz albyrt ta baıandy mahabbat týyndaıdy. Men, Sancho, ádemi emestigimdi ózim de bilem, sondaı-aq usqynsyz emestigim de ózime málim, al jaqsy adamdy unatý úshin onyń tek qubyjyq bolmaýy ǵana shart, esesine ol álginde ǵana ózim sanamalap bergen qasıetterdiń ıesi bolýǵa tıis.

Osylaısha áńgime-dúken qurǵan olar jolmen emes, orman ishimen kele jatqan-dy, kenet, ózi múldem kútpegen jerden, Don Kıhot aǵashtar arasyna tartylyp, tor sekildi etip ustatylǵan jasyl jipterge matalyp qaldy; munyń ne ekenin túsinbegen ol aqyry Sanchoǵa qarap bylaı dep til qatty:

— Meniń oıymsha, Sancho, myna torǵa baılanysty týyndap turǵan jaǵdaı — basymyzdan buryn-sońdy keshpegen keremet shytyrman oqıǵanyń biri. Qysastyq kórsetip júrgen sıqyrshylarym, shamasy, Áltısıdoraǵa qataldyq jasaǵanym úshin meni tormen shyrmap, jolymdy bógemek qoı — eger osy aıtqanym ótirik bolsa turǵan jerimde óltire sal. Alaıda, olar bilip qoısyn, qurǵan tory mynadaı jasyl jipten bolmaı, eń qatty almastan bolǵan kúnde de, ol da eshteńe emes, tipti ustalardyń qyzǵanshaq qudaıy Venera men Marsty shyrmap tastaǵan tordan berik bolǵannyń ózinde de, báribir, men ony beıne bir teńizdiń baldyryndaı nemese maqtanyń talshyǵyndaı áp-sátte byt-shyt qyp tastar edim.

Sóıtip, ol alǵa qaraı jyljyp, tordy talqan qylmaqqa oqtala bergeninde, kenet týra qarsy aldynan aǵash tasasynan keremet súıkimdi eki baqtashy qyz shyǵa keldi: qalaı bolǵan kúnde de olar, áıteýir, baqtashy sekildi kıingen edi, baqtashydan aıyrmashylyǵy kúrtesheleri men beldemsheleri asa bir ádemi qamqadan tigilgen bolatyn — aıtqandaıyn, olaı emes: beldemsheleri asa qymbat, altyn jipten zer tógilgen taftadan edi. Iyqtaryna tógilgen, jyltyraǵan altyn shashy basqa eshteńemen emes, tek kún sáýlesimen ǵana básekelese alatyn; ekeýi de basyna jap-jasyl lavr men qyp-qyzyl amaranttan gúltáj kıipti. Túrlerine qarap bularǵa az degende on bes, kóp degende on segiz jas berýge bolatyn.

Sancho olarǵa qarap aýzyn ashyp qaldy, Don Kıhot túk eshteńe túsinbeı dal boldy, tipti kúnniń ózi de olarǵa kóz tastaý úshin bir sátke júgirisin tıdy, sóıtip tórteýi de túk ún qatpaı melshıip turdy da qoıdy. Aqyry baqtashy qyzdardyń biri birinshi bop til qatyp, Don Kıhotqa qarap bylaı dedi:

— Tura turyńyz, senor kavalero, tordy úzbeı-aq qoıyńyz, — biz ony bul araǵa sizge kedergi jasaý úshin emes, tek kóńil kóterý úshin ǵana jaıǵanbyz; ol neǵylǵan kóńil kóterý jáne sender kimsińder deıtin suraq qoıaryńyzdy aldyn-ala bilip turmyn, sondyqtan qazir bul jaıynda qysqasha aıtyp berem. Osy aradan eki mıldeı jerdegi bir eldi mekende biraz aqsúıek áýlet, ıdalgo men baı adam turady; dostarymyzben, jaqyn-jýyqtarymyzben birge bárimiz osy arada bas qosyp, — arasynda áıelderi de, uldary men qyzdary da bar, — kóńildi demalys ótkizýge, sóıtip, jańa baqtashylyq Arkadıa qurýǵa ýádeleskenbiz, — al bul ara osy óńirdegi eń kórikti jerdiń biri, — sol úshin qyzdar da, uldar da baqtashy bop kıinip alǵanbyz. Biz eki eklogany jattadyq: biri — ataqty aqyn Garsılasoniki, ekinshisi — aıtýly Kamoenstiki, portýgal tilinde, biraq áli qoıyp úlgergen joqpyz. Biz munda keshe ǵana keldik, sosyn aǵash ósken alańqaıǵa, aınala mańaıdaǵy shalǵyndy dymdap jatqan sýy mol jylǵanyń jaǵasyna joryq shatyry dep atalatyn shatyrlardy tiktik, al keshkisin ańqaý qustardy aýlaý úshin aǵash arasyna tor quryp tastadyq: biz olardy ádeıi úrkitemiz, olar qorqyp usha jóneledi de, torǵa baryp túsedi. Eger, senor, bizge qonaq bolǵyńyz kelse, sizdi qýana-qýana qushaq jaıyp qarsy alamyz, — endigi jerde munda, bizdiń ortamyzda, ýaıymǵa da, zerigip bos otyrýǵa da oryn joq.

Sony aıtyp ol sózin aıaqtady; Don Kıhot bolsa, oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Shyn sózim, asa súıkimdi senora, úrip aýyzǵa salǵandaı ásem álpetińizdi kórip eseńgirep qalǵandaı kúıde turmyn, tipti sýǵa shomylyp jatqan Dıananyń túr-pishinine tosynnan kózi túsken Akteon da osynsha tańyrqanyp, tańdaı qaqpaǵan shyǵar. Kóńil kóterip jatqandaryńyzǵa shynymen tánti boldym, shaqyrǵanyńyz úshin alǵys aıtam, eger qandaı da bir kómekke dilger bolsańyz — bir aýyz sózińiz jetip jatyr, qolma-qol oryndaýǵa daıynmyn, óıtkeni yrzashylyǵymdy is júzinde dáleldeý jáne jurttyń bárine birdeı, sonyń ishinde ásirese ózińiz bir ókili bop tabylatyn tekti áýletterden shyqqan jandarǵa jaqsylyq jasaý meniń tikeleı paryzym, sondaı-aq myna shaǵyn ǵana aýmaqty alyp turǵan torlar tipti jer betin túgel shyrmap jatqan kúnniń ózinde de, saparymdy bulardyń bir tinin úzbeı ármen jalǵaıtyn jańa bir jol-soqpaq taýyp alýǵa tyrysar edim, al munyń qur ánsheıin kópirme sóz emestigine kóz jetkizgińiz kelse, aıtaıyn — qarsy aldyńyzda turǵan adam basqa eshkim de emes, naq sol Lamanchalyq Don Kıhottyń ózi, árıne, tek onyń kim ekeninen habardar bolsańyz.

— Ah, súıkimdi qurbym-aı! — dep daýystap jiberdi sol sát ekinshi baqtashy qyz. — Biz qandaı baqyttymyz deseńshi! Myna senordyń kim ekenin bilesiń be? Bilmeseń bilip qoı, eger jaryq kórgen, ózim oqyp shyqqan, onyń erlik isteri jaıyndaǵy hıkaıa bizdi aldap, ótirikti sýqıtyp júrmese, bul kisi kózsiz batyr ataýlynyń eń kózsizi, ǵashyqtar ataýlynyń eń albyrty, adam ataýlynyń eń izettisi. Janyndaǵy serigi — ázilkeshtigine eshkim teńese almaıtyn atqosshysy Sancho Pansa ekenine de kepildik bere alam.

— Onyńyz ras, — dep qoshtaı ketti Sancho, — ózińiz aıtqandaı, men tap sol atqosshy, tap sol ázilkeshpin, al myna senor — meniń qojaıynym, kitapshada sóz bolyp, áńgime etiletin tap sol Lamanchalyq Don Kıhot.

— Qymbatty qurbym! — dep daýystap jiberdi alǵashqy qyz. — Senordy bizde qonaq bolýǵa úgittep kóndireıik te, — ata-anamyz da, aǵalarymyz da buǵan qatty qýanyp qalar edi. Onyń aıbyndy isteri men adamgershilik abzal qasıetteri jaıynda men de habardarmyn, oǵan qosa, jurttyń aıtýynsha, ol tańǵalarlyqtaı tabandy ári adal ǵashyq kórinedi, al onyń hanymy — kúlli Ispanıa jan teń kelmes sulý dep moıyndap otyrǵan Dýlsıneıa Tobosskaıa esimdi bıkesh desedi.

— Eger kórerge kóz kerek kórkińiz soǵan kúmán keltirýge májbúr etpegende, muny shynymen solaı dep oılaýǵa da bolar edi, — dedi Don Kıhot. — Alaıda meni jolymnan qaldyrmańyzdar, senoralar, óıtkeni boryshymdy óteýge tikeleı qatysy bar, keıinge shegerýge kónbeıtin sharýalar maǵan qaı jerde bolsyn demalyp jatýǵa múmkindik bermeıdi.

Osy arada bulardyń qasyna qyzdardyń biriniń inisi keldi, bul da ústine apasy sekildi baqtashynyń qymbat matadan tigilgen sándi kıimin kıipti; qyzdar oǵan qarsy aldarynda turǵan adamnyń aıbyndy Lamanchalyq Don Kıhot, al ana ekinshisi — atqosshysy Sancho ekenin aıtty, Don Kıhottyń bastan keshkenderi jaıyndaǵy hıkaıany oqyǵandyqtan bul esimder qyzdyń inisine tanys bolatyn. Muntazdaı baqtashy balaqan Don Kıhotqa óz esimin aıtyp, shatyryna shaqyrdy; Don Kıhottyń kelispeske amaly qalmady. Osy eki aralyqta ańshylyq ta bastalyp, túrli qustar torǵa topyrlap túsip jatty, onyń jasyl túsinen aldanǵan olar ózderi bas saýǵalap qashqan torǵa ózderi baryp urynyp jatyr edi. Bul araǵa otyzdan astam adam jınalǵan bolatyn; erkekter de, áıelder de — barlyǵy da ústine baqtashynyń sándi kıimin kıip alypty, myna eki beıtanystyń ózderi kitaptan biletin aıtýly Don Kıhot pen onyń atqosshysy ekeni bir demde-aq málim boldy, bul habar bárin qýantty. Jıylǵan qaýym taza etip ázirlengen túrli tátti-dámdi qymbat taǵamdarǵa toly dastarqan jaıýly shatyrlarǵa qaraı qozǵaldy; Don Kıhotty tórge ákep otyrǵyzdy; bári de oǵan tańyrqaı qaraýmen boldy. As ishilgennen keıin Don Kıhot daýysyn qataıtyp, menmen de mańǵaz keıipte bylaı dep sóılep ketti:

— Keıbireýler adamzat balasyna tán kúnálardyń ishindegi eń aýyry órkókirektik dep esepteıdi, al óz basym mundaı kúná — jaqsylyqty bilmeýshilik der edim, óıtkeni “tozaq toly — jaqsylyqty bilmeıtinder” deıtin jalpyǵa ortaq pikirdi ustanam. Es jıǵan jasqa jetkeli beri bul kúnádan qolymnan kelgeninshe aýlaq bolýǵa tyrysyp júrmin; eger ózime kórsetilgen jaqsylyqqa dál sondaı dárejede qarymta qaıtarýǵa shamam jetpese, qaıtken kúnde de áıteýir, jarylqaýshyma qarymta qaıtarǵym keletini jaıyndaǵy tilegimdi bildirem, al eger bul ózime azdaý kórinse, onyń tıgizgen sharapaty jóninde júrgen jerimde aıta júrem, óıtkeni adam kórgen jaqsylyǵyn jurttyń bárine jaıyp júrse, bul azdy-kópti múmkindigi bolǵan jaǵdaıda ol áste qaryzdar qalmas edi degendi bildiredi, al berýshilerdiń qoǵamda alyp otyrǵan oryny alýshylardan kóp rette áldeqaıda joǵary bolatyny barshaǵa málim: qudaıdyń barshamyzdan joǵary turatyndyǵynyń, jaqsylyqtan qur qaldyrmaı, árkimge sybaǵa syılaıtyn zańǵar jarylqaýshy ekendiginiń de sebebi osynda jáne jaratqannyń syı-tartýy men adamnyń syı-tartýyn salystyrýǵa da bolmaıdy, — olardyń arasy jer men kókteı, al yrzashylyq bildirý — qarajatymyzdyń tapshylyǵy men múmkindigimizdiń shekteýliligin ishinara bolsa da toltyrady. Osy sebepti, men de ózime myna jerde kórsetilgen meımandostyqqa yrza bolǵanymmen, buǵan teń dárejede qarymta qaıtarýǵa dármenim joqtyǵynan óz múmkindigimniń tar sheńberinde qala berýge májbúrmin jáne tek qolymnan keletin, shama-sharqym jetetin bir-aq nárseni ǵana usyna alam, atap aıtqanda: Saragosaǵa baratyn kúre joldyń qaq ortasyna turyp alam da, osy arada otyrǵan, baqtashy qyz bop kıingen senoralar dúnıedegi eń súıkimdi jáne eń ınabatty qyzdar dep eki kún boıy qatarynan jarıa etetin bolam, alaıda myna jerde ózimdi qaýmalap otyrǵan hanymdar men myrzalardyń kóńiline kelmesin, kúlli oı-nıetimniń jalǵyz ǵana ámirshisi, jan teń kelmes Dýlsıneıa Tobosskaıany olardan joǵarylaý qoıatynym, árıne, ózinen-ózi túsinikti ǵoı.

Don Kıhotty ynty-shyntysymen tyńdap otyrǵan Sancho osy arada qatty daýystap bylaı dedi:

— Osydan keıin kúlli álemnen qojaıynymdy esýas deýge batyly jetetin jáne soǵan ant-sý ishetin bir adam tabylar ma eken? Qalaı oılaısyzdar, baqtashy senorlar: qojaıynym aıtqan álgindeı ýaǵyzdy eń bilimdar, eń aqyldy degen selolyq sváshennıktiń qaısysy aıta alar edi, sondaı-aq erjúrektigimen erekshe dańqy shyqqan kezbe rysarlardyń qaısysy qojaıynym álginde ýáde etkendi ýáde ete alar edi?

Yzadan júzi tútigip ketken Don Kıhot Sanchoǵa qaraı burylyp, bylaı dedi:

— Osydan keıin aspan asty, jer ústinde seni zymıandyq pen qasaqylyqqa da beıimdi, baryp turǵan mıǵulanyń ózi demeıtin bir adam tabylar ma eken? Aý, meniń isime aralas, estimin be, esýaspyn ba, sonyń baǵasyn ber dep senen bireý surap pa edi? Óshir únińdi jáne qarsylaspa — odan da eri alynǵan bolsa Rosınantty baryp ertte: qazir biz álgi ýádemdi oryndaýǵa attanamyz, al aqıqat meniń jaǵymda bolýy sebepti, maǵan qarsy shyǵatyndardyń bári jeńilis tapty dep aldyn-ala esepteı ber.

Sony aıtyp, qatty qynjylyp, ashýǵa býlyqqan Don Kıhot ústel basynan turdy, sol arada otyrǵandar aıran-asyr bop, onyń esalań ba álde esi durys adam ba — kim ekenin bile almaı ańtarylyp qaldy. Mundaı iske barmaýyn surap, tabıǵatyna tán yrzashylyq sezimi muqym jurtqa málim ekenin, rýhynyń myqtylyǵyn taǵy da taǵy dáleldeýdiń tekke keregi joqtyǵyn, sebebi qareketi jaıyndaǵy hıkaıada keltirilgen derekterdiń ózi-aq jetkilikti ekenin aıtyp, qansha úgittegenderine qaramastan Don Kıhot alǵan betinen qaıtpady: Rosınantqa otyryp, keýdesin qalqanmen kólegeılep, qolyna naızasyn alyp, shalǵynnyń irgesimen ótip jatqan kúre joldyń qaq ortasyna shyqty. Sur jorǵasyna qonǵan Sancho da solaı qaraı bet túzedi, buryn-sońdy bolyp kórmegen osynaý ospadarsyz áýreshiliktiń nemen tynaryn bilgisi kelgen baqtashy bop júrgen qaýym topyrlasyp onyń sońynan erdi.

Álginde aıtqanymyzdaı, joldyń qaq ortasyna shyqqan Don Kıhot mań dalany mynadaı sózben jańǵyryqtyrdy:

— Oý, sender, jolaýshylar men jıhankezder, rysarlar men atqosshylar, salt attylar men jaıaý júrginshiler, osy jolmen qazir kele jatqandardyń jáne aldaǵy eki kúnniń ishinde ótetinderdiń barlyǵy! Myna meniń, kezbe rysar Lamanchalyq Don Kıhottyń, bul jerge dúıim jurttyń aldynda óz pikirimdi qorǵaý úshin toqtap turǵanymdy bilip qoıyńdar: júregimniń ámirshisi Dýlsıneıa Tobosskaıany esepke qospasaq, myna toǵaılar men shalǵyndardy meken etetin nımfalardyń sulýlyǵy men sypaıylyǵyna eshkim teńese almaıdy! Osy jaǵdaıatqa baılanysty, kimde-kim basqa pikirde bolsa — kele qoısyn, ony osy arada kútip alam.

Bul sózdi ol eki márte qaıtalap aıtty, biraq shytyrman oqıǵa izdeýshiniń eshqaısysy oǵan qaı joly da qulaq asa qoımady, alaıda qashan da ózine qarasyp júrgen taǵdyrdyń kómegi arqasynda kóp uzamaı-aq jol boıynda qyrýar salt atty qara kórsetti; kópshiliginiń qolynda naıza bar-dy jáne olar toptanyp, shoǵyrlanyp, sýyt kele jatqan bolatyn. Don Kıhottyń janyndaǵylar olardy kórgen boıda-aq jalt burylyp, joldan ájeptáýir jyraqqa baryp turdy: álgilerdi tosyp tura berse basyna bále tilep alatynyn olar jaqsy túsingen edi; qorqý degen qaperine kirip shyqpaǵan Don Kıhot qana ornynan qozǵalmady, al Sancho Rosınanttyń tasasyna tyǵyldy. Sol eki aralyqta salt atty naızagerler otrády jýyqtap ta qalǵan, alda kele jatqan bireýi Don Kıhotqa aıqaılap bylaı dedi:

— Bylaı tur joldan, esalań, áıtpese qazir seni buqalar taptap ótedi!

— Óı, ońbaǵan! — dep aıqaılap jiberdi Don Kıhot. — Men eshqandaı buqadan qoryqpaımyn, tipti Harama ózeni jaǵalaýynda jaıylǵan buqalardyń ishindegi eń shekten shyqqan jabaıylarynan da! Álginde aıtqanym aqıqat shyndyq ekenin moıyndańdar qane, malǵundar, qanshań bolsa sonshań, áıtpese senderdi jekpe-jekke shaqyram.

Mal aıdaýshy buǵan jaýap qatyp úlgergen joq, Don Kıhot bolsa, tipti maqul kórgenniń ózinde de bylaı shyǵyp úlgermeıtin, sebebi arasynda úıretilgeni de, jýasy da bar, jabaıy buqalar tabynyn bir qaýym mal aıdaýshy men basqa da adam erteńgi kúni buqamen saıys ótetin bir eldi mekenge qaraı qýalap bara jatyr edi, — mine, osy tabyn Don Kıhot pen Sanchoǵa, Rosınant pen sur jorǵaǵa qaraı lap qoıyp, olardyń oıran-botqasyn shyǵaryp ketti. Sancho denesin qatty aýyrtyp alǵan, Don Kıhot máńgirip qalǵan, sur jorǵa soqqy jep, Rosınantqa da sybaǵa tıgen; áıtkenmen, aqyry bári boıyn tiktedi, al Don Kıhot bolsa, bir qulap, bir turyp tabynnyń sońynan júgire jóneldi.

— Toqtańdar, tura turyńdar, qaraqshylar tobyry! — dep aıqaılady ol. — Senderdi bir-aq rysar tosyp tur, al bul rysardyń ózindik dástúri men daǵdysy bar, ol qashqan jaýdy jelkeleýdi jón kórmeıdi!

Alaıda bul aıqaı tym asyǵys qashqyndardy toqtata almady: olar úshin ótken jylǵy bulttardyń mańyzy qanshalyqty bolsa, Don Kıhot qoqan-loqysynyń da mańyzy sonshalyqty edi, — olar toqtaǵan joq, Don Kıhottyń ózi toqtady, sebebi ábden silikpesi shyqqan edi; sóıtip, óshin ala almaǵan, ashý-yzasy odan ári órshı túsken ol Sanchony, Rosınant pen esekti tosyp, joldyń jıegine otyra ketti. Arada shamaly ýaqyt ótkennen keıin myrzasy men malaıy qaıtadan kólikterine qondy. Sóıtip, jalǵan da jasandy Arkadıamen qoshtasýǵa qaıtyp oralmaǵan, óz isterinen ózderi qatty yńǵaısyzdanǵan olar ármen qaraı asa berdi.

LİX taraý

Munda Don Kıhot bastan keshken asa sırek kezdesetin jáne shytyrman oqıǵa sanatyna jatqyzýǵa bolatyn bir jaǵdaı baıandalady.

Buqalardyń ádepsizdigi saldarynan ústi-basyn shań basyp, sharshańqyrap qalǵan Don Kıhot pen Sanchoǵa aǵashtardyń qońyrsalqyn kóleńkesimen syldyrap aǵyp jatqan taza da móldir bulaq jan saıa boldy; ábden silikpesi shyqqan olar áýeli sur jorǵa men Rosınantty júgen-noqtasyn sypyryp jaıylýǵa jiberip, odan soń ózderi sonyń jaǵasyna kep jaıǵasqan-dy. Sancho óziniń qoımasyna, ıaǵnı qorjynyna qol júgirtip, odan, ózi aıtatyndaı, ishke el qondyratyn nárselerdi alyp shyqty; sosyn ol aýzyn shaıdy, al Don Kıhot beti-qolyn jýdy, bul olardy sergitip, kúshine kúsh qosqandaı boldy. Alaıda ózegin órtegen ókinishten áli aryla almaǵandyqtan Don Kıhottyń asqa zaýqy soqpady, al Sancho bolsa, tamaqqa tek sypaıygershilikten ǵana qol sozbaı, qojaıyny bastap bergenin kútip otyrǵan, biraq onyń óz oıymen ózi bop ketkenin, qajettiligin qanaǵattandyrý jaıyn qaperden shyǵarǵanyn kórgen soń, myrzasy umytqanymen, bul jaıdy ózi umytpaýy keregin eskerip, táýir tárbıe alǵan adam ustanar qaǵıdalardyń bárin tárk etip, nan men sútsirneni aýzyna burap tyǵa bastady.

— Jep toıyp al, dostym Sancho, — dedi Don Kıhot, — kúsh-qýatyńdy kemitip alma, menen góri saǵan ómir qymbatyraq, al maǵan mazasyz oılarymnyń aýyrtpalyǵy men basymnan arylmaǵan qyrsyqtyń kúıiginen múrdem ketý ǵana jazǵan. Meniń ómirim, Sancho, — kez-kelgen saǵatta ólim tabýǵa arnalǵan, al sen ólim aýzynda jatyp ta aýzyńmen birdeńe talmap jatasyń. Al endi osy aıtqanymnyń ótirik emestigine kóz jetkizgiń kelse, meni kitapta qalaı beınelegenine kóńil aýdar, al onda meni aıqasta aıbyndy, qarym-qatynasta kishipeıil, shonjarlar qurmet tutatyn, bıkeshter unatatyn adam retinde beınelegen. Sóıtip, endi aqyr sońynda, eren erlikterim arqyly ıe bolǵan jáne qol jetkizgen syı-sıapat, madaq, marapattarymdy kútip otyrǵanymda, búgin tańerteń osynaý jerkenishti de jeksuryn maqulyqtar ústimnen josylyp ótti, aıaqtarymen taptap, tepkilep ketti. Osyny oılaǵanda kúrek tisterim muqalyp, azý tisterim bosap, qolym jansyzdanyp, tamaqqa múldem tábetim shappaıdy, sondyqtan tipti ózimdi ashtan qatyrýǵa, ıaǵnı ajal ataýlynyń eń aýyr túrimen ólýge de beıilmin.

— Endeshe, — dep túıdi Sancho shapshańdata shaınap otyrǵan kúıi, — siz, taqsyr, “Tamaqqa tyńqıa toıǵan, ajaldy oılap abyrjýdy qoıady” deıtin maqaldy maquldamaıdy ekensiz ǵoı. Qalaı bolǵanda da, men, áıteýir, ózimdi ózim óltirý jaıyndaǵy oıdan aýlaqpyn, — odan da bylǵaryny tisimen sozyp, ózine kerek jerine deıin jetkizetin etikshi sekildi bolǵanym jaqsy. Men de sóıtem: ishem-jeımin jáne ómirimdi qudaı ózi belgilep qoıǵan shekke deıin jetkizem, al sizdiń, senor, ózin-ózi qasaqana úmitsizdikke uryndyrýdan artyq esalańdyq joq ekenin bilip qoıǵanyńyz jón, al siz tap solaı istep júrsiz; meniń aqylymdy tyńdańyz: áýeli as iship áldenińiz, sosyn myna kók shalǵynnan tóselgen kórpege kósilip jiberip, shamaly kóz shyrymyn alyńyz — kórińiz de turyńyz, oıanǵanyńyzda janyńyz edáýir jaı taýyp qalady.

Don Kıhot Sanchonyń sózinde eshqandaı sólekettik joq ekenin, kerisinshe, óte oryndy ekenin túsindi, sondyqtan tap solaı istegendi jón kórdi, alaıda Sanchoǵa mynadaı ótinish bildirdi:

— Ah, Sancho! Eger qazir ózińe aıtqaly otyrǵan tilegimdi oryndaýǵa kelisimińdi berseń, kóńilim, sóz joq, edáýir kóterilip qalar edi, ókinish-kúıinishimniń aýyrtpalyǵy da ájeptáýir azaıar edi! Aıtaıyn degenim mynadaı jaǵdaı: jańaǵy aqyl-keńesińdi oryndap, demalyp jatqan kezimde sen shamaly bylaıyraq shyqsańshy, sosyn jalańashtanyp alyp, Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtarý úshin deneńe darytýǵa mindettengen anaý álgi úsh myńnan astam dúreniń esebinen Rosınanttyń tizginimen ózińdi úsh júz - tórt júz ret shyqpyrtsańshy: rasynda da, obal-aq tipti — nemquraıdylyǵyń men nemkettiligiń saldarynan beıshara senoranyń áli kúnge deıin sıqyrshylyq aıla-amaldar qursaýynda qalyp otyrǵanyna júregiń qalaı qan jylamaıdy.

— Bul jaıynda áli oılanyp kórý kerek, — dedi Sancho kelisińkiremeı. — Odan da qazir ekeýimiz de uıqtap alaıyq, sosyn qudaıdyń salǵanyn kóre jatarmyz. Bilip qoıǵanyńyz artyq bolmas, taqsyr, eshqandaı daıyndyqsyz, salǵan jerden ózińdi óziń shyqpyrta jónelý, ásirese soqqyny durys qorektenbegen jáne semizdigi de shamaly denege darytý — ońaı nárse emes. Senora Dýlsıneıa kishkene shydaı tursyn-daǵy, sáti túsken bir kúni ózimdi ońdyrmaı qan-josa qylarmyn: sebebi, tiri adam tirshiligin isteıdi emes pe, — ıaǵnı, aıtaıyn degenim, ólmeı aman-saý júrmin ǵoı, endeshe, ýádemdi de mindetti túrde oryndaımyn.

Buǵan yrzashylyq bildirgen Don Kıhot azdap júrek jalǵady, al Sancho meldekteı toıdy, budan soń ekeýi uıqtaýǵa jatty, al aınymas serik ári dos Rosınant pen sur esek shóbi shúıgin shalǵyndyqta emin-erkin jaıylyp júrdi. Olar keshtetip baryp bir-aq oıandy, turǵan boıda kólikterine qondy da, asyǵys júrip ketti, óıtkeni bir mıldeı qashyqtan kórinip turǵan beketke jetip almaqqa asyqqan edi. Men “beketke” dep otyrmyn, sebebi Don Kıhottyń ózi beket ataýlynyń bárin qamal-saraıǵa balaıtyn daǵdysyn ózgertip, ony beket dep ataǵan bolatyn.

Sóıtip, ekeýi beketke kelip, munda qonyp shyǵýǵa bola ma dep surady. Olarǵa bolatyny jáne tipti Saragosanyń ózinen tabylmaıtyn jaıly oryn berilip, jaqsy kútim jasalatyny málim etildi. Olar kólikterinen tústi, budan soń, beket qojaıynynan kiltin alǵannan keıin, Sancho azyq-túligin sholanǵa kirgizip qoıdy, sosyn janýarlardy atqoraǵa aparyp, jemin saldy da, myna bekettiń Don Kıhotqa qamal-saraı sekildi bop kórinbegeni úshin jaratqanǵa arnaıy alǵys aıtyp, qandaı buıryq beretinin bilmekke myrzasyna qaraı tartty, al Don Kıhot bolsa, qaqpa janyndaǵy sákide otyrǵan bolatyn. Bul kezde keshki tamaq ishetin ýaqyt ta taıap qalǵan-dy, Don Kıhotpen birge ózderine bólingen bólmege barmas buryn Sancho beket ıesinen keshki asqa ne usynatynyn surady. Buǵan jaýap retinde qojaıyn mynadaı jaıdy alǵa tartty: bizde janyńyzǵa ne kerektiń bári bar, ne qalasańyz sony suraı berińiz, óıtkeni bul beketten aýladaǵy qustyń eti de, aspandaǵy qustyń eti de, teńizdegi balyq ta, bári de tabylady, dedi.

— Bizge ondaı kóp eshteńeniń keregi joq, — dep qulaqqaǵys etti Sancho, — qýyrylǵan eki balapan jetip jatyr, sebebi myrzam óte bir sypaıy adam, tamaqty kóp jemeıdi, ózim de áketip bara jatqan meshkeı emespin.

Qojaıyn bularǵa balapan qýyryp bere almaıtynyn, sebebi balapandardy kezquıryq ilip taýysqanyn habarlady.

— Endeshe, senor qojaıyn, bir semizdeý taýyqty qýyrýǵa ámir ete qoıyńyz, — dedi Sancho.

— Taýyq deımisiz? Áı, qudaı-aı! — dep aıqaılap jiberdi qojaıyn. — Ollahı-billáhı, shyn sózim, elýden astam taýyqty kúni keshe ǵana qalaǵa satýǵa berip jibergem, taýyq joq, biraq basqasynyń bárin suraı berińiz.

— Olaı bolsa, sizde buzaý eti nemese eshki eti bar shyǵar, — dep saýalyn jalǵastyra tústi Sancho.

— Qazir anaýsy da, mynaýsy da taýsylyp qaldy, búkil úıden bir kesim et taba almaısyz, — dep jaýap qatty qojaıyn, — esesine kelesi aptada qalaǵanyńyzsha bolady.

— Aıtary joq! — dedi Sancho. — Munyń bári qanshalyqty qat bolǵanymen, esesine sizde shoshqa maıy men jumyrtqa jetershilik ekenine bás tigýge barmyn.

— Qudaı aqy, jolaýshy senordyń tabandylyǵy tańǵalarlyq! — dep daýystap jiberdi qojaıyn. — Aý, sizge álginde ǵana aıtpap pa edim, mende balapan da, taýyq ta joq dep, endeshe jumyrtqa qaıdan bolady? Áńgime aýanyn basqa dámdi taǵamdar jaıyna aýdarsańyzshy, qustyń sútin surap neǵylasyz.

— Já, sózden iske kósheıik, quryp ketsin bári! — dep málim etti Sancho. — Ózińizde ne bar, endi sony aıtyńyzshy, senor qojaıyn, sosyn bul áńgimeni birjola támamdaıyq.

Qojaıyn buǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Rasynda jáne shyn máninde qolymda bary — sıyrdyń buzaý sıraǵyna uqsas qos tuıaǵy ǵana nemese, dálirek aıtqanda, buzaýdyń sıyr tuıaǵyna uqsaıtyn qos sıraǵy ǵana; bular burshaq qosyp pisirilip te qoıylǵan, pıazben, maımen dámdelgen jáne túriniń súıkimdiligi sondaı: “Jep qoıyńdarshy! Jep qoıyńdarshy!” dep turǵandaı.

— Bulardy men alam, — dep málim etti Sancho, — eshkim tıispeıtin bolsyn; baǵasyn da basqalardan táýirirek tóleımin, óıtkeni, eń súıikti taǵamym osy, al bular tuıaq bola ma, sıraq bola ma — maǵan báribir.

— Eshkim de tıispeıdi, — dedi qojaıyn, — basqa turǵyndarym aqsúıek adamdar, óz aspazy, kútýshisi men azyq-túligi bar.

— Óı, tektilik jaǵynan meniń myrzama eshkim teńese almaıdy ǵoı! — dep qarsylyq bildirdi Sancho. — Qyzmetiniń yńǵaıy oǵan ózimen birge ydys-aıaq pen azyq-túlik alyp júrýge múmkindik bermeıdi: ekeýimiz kókoraıǵa otyra ketemiz de, emen jańǵaǵymen jáne qyzyldyń jemisimen júrek jalǵaımyz.

Sancho men bekettiń qojaıyny ekeýara osylaı áńgimelesken: alaıda Sancho áńgimeni ármen jalǵastyrǵysy kelmedi jáne myrzasynyń qandaı kásippen shuǵyldanatyny, nemen aınalysatyny jaıyndaǵy suraqty da jaýapsyz qaldyrdy. Sonymen, keshki as ishetin ýaqyt ta kelip, Don Kıhot óz bólmesine ótti, tapsyrys berilgen taǵamdy qojaıyn sonda alyp keldi, Don Kıhot bul astan taılyqpaı, sol boıda-aq tamaqtanýǵa kiristi. Biraq, dál osy kezde juqaltań ǵana qabyrǵa bólip turǵan kórshi bólmedegi áldekimniń:

— Keshki asymyzdy alyp kelgenshe, senor don Heronımo, Lamanchalyq Don Kıhottyń ekinshi bóliminiń taǵy bir taraýyn oqyp shyqsaq qaıtedi? — degen sózi Don Kıhottyń qulaǵyna shalyndy.

Esimi atalǵan boıda Don Kıhot ornynan ushyp turdy, bar zeıinin salyp tyń tyńdady, sol arada joǵaryda atalǵan don Heronımonyń jaýabyn da estidi:

— Ondaı sandyraqty oqýdyń ne qajeti bar, senor don Hýan? Óıtkeni, Lamanchalyq Don Kıhot hıkaıasynyń birinshi bólimin oqyǵandar onyń ekinshi bólimin oqýǵa onsha qushtar bola qoımasa kerek edi.

— Áıtkenmen, — dep qarsylyq bildirdi don Hýan, — ony oqyp shyǵýdyń zıany joq, sebebi nashar kitaptyń ózi de qyzyqty birdeńeden quralaqan bolmaıdy. Degenmen, ekinshi bólimde Don Kıhottyń Dýlsıneıa Tobosskaıadan jerinip qalatyny maǵan múldem unamaıdy.

Muny estigen Don Kıhottyń zyǵyrdany qaınap ketti de, bulqan-talqan bop ashýlanyp, daýysyn qataıtyp bylaı dedi:

— Lamanchalyq Don Kıhot Dýlsıneıa Tobosskaıany umytty nemese umytýǵa beıim deýge dáti baratyndardyń qaı-qaısysynyń da shyndyqtan qanshalyqty alshaq ekenin jekpe-jek aıqasta dáleldep berem, óıtkeni jan teń kelmes Dýlsıneıa Tobosskaıa eshqashan umytylmaıdy jáne Lamanchalyq Don Kıhot ta umytshaqtyqqa salynbaıdy: onyń devızi — turaqtylyq, al paryzy — turaqtylyǵyn ózgege de jarıa etpeı-aq, ózin de májbúr etpeı-aq saqtaý.

— Bizge jaýap berip turǵan kim? — dep surady kórshi bólmedegiler.

— Lamanchalyq Don Kıhottyń ózi bolmaǵanda basqa kim bolýshy edi? — dep aıqaılady Sancho. — Jáne ol sizderge qazirgi aıtqan sóziniń de, sondaı-aq bolashaqta aıtar sóziniń de bári túgel aqıqat shyndyq ekenin dáleldep bere alady, óıtkeni tıanaqty tólemshige kepilden qorqatyn dáneńe joq.

Sanchonyń osyny aıtyp aýzyn jabýy muń eken, esik ashylyp, kavalero ekenderi túr-pishininen tanylyp turǵan eki adam ishke kirdi de, bireýi Don Kıhotty qushaǵyna alyp, bylaı dedi:

— Keskin-kelbetińiz esimińizge kýálikke júredi eken, al esimińiz keskin-kelbetińizben úılesim tabady eken: esimińizdi paıdalanyp ketýge, sóıtip erlik isterińizdi mansuq etýge nıettengen adamǵa, atap aıtqanda, myna kitaptyń avtoryna ádeıi jáne qasaqana túrde ǵumyr keship júrgen sizdiń, senor, kezbe rysarlyqtyń shamshyraǵy ári jol kózer juldyzy, shyn mánindegi Lamanchalyq Don Kıhot ekenińizge eshqandaı kúmán joq.

Sol arada ol seriginiń qolyndaǵy kitapty alyp, Don Kıhotqa usyndy; Don Kıhot ony únsiz paraqtap shyqty da, uzatpaı qaıtaryp berip, bylaı dedi:

— Men jaı ǵana sholyp shyqtym, sonyń ózinde de aıyp sanaýǵa laıyq úsh nárseni baıqap úlgerdim: bul, birinshiden, prologtaǵy keıbir sóılemsheler; ekinshiden, kitaptyń aragondyq sóıleniste jazylǵany; úshinshiden, — avtordyń dúmsheligin bárinen anyǵyraq ańǵartatyny, — mańyzdy bir máselede shatasyp, laǵyp ketedi: atqosshym Sancho Pansanyń áıeliniń esimi Marı Gýterres deıdi, al shyndyǵynda onyń esimi múldem basqa, ony Teresa Pansa dep ataıdy, al endi osyndaı mańyzdy nárselerdi bylyqtyrǵan adamnyń basqa jaılardy da bylyqtyrmaǵanyna eshqandaı kepildik joq.

Sol jerde Sancho sózge kılikti:

— Tek qana shyndyqty jazam deıtin áńgimeshiniń túrin! Zaıybym Teresa Pansany Marı Gýterres dep ataıtyn bolsa, aý-jaıymyzdy jetik biletin adamdy tapqan ekenbiz! Ana kitapty qolyńyzǵa taǵy bir alyńyzshy, senor, onda men de bar ma ekem ózi, meniń de aty-jónim burmalanǵan joq pa eken, qarap jiberińizshi.

— Sózińniń sıqynan tanyp turmyn, dostym, sen, shamasy, senor Don Kıhottyń atqosshysy Sancho Pansasyń ǵoı, solaı ma? — dep surady don Heronımo.

— Iá, sol menmin jáne sony maqtan tutam, — dep nyqtady Sancho.

— Ótirik aıtyp turǵan eshteńem joq, — dedi kavalero, — bul jańa avtor seni qazir ózimizge unap turǵan qalpyńdaǵydaı súıkimdi adam túrinde sýrettemeıdi: ol seni meshkeı jáne kúlkili minezden maqurym ashyqaýyz etip beıneleıdi, toq eteri, myrzań jaıyndaǵy hıkaıanyń birinshi bólimindegi Sanchoǵa tipten uqsamaıtyn bireý bop shyqqansyń.

— Ar-uıaty bilsin, — dedi Sancho. — Abzaly, onyń mazamdy almaı, meni múldem umyt qaldyrǵany jón edi: astaý tabylsa — shoshqa da tabylady, degen ǵoı, kóńilim baıaǵydaı.

Kavalerolar Don Kıhotty keshki as ishýge óz bólmesine shaqyrdy: bul sekildi qurmetti adamǵa laıyq taǵam bekette joq ekenin jaqsy biletinderin aıtty. Don Kıhot shaqyrýdy tabıǵatyna tán sypaıygershilikpen qabyl alyp, olarmen birge otyryp tamaq ishti; osynyń arqasynda buzaý sıraqtaryna Sancho basy bútin ıe bop qaldy; ózi tórden oryn aldy; qasyna sıraq pen tuıaqty Sanchodan kem jaqsy kórmeıtin qojaıyn jaıǵasty.

Dastarqan basynda don Hýan Don Kıhottan senora Dýlsıneıa Tobosskaıadan ne habar baryn surady: kúıeýge shyqqan joq pa eken, bosanǵan joq pa eken, aıaǵy aýyr emes pe eken, al eger sertine berik kúıde júrgen bolsa, onda senor Don Kıhottyń mahabbat jaıyndaǵy qıal-armanyn qarapaıym da pák-taza qaperinde saqtap qaldy ma eken — sony bilgisi keldi. Onyń bul saýalyna Don Kıhot bylaı dep jaýap berdi:

— Dýlsıneıa sol pák-taza kúıinde, meniń qıal-armanym burynǵydan da bekemirek, ózara qarym-qatynasymyz salıqaly, al onyń súıkimdi álpeti sharýa áıeldiń turpaıy túr-pishinine aýystyrylyp jiberilgen.

Sóıtip, sol arada ol senora Dýlsıneıanyń qalaı jadylanǵany jaıynda, Montesınos úńgirinde qandaı kepke tap bolǵany jóninde, sol sıaqty Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtarý úshin danagóı Merlınniń ne isteýge ámir etkeni týrasynda, ıaǵnı Sanchonyń ózine-ózi dúre salýǵa mindetti bolǵany haqynda táptishtep aıtyp berdi. Don Kıhottyń bastan keshken qyzyq-shyjyqtary jaıly áńgimesin tyńdaý eki kavalerony raqatqa batyrdy, onyń qısynsyz sandyraǵymen qatar, sony balyn tamyza baıandaǵan sóz saptaý mánerine de erekshe tántilik bildirdi. Bular ony aqyl-esi bútin adam dep moıyndaýǵa beıil bop ta qalǵan, biraq sol arada anaý qaıtadan aıaq asty laǵyp, aýa jaıyla bastady, osyny kórgen olar muny deni saý adam ba álde delquly ma, kimge balaryn bilmeı ábigerlendi.

Al, tamaǵyn iship alǵan Sancho shala býryl mas qojaıyndy jaıyna qaldyryp, kórshi bólmege ótti de, bylaı dep málim etti:

— Olla-billá, senorlar, ózińizben birge ákelgen myna kitap avtorynyń menimen arazdasqysy kelip júrgeni kámil. Jaraıdy, meni qomaǵaı dese desin-aq, biraq áıteýir ishkish demese bolǵany.

— Degende qandaı, ol seni ishkish dep te ataǵan, — dedi don Heronımo, — al muny qandaı sózben jetkizgeni dál qazir esimde joq, — áıteýir ol óziń jaıynda kóńilge keletin sózdi kóp aıtqan, onyń ústine, bári de qazir qarsy aldymdaǵy meıirban Sanchonyń sıqynan kórip turǵanyma, óz oıymsha, múldem janaspaıtyn jalǵan nárse.

— Shyn sózim, meıirimdi myrzalar, — dedi Sancho, — bul hıkaıada biz, Sancho men Don Kıhot, baıqaýymsha, Sıd Ahmet Ben-ınhalı óz kitabynda sýrettep bergen deńgeıde jáne ózimiz ómirde qandaı bolsaq sondaı dárejede beınelenbegenbiz ǵoı deımin: Sıd Ahmette qojaıynym erjúrek, parasatty, oǵan qosa mahabbatta albyrt adam túrinde kórsetiledi, al men bolsam, áste ishkish te, meshkeı de emes, ańqaý ári kúlkili adam keıpinde kórinem.

— Bul sózińmen kelisem, — dep málim etti don Hýan. — Aleksandr Makedonskııdiń Apellesten basqa sýretshiniń bárine ózin beıneleýge tyıym salǵany sekildi, múmkindik bolsa, tuńǵysh ǵumyrnamashysy Sıd Ahmetten basqanyń bárine dańqty Don Kıhot jaıynda álde birdeńe jazýǵa shek qoıǵan jón bolar edi.

— Meıli, meni kim beınelegisi kelse sol beıneleı bersin, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot, — biraq tek burmalamasyn, óıtkeni ózińdi adym attaǵan saıyn qorlasa, shydamyńnan da aırylyp qalatyndaısyń.

— Ondaı qorlaý senor Don Kıhot shydamdylyǵynyń qalqanyna soǵylady da, kúl-talqany shyǵady, áıtpese, dúnıede ol kek qaıtara almastaı qorlyq joq, — al bul qalqan, menińshe, aıryqsha aýqymdy ári berik bolýǵa tıis, — dedi don Hýan kelisińkiremeı.

Túnniń edáýir bólegin olar osyndaı jáne osyǵan uqsas áńgimemen ótkizdi, biraq Don Kıhottyń kitapqa taǵy bir márte kóz júgirtip, osy taqyryp tóńireginde áńgime kóıitýine sondaı qushtar bolǵan don Hýannyń jankeshti áreketinen eshteńe ónbedi; Don Kıhot tabandap turyp aldy: shyn máninde ony oqyp shyqtym dep aıtsa da bolatynyn, kitaptyń pátýasyz da paryqsyz ekenin, oǵan qosa avtory, óziniń, Don Kıhottyń, ony qolyna ustaǵanyn baıqaýsyzda bilip qalyp, oqydy eken dep oılap, qýanyp júre me dep qaýiptenetinin, al ujdansyz da usqynsyz nárseden oı aýanyn ǵana emes, kóz janaryn da aýlaq ustaǵan jón bolatynyn aıtyp, basyn alyp qashty. Oǵan qaı jaqqa baǵyt alǵany jaıynda suraq qoıyldy. Ol Saragosaǵa bara jatqanyn, sol qalada jyl saıyn ótkiziletin, syılyq taǵaıyndalǵan týrnırge qatyspaq oıy baryn bildirdi. Don Hýan myna jańa kitapta Don Kıhottyń, dálirek aıtqanda, onyń atyn jamylǵan bireýdiń, shyǵyrshyq ilý at saıysyna — jutań jaraqtalǵan, devızi jadaý, kıim-keshegi odan da júdeý, esesine ne qıly keleńsizdik keńinen oryn alǵan týrnırge qatysqany áńgimelenetinin habarlady.

— Ondaı jaǵdaıda, — dep málim etti Don Kıhot, — Saragosanyń qarasyn da kórmeımin, — sóıtip, jańadan paıda bolǵan jalǵan áńgimeshiniń betin aımandaı qylam — ol beınelegen Don Kıhottyń men emes ekenin jurttyń bári biletin bolady.

— Munyńyz tipten tamasha bolar edi, — dedi don Heronımo, — onyń ústine, Barselonada taǵy bir osyndaı týrnır ótpekshi: senor Don Kıhot óz aıbatyn sol jerde de anyq tanytyp bere alady.

— Tap solaı isteımin de, — dep málim etti Don Kıhot. — Al endi qazir, myrzalar, sizderden ruqsat suraǵaly otyrmyn: demalatyn ýaqytym boldy. Sonymen birge, meni naǵyz shyn berilgen dostaryńyz ben qyzmetshilerińiz qataryna jazyp ta, qosyp ta qoıýlaryńyzdy suraımyn.

— Meni de, — dep qosarlandy Sancho. — Men de, bálkim, bir ájetke jarap qalarmyn.

Osymen olar qosh aıtysty: Don Kıhot pen Sancho óz bólmelerine ketti, al don Hýan men don Heronımo bolsa, esi bútindik pen esi kemdiktiń osynaý qoıyrtpaǵyna áli de uzaq ýaqyt tańyrqanýmen otyrdy, sóıtip aragondyq jazǵysh sıpattaǵan bireýlerdi emes, naǵyz Don Kıhot pen Sanchonyń ózin kórgenine olardyń esh kúmáni qalmady.

Erteńine Don Kıhot erterek turdy da, kórshi bólmeni bólip turǵan qabyrǵany qaǵyp, keshe keshkisin ózin qonaq etken kavalerolarmen qoshtasty. Sancho qojaıynǵa tıisti aqysyn artyǵymen tólep, beketindegi azyq-túlik qoryn tym asyra maqtamaýǵa, al, eń abzaly, beketin sondaı qormen jabdyqtaýǵa keńes berdi.

LX taraý

Don Kıhottyń Barselonaǵa bara jatqan jolda bastan keshkenderi jaıynda.

Don Kıhot beketten tań ata attanǵan, kún ájeptáýir salqyn bolatyn jáne keshke deıin osy qalypta turatyndaı kóringen; attanar aldynda qaı joldyń Saragosaǵa soqpaı tikeleı Barselonaǵa qaraı tartatynyn surap bilip alǵan, — árkim aıtyp júrgendeı, ózin ońdyrmaı qaralaǵan jańa shyǵarmashynyń ótirigin osylaısha taǵy bir áshkerelemekshi edi. Attaı alty kún boıy ol sıpattap berýge turarlyq eshqandaı erekshe oqıǵaǵa kezikken joq, al jetinshi kúni keshte kúre joldan jyraqtaý jerdegi emen toǵaıynyń qalyńyna kelip kirdi, al bul qandaı emen — ádettegi emen be álde tyǵyndyq emen be, daǵdysynan jańylǵan Sıd Ahmet muny dál atap kórsetpeıdi.

Myrzasy men malaıy kólikterinen túsip, aǵash túbine jaıǵasty, sóıtken soń sol kúni tamaqqa tyńqıa toıǵan Sancho birden uıqy qaqpasyna enip ketti, al qarnynyń ashqanynan góri qaıǵy-muńnan mazasy qashqan Don Kıhot kirpigin ile almady, sóıtip oısha bir qıyrdan ekinshi qıyrǵa syrǵýmen boldy. Birese ózi Montesınos úńgirinde júrgendeı, birese sharýa áıelge aınaldyrylǵan Dýlsıneıa máshige qarǵyp minip alǵandaı, birese Dýlsıneıanyń jadysyn qalaı qaıtarýdyń sharty men ádis-tásilin baıandap turǵan danagóı Merlınniń daýysy qulaǵyna shalynǵandaı kórindi. Atqosshysy Sanchonyń nemquraıdylyǵy men bezbúırektigi jynyn keltirdi, óıtkeni, Don Kıhottyń bilýinshe, ol ózine bar-joǵy bes-aq soqqy darytqan edi, al bul degen Sancho ózine-ózi darytýǵa tıis qyrýar soqqynyń salystyrýǵa da turmaıtyn, tatymsyz bólegi bolatyn. Osy oı Don Kıhottyń zyǵyrdanyn qaınatyp, ashýyn qozdyrǵany sonshalyq, ózimen ózi bylaı dep sóılesip ketti:

“Gordıı túıinin shaýyp túsirgende Uly Aleksandr: “Shapqan ne, sheshken ne — báribir”, depti jáne bul onyń kúlli Azıanyń jeke-dara bıleýshisine aınalýyna bóget jasaǵan joq, endeshe, yqylasy bar-joǵyna qaramaı, Sanchoǵa ózimniń dúre salýym da Dýlsıneıa jadysyn qaıtarýda osyndaı oń nátıje berýi yqtımal. Bul sharýanyń jalǵyz ǵana sharty — Sanchonyń úsh myńnan astam soqqy alýynda bolyp tur, endeshe oǵan ony kim darytady: ózi me álde basqa bireý me, maǵan báribir emes pe? Eń bastysy, onyń tıisti soqqyny alǵany, al ony qalaı alady — onda meniń sharýam shamaly”.

Osy maqsatpen Rosınanttyń júgenin alyp, shyqpyrtýǵa bolatyndaı etip shýmaqtap, Sanchonyń qasyna keldi de, onyń ıyq baýyn, dálirek aıtqanda, sharovaryn ustap turǵan jalǵyz aldyńǵy ilgegin aǵyta bastady. Alaıda anaý Don Kıhottyń qoly denesine tıgen boıda-aq shoshyp oıandy.

— Bul ne pále? Maǵan tıisip, meni sheshindirip jatqan kim? — dep surady Sancho.

— Bul — men, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Aǵattyǵyńdy jóndep, azabymdy jeńildetý úshin kelip turmyn, Sancho: seni shyqpyrtqaly, moınyńa alǵan mindetińdi jarym-jartylaı bolsa da oryndaýyńa qol ushyn bergeli keldim. Dýlsıneıanyń dymy bitip barady, sen eshqandaı shara qoldanbaısyń, ózim oǵan degen ǵashyqtyqtan óler boldym, sondyqtan shalbaryńdy óz erkińmen sheshe ǵoı, óıtkeni osynaý jan adam joq ońasha jerde ózińe sanap turyp eki myń soqqy darytýdy uıǵardym.

— Já, qoıa turyńyz, — dedi Sancho kelispeı, — sabańyzǵa túsińiz, taqsyr, áıtpese, ótirik aıtsam qudaı bar, ózimdi-ózim ustaı almaı qalýym múmkin. Moınyma alǵan soqqylar májbúrleý arqyly emes, erikti túrde iske asýǵa tıis, al qazir meniń ózimdi-ózim shyqpyrtýǵa eshqandaı zaýqym joq. Kóńilim soqqanda ózimdi oqsatyp turyp soıyp salam dep sizge ýáde berem, sony qanaǵat tutyńyz.

— Sen qaryq qylmaısyń, Sancho, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot, — sebebi tas baýyrsyń, sharýa adam bolǵanyńa qaramaı, ári náýeteksiń.

Osyny aıtyp, Don Kıhot baryn salyp Sanchonyń shalbaryn tómen túsirýge tyrysty; aqyr sońynda Sancho ornynan atyp turdy da, qojaıynyna tap berip, onymen ustasa ketti, sóıtti de, aıaǵynan shalyp jiberip jerge jalp etkizdi; sosyn oń aıaǵynyń tizesimen keýdesinen basyp, qoldaryn syǵymdaı qysyp ustap aldy: Don Kıhottyń qybyr etýge de, kókirek kere tynys alýǵa da shamasy kelmeı qaldy.

— Bu neǵylǵanyń, satqyn? — dep aıqaılady Don Kıhot. — Qojaıynyńa, týa bitti senoryńa qarsy shyqqanyń ba? Ózińdi asyrap otyrǵan adamǵa qol kótergeniń be?

— Korólderdi taqqa otyrǵyzatyn da, taqtan qulatatyn da men emes, — dep jaýap qatty Sancho, — men tek óz basymdy qorǵap jatyrmyn, sebebi — ózime ózim senormyn. Tynysh júrýge jáne dúre soǵý jaıynda mıymdy ashytpaýǵa ýáde berińiz, taqsyr, sóıtseńiz bosatam, áıtpese, —

Doná Sanchanyń qas dushpany,

Osy arada ólesiń sen, opasyz.

Don Kıhot ýádesin berdi jáne ózin-ózi dúreleýdi Sanchonyń yqtıary men yqylasyna salyp, oǵan saýsaǵynyń ushyn da tıgizbeýge bar asyl oı-armandary atynan ant etti. Sancho turdy da, ájeptáýir jerge jyraqtap ketti; sóıtip, sol jerdegi bir aǵashtyń túbine jata qalyp, kóz shyrymyn almaq bolǵan shaǵynda, kenet áldekim basyna janasqandaı kórindi; joǵary kótergen qoly adamnyń shárkeı pen shulyq kıgen aıaǵyn qarmady. Sanchonyń ımany tas tóbesine shyqty; ushyp turyp basqa bir aǵashtyń túbine baryp jatty, biraq, bul jerde de tap sondaı kepke kezikti. Jalma-jan Don Kıhotty kómekke shaqyrdy. Don Kıhot keldi, onyń ne bop qaldy, nege bola sonsha qoryqtyń, degen suraǵyna Sancho myna aradaǵy aǵashtyń bárine adamnyń aıaǵy ilingen dep jaýap berdi. Aǵashtardy sıpalap kórgen Don Kıhot munyń ne ekenin birden seze qoıyp, Sanchoǵa mynany aıtty:

— Eshteńeden qoryqpa, kórip turmasań da sezip turǵan bul aıaqtaryń osy aǵashtarǵa asylǵan qanisherler men qaraqshylardyń aıaǵy: ókimet oryndary olardy quryqtaǵanda ádette osyndaı jerlerge jıyrma-otyzyn birden asyp ketedi. Osyǵan qarap, Barselonaǵa da jaqyndap qaldyq-aý dep turmyn.

Don Kıhottyń joramaly shynymen rasqa shyqty.

Tań qyzaryp atqan shaqta jolaýshylar joǵary qaraı kóz jiberip, aǵashtarǵa asylǵan qaraqshylar denesiniń tus-tustan samsap turǵanyn kórdi. Bul eki aralyqta kúnniń jaryǵy molaıyp ta qalǵan, alǵashynda ólikterden zárezep bolǵan bular sol arada ózderin tutqıyldan qorshap alǵan qyryqtan astam tiri qaraqshyny kórgende álgiden áste kem soqpaıtyn úreıden kózderi atyzdaı boldy; qaraqshylar olarǵa katalon tilinde ataman kelgenshe oryndarynan qybyr etip qozǵalmaýǵa ámir etti. Don Kıhot jaıaý bolatyn, atynyń júgeni sypyrylyp alynǵan edi, naızasy aǵashqa súıeýli turǵan, — qysqasyn aıtqanda, qorǵansyz qalǵan-dy, sol sebepti kúsh-qaıratyn ońtaıly sát týǵansha, qolaıly jaǵdaı oraılasqansha saqtaı turý maqsatynda buıryqqa sózsiz baǵynǵandy jón kórdi.

Qaraqshylar esektiń júgin tintip, qorjyn men shamadandaǵy zattardy tonap ta úlgergen-di, biraq Sanchonyń baǵyna qaraı, gersog tartý etken aqsha týǵan selosynan joryqqa attanarda ala shyqqan qarajatpen birge belinde jasyrýly jatqan. Áıtse de, álgi jaýyzdar tula boıynda tyǵýly birdeńe bar-joǵyna kóz jetkizý úshin ony basynan aıaǵyna deıin qarmalap qarap shyǵýdan da taıynbas edi, biraq dál osy kezde ataman da kelip jetti; bul ózi jasy otyz tórtter shamasyndaǵy, ortadan joǵarylaý boıy bar, jaýyryny qaqpaqtaı, qabaǵy túksıgen, qaratory adam edi. Astyna dyǵal at minip, ústine qurysh saýyt kıgen-di, al eki jaq búıirinen tórt pıstolet salbyrap turǵan (mundaı pıstoletter ol jaqta shaqpaqty dep atalady). Atqosshylarynyń, — kásiptiń mundaı túrin tańdaǵandardy, ádette, osylaı ataıtyn, — Sancho Pansany tonaǵaly jatqanyn kórip, oǵan tıispeýge ámir etti, analar aıtqanyn eki etkizgen joq; aqshaly beldik óstip aman qalǵan. Aǵashqa súıeýli turǵan naızany, jerde jatqan qalqandy jáne saýyt-saıman asynǵan, quddy aýyr qaıǵysy bar adamdaı unjyrǵasy túsip, jabyrqaý keıipte oıǵa shomǵan Don Kıhotty kórgen ataman ań-tań bop turyp qaldy. Sosyn qasyna jaqyndap bylaı dep sóılep ketti:

— Toryqpańyz, týysqan: áldebir qanypezer Ozırıske emes, qatygezdiginen góri qaıyrymdylyǵy basym Roke Gınartqa tap boldyńyz.

— Ataq-dańqy tórt tarapqa keń jaıylǵan aıbyndy Roke Gınart, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — seniń qolyńa túskenime emes, beıǵamdyǵym saldarynan sarbazdaryńnyń ózimdi qapyda basyp qalǵanyna qapalanyp turmyn, óıtkeni ózim múshesi bop tabylatyn kezbe rysarlyq ordeniniń jarǵysyna sáıkes men máńgi sergek kúıde bolyp, ózimdi ózim qas qaqpaı kúzetýge tıis edim. Bilip qoıǵanyń artyq etpes, ataqty Roke, eger sarbazdaryń astymda atym, qolymda naızam men qalqanym bar kezde tap bergende olarǵa meni tize búktirý ońaıǵa túspes edi, óıtkeni, men — erlik isteriniń dańqy jer-jıhanǵa molynan máshhúr Lamanchalyq Don Kıhot bolam.

Don Kıhotty eń áýeli esalań, sosyn baryp erjúrek retinde baǵalaý keregin Roke Gınart birden túsine qoıdy, ol jaıynda buryn estigenimen, qımyl-qareketine beıil bermegen jáne aqylǵa syıymsyz mundaı áýmeserlik adam júregin baýrap alady degen nárse oıyna da kelmegen. Bul kezdesýge ol óte qýanyp qaldy, óıtkeni osynyń arqasynda alystan, uzynqulaqtan estigenderin jaqynnan, óz kózimen kórýine múmkindik alǵan-dy; al Don Kıhotqa ol mynadaı lebiz bildirdi:

— Aıbyndy rysar! Renjimeńiz jáne bálege ushyradym-aý dep te oılamańyz: kim biledi, qısyq-qyńyr talanyńyz, bálkim, dál osy oıqy-shoıqyda túzelip keter, óıtkeni jarylqaýshy ıemiz ádetten tys, alabóten, buryn-sońdy eshkim estimegen jolmen azǵandardy kúnádan aryltyp, jazǵandardy baılyqqa keneltedi ǵoı.

Don Kıhottyń oǵan alǵys aıtyp úlgergeni sol, art jaqtan bir úıir jylqy shaýyp kele jatqandaı tuıaq dúńkili estildi, al shyn máninde bul jalǵyz ǵana salt atty bolatyn; erde otyrǵan jıyrmalardaǵy jasóspirim ústine altyn oqaly jasyl jibek kamzol, sharovar men sholaq shekpen, basyna qaýyrsyn úki taǵylǵan vallondyq mánerdegi qalpaq, aıaǵyna balaýyzdalǵan kishkene etik kıipti, altyn jalatqan semser taǵynyp, qolyna bálekeı mýshket ustapty, beline eki pıstolet baılapty. Roke dabyr-dubyr shyqqan jaqqa jalt qarap, osynaý súıkimdi salt attydan kóz aýdara almaı qaldy, al salt atty bolsa, oǵan jaqyndap kelip, bylaı dep sóılep ketti:

— Men saǵan, aıbyndy Roke, basyma túsken taqsiretten aryltsyn dep kelgem joq, taýqymetimdi az da bolsa jeńildetsin dep keldim. Ańyryp qalǵanyńa qarap, meni tanymaǵanyńdy kórip turmyn, endeshe saǵan ózimniń kim ekenimdi aıtaıyn: men Klaýdıa Heronımamyn, Sımon Forteniń qyzymyn, ol ózińe óte jaqyn dos-jar, al Klaýkel Torrelásqa ymyraǵa kelmeıtin jaý adam, sondaı-aq bul Torrelás seniń de dushpanyń ekeni belgili, sebebi ol saǵan qastyq oılaıtyndar tobynan. Sen, árıne, onyń don Vısente Torrelás degen balasy baryn, — áıteýir osydan eki saǵattaı buryn onyń ómirde bolǵany anyq, — biletin shyǵarsyń. Qasiretim jaıyndaǵy áńgimemdi uzartpaý úshin, bul adamnyń meni qandaı baqytsyzdyqqa ushyratqanyn birer aýyz sózben baıandap bereıin. Biz ekeýimiz kezdeskenbiz, ol maǵan ǵashyq ekenin aıtqan, men oǵan senip qalǵam, sóıtip, ákemnen jasyryn túrde ony unatqam; osy arada eskerte ketkenniń ersiligi joq: on jerden salmaqty da salıqaly, on jerden ıbaly bolǵanymen, óziniń ińkár tilegine jetýge jáne ony iske asyrýǵa qansha kerek bolsa sonsha ýaqyt tappaıtyn áıel balasyn kúlli álemnen keziktire almaısyń. Aqyr sońynda ol maǵan úılenýge ýáde berdi, men de onyń zaıyby bolýǵa sert ettim, alaıda qur sózden ári aspadyq. Sóıtip júrgende, keshe onyń ózime bergen antyn umytyp, basqa bireýge úıleneıin dep jatqanyn, búgin tańerteń olardyń toıy bolatynyn estidim, bul habardan qanym basyma shapshydy, aqyl-esimnen aırylyp qaldym; ákem bir jaqqa saparǵa shyǵyp ketkendikten, ústime myna kıimderdi kıip aldym da, atqa qamshyny basyp, don Vısenteni osy aradan bir mıldeı jerden qýyp jettim, sosyn shaǵym aıtýǵa, onyń aqtalǵan sózin tyńdaýǵa ýaqyt jiberip jatpaı, mýshketpen, oǵan qosa myna eki pıstoletpen atyp-atyp jiberdim, sóıtip, óz oıymsha, oǵan kem degende eki oqty darytyp, qaqpany ashyp tastadym — sol qaqpa arqyly onyń qanyna boıalǵan ar-namysym ózime qaıtyp oraldy. Janynda malaılary qaldy, — ony qorǵaýǵa olardyń dáti de, dármeni de jetpedi. Al men — men bolsam, Fransıaǵa ótip ketýime kómektesýiń úshin ózińe qaraı tarttym, onda týystarym bar, solardy baryp panalamaqpyn; buǵan qosa, don Vısenteniń qaptaǵan aǵaıyny qatygezdikpen kek qaıtarmasy úshin ákemdi óz qamqorlyǵyńa alýyńdy ótinem.

Aıdaı sulý Klaýdıanyń symbatyna, kıiminiń sánine, súıkimine, sol sıaqty bastan keshken jaıyna tańyrqanǵan Roke:

— Áńgime bylaı, senora: dushpanyń dúnıe saldy ma, joq pa, áýeli soǵan kóz jetkizeıik, óz jaǵdaıyńdy sosyn birjaqty qylarmyz, — dedi.

Klaýdıanyń áńgimesi men Roke Gınarttyń jaýabyn muqıat tyńdap alǵan Don Kıhot bylaı dedi:

— Senorany qorǵaımyn dep eshkim áýre bolmaı-aq qoısyn, — muny men óz mindetime alam. Atymdy ákelińder, qarý-jaraǵymdy berińder, sosyn meni osy aradan tosyńdar: álgi rysarǵa baram da, óli bolǵanyna da, tiri bolǵanyna da qaramaı, myna sulýǵa bergen ýádesin oryndaýǵa májbúr etem.

— Onyń tap osylaı isteıtinine kúmán keltirmeı-aq qoıyńyzdar, — dedi Sancho, — qojaıynymnyń qudalyqtaǵy joly jeńil: jaqynda ǵana tap sondaı bir qaraǵymdy nekege turýǵa kóndirdi: ol da ýádesinen tanyp, qalyńdyǵyna opasyzdyq jasaǵan-dy, eger myrzamnyń qyr sońynan qalmaı júrgen sıqyrshylar jańaǵynyń bet-álpetin malaıdyń bet-álpetine aýystyryp jibermegende, álgi qyz qazir kúıeýi bar áıel atanar edi.

Roke Gınartty myrzasy men malaıynyń myljyńynan góri súıkimdi Klaýdıanyń basyndaǵy jaı qatty alańdatyp turǵan, sondyqtan olardyń áńgimesin tyńdaǵan joq. Atqosshylaryna esektiń júginen tonap alǵandaryn Sanchoǵa túgel qaıtaryp berýge jáne ótken túnde qonyp shyqqan oryndaryna barýǵa ámir etken ol álde jaraqat alǵan, álde jazym bolǵan don Vısenteni izdestirýge Klaýdıamen birge asyǵys attanyp ketti. Olar Klaýdıa jigitti jolyqtyrǵan jerge bardy, alaıda taıaýda tógilgen qannyń izinen basqa eshteńe tappady; áıtse de jan-jaǵyna qaranyp, jotanyń baýraıymen baıaý jyljyp bara jatqan adamdardy kórip, bular dáýde bolsa álde óli, álde tiri qojaıyndaryn, — tiri bolsa emdep jazyp almaqqa, óli bolsa jerlemekke, — áketip bara jatqan don Vısenteniń malaılary shyǵar degen joramal jasady (bul joramaldary shyndyqqa saı keletin); sóıtken soń jolaýshylarymyz álgilerdiń sońynan at qoıdy, don Vısenteniń malaılary jaımen júrgendikten olardy qýyp jetý qıynǵa túsken joq. Malaılar don Vısenteni qolyna kóterip alǵan-dy, al anaý jaraqaty jan shydatpaı turǵandyqtan odan ári qozǵalar áýselesi bolmaı, ózin osy arada qaldyrýdy surap, osy arada jatyp ólim tapqysy keletinin aıtyp, álsiz, úzdikken únmen jalbarynyp jatyr edi.

Klaýdıa men Roke attarynan túse-túse qalyp, onyń qasyna jaqyndady; Rokeniń kelgeni malaılardyń úreıin ushyrdy, al Klaýdıa bolsa, don Vısenteniń túrin kórip shoshyp ketti; qamqor da qatýly júzben eńkeıgen qyz ony qolynan alyp:

— Ekeýara keliskenimizdeı maǵan birjola beıil bergenińde, taǵdyr-talaıyń basqasha bolatyn edi, — dedi.

Jaraly kavalero birjola derlik jabylýǵa aınalǵan kirpigin ashyp, Klaýdıany tanyp, bylaı dep sóılep ketti:

— Aıdaı sulý ári ańǵal senora, meni óltirgen óziń ekenin bilem, alaıda mundaı jazaǵa laıyq emes em, pıǵyl-nıetimnen de, is-áreketimnen de oǵan jeleý tabylmaıtyn, óıtkeni seni qorlaıtyndaı eshteńe jasaǵam joq jáne ondaı oıym da bolǵan emes.

— Balvastro baıdyń qyzy Leonoramen búgin tańerteń nekege turmaqshy emes pe eń? — dep surady Klaýdıa.

— Joǵa, o ne degeniń, — dep jaýap qatty don Vısente. — Ondaı jalǵan habardyń qulaǵyńa shalynǵany, qyzǵanyshtan maǵan ajal taptyrǵanyń, sirá, turlaýsyz taǵdyrymnyń qyrsyǵy shyǵar, — solaı bola turǵanymen, óz qolyńda jáne qushaǵyńda jan tapsyrýymdy ózime zor baqyt sanaımyn. Al endi osyǵan kóz jetkizgiń kelse, qolymdy qys jáne, eger hosh kórseń, meniń zaıybym bol, — ózime jábir-japa kórsettiń degen ókpe-renishińniń qarymtasyn budan artyq qaıtara alman.

Klaýdıa onyń qolyn qysty jáne osy sát óziniń de júregi qysylyp, don Vısenteniń qanǵa boıalǵan keýdesine es-tús joq qulap tústi, al don Vısente bul kezde ólim aýzynda jatqan-dy. Rokeniń kóńili alaı-túleı bop, ne isterdi bilmedi. Malaılar jalma-jan sý ákelip don Vısente men Klaýdıaǵa búrikti. Klaýdıa esin jıdy, biraq don Vısente qımylsyz qaldy, óıtkeni demi úzilip te ketken bolatyn. Qadirmendi jubaıynyń ómirmen qosh aıtysqanyn bilgen Klaýdıanyń ah urǵan ashshy daýysy aınala-mańdy jańǵyryqtyryp, zar ılep jylaǵan úni saı-súıekti syrqyratty; shashyn jaıyp jiberip, ýystap jula bastady, betin tyrnaýǵa kiristi, onyń osynaý orny tolmas opynysy men alabóten azabyn dúnıedegi kúlli qasiretti jarannyń qaı-qaısysy da bastan keship kórmegen shyǵar.

— Ýa, qatygez de aqylsyz áıel! — dep daýys saldy Klaýdıa. — Qara nıetti pıǵylyńdy qalaı ǵana op-ońaı iske asyrdyń sen! Ýa, qyzǵanyshtyń boı bermes báleketi! Júreginde pana taptyrǵandardy qalaı tálkek qylasyń sen! Ýa, zaıybym! Sen asyl qazynam ediń, biraq taǵdyr ishtarlyq jasap, seni neke tósegine emes, kórge aparyp jatqyzdy!

Klaýdıa qaıǵy-sheriniń sonshalyqty nazaly bolǵany ári uzaqqa sozylǵany sondaı, tipti Rokeniń kózine de jas úıirildi, al ádette onyń eshqandaı jaǵdaıda eshqashan kóńili bosamaıtyn. Malaılar eńireı jylady, Klaýdıa álsin-áli talyp qala berdi, sóıtip, myna mańaı jylap-syqtaý mekendegen orynǵa, qaıǵy-qasiret turaǵyna aınalyp ketkendeı kórindi. Aqyr sońynda Roke Gınart don Vısenteniń malaılaryna marqumdy sol araǵa jaqyn jerdegi ákesiniń derevnásyna alyp barýǵa jáne sonda jerleýge ámir etti. Al, Klaýdıa Rokege naǵashy apaıy áıel monastyrlarynyń birinde tálimger ekenin, óziniń sol monastyrǵa baryp, abzal da ajalsyz basqa kúıeýdiń kelýin kútip, qalǵan ómirin aqyr sońyna deıin sonda ótkizýdi uıǵarǵanyn aıtty. Roke onyń bul nıetin qoldady, baratyn jerine deıin shyǵaryp salýǵa usynys bildirdi, sondaı-aq qajet bola qalǵan jaǵdaıda ákesin don Vısenteniń aǵaıyndarynan da, sol sıaqty oǵan jamandyq jasaýǵa oıy ketken basqa bireýlerden de qorǵaýǵa ýáde etti. Klaýdıa shyǵaryp salýdan úzildi-kesildi bas tartty, ózine qol ushyn berýge degen yqylas-peıili úshin asa bir sypaıy sózben alǵys jaýdyryp, onymen kóziniń jasyn kól ǵyp tókken kúıi qoshtasty. Don Vısenteniń malaılary máıitti alyp ketti, al Roke jigitterine qaıtyp oraldy. Klaýdıa Heronımanyń mahabbaty osylaısha támam boldy, biraq qaıǵyly hıkaıasynyń irgetasy alǵan betten aınymaıtyn, aıaýshylyqty bilmeıtin qyzǵanysh qolymen turǵyzylsa, buǵan tańǵalatyn ne bar?

Roke Gınart atqosshylaryn ýaǵdalasqan jerden tapty; oǵan ilesip barǵan Don Kıhot Rosınanttyń erinde otyrǵan qalpy álgilerdi janǵa da, tánge de birdeı qaterli mynadaı tirlikten bas tartýǵa úgittep baqty; alaıda qaraqshylardyń basym kópshiligi daraqy da dóreki gaskondyqtar edi, sondyqtan olarǵa Don Kıhot ýaǵyzynyń áseri shamaly boldy. Roke kelgen boıda Sancho Pansadan óziniń, Roke Gınarttyń, jigitteri eseginen sypyryp alǵan baǵaly qazynalar men asyl buıymdardyń túgel qaıtarylyp berilgen-berilmegenin surady. Sancho qaıtarylǵanyn, biraq asa qundy, árqaısysyn bir-bir qalaǵa aıyrbastaýǵa bolatyn úsh sharshynyń jetpeı turǵanyn aıtty.

— Óı, ápendi, ne shatyp tursyń óziń? — dep bir qaraqshy sózge kılikti. — Sharshylaryń mende, biraq quny úsh realdan artpaıdy ǵoı bulardyń.

— Ol ras, — dedi Don Kıhot, — alaıda bulardy maǵan bir hanym tartý etken, sol hanymdy qatty qurmetteıtindikten atqosshym atalmysh sharshylardy aıryqsha qymbat baǵalaıdy.

Roke Gınart sharshylardy Sanchoǵa taban astynda qaıtarýǵa ámir etti, sosyn jigitterin qatarǵa turǵyzyp, sońǵy olja bólisten bergi ýaqytta ózderi tonap alǵan kıim-keshekti, asyl buıymdardy, aqshany, bir sózben aıtqanda, qolǵa túsirgenderiniń bárin túgel ortaǵa tastaýǵa buıryq berdi; sodan soń qolma-qol bulardyń baǵasyn belgilep, bóliske kónbeıtin nárseniń qunyn aqshaǵa shaǵyp, qaraqshylaryna teńdeı ǵyp úlestirdi: dıstrıbýtıvti quq qaǵıdalarynan bir taban aýytqymaı, oǵan qyldaı qıanat jasamaı, barynsha ádiletti ári dál ǵyp bóldi. Qaraqshylar qanaǵat taýyp, kóńilderi jaılanyp, laıyqty syılaryn alǵannan keıin Roke Don Kıhotqa qarap:

— Qara qyldy qaq jarǵan osyndaı ádildik bolmasa, bular aıtqanǵa kónip, aıdaýǵa júrmeıdi, — dedi.

Sancho turyp:

¬— Jańaǵy kórgenimnen baıqaǵanym: ádildik shirkinniń jaqsylyǵy sondaı, ony tipti ury-qarylarmen arada da saqtaýǵa bolady eken, — degendi aıtty.

Muny estigen atqosshylardyń biri Sanchony arkebýzdyń dúmimen qoıyp qalmaqqa oqtaldy, óıtse bas súıegin opyryp jiberetini kámil-di, biraq Roke Gınart ony aıqaımen tyıyp tastady. Sanchonyń júregi zyrq ete tústi, sosyn bul jarandardyń arasynda endigi ári jumǵan aýzyn ashpaýǵa ózine-ózi sert berdi.

Tap osy kezde jol boıymen ótip bara jatqandar men ketip bara jatqandardy baqylap, bastyǵyna habarlap turý úshin qaraýylǵa qoıylǵan atqosshylardyń birnesheýi júgirip kelip, ishterindegi áldebireý:

— Senor! Jaqyn mańaıdan, Barselonaǵa baratyn joldan, kóp adamnyń qarasy kórindi, — dedi.

— Kimder ekenin baıqaı almadyń ba: bizdi ańdyp júrgender me álde biz ańdyp júrgender me? — dep surady Roke odan.

— Biz ańdyp júrgender, — dep jaýap qatty atqosshy.

— Endeshe báriń baryńdar, — dep buıyrdy Roke, — múmkin bolǵanynsha tezdetip osynda alyp kelińder jáne, baıqańdar, bireý-mireýi qashyp ketip júrmesin.

Qaraqshylar tura jóneldi, al Don Kıhot, Sancho men Roke olardyń kimderdi ertip ákelerin kútip otyrdy; sol arada Roke Don Kıhotqa qarap bylaı dedi:

— Bizdiń myna tirshiligimiz, is-áreketimiz ben shytyrman oqıǵalarymyz senor Don Kıhotqa ádetten tys ári asa qaterli kórinýi múmkin jáne bul meni onsha tańǵaldyrmaıdy, bizdiń ómir saltymyzdan asqan mazasyz ári taýqymetti tirlik joq ekenin ózim de bilem. Bul iske áý basta meni kek alýǵa degen degbirsiz qushtarlyq ıtermelegen edi, al mundaı qushtarlyqtyń eń momyn adamnyń ózin ójet qyp jiberetini belgili ǵoı: jaratylysymda men qaıyrymdy ári izgi nıetti adammyn, alaıda, álginde aıtqanymdaı, ózime kórsetilgen jábir úshin kek alýǵa degen yntyzarlyqtyń abzal qasıetterimnen áldeqaıda basym shyqqany sondaı, aqyl-parasatqa kereǵar jáne qasaqana túrde bul qushtarlyǵyma bar ynty-shyntymmen qulaı berilip kettim, al bir jaman ǵadettiń sońynan ekinshisi, bir kúnániń sońynan basqasy ilese júretindikten, kek alý maqsatyndaǵy qareketterimniń ajyratyp alǵysyzdaı bite qaınasyp ketkeni sonsha, qazir endi ózimniń ǵana emes, ózgeniń de kúnálary úshin kek qaıtaryp júrmin. Áıtse de, shyrǵalańy mol shytyrman ómir daǵdarysynda debdirep qalǵanymmen, qudaı hosh kórse, budan aqyry jol taýyp shyǵyp, bir tynysh túkpirden pana tabarmyn dep úmit etem.

Rokeniń ıgi muratty ári parasatty áńgimesin Don Kıhot tańyrqana tyńdady, — buryn ol tonaýshylyqpen, kisi óltirýshilikpen jáne qaraqshylyqpen aınalysatyndardyń arasynda oryndy oı-pikiri bar adam bolmaıdy degen túsinikte júretin, osy sebepti ol atamanǵa qarap bylaı dedi:

— Senor Roke! Syrqatyńnyń syryn bilý men dáriger belgilegen dárilerdi ishýge yqylasty bolýdyń ózi-aq saýyǵa bastaǵanyńnyń alǵashqy nyshany: siz, meıirimdi myrzam, syrqatsyz, aýrýyńyzdy bilesiz, endeshe, barshamyzdyń dárigerimiz bop tabylatyn aspannyń, dálirek aıtqanda, jaratqan ıemizdiń sizge aýrýyńyzdan aıyqtyratyn, — tez arada jáne keremettiń kúshimen emes, birtindep aıyqtyratyn, — dári-dármek belgilep bereri haq. Sondaı-aq, sanasyz kúnákardan góri sanaly kúnákar tezirek túzeledi, al sóılegen sózińizden parasatty adam ekenińiz kórinip turǵandyqtan, sizge qalatyny tek jigerińizdi jasytpaý jáne ar-ujdanyńyzdyń derti jeńildeıtinine úmit etý ǵana. Eger buǵan barar joldy qysqartqyńyz kelse jáne arylý jolyna múmkindiginshe tezirek túskińiz kelse, onda maǵan erińiz: men sizdi kezbe rysar bolýǵa úıretem, al kezbe rysar sonshalyqty kóp taýqymet pen taqsiret tartatyndyqtan, munyń bári onyń táýbaǵa kelýiniń ótemine júrip, ony tup-týra jumaqqa alyp barady.

Don Kıhottyń keńesin tyńdap alǵan Roke myrs etip kúldi de, áńgime aýanyn ózgertip, Klaýdıa Heronımanyń basyndaǵy qaıǵyly jaıdy baıandap berdi, bul Sanchony qatty kúıindirdi, óıtkeni qyzdyń sulýlyǵy, júrektiligi men ójettigi oǵan aıryqsha áser etken bolatyn.

Sol eki arada qaraqshylar da kásipten oralyp, qashyrǵa salt mingen eki adamdy, eki jaıaý taýapshyny, áldebir hanymdar otyrǵan kúıme men kúımeniń attyly-jaıaý bes alty nókerin jáne salt attylarǵa qyzmet etip kele jatqan eki jalshyny aıdap keldi. Qaraqshylar olardy aınaldyra qorshap aldy, Roke Gınarttyń ne aıtatynyn kútip, jeńilis tapqandardyń da, jeńgenderdiń de eshqaısysy lám dep til qatqan joq; ataman salt attylardan kim ekenin, qaı jaqqa bet alǵanyn jáne qansha aqshasy baryn surady. Buǵan salt attylardyń biri bylaı dep jaýap qatty:

— Senor! Ekeýimiz de ıspan jaıaý áskeriniń ofıserimiz, bólimderimiz Neapolde tur, ózimiz Barselonaǵa bara jatyrmyz, estýimizshe, ol jerden Sısılıaǵa birneshe galera shyǵatyn kórinedi. Bizde eki júz be álde úsh júz be eskýdo bar, osynyń ózin kóńilimizge toq sanap, taǵdyr-talaıymyzǵa dán rıza bop kele jatyrmyz: óıtkeni soldattardyń kedeı bolatyny sonsha, budan artyq baılyqty armandaý qaperine de kirmeıdi.

Roke taýap etýshilerge de osyndaı suraq qoıdy, — olar Rımge baratyn kemege otyrmaqshy ekenin, ekeýindegi aqshanyń jıyntyǵy alpys realdaı bop qalatynyn aıtty. Odan soń Roke kúımedegilerdiń kim ekenin, qaıda baǵyt alǵanyn jáne ózderimen birge qansha aqsha ákele jatqanyn surady, buǵan salt atty qyzmetshiniń biri bylaı dep jaýap berdi:

— Kúımede qojaıyn hanymym, Neapoldegi joǵarǵy sottyń zaıyby doná Gomar de Kınones kele jatyr, qasynda kishkentaı qyzy, kútýshisi men dýenásy bar. Olarǵa alty malaı erip keledi, al ózderimen birge alty júz eskýdo ákele jatyr.

— Sonymen, — dep tujyrdy Roke Gınart, — qolymyzda bary toǵyz júz eskýdo jáne alpys real, al jigitterimniń sany alpysqa jýyq. Adam basyna shaqqanda qanshadan keletinin tekserip kóreıik, áıtpese men ózim esepke shorqaqtaý janmyn.

Sol arada tonaýshylar japa-tarmaǵaı:

— Roke Gınarttyń ǵumyr jasy uzaq bolsyn, oǵan ólim tilep júrgen ońbaǵandar ókinishte qalsyn! — dep shýlasyp qoıa berdi.

Qarajaty tartyp alynatynyn bilgen ofıserler nalyǵandaı boldy, joǵarǵy sottyń zaıyby qamyǵyp qaldy, taýap etýshiler de máz bola qoıǵan joq. Roke olardy bir mınýttaı osyndaı ári-sári halde qaldyrdy, sosyn odan ári qınamaýdy hosh kórip, — qınalysqa túskenderi álpetterinen ańǵarylyp turǵan, — ofıserlerge qarap qaıtadan sóılep ketti:

— Ofıser myrzalar! Raqymshylyq etip, maǵan alpys eskýdo berińizder, al joǵarǵy sottyń zaıybynan seksen eskýdo suraımyn, jigitterim osyǵan yrza bolady, — óıtkeni, poptyń duǵany án ǵyp aıtatynyn, onysy oǵan nan bop qaıtatynyn bilesizder, — sodan soń eshteńege alańdap-abyrjymaı sapar shege berińizder: osy óńirden oryn tepken jasaqtarymnyń qaısy bireýi taǵy da toqtatqan jaǵdaıda tıispeýi úshin sizderge qorǵaý qaǵazyn jazyp berem, óıtkeni sarbazdarǵa, sol sıaqty, áıelderge, onyń ishinde tekti áýletten shyqqan áıelderge, jábir kórsetý saltymda joq.

Osynsha meıirim-qaıyrym kórsetip, aqshalaryn qaltasynda qaldyrǵany úshin ofıserler Rokege ne bir ajarly sózben jáne ústi-ústine alǵys jaýdyrýmen boldy. Senora doná Gomar de Kınones kúımeden sekirip túsip, aıtýly atamannyń qolynan jáne aıaǵynan súımekshi bolyp edi, biraq ol buǵan úzildi-kesildi qarsylyq bildirdi, oǵan qosa senoradan jaǵymsyz jaıǵa dýshar etkeni úshin keshirim ótindi, óıtkeni kespirsiz kásibi soǵan májbúr etip turǵanyn aıtty. Joǵarǵy sottyń zaıyby malaılarynyń birine bereshek seksen eskýdosyn tabanda tóleýge ámir etti, al ofıserler alpys eskýdo sanap berdi. Taýap etýshiler de jarytymsyz tıyn-tebenimen qosh aıtyspaqqa oqtalǵan, biraq Roke olarǵa áýre bolmaı-aq qoıyńdar, degendi aıtty; sosyn jigitterine qarap, mynadaı sheshimin jetkizdi:

— Bul aqshadan árqaısyń eki eskýdodan alasyńdar, sonda jıyrmasy qalady: on eskýdony — taýap etýshilerge, qalǵan onyn — búgingi shytyrman oqıǵa jaıynda jaman áserde qalmas úshin myna rysardyń súıikti serigine tartý etemiz.

Qaıda barsa da qaldyrmaı ala júretin qaǵaz-qalamy keltirilgen soń Roke barlyq jasaǵynyń bastyǵyna qorǵaý qaǵazyn jazdy, sosyn tutqyndarmen qoshtasyp, jónderine jiberdi, al tutqyndar bolsa, ony ataqty qaraqshydan góri Uly Aleksandrǵa kóbirek uqsatyp turǵan izgi nıettiligine, pań da mańǵaz keskin-kelbetine jáne elden erek minez-qulqyna tańyrqanýdan tanbady.

Atqosshylardyń biri sol arada óziniń gaskondyq-katalondyq qoıyrtpaq tilinde:

— Bizdiń atamanǵa qaraqshy bolǵannan monah bolǵan durys. Aldaǵy ýaqytta da osyndaı shúleńgirlik jasasa, onda bizdiń esebimizden emes, óz esebinen jasaǵany jón, — dedi.

Ol baıǵus bul sózdi Roke estıtindeı etip aıtqan-dy, — ataman semserin sýyryp aldy da, álginiń bas súıegin qaq aıyryp tastady, sosyn:

— Aýzyna kelgendi ottaıtyn arsyzdardy osylaı jazalaımyn, — dedi.

Qaraqshylar qalshıyp turyp qaldy, birde-bireýiniń jaq ashyp birdeńe deýge batyly jetpedi: olar atamandarynan ólerdeı qorqatyn.

Roke bylaı shyǵyp, barselondyq dos-jar adamyna hat jazdy, bul hatynda ol muqym elge máshhúr Lamanchalyq Don Kıhottyń, jurt aýzynda alýan túrli áńgime aıtylyp júrgen dáp sol ataqty kezbe rysardyń, ózinde meıman bop jatqanyn málim etti, onyń dúnıedegi eń bir qyzyqty da parasat-paıymy mol adam ekenin, birneshe kúnnen soń, atap aıtqanda, áýlıe Shoqyndyrýshy Ioann kúni, ózi, Roke, bes qarýyn asynǵan, Rosınantqa salt mingen Don Kıhot pen esek mingen atqosshysy Sancho Pansany barselondyq jaǵalaýǵa alyp baratynyn habarlady, kóńil kóterip, qyzyqqa batýy úshin dostary Náralarǵa habar berýin surady; odan ári Roke bul qyzyqtan jaýlary Kadelderdi quralaqan qaldyrý jaıyn da oılastyrǵanyn, biraq munyń múmkin emestigin, sebebi Don Kıhottyń esalańdyǵy men estiligi, sol sıaqty onyń atqosshysy Sancho Pansanyń ázil-ospaǵy kúlli álemniń ermegine aınalmaı qala almaıtynyn aıtty. Roke hatty atqosshylarynyń birine berdi, anaý qaraqshy kıimin sharýa kıimine aýystyryp kıgen soń, Barselonaǵa baryp, hatty tıisti adamyna tabys etti.

LXİ taraý

Barselonaǵa kire beriste Don Kıhottyń qandaı kepke tap bolǵany jaıynda jáne bir qaraǵanda qısynsyz kóringenimen shyndyqtan onsha alshaq ketpeıtin basqa da nárseler jóninde.

Don Kıhot úsh kún, úsh túndi Rokemen birge ótkizdi, onymen tipti úsh júz jyldy birge ótkizgenniń ózinde de qaraqshylardyń qalaı tirlik keshetinine tańyrqaı kóz tigýden áste jalyqpaǵan bolar edi: olar bir jerge qonyp shyǵatyn, ekinshi bir jerde túski asyn ishetin; birese, kimnen ekenin ózderi de bilmeı, qasha jóneletin, birese áldeneni kútip otyratyn. Uıqylarynda da bereke joq-ty, mınýt saıyn derlik oıanyp, tynymsyz oryn aýystyryp kóship júretin. Qashan da dáıim sholǵynshylar jiberip, qaraýyl jetkizgen habardy tyńdap, arkebýzdar piltesin tutatpaqqa áýre bop jatatyn, — aıta keterligi, olarda arkebýz az-dy, qaraqshylardyń barlyǵy derlik shaqpaqty pıstoletpen jaraqtanǵan edi. Túnde Roke jigitteriniń eshqaısysy bilmeıtin ońtaıly oryn taýyp jatatyn, óıtkeni barselondyq vıse-koroldiń ataman basy úshin beriletin soma kórsetilgen qısapsyz jarlyǵy oǵan kúndiz de, túnde de maza bermeı, únemi úreıde ustaıtyn; ol eshkimge senbeıtin, ásirese óz jigitteriniń ajal taptyrýynan nemese ókimet oryndaryna ustap berýinen qatty qorqatyn: shyn mánindegi aıanyshty ári taqsiretti tirlik edi bul.

Adam kópten aıaq baspaǵan joldarmen, ný jynystyń arasyndaǵy qupıa soqpaqtarmen sapar shekken Roke, Don Kıhot pen Sancho alty atqosshymen birge aqyry Barselonaǵa da keldi. Jaǵalaýǵa olar Shoqyndyrýshy Ioannyń qarsańyndaǵy túnde jetti, sol jerde Roke áýeli Don Kıhotty qushaǵyna alyp, sosyn Sanchony qushaqtap, ýáde etken on eskýdosyn da osy arada qolyna ustatyp, ekeýimen uzaq sypaıygershilik almasqan soń jónine ketti.

Roke ǵaıyp boldy, al Don Kıhot atqa minip otyrǵan kúıi tańnyń atýyn kútip qala bardy; aıtqandaı-aq, kóp uzamaı shyǵystyń terezelerinen Avroranyń álpeti aıqyn kórinis berdi: bul adam qulaǵynyń quryshyn qandyra qoımaǵanymen, áıteýir, gúl men shópke keremet úlken qýanysh syılady; deı turǵanmen, dál osy sátte Don Kıhot pen Sancho, shamasy, qala jaqtan bolsa kerek, bálenbaı kerneı men barabannyń, san qıly syldyrmaqtyń dybysyn jáne jyldam basyp jaqyndap kele jatqan adamdardyń: “Jol berińder! Jol berińder!” degen aıqaıyn estip, ańtarylyp qaldy. Avroranyń ornyn kún ıemdenip, onyń qalqannan qymqa qomaqty álpeti kókjıekten jaılap joǵary kóterile bastady.

Don Kıhot pen Sancho jan-jaǵyna qaranyp, ómirde alǵash ret teńiz dıdaryn tamashalady: bularǵa ol shegi de, sheti de joqtaı orasan úlken, ózderi Lamanchada júzdesken Rýıdera aıdyndarynan áldeqaıda aýmaqtylaý kórindi. Kemejaıda galeralar tur edi; jabyndylary túsirilip tastalǵandyqtan, jelmen jaǵalasqandaı, keıde sý betine janasqandaı julqyna jelbiregen alýan túrli jalaýshalary men týlary kózge anyq shalynyp turǵan; galeralardan múıiz syrnaılardyń, kerneıler men goboılardyń dybysy shalqyp, keıi názik, keıi jigerli áýender alys-jaqyn mańaıdy túgel baýrap alǵan-dy. Mine, kemeler tynshý sýdyń tolqynyn súrip, árli-berli syrǵı bastady: bul teńiz shaıqasy oıyny bolatyn; kelisti sáıgúlik minip, sándi kıingen, qaladan kelgen salt attylar da dál osy kez jaǵalaýda osyǵan uqsas oıyn kórsetýge kirisip ketti. Galeralardan toqtaýsyz zeńbirek atylyp jatty, qala qabyrǵalary men forttardan oq bir mezgilde atylyp, qamal artılerıasynyń záreni ushyrǵan gúrsiline teńiz artılerıasy sondaı gúrsilmen jaýap qatyp turdy. Shadyman teńiz, shattyqqa oranǵan bar mań, áredik-áredik zeńbirek tútini tumshalap ketetin móldir aýa — osynyń bári jurttyń júregin qýanyshqa shyp-shyp toltyrdy. Al, Sancho sorly sýda qozǵalyp júrgen osynaý alyptarǵa sonshalyqty kóp aıaqtyń qalaı bitkenin bilmeı almaı bas qatyrýmen boldy.

Osy sát qýanyshty únmen qıqýlaı shýlap, aıqaıdy salǵan salt attylar tóbesine tas túskendeı ańyryp turǵan Don Kıhottyń qasyna taıap kep, ishterindegi ótken joly Roke hat arqyly habarlasqan bireýi Don Kıhotqa qarap qatty daýystap bylaı dedi:

— Hosh keldińiz qalamyzǵa, kezbe rysarlyqtyń sharaınasy, shamshyraǵy, shyraǵy jáne jol kózer juldyzy! Osyndaı qasıetterdiń ıesi ekenińizge kúlli rysarlyq hıkaıa kózimizdi ábden jetkizgen bolatyn! Hosh keldińiz, áste jańada jaryq kórgen hıkaıattardaǵy jalǵan, jasandy, oıdan shyǵarylǵan keıipker emes, bútkil hıkaıashy ataýlynyń eń aıtýlysy Sıd Ahmet Ben-ınhalı sýrettegendeı, shynaıy, naǵyz, eshqandaı kúdik keltirmeıtin aıbyndy Lamanchalyq Don Kıhot!

Don Kıhot buǵan eshqandaı jaýap qatqan joq, onyń ústine, salt attylar da jaýap tosyp turmaǵan: basqalarmen birge olar da attaryn oınaqshyta bastyryp, shyr aınalyp oıqastap júrgen; Don Kıhottyń aınala-mańynda shyn mánindegi at jarysy ótip jatqan.

— Mynalar, shamasy, bizdi tanyp qoıǵan boldy, bulardyń ózimiz jaıyndaǵy shynshyl hıkaıany ǵana oqyp qoımaı, jýyrda álgi aragondyq jaryqqa shyǵarǵandy da oqyǵanyna bás tigýge barmyn, — dedi ol Sanchoǵa qarap.

Don Kıhotpen sálemdesken salt atty oǵan qaıtadan jaqyndap:

— Senor Don Kıhot! Bizben birge júrińiz: biz — quldyǵyńyz bolar qyzmetshimiz jáne Roke Gınarttyń eń jaqyn dosymyz, — dedi.

Don Kıhot oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Bir kishipeıildilik ekinshisin týyndatady degen sóz ras bolsa, onda sizdiń kishipeıildiligińiz, senor kavalero, Roke kishipeıildiliginiń týǵan qaryndasy, qalaı bolǵan kúnde de, áıteýir, et jaqyn týysy. Qaıda qalasańyz meni sonda bastaı berińiz: kóńilińizdi tabýǵa den qoıǵanym sebepti, dál qazirgi kezdegi meniń yqtıarym — sizdiń yqtıaryńyz.

Anaý buǵan osyǵan teń dárejede sypaıygershilikpen jaýap qatty, sosyn salt attylar aınala qorshap alǵan Don Kıhot kerneıler men barabandar dybysy jebeýimen qalaǵa qaraı bet aldy; sóıtip olar qalaǵa kelip kirgen kezde, qashan da qasiret uryǵyn egip júretin ázázil ibilistiń azǵyrýymen eki ádepsiz de tentek bala, — balalar keıde qandaı jylpostyń ózin de jolda qaldyrady, — toptyń arasynan synalana ótip, esek pen Rosınanttyń quıryǵyn kóterip jiberip, bir-bir ýys tikenekti shomyrtty suǵa saldy. Shpordyń osynaý jańa túrin sezgen beıshara janýarlar, quıryǵyn qyspaq bolyp edi, munyń saldarynan jaǵymsyz áser odan beter kúsheıip ketti: sodan es joq, tús joq týlap-móńkı jónelgen olar aqyry ústindegilerdi jerge atyp urdy. Qatty yńǵaısyzdanyp, abyrjyp-abdyraǵan Don Kıhot másteginiń quıryǵy astyndaǵy báleni alyp tastaýǵa asyqty, Sancho bolsa, sur jorǵasyna kómekke keldi. Don Kıhottyń serikteri qıampurystyǵy úshin balalardy jazalamaqshy bolǵan, biraq qalmaı ilesip júgirip kele jatqan basqa júgermekter tobyna qosylǵan sotqarlar ustatpaı ketti.

Don Kıhot pen Sancho kólikterine qaıta otyryp, sol baıaǵy mýzyka yrǵaǵynyń jebeýimen, sol baıaǵy saltanatpen bastaýshylarynyń úıine kelip jetti: bul ózi dáýletti kavaleroda ǵana bolatyn, eńseli de erekshe sándi úı edi; endi biz osy arada Don Kıhot pen Sanchony az-kem ýaqytqa jaıyna qaldyra turamyz, óıtkeni Sıd Ahmet osyny qalap otyr.

LXİİ taraý

Munda sıqyrlanǵan basqa qatysty shytyrman oqıǵa jaıynda jáne aıtpaı ketýge bolmaıtyn ózge de usaq-túıekter jóninde áńgimelenedi.

Don Antono Moreno — Don Kıhotty qarsy alǵan adamnyń esimi osyndaı edi — dáýletti, tapqyr da utqyr sóıleıtin, ádepten ozbaıtyn ári janǵa jaǵymdy oıyn-kúlkini unatatyn kavalero edi; Don Kıhotty úıine ertip kelgen ol kezbe rysardyń esalańdyǵyn kópshilik aldynda pash etýdiń amal-aılasyn izdestire bastaǵan, biraq Don Kıhottyń namysyna nuqsan keltirmeý jaǵyn da qarastyrǵan, óıtkeni janǵa batatyn qaljyńda eshqandaı qadir-qasıet qalmaıtyny jáne basqa bireýdi qorlaý arqyly kóńil kóterýdiń de esh qyzyǵy bolmaıtyny belgili ǵoı. Eń aldymen ol Don Kıhottyń saýyt-saımanyn sheshýge ámir etti, sosyn, ózimiz talaı márte eske salǵan ári sıpattap bergen, tarlaý túıe jún kamzolymen ǵana qalǵan kezde ony qalanyń adam arylmaıtyn kóshesine qaraıtyn balkonǵa alyp shyqty: aǵylyp ótip jatqan jurt pen balalar beıne bir maımyldy kórgendeı oǵan tańyrqana qarap qaldy. Don Kıhottyń kóz aldynda salt attylar qaıtadan oıqastap júre bastady, osyǵan qarap turyp bular mereke qurmetine emes, bunyń jeke basynyń qurmetine osylaı sán-saltanat quryp júr eken dep oılap qalýǵa bolatyn. Al, Sancho quddy bir ózin ǵaıyptan taıyp álde Kamachonyń úılený toıyna ma, álde don Dego de Mırandanyń qojalyǵyna ma, álde gersogtyń qamal-saraıyna ma qaıta tap bolǵandaı kórip, kóńili tasyp, máz-maıram boldy.

Bul kúni don Antonoda dostary tústenip jatyr edi, olardyń bári Don Kıhotqa kezbe rysar retinde qarap, oǵan barynsha qoshemet kórsetýmen boldy, al Don Kıhot mańǵaz da tákappar keıipke enip, tóbesi kókke eki eli jetpeı otyrdy. Sanchonyń ázil-ospaq sózin qatty unatqandary sonsha, malaılar da, basqa tyńdaýshylar da onyń aýzyna qarap qaldy. Dastarqan basynda don Antono Sanchoǵa bylaı dep til qatty:

— Qurmetti Sancho! Estýimizshe, sen kýrnık pen frıkadelkalardy keremet unatady ekensiń, meldektep toıǵan soń, qalǵanyn keıin jermin dep qoınyńa tyǵyp alatyn kórinesiń.

— Joq, senor, bul jalǵan sóz, — dep narazylyq bildirdi Sancho, — men tazalyq saqtaı biletin adammyn jáne sonshalyqty qomaǵaı da emespin, — ótirik bolsa osy arada otyrǵan qojaıynym Don Kıhottyń ózi aıtsyn, ekeýimizdiń aptalar boıy birer ýys emen jańǵaqpen nemese jaı jańǵaqpen ózek jalǵaǵan kezimiz az bolmaǵan. Ras, maǵan baspaq beremiz dese, dereý bas jibin baılaýǵa asyǵatyn kezim de bolyp turady: ıaǵnı, bergen astan bas tartpaı, ońtaıly sátti paıdalanyp toıyp alatynym bar. Eger bireý-mireýden meni qomaǵaı eken, nas eken deıtin sózdi estiseńiz, ol adam jańylysyp tur dep esepteı berińiz, — budan da góri batymyraq aıtar edim, biraq myna qurmetti qaýymnyń kóńiline qaıaý túsirip alam ba dep yńǵaısyzdanyp otyrmyn.

— Sanchonyń tamaq ishýdegi qanaǵatshyldyǵy men tazalyǵy, — dep málim etti Don Kıhot, — keıingi urpaqtar qaperinde máńgilik saqtalýy úshin mys taqtaısha betinde bederlenýge laıyq ekeninde esh kúmán joq. Ras, qatty ashyqqanda meshkeılik kórsetip qalatyny bar: ondaı kezde ol ústi-ústine qarbytyp asap, tynym tappaı shaınańdaýmen bolady, esesine tazalyq saqtaýynan min taba almaısyń, muny az deseń, gýbernator bop júrgen shaǵynda tamaq ishýdiń ózgeshe úrdisin de úırengen, — tipti júzim men anar dánine deıin shanyshqymen jeıtin.

— Ne deıdi? Sancho gýbernator bolyp pa edi? — dep daýystap jiberdi don Antono.

— Iá, Baratarıa aralynyń gýbernatory bolǵam, — dep jaýap qatty Sancho. — Ony on kún boıy óz qalaýymsha basqardym jáne osy on kún ishinde jan tynyshtyǵynan birjola aırylyp, dúnıedegi bılik ataýlynyń bárinen birjola bezip shyqtym. Ol jerden aldy-artyma qaramaı qashtym, jolshybaı jer asty qýysyna qulap tústim, ólgen jerim osy ǵoı dep em, biraq aqyry qudirettiń kúshimen aman qaldym.

Sanchonyń gýbernatorlyǵy jaıynda Don Kıhot egjeı-tegjeıli áńgimelep berdi, bul tyńdaýshylardy biraz qyzyqqa keneltti.

Túski astan keıin don Antono Don Kıhotty qoltyǵynan alyp, túkpirdegi jatyn bólmege ertip apardy; bólmedegi jalǵyz ǵana jıhaz — syrt sıpatyna qaraǵanda tutasymen ıashmadan jasalǵandaı kórinetin ústel ǵana edi, al ústelde adamnyń qoladan quıylǵandaı kórinetin, Rım ımperatorlarynyń músinin eske salatyn, basy turǵan-dy. Don Antono Don Kıhotpen birge ústeldi birneshe qaıtara aınalyp ótti de, aqyr sońynda bylaı dep sóılep ketti:

— Al, qazir, senor Don Kıhot, bizdi eshkim tyńdap turmaǵanyna jáne estimeıtinine, sondaı-aq munda kiretin esiktiń jabyq ekenine kózim anyq jetip turǵandyqtan ózińizge bir erekshe shytyrman oqıǵa týrasynda, dáliregi, ilýde bir kezdesetin jaǵdaıat jóninde aıtyp bermekpin, tek bir ǵana shartym bar: ózińizge málim etiler bul jaǵdaıat jaıynda eshkimge eshqashan syr shashpaıtyn bolasyz.

— Ant etem, — dep nyqtady Don Kıhot, — jáne kámil senimdi bolý úshin bul qupıany tas taqtamen bastyryp tastaýǵa da barmyn, óıtkeni, bilip qoıǵanyńyz artyq etpes, senor don Antono (onyń esimi Don Kıhotqa málim bop ta úlgergen): siz qulaǵyna quıyp alatyn, biraq qupıany syrtqa shyǵarmas úshin aýzyn qulypqa salatyn adammen áńgimelesip tursyz, sondyqtan ne jaıynda aıtqyńyz kelse de aıta berińiz maǵan — bári de únsizdik tuńǵıyǵyna toǵytylyp ketetininde shúbá joq.

— Olaı bolsa, ýádeńizge arqa súıep, — dep sózin sabaqtaı tústi don Antono, — kórgeli jáne estigeli turǵan nárseńiz arqyly sizdi shynymen qaıran qaldyrǵaly turmyn, — qupıamdy eshkimmen bólise almaý saldarynan shegip júrgen azabymnan osy arqyly azdap bolsa da arylsam deımin, óıtkeni ony senim bildirip ekiniń birine aıta da almaısyń.

Don Kıhot bulaısha oraǵytýdyń ne bildiretinin túsine almady. Aqyr sońynda don Antono Don Kıhotty qolynan ustap, qoladan jasalǵan basty, ústeldiń ústin, onyń ıashmadan jasalǵan aıaǵyn sıpatyp ótti de, bylaı dedi:

— Bul bas, senor Don Kıhot, álemdegi eń ataqty sıqyrshylar men kóz baılaýshylardyń biri, qatelespesem, násili polák, ǵajaıyp óneri jaıynda ne qıly áńgime aıtylyp júrgen aty shýly Eskotılo shákirtiniń qolynan shyqqan dúnıe. Atalmysh kóz baılaýshy úıimde qona-tústene jatyp, qulaǵyna sybyrlaǵan qandaı suraqqa da jaýap qaıtara alatyn aıryqsha qasıeti men qabileti bar bul basty maǵan myń eskýdoǵa jasap berdi. İske kirispes buryn sıqyrshy túrli fıgýra syzdy, qupıaly belgiler túsirdi, juldyzdardy baqylady, ǵalamshar bitkenniń ornalasý núktelerin anyqtady, sóıtip aqyr sońynda mynadaı ǵalamat nárse ómirge keldi, buǵan siz erteń anyq kóz jetkize alasyz, óıtkeni juma kúnderi bas ún shyǵarmaıdy, al búgin — juma, sondyqtan erteńge deıin tosa turýǵa týra keledi. Qoıatyn suraqtaryńyzdy aldyn-ala oılastyra berińiz, óz tájirıbemnen biletinim, onyń jaýabynda jalǵandyq bolmaıdy.

Don Kıhot bastyń mundaı qabileti men qasıetine qatty tańyrqandy, don Antononyń sózine sener-senbesin de bilmedi, alaıda synaqqa az ǵana ýaqyt qalǵandyqtan onyń uńǵyl-shuńǵylyna úńilmeı-aq qoıǵandy, tek ózine kórsetken aıryqsha senimi úshin don Antonoǵa rızashylyq bildirýmen shektelgendi jón kórdi. Olar bólmeden shyqty, don Antono esikti kilttedi, sosyn ekeýi basqa kavalerolar otyrǵan zalǵa qaıtyp oraldy. Bul eki arada Sancho olarǵa myrzasynyń basynan ótken san qıly shetin de shytyrman oqıǵa jaıynda áńgimelep úlgergen bolatyn.

Sol kúni keshkisin Don Kıhotty aldap-sýlap qalany atpen aralap qaıtýǵa kóndirýdiń sáti tústi, biraq oǵan saýyt-saımanyn sheship, sán-saltanatqa arnalǵan beshpet-shalbar men ashyq tústi qyzyl-qońyr shuǵadan tigilgen plash kıý jóninde ótinish jasaldy: jyldyń bul maýsymynda mundaı kıimnen tipti siri muzdyń ózi de sirkirep turyp terler edi. Sanchony úıde qaldyrý úshin malaılarǵa ony árnemen aldandyra turý tapsyryldy. Don Kıhot Rosınantqa mingen joq, er-turmany kelisti, aıańshyl dyǵal qashyrǵa jaıǵasty. Úlken áriptermen Lamanchalyq Don Kıhot dep jazylǵan pergamentti Don Kıhotqa baıqatpaı plashynyń arqasyna ilip qoıysty. Serýenniń óne boıynda júrginshiler bul jazýǵa birden nazar aýdaryp, “Lamanchalyq Don Kıhot” dep daýystap oqyp jatty; kóz salǵan jannyń bári ózin á degennen tanı ketetinine jáne esimin daýystap aıtatynyna Don Kıhottyń tańyrqaýy taýsylmaı qoıdy, sóıtip aqyry janynda kele jatqan don Antonoǵa qarap bylaı dedi:

— Kezbe rysarlyqtyń bir keremet artyqshylyǵy bar: osy salada qareket jasaıtyn jandardyń qaı-qaısysynyń da atyn álemge máshhúr etip, dańqyn arttyrady. Shynynda da, don Antono, ózińiz oılap kórińizshi: myna qalada meni tipti oıyn balasyna sheıin biledi, al bular meni buryn ómiri kórmegen edi ǵoı.

— Durys aıtasyz, senor Don Kıhot, — dep qoshtady ony don Antono. — Ottyń jalynyn jasyryp qoıýǵa nemese tyǵyp tastaýǵa bolmaıtynyndaı, erlik ister de beımaǵlum kúıde qala almaıdy, al áskerı saladaǵy erlikke kelsek, ol basqa saladaǵy erliktiń bárinen de abyroıly, bárinen de ústem ekeni shúbásiz.

Alaıda kútpegen jerden mynadaı jaǵdaı jolyqty: Don Kıhot joǵaryda sýrettelgendeı sán-saltanatpen qalany aralap kele jatqan shaqta, arqasyndaǵy jazýdy oqyp alǵan áldebir kastıldik bylaı dep aıqaıdy saldy:

— Áı, anturǵan, Lamanchalyq Don Kıhot! Taıaq jeýden kóz ashpaǵan tasmańdaı, jolda bir jerde tyrapaı aspaı qalaı ǵana munda aman-saý jetip júrsiń óziń? Sen — esýassyń, eger sol esýastyǵyńnyń qapasyna qamalyp, ózińmen óziń esýastana berseń eshteńe etpes edi, biraq seniń ózińmen tildesken hám sóılesken jannyń bárin jyndy qyp jiberetin, aqylynan adastyratyn qasıetiń bar, — qasyńa erip kele jatqan myna senorlar sonyń dáleli. Úıińe qaıt, mıǵula, sharýashylyqpen shuǵyldan, qatyn-balańa qaras, aqyldy azdyratyn, parasat-paıymdy tozdyratyn májlúmdikti qoı.

— Baýyrym, jolyńnan qalmaı júre ber, — dedi oǵan don Antono, — senen bireý aqyl surap jatqan joq. Senor Lamanchalyq Don Kıhottyń aqyl-esi eshkimnen kem emes, onyń qasyna erip kele jatqan bizder de nágúman bireý emespiz. Qaı jerden jolyqpasyn meıli, kózsiz batyrǵa qashan da qurmet kórsetilýge tıis. Qarańdy batyr jyldam, bireýdiń isine aralasýshy bolma.

— Olla-billá, sózińizdiń jalǵany joq, — dedi kastıldik, — bul sabazǵa aqyl aıtý da bir — qara sýdan qaımaq qalqý da bir, alaıda, solaı bola turǵanymen, myna esalańnyń, estýimshe, basqa máselede keremet suńǵylalyq tanytatyn aqyl-oıynyń kezbe rysarlyqqa degen áýestik saldarynan bosqa rásýa bolǵanyna sondaı ókinishtimin. Áıtse de, aldaǵy ýaqytta, tipti Mafýsaıldan da uzaǵyraq ǵumyr kesheıin meıli, bireýge, ol jalynyp suraǵan kúnniń ózinde de, aqyl aıtqansha, ózim de, úrim-butaǵym da, ózińiz keńes etkendeı, dereý qaramyzdy batyratyn shyǵarmyz.

Sony aıtyp kastıldik jónine ketti; serýen odan ári jalǵasty; alaıda, balalar men basqa da jolyqqan jurttyń jazýdy jabyla oqyp jańǵyrta bergeni sonshalyq, don Antono ony alyp tastaǵandy jón kórdi: bul úshin oǵan, árıne, basqa birdeńeni alyp jatqandaı túr jasaýǵa týra keldi.

Kesh tústi; bári úıge qaıtty; al bul kezde úıde bal ázirlenip qoıylypty; aıta keter nárse, don Antononyń áıeli, tekti áýletten shyqqan, kóńildi, kórkem ári aqylǵa da baı senora, birge bolýy arqyly meımanyna qurmet bildirýi úshin ári onyń buryn-sońdy kóz kórip, qulaq estimegen qıampurys qylyqtaryn tamashalaýy úshin atalmysh balǵa qurbylaryn da shaqyryp qoıǵan-dy. Qurbylar keldi, kekirik azdyratyn keshki as ishildi, odan soń túngi onǵa taman bı bastaldy. Hanymdar arasynda shaldýarlaý, sholjaqaılaý eki kelinshek bar edi: olar ádepten attaı qoımaıtyn, biraq kúlkige qaryq qylatyn ne qıly ázil-qaljyńdy oılap tabýdan aldyna jan salmady. Mine, osy ázilkeshter Don Kıhottyń basyn shyr aınaldyryp, bıge súıreleýmen boldy, osy qylyqtary arqyly onyń janyn da, tánin de azapqa batyrdy. Bıge shyqqan uzyntura, ebedeısiz, tyrıǵan aryq, júzi qýqyl tartqan, tarlaý kıim kıgen, ıkemsiz, qımyl-qozǵalysy qolapaısyz Don Kıhottyń surqy sondaı aıanyshty bolatyn! Hanymdar basqaǵa bildirmegensip ony sıpalap qoıatyn, anaý da basqaǵa bildirmegensip olardyń bul áreketin toıtaryp tastaıtyn; alaıda álgilerdiń ábden órekpip ketkenin kórgen Don Kıhot bylaı dep qatty daýystap jiberdi:

— Fugite, partes adversae!⁴⁵ Arbama meni aram oı, aram pıǵyl! Mundaı qushtarlyqty basqa bireýge bildirińder, senoralar, óıtkeni yqylas-nıetimniń patshaıymy, jan teń kelmes Dýlsıneıa Tobosskaıa ózinen basqa eshkimniń qushtarlyǵy erkimdi alyp, boıymdy baýramaýyn talap etedi.

Osyny aıtyp, bı bıleý jattyǵýlarynan ábden tıtyqtap, dińkesi quryǵan ol zaldyń orta tusynda edenge sylq etip otyra ketti. Don Antono ony kereýetke aparyp jatqyzýǵa ámir berdi, al Don Kıhotqa birinshi bop kómekke umtylǵan Sancho boldy.

— Áı, myrzam-aı, sonshalyqty nashar bıledińiz ǵoı! — dep daýystap jiberdi ol. — Jaýjúrek ataýlynyń bári mindetti túrde — bıshi, al kezbe rysardyń bári birdeı — bıqumar bolady dep oılap pa edińiz? Shynymen solaı oılasańyz, qatty qatelesesiz: bıdiń áldebir fıgýrasyn oryndaǵannan góri jekpe-jekte dáýdi óltirgendi ońaı kóretin adamdar da bar. Eger alaqanmen ultan qaǵatyn bı bılense ornyńyzǵa ózim shyqqan bolar em, óıtkeni ondaıdan maǵan teń keler jan joq, al andaı-mundaı qalalyq bıler meniń qolym emes.

Osyndaı jáne osyǵan uqsas sózdermen Sancho balǵa qatysýshylardy kúlkige qaryq qyldy; sosyn qojaıynyn tósekke jatqyzyp, bıden tıgen salqyn termen shyqsyn dep, ony jaqsylap qymtap tastady.

Kelesi kúni don Antono sıqyrly baspen tájirıbe jasaýdy uıǵaryp, Don Kıhotpen, Sanchomen, aralas-quralas eki tanysymen jáne balda Don Kıhottyń silesin qatyrǵan, sosyn don Antono áıeliniń úıinde qonyp qalǵan eki hanymmen birge bas turǵan bólmege kirip, ishten kilttenip aldy. Ol bularǵa bastyń ózindik erekshelikteri jaıynda aıtyp berdi, sosyn olardan muny qupıada saqtaý jóninde sóz alǵannan keıin, sıqyrly bastyń qabilet-múmkindigin búgin tuńǵysh ret synnan ótkizgeli turǵanyn málim etti. Don Antononyń eki tanysynan basqa eshkim munda nendeı kiltıpan baryn bilmeıtin, eger don Antono ol ekeýine muny aldyn-ala aıtyp qoımasa, olar da basqalardan kem qaıran qalmas edi jáne buǵan tańyrqanýdyń da jóni joq-ty: óıtkeni, bas sonshalyqty sheberlikpen ári yqtıattylyqpen jasalǵan-dy.

Bastyń qulaǵyna birinshi bop don Antononyń ózi eńkeıdi; báseń daýyspen, alaıda jurttyń bári estıtindeı etip odan:

— Ózińde oryn tepken sıqyrly kúshtiń atymen ótinem senen, bas: qazir ne jaıynda oılap turǵanymdy aıtshy maǵan? — dep surady.

Ernin jybyrlatpaǵanymen, jurttyń bárine anyq ta aıqyn estiletindeı etip bas oǵan:

— Men bireýdiń oıyn oqymaımyn, — degen jaýap qatty.

Bul sózdi anyq estigen, bólme ishinde de, sol sıaqty sıqyrly bas ornalasqan ústel janynda da ol úshin jaýap bererdeı bóten eshkim joǵyn kórip turǵan jurttyń esi shyǵyp, melshıip qatty da qaldy.

— Myna arada qansha adam barmyz? — degen suraq qoıdy don Antono taǵy.

Onyń bul saýalyna da sol burynǵydaı báseń únmen, naqpa-naq jaýap qaıtaryldy:

— Bul arada sen barsyń, seniń áıeliń, eki dosyń, áıelińniń eki qurbysy, sondaı-aq Lamanchalyq Don Kıhot esimdi aıtýly rysar men onyń Sancho Pansa nyspyly atqosshysy bar.

Rasynda, buǵan da tańyrqanbaý múmkin emes-ti! Qorqynyshtan báriniń tóbe shashy tik turdy. Al, don Antono sheginshekteı túsip, bylaı dedi:

— Beý, aqyldy bas, sóıleıtin bas, jaýap qaıtaratyn bas, ǵajaıyp bas, seni maǵan satqan adamnyń ózimdi aldamaǵanyna kóz jetkizýim úshin maǵan osy da jetkilikti! Endi basqalar da jaqyndap suraǵyn qoıa bersin.

Áıelder ádette taǵatsyz ári áýesqoı keledi ǵoı, don Antononyń zaıyby ertip kelgen hanymdardyń biri basqa birinshi bop jaqyndap, oǵan mynadaı suraq qoıdy:

— Aıtshy maǵan, bas, sulý áıel ataný úshin ne isteýim kerek?

Jaýap mynadaı boldy:

— İzgi qasıetterdiń ıesi bol.

— Mende basqa suraq joq, — dedi kelinshek.

Budan soń onyń qurbysy jaqyndap, bylaı dedi:

— Kúıeýim meni shynymen súıe me, sony bileıin dep edim, bas.

Oǵan mynadaı jaýap qaıtaryldy:

— Ózińe degen pıǵyl-nıeti qandaı ekenine kóz jetkiz, sonda bárin túsinesiń.

Kúıeýi bar hanym bastan bylaıyraq shyǵyp:

— Mynadaı jaýap alý úshin suraq qoıýdyń qajeti shamaly edi. Adamnyń sezimi pıǵyl-nıetinen ańǵarylyp turatyny onsyz da belgili emes pe, — degendi aıtty.

Odan soń don Antononyń eki dosynyń biri jaqyndap kelip:

— Men kimmin? — degen suraq qoıdy.

— Kim ekenińdi óziń jaqsy bilesiń, — degen jaýap boldy oǵan.

— Senen ol jaıynda surap turǵam joq, — dedi kavalero. — Meni bilesiń be, sony aıtshy maǵan.

— Iá, bilem, — degen jaýap qaıtaryldy oǵan, — sen don Pedro Norıssiń.

— Maǵan basqa eshteńeniń keregi joq, seniń, bas, bárin biletinińe ılanýym úshin osynyń ózi-aq jetip jatyr.

Ol bylaı shyqqan boıda don Antononyń ekinshi tanysy kelip, mynadaı suraq qoıdy:

— Aıtshy maǵan, bas, barlyq dúnıe-múlkime murager bolmaqshy úlken ulymnyń arman-oıy qandaı?

— Arman-oıǵa joramal jasamaımyn dep álginde eskertkem, — degen jaýap berildi oǵan. — Solaı bola turǵanymen, saǵan aıtarym: ulyń seni tezirek jerleýge asyq.

— Dál taptyń, — dep maquldady kavalero. — Aına-qatesi joq shyndyq.

Ol bóten suraq qoıyp jatpady. Don Antononyń áıeli jaqyndap, bylaı dedi:

— Ózińnen ne jaıynda surarymdy da bilmeı turmyn, bas. Bilgim keletini tek bir ǵana nárse: súıikti jubaıym, óz baǵyma, uzaq ǵumyr súre me, sony aıtshy.

Oǵan mynadaı jaýap boldy:

— Uzaq ǵumyr keshedi, óıtkeni myqty densaýlyǵy men qanaǵatshyl ómir tártibi oǵan osyndaı uzaq ǵumyr syılaıdy, al kóp adam ádette qanaǵatsyzdyǵynyń qyrsyǵynan óz ómirin ózi qysqartady.

Budan soń Don Kıhot jaqyndap, tómendegideı suraq qoıdy:

— Aıta qoıshy maǵan, bárine jaýap qaıtarǵysh: Montesınos úńgirinde bastan keshken, ózim baıandap bergen jaıdyń bári óńim be álde túsim be? Sanchonyń ózine-ózi dúre salýy — kómegi tıetin nárse me? Dýlsıneıanyń jadysy shynymen qaıtaryla ma?

— Úńgirge qatysty áńgimege kelsek, — degen jaýap boldy oǵan, — bul jaıynda bálen deı qoıý qıyn: onda ne túrli jaǵdaı oryn aldy; Sanchonyń ózine-ózi dúre salýy aqyryndap alǵa basa beredi; Dýlsıneıanyń jadysy yńǵaı-retine qaraı qaıtarylady.

— Endeshe, maǵan basqa eshteńe qajet te emes, — dedi Don Kıhot. — Dýlsıneıanyń jadysy qaıtarylǵanyna kózim jetken boıda-aq bul dúnıede arman etken nársemniń bárine túgel qol jetkizdim dep esepteıtin bolam.

Eń sońy bop Sancho jaqyndady, ol mynany surady:

— Qane, aıta qoıshy, bas, taǵy da gýbernator bolý jazyp pa eken maǵan? Áli qansha ýaqyt atqosshynyń tatymsyz tirligin keshedi ekem? Áıelim men balalarymdy kóre alam ba?

Buǵan mynadaı jaýap qaıtaryldy:

— Endi sen tek úıińde ǵana gýbernatorlyq etesiń; eger úıińe qaıtyp oralsań áıelińmen jáne balalaryńmen júzdesesiń, al qyzmetten ketken kezińde atqosshylyqpen de hosh aıtysasyń.

— Pa, shirkin, jaýabynyń sıqyn! — dep daýystap jiberdi Sancho Pansa. — Mundaı jaýapty men de bere alam ǵoı. Apyraı, kemeńgerin-aı, aıtatyny joq!

— Topas! — dedi Don Kıhot. — Budan artyq qandaı jaýap kerek ózińe? Bastyń qoıylǵan suraqqa jaltarmaı týra jaýap berip turǵanynyń ózi jetpeı me saǵan?

Osymen suraq pen jaýap támamdaldy, biraq don Antononyń bar jaıdan bek jaqsy habardar eki dosynan basqalary tańyrqaný men tańdaný seziminen aryla almady. Alaıda Sıd Ahmet Ben-ınhalı oqyrmandarǵa tap osy arada tıisti túsinik bere ketkendi hosh kóripti, óıtkeni olardyń ári-sári halde qala berýine, sóıtip atalmysh basta áldenendeı sıqyrly ári shekten tys qupıa birdeńe oryn tepken-aý degen oıǵa qaraı oıysýyna jol bergisi kelmepti, osy sebepti ol don Antono Morenonyń kóńil kóterý úshin jáne habary joq jurtty qaıran qaldyrý úshin Madrıdten kórgen, áldebir sheber somdaǵan músinniń úlgisimen tap sondaıdyń birin óz úıinde jasattyrǵanyn málim etedi; al onyń qurylǵysy tómendegideı bolatyn. Ústeldiń taqtasy men jalǵyz aıaǵy aǵashtan bolǵanymen, ıashmadan jasalǵan sıaqty kórinetindeı áshekeılenip, syrlanǵan edi, al ústel ornyqtyraq turýy úshin aıaǵy búrkit aıaǵynyń tórt saýsaǵyndaı bop tarmaqtalatyn. Qolanyń túsine boıalǵan jáne Rım ımperatorynyń músinin eske salatyn bastyń ishi qýys edi, sol sıaqty ol ornatylǵan taqtanyń da ortasy keýek-ti jáne bastyń oǵan jymyn bildirmeı jymdastyrylǵany sonshalyq, bas pen taqta birtutas eken dep oılap qalýǵa bolatyn. Sıqyrly bastyń keńirdegi men keýdesi sekildi kórinis beretin ústel aıaǵynyń ishi de oıyq edi jáne osynyń bári bas turǵan bólmeniń astyndaǵy basqa bólmemen jalǵasyp jatatyn. Ústeldiń aıaǵy men taqtasyndaǵy, músinniń keýdesi men keńirdegindegi osy bos keńistik arqyly eshkim baıqaı almaıtyndaı asqan sheberlikpen qańyltyr tútik ótkizilgen bolatyn. Atalmysh bólmeniń astyndaǵy bólmede otyrǵan adam tútikti aýzyna taqap, suraqtarǵa jaýap beretin: aıta keterligi, onyń daýysy, beıne bir rýpor arqyly shyqqandaı, joǵaryǵa da, tómenge de birdeı taraıtyn jáne ár sózi anyq estilip turatyn, — osy sebepti bul qýlyqtyń syryn ashýdyń esh múmkindigi joq-ty. Jaýapty stýdent, don Antononyń nemere jıeni, ańǵarympaz da tapqyr jigit berip otyrdy; bas ornalasqan bólmege kimderdi ertip keletinin naǵashy aǵasy aldyn-ala eskertip qoıǵandyqtan, alǵashqy suraqtarǵa dereý jáne durys jaýap qaıtarý oǵan qıyndyqqa túsken joq, al keıingilerine joramaldy túrde jaýap berýine týra kelgen, biraq alǵyr da zerek adam bolǵandyqtan únemi dóp túsip otyrǵan. Osy aıtylǵan jaıǵa qosymsha retinde Sıd Ahmet: bul ǵajaıyp qurylǵynyń odan keıin de onshaqty kúndeı aman-saý turǵanyn, sosyn qalada don Antononyń úıinde kez-kelgen suraqqa jaýap beretin sıqyrly bas bar degen qaýeset taraǵanyn, odan soń bul áńgime dinı senim tazalyǵyn qas qaqpaı qaraýyldaıtyndardyń qulaǵyna shalynýynan qoryqqan don Antono bolǵan jaıdyń bárin senor ınkvızıtorlarǵa ózi baryp aıtyp bergenin, al olardyń ondaı ermekten tıylýǵa, bilimsiz qara tobyrdy eliktirip júrmesi úshin basty syndyryp tastaýǵa ámir etkenin habarlaıdy; alaıda Don Kıhot pen Sancho Pansanyń kóńilinde atalmysh bas ári jumbaq, ári asqan sheber jaýap qaıtarýshy retinde qala bardy; ras, onyń jaýaptary Sanchodan góri Don Kıhotqa kóbirek unaǵan edi.

Don Antonony qyzyqqa keneltý nıetimen jáne Don Kıhottyń kóńilin taýyp, ne qıly esalańdyq kórsetýine múmkindik týǵyzý maqsatymen jergilikti kavalerolar alty kúnnen keıin shyǵyrshyq ilý at saıysyn uıymdastyrmaq boldy, biraq at saıys aqyry ótpeı qaldy, ol jaıynda tómende aıtylmaq. Don Kıhottyń qalany eshqandaı sán-saltanatsyz jaıaý aralap kórmekke ańsary aýdy: eger atpen aralasa taǵy da balalar sońymnan topyrlap mazamdy ala ma dep qoryqqan-dy; sóıtip, úı ıesi qosyp bergen eki malaıdy ertip alǵan Don Kıhot pen Sancho qydyrystaýǵa shyqty. Alaıda, oılamaǵan bir jaǵdaı boldy: áldebir kóshemen ótip bara jatqan Don Kıhot basyn kóterip qaraǵan sátinde bir úıdiń esiginiń mańdaıshasynda úlken áriptermen tańbalanǵan Bul jerde kitap basylady degen jazý baryn kórip qaldy; bul ony qatty qýantty, óıtkeni áli kúnge sheıin baspahanada bolyp kórmegen-di, sondyqtan kitaptyń qalaı shyǵatynyn bilýge yntyqty. Nókerin ertip ishke kirgen ol bir jerde bederleme ázirlenip, ekinshi jerde túzetý júrgizilip, bireýlerdiń árip terip, ekinshilerdiń árip taratyp jatqanyn kórdi, — qysqasyn aıtqanda, kitap shyǵaratyn úlken baspahananyń kúndelikti tirshiligi kóz aldynda kólbep jatty. Bir árip kasasynyń qasyna kelgen ol munyń ne qajeti baryn surady; jumysshylar oǵan túsindirdi; ol tańyrqandy da, ármen asty. Odan soń ol taǵy bir jumysshyǵa kelip, nemen aınalysyp jatqanyn surady. Jumysshy oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Senor! Myna kavalero, — ol keskini kóz toıarlyq, jyly júzdi, mańǵazdaý pishindi adamdy nusqady, — ıtalándyq bir kitapty óz tilimizge aýdarǵan edi, men sony terip jatyrmyn, kitap etip shyǵaramyz.

— Ol kitap qalaı atalady? — dep surady Don Kıhot.

Oǵan aýdarmashy jaýap berdi:

— Senor! Bul kitaptyń ıtalánsha ataýy — Le Bagatelle.

— Le Bagatelle sóziniń ıspan tilindegi balamasy qandaı? — degen suraq qoıdy Don Kıhot.

— Ispan tiline aýdarǵanda le vagatelle sózi usaq-túıek degen maǵyna beredi, — dep túsindirdi aýdarmashy. — Alaıda ataýy qarapaıymdaý bolǵanyna qaramastan, kitapta qundy da paıdaly nárseler jınaqtalǵan.

— Men azdap ıtalánsha bilem, — dedi Don Kıhot, — jáne Arıostonyń birneshe stansyn ánge qosyp aıtyp bere alatynymdy maqtan tutam. Al, endi aıtyńyzshy, marhabatty myrzam (bilimińizdi synaý úshin emes, ánsheıin áýesqoılyqtan surap turmyn), bul shyǵarmada sizge pignatta degen sóz kezikken joq pa?

— Áldeneshe ret kezikti, — dedi aýdarmashy.

— Al, ony ıspan tiline qalaı aýdardyńyz? — dep surady Don Kıhot.

— Aý, onyń pesh qumyra degennen basqa balamasy bar ma edi? — dedi aýdarmashy tańyrqanyp.

— Ǵalamat! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Baıqaýymsha, ıtalán tiliniń maıyn ishken adam sekildisiz! Italánsha piace sózin lazym dep aýdaratynyńyzǵa, piu sózin — kóbirek, su sózin — joǵaryda, giu sózin — tómende dep tárjimeleıtinińizge nendeı nársege bolsyn bás tigýge barmyn.

— Álbette, solaı tárjimeleımin, — dep qoshtaı ketti ony aýdarmashy, — sebebi tilimizdegi balamasy týra sondaı.

— Zıaly ortada tanymal emestigińizge kepilmin, — dedi Don Kıhot, — óıtkeni zıaly orta aıryqsha daryn men aıta qalarlyq eńbekti laıyqty baǵalaı bilmeıdi. Osynyń qyrsyǵynan qansha qabilet bosqa qurymady! Qansha daryn eleýsiz-eskerýsiz qalmady! Qansha qasıet tıisti qurmet tappady!.. Solaı bola turǵanymen, menińshe, til ataýlynyń padıshalary bop tabylatyn grek jáne latyn tilderinen jasalatyn tárjimelerdi esepke almaǵanda, bir tilden ekinshi tilge aýdarý da bir, flamand kilemin teris jaǵynan tamashalaý da bir: ras, oıý-órnekteri kórinip turady, biraq bosalań jibiniń moldyǵy bederin anyq baıqatpaıdy, sondaı-aq, óń jaq betiniń kóńil súısiner tataýsyzdyǵy men qanyq boıaýlary da joq, oǵan qosa, kóshirip jazýshylar men kóshirme jasaýshylar úshin tapqyrlyq ta, shuraıly sóz de qajet bolmaıtyny sekildi, jeńil tilderden aýdarýshylar da ondaıǵa bola bas qatyra bermeıdi. Árıne, aýdarmamen aınalysý maqtaýǵa tatyrlyq is emes degeli turǵam joq; budan da baǵasyz kásip jetershilik jáne bizge aýdarmadan áldeqaıda az paıda ákeletinine qaramastan, onymen aınalysýdy ar kórip te jatqan biz joq. Men tek eki aıtýly aýdarmashyny ǵana bilem, olar: Adal baqtashyny aýdarǵan doktor Krıstobal de Fıgeroa men Amıntany tárjimelegen don Hýan de Haýregı, — sheber qoldan shyqqan osynaý eńbekterdi oqyp otyrǵanda munyń qaı jeri aýdarma, qaı jeri túpnusqa ekenin ańǵara almaı qalasyń. Alaıda, mynany aıtyńyzshy maǵan, meıirimdi myrzam: bul kitapty óz esebińizden shyǵarmaqsyz ba álde ony áldebir kitap saýdagerine satyp ta jiberdińiz be?

— Ony óz esebimnen shyǵarmaqpyn, — dep jaýap qatty aýdarmashy, — jáne tek alǵashqy basylymynyń ózinen ǵana myń dýkattan kem tabys tappaspyn dep turmyn, al kitap eki myń danamen shyǵady, ár danasynyń baǵasy alty realdan bolady jáne kózdi ashyp-jumǵansha satylyp ketedi.

— Qolmen qoıǵandaı naqpa-naq! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Kitap shyǵarýshylardyń qandaı qıturqy da jymysqy jáne bir-birimen qandaı aýyz jalasqan sybaılas ekeninen túk habaryńyz joqtyǵyn baıqatyp qoıdyńyz. Kórińiz de turyńyz, ana eki myń kitapty ıyǵyńyzǵa artqan kezde, salmaǵynan deneńiz sumdyq qatty janshylatyn bolady, ásirese eger kitabyńyz mazmuny jaǵynan bulyńǵyrlaý ári tartymdylyǵy da shamaly bolsa.

— Sonda maǵan ne iste deısiz? — dep narazylyq bildirdi aýdarmashy. — Ony baspagerge bergenimdi qalap tursyz ba? Óıtsem, ol kitapty basyp shyǵarý quqyn alǵany úshin maǵan úsh maravedıden ǵana berer edi, ári meni jarylqap tastaǵandaı bálsiner edi. Men kitaptarymdy ataǵymdy asyrý úshin shyǵarmaımyn, — onsyz da óz týyndylarym arqyly tanymal adammyn, — maǵan keregi — aqsha, óıtkeni aqshasyz ataq-dańqtyń quny qara baqyr.

— Qudaı jolyńyzdy ońǵarsyn, — dedi Don Kıhot.

Sosyn ol ármen qaraı ótti de, Jannyń shyraǵy dep atalǵan kitaptyń bir baspa tabaǵyna jasalǵan túzetýlerdi kórip, bylaı dep qulaqqaǵys etti:

— Mundaı dúnıeler az jarıalanǵan joq, áıtse de osyndaı kitaptardy aldaǵy ýaqytta da shyǵara berý kerek, óıtkeni jer betinde kúnákarlar óte kóp: qaraqurym qarańǵy janǵa qısapsyz kóp shyraq qajet.

Ol ármenirek ótip, taǵy bir kitaptyń baspa tabaqtaryna túzetý jasalyp jatqanyn kórdi; qalaı atalatynyn suraǵanynda, oǵan bul Tordesılásta turatyn áldebir avtordyń shyǵarmasy, Aılaker ıdalgo Lamanchalyq Don Kıhottyń ekinshi bólimi, degen jaýap qaıtaryldy.

— Bul kitap jaıynda qulaǵdarmyn, — dedi Don Kıhot. — Shynymdy aıtsam, qısynsyz sandyraq bolýy sebepti ony órtep, kúlin jelge ushyryp ta jibergen shyǵar dep oılaǵam, degenmen, Martın kúninde shoshqa qaıtse de baýyzdalmaı qalmaıdy. Oıdan shyǵarylǵan hıkaıalar shyndyqqa janasymdy nemese shyndyqqa uqsas bolǵanda ǵana unamdy ári tartymdy bop shyǵady, al ómirde oryn alǵan oqıǵalardy taqyryp etken hıkaıalar tek shynshyl bolǵanda ǵana unamdy.

Kóńiline azdy-kem kirbiń uıalaǵan Don Kıhot sony aıtyp, baspahanadan shyǵyp ketti.

Sol kúni don Antono Don Kıhotqa kemejaıda turǵan galeralardy kórsetpekshi boldy, buǵan Sancho esi ketip qýandy, óıtkeni ol ómiri kemege minip kórmegen-di. Don Antono keshkisin óziniń meımany, dańqty Lamanchalyq Don Kıhotpen birge kemelerge baratynyn komandorǵa aldyn-ala habarlap qoıǵan, qalanyń basqa turǵyndary sekildi komandor da onyń jaıynan qulaqtanyp úlgergen; al Don Kıhottyń kemelerde qandaı kepke tap bolǵany jaıynda kelesi taraýda áńgimelenedi.

LXİİİ taraý

Munda kemelerdi kórý kezinde Sancho Pansa tap bolǵan baqytsyzdyq jóninde jáne súıkimdi mavr qyzyna qatysty tańǵalarlyq shytyrman oqıǵa jaıynda áńgimelenedi.

Sıqyrly bastyń jaýaby týrasynda Don Kıhot uzaq qıaldandy, alaıda munyń ánsheıin aldaý ekeni jaıyndaǵy oıdan múldem aýlaq bolatyn: onyń bar oı-ańsary bastyń Dýlsıneıanyń jadysy qaıtarylatyny jónindegi, ózine aqıqat shyndyq tárizdi kóringen, ýádesi tóńireginen alysqa uzamady. Ol buǵan álsin-áli qaıtyp orala berdi jáne ýádeniń oryndalatyn kúni jaqyn degen senimnen júregi qýanyshqa bólendi; al Sancho, ózimiz biletindeı, gýbernatorlyqtan azar da bezer bolǵanyna qaramastan, buıryq berýdi, basqalardy ámirine baǵyndyrýdy qaıtadan arman ete bastady, — mundaı pendeshilik áıteýir bir kezde, tipti ázil-qaljyń túrinde bolsa da, bılik júrgizip qalǵan qaı adamnyń basynan da kezdespeı turmaıdy.

Sóıtip, sol kúni keshte úı ıesi don Antono Moreno men onyń eki serigi Don Kıhotpen jáne Sanchomen birge kemelerge attandy. Don Kıhot pen Sancho sekildi eki ataqty adam jaǵalaýdan tóbe kórsetken boıda-aq, osynaý asa qýanyshty oqıǵa jaıynda aldyn-ala qulaqtandyrylǵan komandordyń belgisi boıynsha barlyq galeranyń tenti sypyrylyp, kerneıler oınap qoıa berdi; sosyn kóz jaýyn alatyn kórkem kilemder tóselip, qyzyl barqytpen tystalǵan kópshikter qoıylǵan shlúpka sýǵa túsirildi, Don Kıhot jaǵalaýdan qaıyqqa qaraı adym attaǵan sátte komandor galerasynan palýbalyq zeńbirek gúrs etkizip oq atty, basqa galeralardan da oq atyldy, al Don Kıhot shtırbort baspaldaǵymen joǵary kóterile bastaǵan kezde, teńizshilerdiń kemege keletin joǵary laýazymdy adamdardy qoshemetteý dástúrimen, búkil komanda ony úsh márte qaıtalanǵan “Ý-ý-ý!” degen qýanyshty aıqaımen qarsy aldy. Bastyq (valensıalyq aqsúıek dvorándar áýletinen shyqqan komandordy osylaı ataǵaly otyrmyz) Don Kıhotqa qolyn usynyp, ony qushaǵyna qysty.

— Bul kúndi men aq taspen belgilep qoıam, — dedi ol, — óıtkeni, bul óz ómirimdegi eń baqytty kún sekildi kórinip tur: búgin men kezbe rysarlyqtyń kúlli asyl qasıeti bir boıyna jınaqtalyp, qordalanǵan senor Lamanchalyq Don Kıhotpen júzdestim.

Ózine erekshe qurmet kórsetilip jatqanyna shekten tys qýanyshqa bólengen Don Kıhot osynaý jyly lebizge odan asyp túspese kem túspeıtin sypaıylyqpen jaýap qatty. Jurttyń bári kemeniń ásem bezendirilgen artqy jaǵyna qaraı oıysyp, bort jıegine jaǵalaı ornatylǵan sákilerge jaıǵasty; palýbamen bosman júrip ótip, eskekshilerge ysqyryq arqyly: “Kıimdi shesh!” degendi bildiretin komanda berdi, ámir sol boıda buljytpaı oryndaldy. Belýaryna deıin jalańashtanǵan munshama kóp adamdy kórgen Sancho melshıip turyp qaldy, ásirese oǵan tenttiń qas pen kózdiń arasynda qaıta jabylǵany erekshe áser etti: quddy bir teńizshilerge dúnıedegi dúıim shaıtan dereý kómekke kelgendeı kórindi; alaıda alda áńgime bolatyn nársemen salystyrǵanda bul dáneńe emes-ti. Sancho oń jaq bortta, birinshi eskekshiniń janynda otyrǵan, mine, ne isteý keregi aldyn-ala úıretilgen tap osy eskekshi kenet oǵan shap berip jarmasa ketti de, ony qolyna kóterip aldy, komandadaǵy basqa eskekshiler de saqadaı saı daıar otyrǵandyqtan sory qaınaǵan Sancho bir qoldan ekinshi qolǵa ótip, oń jaq bortty jaǵalap qalyqtap kete bardy jáne jedel ushqany sonsha, kóz aldy qaraýytyp ketti: árıne, bul kezde onyń jyn-periler ózin áldebir jaqqa áketip bara jatqandaı sezingeninde daý joq-ty; al eskekshiler bolsa, Sanchony eki bortty jaǵalaı aınaldyryp shyqqansha tynym tappady, tek sodan keıin ǵana ony kemeniń art jaǵyna ákep tastady. Sorlynyń silikpesi shyqqan edi; dem ala almaı entigip, qara sýǵa túsip terlep, ne bolǵanyn túsine almaı ári-sári halde máńgirip otyryp qaldy. Sanchonyń qanatsyz qalyqtap ushqanyn kórgen Don Kıhot bastyqqa kemege alǵash aıaq basqan jannyń bárin osyndaı rásimnen ótkizý qalyptasqan dástúr me, degen suraq qoıdy; eger ondaı rásim bar bolsa, óziniń ony oryndaýǵa beıildi emestigin, mundaı jattyǵýǵa qulqy soqpaıtynyn, al qaqpaqyl jasamaq oımen áldekim ózine jarmasatyn bolsa, janyn jahannamǵa attandyratynyna ant etetinin málim qyldy, sony aıtyp Don Kıhot ornynan turyp, semseriniń tutqasyna qolyn qoıdy.

Dál osy sátte teńizshiler tentti jınap aldy da, qulaq tundyratyn qatty gúrsilmen reıany⁴⁶ tómen túsirip jiberdi. Sanchoǵa aspan kúmbezi opyrylyp, tup-týra tóbesine qulap kele jatqandaı bop kórindi, záresi ushyp qoryqqany sonsha, basyn eki tizesiniń arasyna tyǵyp aldy. Aıta keterligi, Don Kıhot ta shoshynyp qaldy; ol da seskenip, buǵyna tústi, óńi qup-qý bop ketti. Odan soń komanda reıany álginde tómen túsirgen kezdegideı jyldamdyqpen jáne tarsyl-gúrsilmen qaıtadan joǵary kóterdi, bul istiń bárin teńizshiler til-aýyzy baılanyp qalǵandaı ún-túnsiz atqaryp jatty. Bosman zákir kóterýge belgi berdi, sosyn qolyna ustaǵan álde qamshy, álde shybyǵymen eskekshilerdi ıyǵynan shyqpyrtyp ura bastady, sodan keıin ǵana galera jaı qozǵalyp teńizge qaraı baǵyt aldy. Qozǵalysqa túsken munshama kóp qyzǵyltym sıraqty kórgen Sancho, — eskekterdi ol sıraq dep bilgen-di, — ózimen-ózi bylaı dep sóılesip ketti:

— Mine, naǵyz sıqyrshylyq dep osyny aıt, qojaıynym kóıitip júrgen nárseler munyń shıregine de tatymaıdy. Aıaýshylyqty bilmeı shyqpyrtatyndaı bul beısharalar ne jazdy eken sonsha? Oǵan qosa, myna arada árli-berli taltańdap, ysqyryp júrgen jalǵyz adamnyń sonshama kóp jurtty uryp-soǵýǵa qalaı batyly barady eken? Mine, naǵyz tamuq, tamuq bolmasa da maqshar degen tap osy shyǵar.

Sanchonyń aınala-mańdaǵy qıly áreketti zeıin sala baqylap otyrǵanyn baıqaǵan Don Kıhot oǵan bylaı dep til qatty:

— Áı, Sancho dostym-aı! Yqylas-zaýqyń bolsa ǵoı, belýaryńa deıin yldym-jyldym jalańashtanyp jiberip, myna senorlarǵa qosylyp keter ediń de, Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtarýdy á degende aıaqtap tastar ediń! Qasyńdaǵylardyń bári qaıǵy men qasiret shegip jatqandyqtan saǵan da azabyń onsha aýyr kórinbegen bolar edi. Onyń ústine, danagóı Merlın osynaý qaıratty qolmen soǵylǵan bir qamshyny, bálkim, onǵa balap, ózińdi-óziń shyqpyrtýǵa tıisti dúreniń jalpy sanyn ájeptáýir azaıtyp ta berer me edi, kim biledi.

Bastyq bul neǵylǵan dúre ekenin, sondaı-aq Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtarý degen neni bildiretinin suramaqqa oqtalǵan, biraq dál osy kezde vahtadaǵy matros:

— Monjýıktegi manar belgi berip jatyr, batystan eskekti keme kórindi! — dep aıqaılady.

Muny estı sala bastyq palýbaǵa júgirip shyqty da:

— Áı, jigitter, ana kemeden aırylyp qalmańdar! Shamasy, manardaǵylar bizge aljırlik qaraqshylar brıgantınasy kele jatqany jaıynda belgi berip turǵan shyǵar, — dep aıqaılady.

Buǵan ile-shala qalǵan úsh keme qandaı buıryq bolaryn bilmekke komandorlyq galeraǵa jaqyndady. Bastyq eki galeraǵa ashyq teńizge shyǵýǵa, al úshinshisine jaǵalaýdy boılap olardyń sońynan erip otyrýǵa ámir etti, — sonda álgi keme qutylyp kete almaıdy, dedi. Eskekshiler baryn salyp jumyla ese jóneldi de, galeralar qanat bitkendeı zyrlap ketti. Ashyq teńizge shyqqan eki galera shamamen eki mıldeı qashyqtyqtan álde jıyrma segiz, álde otyz eskekti sekildi kóringen bir kemeni ushyratty, keıin ol shyn máninde de sondaı bop shyqty; galeralardyń jaqyndap qalǵanyn kórgen keme jeńildigine úmit artyp, bultara júzip, júrisin shapshańdatyp uzap ketpekshi boldy, alaıda onysynan eshteńe ónbedi, sebebi komandorlyq galera buryn-sońdy teńizge shyqqan kemeler ishindegi eń jeńili bolatyn; sondyqtan onyń oqtaı ushyp zaýlap kele jatqanyn kórgen brıgantınadaǵylar qashyp qutylýdyń múmkin emestigin birden túsine qoıdy, sóıtken soń komandordy shamadan tys ashýlandyryp alýdan qoryqqan arraıys eskek esýdi dereý doǵaryp, berilýge ámir etti; alaıda, taǵdyr olarǵa basqadaı sheshim belgiledi: komandor galerasy brıgantınaǵa taıap qalǵanda, ondaǵylar bizdiń teńizshilerdiń qaraqshylarǵa: “Berilińder!” dep aıqaılaǵan daýysyn estıtin jerge jetkende, basqa da otandastarymen birge álgi brıgantınada kele jatqan eki mas torak, basqasha aıtqanda — eki mas túrik mýshketten oq atyp, bakta turǵan eki teńizshimizdi sespeı qatyrdy. Budan soń brıgantınadan qolǵa túsirgen adamnyń bárin túgel qyryp salýǵa ant bergen komandor ony asqan ábjildikpen shuǵyl túrde shabýyldaýǵa kiristi, alaıda brıgantına eskekterin aıamaı esip, ekpin alǵan galeradan bultaryp úlgerdi. Galera ekpinimen edáýir jerge shyǵandap ketti; ol keıin qaraı burylyp, qaıta oralǵansha brıgantınanyń komandasy jantalasa qımyldap jelkenderin kóterip úlgerdi, sóıtip jelkenniń jáne eskektiń kómegimen taǵy da qashyp qutylýǵa áreket jasady, alaıda onyń bul pysyqtyǵynan paıda bolmady, al táýekelshildigi basyna sor bop jabysty, óıtkeni jarty mılden sál ǵana astam qashyqtyqty artta qaldyrǵan soń galera brıgantınany qaıtadan qýyp jetti de, oǵan eskekterin ilip, kemedegilerdiń bárin túgel tirideı qolǵa túsirdi. Bul kezde basqa eki galeramyz da kelip jetken-di, sóıtip barlyq tórt galera oljalaryn alyp aılaqqa oraldy, bul jerde olardyń ne ákeletinin bilýge qumartqan qyrýar jurt tosyp turǵan. Komandor jaǵaǵa jaqyndap kelip zákir tastady, sol arada ol jaǵalaýda qala vıse-koroliniń ózi turǵanyn kórdi. Komandor ony alyp kelýge qaıyq jiberdi, sondaı-aq reıany kóterýge jáne oǵan arraıys pen basqa da túrikterdi asyp qoıýǵa ámir etti, al olardyń uzyn sany otyz alty adam-tuǵyn, bári de óńsheń tepse temir úzetin jigit edi, kópshiligi mýshketer bolatyn. Komandor olardan qaısysy arraıys ekenin surady; oǵan tutqyndardyń biri, dinnen bezgen ıspandyq, kastıl tilinde:

— Senor! Bizdiń arraıys — aldyńda turǵan myna jas jigit, — dep jaýap qatty.

Sony aıtyp ol adamzat balasynyń arman-qıaly ǵana týdyra alatyndaı asa kelbetti de symbatty jas jigitti nusqady. Túrine qarap ony ári ketkende jıyrmada deýge bolatyn. Bastyq oǵan bylaı dep til qatty:

— Qane, jaýap ber, mılaý tóbet, qashyp qutylar amalyń joqtyǵyna kóziń anyq jetip turǵan kezde jigitterimdi óltirý ne úshin qajet boldy saǵan? Flagmandyq kemege kórsetken qurmetiń be bul? Álde sen eserliktiń erlik emestigin bilmeýshi me eń? Jan alqymǵa kelgende adamnyń kózsiz batyrlyq jasaýyna bolady, biraq áste esersoqtyq jasamaýǵa tıis.

Arraıys oǵan birdeńe aıtpaqqa oqtalǵan, alaıda komandordyń onyń jaýabyn tyńdarlyq murshasy bolmady: janyna birneshe malaıy men qala turǵynyn ertken vıse-koroldiń galeraǵa kóterilip kele jatqanyn kórip, sony qarsy alýǵa umtyldy.

— Ańshylyqtan oljaly oralypsyz ǵoı, komandor myrza! — dedi vıse-korol.

— Aıtatyny joq, — dep qoshtaı ketti ony komandor, — aýlap ákelgen ań-qusymyzdy myna reıaǵa salbyratyp ilip qoıǵan kezimizde, joǵary mártebelim, oǵan ózińiz de qazir anyq kóz jetkizetin bolasyz.

— Ne úshin óıtpeksiz sonda? — dep surady vıse-korol.

— Áskerıler arasynda qalyptasqan zańdardy, erejeler men dástúrlerdi mansuq etip, eń jaqsy eki teńizshimdi óltirgenderi úshin, — dep jaýap qatty komandor. — Osy sebepti qolǵa túsirgenderimniń bárin túgel, sonyń ishinde ásirese, myna sabazdy, brıgantına arraıysyn, darǵa asýǵa sert bergem.

Sony aıtyp ol vıse-korolge qoly baılanyp, moınyna arqan ilingen qalpy ajalyn tosyp turǵan jas jigitti nusqap kórsetti.

Vıse-korol jigitke kóz kidirtti, ol buǵan tańǵalarlyqtaı kórkem de symbatty ári tańǵalarlyqtaı momyn kórindi, sóıtip, sol arada jigittiń kóz tartar kórki ózi jaıynda jazylǵan eń táýir kepildik hattyń ótemine júrgendeı boldy, osy sebepti vıse-koroldiń jigitti ajaldan arashalap qalǵysy kelip, oǵan:

— Sen óziń kim ekenińdi aıtshy, arraıys: túrikpisiń álde mavrmysyń, álde, bálkim, dinnen bezgen adam shyǵarsyń? — degen suraq qoıdy.

Arraıys ta oǵan kastıl tilinde jaýap qatty:

— Men túrik te, mavr da, dinnen bezgen adam da emespin.

— Sonda sen kimsiń? — dep surady vıse-korol.

— Hrıstıan áıelmin, — dep jaýap qatty jas jigit.

— Óziń áıel bolsań, oǵan qosa hrıstıan bolsań, mynadaı kıim kıip, mynadaı ahýalǵa qalaı tap bop júrsiń? Buǵan sený qıyndaý, biraq, ras bolsa, shynymen-aq tańdanýǵa turarlyq jaǵdaı eken.

— Senorlar, jazalaý sátin sál kidirte tursańyzdar etti, — dedi jas jigit. — Meniń ólimimdi taǵdyr-talaıym jaıyndaǵy áńgimemdi aıaqtaǵansha keıinge qaldyra turǵannan kóp eshteńe joǵaltpaısyzdar.

Mundaı sózden soń qandaı qatygez júrek te jibimeı qalmas, qaıǵyly hám qapaly jas jigittiń basyndaǵy jaǵdaıǵa qulaq salýǵa qalaı keńshilik jasamas? Komandor onyń áńgimesin tyńdaýǵa kelisim berdi, biraq aıdan anyq aıyp-kinási úshin keshirim alýdan úmittenbeýin aldyn-ala eskertip qoıdy. Ruqsat alǵan soń, jas jigit áńgimesin bylaı dep bastap ketti:

— Men ózim parasatty deýden góri paqyr dep atalýǵa kóbirek laıyq qaýymnan, qazirgi shaqta ne qıly kesir-kesepattyń bárin bastan keship jatqan qaýymnan shyqqan edim: aıtaıyn degenim, ata-anam — morıskiler bolatyn. Qaýymdastarymnyń tóbesine qasiret bulty úıirilgen shaqta ózimniń hrıstıan ekenimdi aıtqanyma qaramastan nemere aǵam men ápkem meni Berberıaǵa alyp ketti, al men ózim shyn mánindegi hrıstıanmyn: jalǵan da, jasandy da emes, shynaıy ári shyn berilgen hrıstıanmyn. Bul shyndyqty ózimizdi qýǵyndaýdy qolǵa alǵan adamdarǵa jarıa etip tekke áýre bolyppyn, buǵan tipti týystarymnyń ózi de senbeı qoıdy: týǵan jerde qalý úshin ádeıi oılap tapqan ótirigi dep uqty, sóıtip óz tilegimmen sanaspaı, eriksiz túrde alyp ketti. Sheshem — hrıstıan edi, ákem de, — ol kisi óte parasatty adam-dy, — hrıstıan bolatyn. Shynaıy dinı senim maǵan anamnyń aq sútimen daryǵan-dy, qatań tártip boıynsha tárbıelengem, tilimde de, júris-turysymda da, óz oıymsha, mavrlyq úrdiske uqsas eshteńe joq-ty. Osy izgi qasıetterim (álgi erekshelikterimdi izgi qasıetter dep baǵalaımyn) boıymda nyq ornyqqan saıyn, ózim de súıkimdi bola tústim, — shynymdy aıtsam, sonshalyqty súıkimdimin be, ony ózim de bilmeımin; meniń jan balasymen jýyspaı ońasha tirlik keshýimde qapy joq-ty, alaıda, shamasy, shekten tys qatal jaǵdaıda bolmaǵan sekildimin, óıtkeni bir kúni kórshimizdiń úlken uly ári tikeleı murageri, jas kavalero don Gaspar Gregoro oraıyn taýyp meni kórip qaldy. Onyń maǵan qalaı jolyqqany, bizdiń ne jaıynda sóıleskenimiz, maǵan qalaı es-tússiz ǵashyq bolǵany jáne meniń de ony qulaı súıgenim jaıynda aıtyp jatýdyń reti joq, — ásirese dál qazir, moınymdaǵy qatygez tuzaq qashan qylǵyndyrar eken dep záre-qutym qalmaı turǵan shaqta, ol týrasynda áńgime etýdiń máni joq, sondyqtan birden don Gregoronyń qýǵyndaǵy taýqymetimdi bólisýge táýekel etkenine oıysaıyn. Ol arab tilin keremet jaqsy biletin, bul oǵan basqa óńirlerden kele jatqan morıskiler arasyna sińisip ketýge múmkindik berdi, nemere aǵammen de, ápkemmen de jolda dostasyp aldy, al meniń bul ekeýimen birge kele jatqan sebebim, asa bir parasatty ári aldy-artyn ańdaǵysh adam bolǵandyqtan ákem bizdi qýǵynǵa ushyratqan alǵashqy jarlyqtan qulaǵdar bolǵan boıda-aq derevnány tastap, basqa memleketterden bizge pana izdeýge attanyp ketken bolatyn. Jalǵyz tek maǵan ǵana málim bir orynǵa qyrýar injý men asyl tasty, sondaı-aq krýsada men altyn dýblon túrindegi biraz aqshany kómip tastaǵan edi. Ákem maǵan ózi qaıtyp oralǵanǵa deıin, tipti bul eki aralyqta bizdi kúshpen qýyp tastaıtyn kún týǵannyń ózinde de, bul qazynaǵa tıispeýim keregin eskertken. Men onyń ámirin oryndadym, sóıtip, álginde aıtqanymdaı, nemere aǵammen jáne ápkemmen, sondaı-aq basqa da jaqyn-jýyqtarymmen birge Berberıaǵa attanyp kettim, onda barǵan soń Aljırdi, — basqasha aıtqanda, baryp turǵan tozaqty, — turǵylyqty oryn etip tańdadyq. Aljırdiń koroli meniń sulýlyǵym jaıynda qulaqtanypty; onymen qosa baılyǵym jaıyndaǵy qaýesetti de estip úlgeripti, al munyń maǵan, bir jaǵynan, paıdasy da tımeı qalmady. Koról meni shaqyrtyp aldy da, Ispanıanyń qaı jerinen ekenimdi, ózimmen birge qansha aqsha jáne qandaı asyl tas pen altyn-kúmis ákelgenimdi surady. Men oǵan týyp-ósken selomdy atadym, sosyn aqsha men asyl tas, altyn-kúmistiń bárin sonda kómip ketkenimizdi aıttym, ózim sonda attana qalǵan jaǵdaıda, ony qazyp alýdyń esh qıynǵa soqpaıtynyn eskerttim. Bulaı degen sebebim, sulýlyǵyma suqtanýyn azaıtý úshin ashkózdigin ádeıi qozdyrǵym keldi. Sol arada oǵan menimen birge bir jas jigittiń kelgeni, symbaty men súıkimine til jetpeıtini habar etildi. Áńgime don Gaspar Gregoro jaıynda bolyp jatqanyn birden túsine qoıdym, óıtkeni onyń sulýlyǵyna jan balasy teńdese almaıtyn. Don Gregoroǵa tóngen qater jaıynda oılaǵanymda ne isterimdi bilmeı dal boldym: óıtkeni, bul jabaıy túrikterde ádemi bala nemese jas jigit kez-kelgen áıelden, — tipti ol aıdaı sulý bolsa da meıli, — artyq baǵalanady ǵoı. Koról sol boıda-aq ony kórýge yntyǵyp, alyp kelýge ámir etti, al menen álgi jigit jaıynda aıtylǵan áńgime ras pa dep surady. Sol arada, qudiretti kúsh dem bergendeı boldy da, bári ras ekenin, biraq korólge serigimniń erkek emes, ózim sekildi áıel ekenin habarlaýdy mindet sanaıtynymdy aıttym, sosyn korólden serigime áıel kıimin kıgizýime ruqsat berýin ótindim, sonda onyń sulýlyǵy bar sánimen kórinis beretinin, sonda ol munyń aldyna onsha qysylyp-qymtyrylmaı erkin shyǵatynyn málim ettim. Koról Ispanıaǵa baryp kómbedegi qazynany qalaı alyp kelýge bolatyny jaıynda ózimmen keıinirek sóılesetinin aıtyp, meni bosatyp qoıa berdi. Men don Gasparmen áńgimelesip, ádemi erkek retinde basyna tónip turǵan qater jaıynda eskertip, mavr qyzy etip kıindirdim de, sol kúni keshkisin ony korólge alyp bardym, — koról ony kórip dán rıza boldy, sosyn keıin sultanǵa syıǵa tartý úshin alyp qalýǵa uıǵarym etti, biraq gareminde qaldyrǵan jaǵdaıda onyń basyna qater basqa eshkimnen emes, koróldiń óz tarapynan tónetindikten, ony áldebir aqsúıek mavr áıelderiniń úıine jaıǵastyrýǵa, jaqsy kútim jasap, baǵyp-qaǵýǵa buıryq berdi, onyń bul buıryǵy qolma-qol oryndaldy. Sol kezde ekeýimizdiń qandaı kúıde bolǵanymyz (don Gregorony súıemin, onyń nesin jasyraıyn) jaıynda aıtyp jatpaımyn, muny súıgen adamynan qol úzip qalýdyń qandaı aqıret ekenin óz basynan ótkergender jaqsy biledi. Sol arada koról meni osy brıgantınamen Ispanıaǵa jetkizip tastaýǵa ámir etti jáne qasyma týmysy taza eki túrikti qosyp berdi: bular eki teńizshińizdi óltirgen túrikter bolatyn. Sondaı-aq, menimen birge myna dinnen bezgen ıspan da attandy (sol arada qyz álginde komandor jurttyń bárinen buryn sóılesken adamdy nusqady), — bul adam jaıynda anyq biletin nársem: onyń qupıa túrdegi hrıstıan ekendigi, Ispanıada qalǵysy keletindigi, Berberıaǵa qaıtyp oralýǵa múldem yqylasy joqtyǵy. Komandanyń qalǵan bólegi mavrlar men túrikterden quralǵan: olardyń bári qur ánsheıin eskekshi. Ózimizben birge ala shyqqan hrıstıan kıimderin kıinip alǵan dinnen bezgen ekeýimizdi Ispanıanyń kez-kelgen bóliginen túsirip ketý jónindegi buıryqty buzǵan ashkóz de arsyz eki túriktiń áýeli jaǵalaýdy sholǵyndap, olja ala qaıtýǵa oılary ketti; bizdi birden jaǵaǵa túsire salýdan qoryqty — bizge senbestik bildirip, jaǵalaýǵa jaqyn mańda brıgantına baryn, eger jaǵalaýdy kúzetetin galeralar bolsa, ony op-ońaı qolǵa túsire alatynyn ókimet oryndaryna aıtyp qoıar dep oılady. Keshe keshkisin alystan sizdiń aılaqty kórdik, alaıda aqyr sońynda ózimizdi ańdatyp aldyq, óıtkeni teńizde tórt galera bar dep oılamaǵan edik, al qalǵan jaıdy ózderińiz de bilesizder. Sonymen, áıelshe kıingen don Gregoro áıelder arasynda turyp jatyr, onyń kez-kelgen qas qaǵymda áshkere bop ajal tabýy ábden múmkin, men bolsam qolym buǵaýly, ómirmen qosh aıtysar sátti tosyp, dálirek aıtqanda, sodan ımanym ushyp, osy arada turmyn, al, shyndyǵynda, ómir súrýge degen yntam da onsha kóp emes. Qasiretke toly, qanshalyqty shynshyl bolsa, sonshalyqty qaıǵyly, hıkaıamnyń aqyr sońy osyndaı, senorlar. Sizderden suraıtynym bireý ǵana: maǵan hrıstıansha ólýge múmkindik berińizder, — álginde aıttym emes pe, halqym aıypty bolǵan nársede meniń eshqandaı kinám joq.

Osyny aıtyp ol únsiz qaldy, kózinen jas burshaqtady, sol jerde turǵandar da sony kórip kózin sýlap aldy. Kóńili bosap, júregin aıaýshylyq sezimi baýraǵan vıse-korol ún-túnsiz jaqyndap keldi de, mavr qyzynyń súıkimdi bilegin shyrmaǵan jipti óz qolymen sheshti.

Galeraǵa vıse-korolmen birge kóterilgen bir mosqal taýapshy osy ýaqyt aralyǵynda, hrıstıan mavr qyzy óziniń tańǵalarlyq taǵdyr-talaıy jaıynda baıandap turǵan shaqta, odan kóz almaı tesireıe qaraýmen bolǵan; anaý áńgimesin aıaqtaǵan boıda ol qyzdyń aıaǵyna jyǵyla ketti de, aıaǵyn qolymen qushaqtap alǵan kúıi eńkildeı jylaǵan daýystan úzik-úzik bop shyqqan únmen bylaı dedi:

— Ýa, Ana Felıs, sorly qyzym-aı! Men ákeń Rıkotemin ǵoı, seni izdep keldim, óıtkeni sensiz tura almaımyn: meniń janym sende, jaryǵym!

Bul sózdi estigen Sancho kózin baqyraıta ashyp, basyn kóterdi (al buǵan deıin ol sátsiz serýeni jaıynda kóńilsiz oı keship, basyn tómen salyp turǵan), sóıtip taýapshyǵa qarap qaldy da, onyń dáp sol ózi gýbernator qyzmetinen ketken kúni jolyqtyrǵan Rıkote ekenin tanydy, odan soń mavr qyzdyń shynymen sonyń qyzy ekenine kóz jetkizdi, al buǵaýdan bosaǵan qyz bul kezde ákesin qushaqtap egile jylap jatqan, kóziniń jasy ákesiniń kóz jasymen qosylyp ketken; aqyr sońynda Rıkote komandor men vıse-korolge qarap bylaı dedii:

— Senorlar, bul meniń qyzym, ókinishke qaraı, bolymsyz baq-talaıyna esimi múldem qarama-qaıshy. Esimi onyń Ana Felıs, áýlet esimi Rıkote bolady, meniń baılyǵymmen de, óziniń sulýlyǵymen de dańqy alysqa jaıylǵan qyz. Otbasyma shet memleketterden qolaıly oryn men baspana izdep otanymdy tastap shyqqam, sóıtip sondaı jerdi Germanıadan tapqan soń, qyzymdy jáne osynda jasyryn kómip ketken mol qazynamdy alyp qaıtý úshin taýap etýshiniń keıpinde birneshe nemispen birge munda qaıtyp oralǵam. Qyzymdy tappadym, biraq qazynamdy taýyp, qazir ony ózimmen birge alyp kele jatyrmyn, al endi qazir oqıǵalardyń ǵajaıyp túrde oraılasýy arqasynda, oǵan ózderińiz de kýásizder, eń asyl qazynamdy, atap aıtqanda, janymdaı jaqsy kóretin qyzymdy taýyp turmyn. Egerde aıyp-kinámizdiń mardymsyzdyǵy, sol sıaqty ózimniń kóz jasym men qyzymnyń kóz jasy aıaýshylyqty bilmeıtin ádil sotyńyzdyń tosqaýylyn buzyp ótip, meıirim-qaıyrymyńyzdy oıata alsa, bizge sonyń sharapatyn tıgizseńizder etti, óıtkeni sizderge qarsy eshqashan jamandyq oılaǵan emespiz jáne ádiletti túrde qýǵynǵa ushyraǵan qaýymdastarymyzdyń aram pıǵylyna aralasymyz joq.

Sol arada Sancho sózge kılikti:

— Rıkoteni jaqsy bilem jáne Ana Felıs shynymen óziniń qyzy ekenine kepildik bere alam, al ol nege ketip qaldy, sosyn nege qaıtyp keldi, oı-nıeti qandaı boldy — bul shyrǵalańda eshqandaı shataǵym joq.

Bul ǵajaıyp oqıǵa sol araǵa jıylǵandardy qaıran qaldyrdy, al komandor mynadaı baılam aıtty:

— Kóz jasyńyzdy kórgen soń sertimdi oryndaýǵa yqylasym bolmaı qaldy: aspan alǵys bergen jasyńyzdy jasaı berińiz, súıkimdi Ana Felıs, al ana ospadarsyz ońbaǵan qylmyskerler tıisti jazasyn alady.

Sony aıtyp, teńizshilerin tyrapaı asyrǵan eki túrikti dereý reıaǵa asýǵa ámir berdi, alaıda vıse-korol bul olardyń erjúrektiginen emes, esýastyǵynan bolǵan is ekenin jeleý etip, úzildi-kesildi qarsylyq bildirdi. Komandor vıse-koroldiń ótinishimen qınalmaı-aq kelisti, óıtkeni kekti izin sýytpaı qaıtarǵanda ǵana aıyz qanatyny belgili. Budan soń don Gaspar Gregorony qaterden qalaı qutqarýǵa bolatyny oılastyryla bastady; Rıkote ony qutqarý jolyna eki myńnan astam dýkat turatyn injý men basqa da asyl tas, altyn-kúmisti ortaǵa salýǵa ázir ekenin aıtty. Alýan túrli aıla-amal usynyldy, alaıda aqyr sońynda joǵaryda atap ótilgen dinnen bezgen ıspan usynǵan tásil eń táýir dep tanyldy: ol Aljır jaǵalaýynyń qaı jerine, qalaı jáne qashan baryp túsýge bolatynyn biledi eken, sondaı-aq don Gaspar turyp jatqan úıdi de biletin bop shyqty; sóıtip Aljırge tipti on eki eskektik bolsa da shaǵyn, óńkeı hrıstıandardan iriktelgen eskekshisi bar qaıyqpen barýǵa uıǵarym jasaldy. Komandor men vıse-korol dinnen bezgenge senim bildirýge, eskekshi etip oǵan hrıstıandardy senip tapsyrýǵa bolatynyna kúdik keltirdi, alaıda Ana Felıs ol úshin ózi kepildik etetinin aıtty, al Rıkote hrıstıandar tutqynǵa túsken jaǵdaıda ótemaqy tólep bosatyp alýǵa ýáde berdi.

Osy jospar jurttyń barlyǵy tarapynan qoldaý tapqan soń vıse-korol galeradan ketip qaldy; don Antono Moreno mavr qyzy men ákesin úıine shaqyrdy; galeradan attanar aldynda vıse-korol don Antonodan olarǵa barynsha qoshemet kórsetýdi ótingen edi: olardy aıryqsha qadirlep qonaq etý úshin úıimde bar nárseniń bárin de berýge daıynmyn, degendi aıtqan, — Ana Felıstiń sulýlyǵy ony ózine sonshalyqty tánti etip, kóńilin keremet eljiretken bolatyn.

LXİÚ taraý

Munda Don Kıhotty osy kúnge sheıin kezdesken qaıǵy-qasiretiniń bárinen de aýyr baqytsyzdyqqa ushyratqan shytyrman oqıǵa jaıynda baıandalady.

Don Antono Morenonyń áıeli Ana Felıstiń kelgenine sondaı qatty qýandy, delinedi hıkaıada. Ol qyzdy qushaq jaıa qarsy aldy, óıtkeni Ana Felıs sulýlyǵymen de, suńǵylalyǵymen de (aıta keter nárse, jaratylys mavr qyzyn ajardan da, aqyldan da kende qylmaǵan-dy) ony bir kórgennen-aq baýrap alǵan bolatyn, al keıin mavr qyzyn kórýge yntyqqan qala jurtshylyǵy, quddy bir qońyraý qańǵyryna jıylǵandaı, don Antononyń úıine qaraı toqtaýsyz aǵyla bastady.

Don Kıhot don Antonoǵa don Gregorony qutqarý jospary, óz oıynsha, onsha ońdy kórinbeıtinin málim etti: jospardyń ońtaıly emestigi óz aldyna, kerisinshe, óte qaýipti ekenin, eń durysy Berberıaǵa ózin, bes qarýy saı, atqa salt mingen Don Kıhotty, jibergen jón bolatynyn aıtty, sonda don Gaıferos zaıyby Melısendrany qalaı qutqaryp alsa, men de, sóz joq, mavrlardyń qandaı qarsy áreketine qaramastan, don Gregoroǵa da tap solaı bostandyq áperer edim, dedi.

— Bir nárseni umytpańyzshy, taqsyr, — dep qulaqqaǵys etti buǵan jaýap retinde Sancho, — senor don Gaıferos zaıybyn qurlyqta azat etip, ony Fransıaǵa qurlyq arqyly alyp ótti emes pe, al biz bolsaq, tipti don Gregorony qutqarǵannyń ózinde de, ony Ispanıaǵa alyp óte almaımyz, óıtkeni bizge teńiz bóget jasaıdy.

— Bul dúnıede ólimnen basqa nárseniń báriniń de ornyn toltyrýǵa bolady, — dedi Don Kıhot kelispeı. — Jaǵaǵa keme kelip toqtaıdy, odan soń tipti kúlli álem kedergi keltirmekke umtylsa da, báribir, biz sol kemege otyrmaı qoımaımyz.

— Aýyzben oraq orǵanǵa qandaı shebersiz, taqsyr, bárin op-ońaı oraılastyryp qoıasyz, — dedi Sancho, — biraq qara sýdy qansha shaıqaǵanmen betine maı shyqpaıtyny belgili, — joq, maǵan joldan taıǵannyń jospary unaıdy: menińshe, ol adal da týrashyl adam tárizdi.

Don Antono eger dinnen bezgen eshteńe tyndyra almasa, onda Berberıaǵa attanýǵa Don Kıhotqa mindetti túrde ótinish bildiretinderin málim etti.

Eki kúnnen soń dinnen bezgen erjúrek komandasy bar on eki eskekti jeńil kemeshikpen jónep te ketti; al arada taǵy eki kún ótkende galeralar Levant jaǵalaýlaryna qaraı attandy; saparǵa shyǵar aldynda komandor vıse-korolden don Gregoroǵa azattyq áperýdiń qalaı júzege asqany jaıynda, sol sıaqty Ana Felıstiń taǵdyr-talaıy qalaı bolǵany týrasynda ózin habardar etýdi ótindi, vıse-korol oǵan ýáde berdi.

Bir kúni tańerteń barlyq saýyt-saımanyn asynyp alǵan Don Kıhot, — óıtkeni, ol kıimim — saýyt-saımanym, jan tynyshtyǵym — qandy shaıqas, degendi qaıtalap aıtýdy unatatyn, sondyqtan saýyt-saımanynan qas qaǵym sátke qol úzbeıtin, — atyna minip, jaǵalaý boıymen serýendeýge shyqqan-dy, kenet qarsy aldynan tap ózi sekildi basynan baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan, oǵan qosa, qalqanyna jarqyraǵan aıdyń sýreti salynǵan bir rysardyń ózine qaraı bettep kele jatqanyn kórdi; sózi anyq estiletindeı jerge jaqyndaǵan soń álgi rysar daýysyn qataıtyp, Don Kıhotqa qarap bylaı dep til qatty:

— Dańqy jer jarǵan, biraq laıyqty baǵalanbaǵan rysar Lamanchalyq Don Kıhot! Men — teńdesi joq qareketi ózińe bek jaqsy málim bolýǵa tıis Appaq Aı Rysary degenniń tap ózimin. Senimen aıqasqa túsip, bilegińniń qýatyn baıqap kórmekpin; maqsatym: Dýlsıneıa Tobosskaıańnyń meniń hanymymnyń, ol kim bolsyn meıli, tyrnaǵyna da tatymaıtynyn saǵan moıyndatý jáne maquldatý, eger sen muny ashyqtan ashyq moıyndasań, onda ózińdi — ólimnen, meni — ózińdi óltirýge qatysty áýreshilikten qutqaratyn bolasyń. Al eger menimen urysqa shyqsań jáne men seni jeńsem, onda jeńgen adam retinde saǵan qoıar talabym mynadaı bolady: qarýyńdy tastaısyń, shytyrman oqıǵa izdeýden birjola tyıylyp, bir jyldyq merzimge týǵan selońa baryp ońasha tirlik keshesiń jáne semserge jolamaı, ómirińdi beıbit te mamyrajaı, berekeli tynyshtyqta ótkizesiń, óıtkeni dáýletińdi arttyrý men janyńnyń jahannamnan amandyǵy ózińnen sony talap etedi. Ágárákı sen jeńseń, onda basymdy kesip alýǵa da eriktisiń, saýyt-saımanym men atyma ıe bolasyń, ataq-dańqym óz dańqyńa ústeme bop qosylady. Sonymen, ekiniń birin tańda jáne jaýabyn kidirtpe, sebebi bul isti tap qazir qolma-qol támamdamaqpyn.

Don Kıhot Appaq Aı Rysarynyń ospadarsyz sózine de, jekpe-jekke shaqyrý sebebine de aıran-asyr bop, abdyrap qaldy, alaıda, baısaldy keıipte, syrttaı barynsha sabyrly túrde, oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Appaq Aı Rysary! Erlik isterińiz jaıynda osy kúnge sheıin eshteńe estimegen ekem, oǵan qosa nur jaınaǵan Dýlsıneıa Tobosskaıany ómiri eshqashan kórmegenińizge de ant ishýge barmyn; eger ony kórseńiz, jekpe-jekke shaqyryp áýre bolmaıtynyńyzǵa kámil senimdimin, óıtkeni dıdaryna kózińiz túsken boıda-aq kúlli álemde Dýlsıneıamen teńdese alatyn sulýdyń bolmaǵanyn da jáne bolmaıtynyn da birden túsine qoıar edińiz. Sondyqtan sizdi ótirik aıtyp tur demeımin, jańylysyp tur deımin, al endi jekpe-jekke kelsek, atap kórsetken sharttaryńyzdy maquldaımyn jáne shaqyrýyńyzdy qabyldaımyn, oǵan qosa, erteńgi kúnge qaldyrmaı tap qazir aıqasqanymyz jón dep bilem. Kelise almaıtyn bir ǵana nársem — ataq-dańqyńyzdyń maǵan aýysatyny jaıynda aıtqanyńyz, óıtkeni bul nendeı dańq jáne qadir-qasıeti qandaı — ol jaǵy maǵan beımálim: jaqsy bolsyn, jaman bolsyn óz dańqym óz basyma jetip jatyr. Aıqas alańynan ózińizge kez-kelgen oryndy tańdap alyńyz, men de tańdaıyn, sosyn qudaıdyń salǵanyn kórermiz.

Appaq Aı Rysary qala turǵyndarynyń da nazaryna ilikken, sóıtip olar rysar jaıynda, onyń Lamanchalyq Don Kıhotpen sóılesip jatqany jóninde vıse-korolge habarlap ta úlgergen. Muny don Antono Moreno nemese barselondyq dvorándardyń áldebireýi oılap tapqan jańa shytyrman oqıǵa shyǵar dep jormaldaǵan vıse-korol don Antonomen jáne basqa da kóptegen kavaleromen birge jaǵalaýǵa jetýge asyqty, sóıtip ol jerge Don Kıhot ekpin almaqqa Rosınanttyń basyn buryp jatqan sátke dóp keldi. Salt attylardyń endi bolmasa bir-birine tura umtylmaǵyn kórgen vıse-korol ekeýiniń arasyna tura qaldy da, aıaq asty aıqasa ketýge ne sebep bolǵanyn surady. Oǵan Appaq Aı Rysary jaýap berip, ekeýiniń arasyndaǵy daý dúnıedegi eń sulý hanym kim degennen shyqqanyn habarlady, sosyn álginde Don Kıhotqa aıtqandaryn qysqasha túrde baıandap, jekpe-jektiń eki jaq birdeı maquldaǵan sharttaryn málim etti. Vıse-korol don Antononyń qasyna jaqyndap, sybyrlaı sóılep, Appaq Aı Rysary degenniń kim ekenin biletin-bilmeıtinin, Don Kıhotty mazaq etpek nıeti bar-joǵyn surady. Don Antono oǵan bul rysardy bilmeıtinin, sondaı-aq Don Kıhotty jekpe-jekke oınap álde shyndap shaqyryp turǵanynan da habarsyz ekenin aıtty. Don Antononyń jaýaby abyrjytyp qoıǵan vıse-korol saıysqa ruqsat eterin álde tyıym salaryn bilmeı eki oıly bop qaldy; qalaı bolǵan kúnde de, munyń ánsheıin ázil úshin ótkizilip jatqan jekpe-jek emestigin ol túsingen-di, sondyqtan atyn tebinip, ármenirek baryp turdy da, bylaı dedi:

— Senor kavalerolar! Aqyry qaı-qaısyńyz úshin de qarsylastyń pikirin qup alýdan, bolmasa ólim tabýdan basqa eshqandaı jol joq eken, senor Don Kıhot óz aıtqanynan qaıtpaı, siz de, Appaq Aı Rysary myrza, óz oıyńyzdan aınymaı tur ekensizder, endeshe, bastaı berińizder.

Saıysýǵa keńshilik jasaǵany úshin Appaq Aı Rysary vıse-korolge tapqyr da utqyr sózben alǵys aıtty; Don Kıhot ta vıse-korolge osyndaı jyly lebiz bildirdi, sodan soń ózin aspandaǵy qudiretti kúshterdiń, sol sıaqty Dýlsıneıanyń qamqorlyǵyna (qandaı aıqastyń bolsyn aldyndaǵy daǵdyly ádetinshe) bútindeı tabystaǵan Don Kıhot shamaly ekpin aldy, óıtkeni qarsylasynyń qarqyn alǵanyn baıqaǵan-dy; budan keıin rysarlar kerneı dybysyn da, aıqas bastalǵanyn bildiretin basqa belgini de kútpeı-aq, atynyń basyn bir mezgilde buryp alyp, bir-birine qaraı kósilte shapty, biraq Appaq Aı Rysarynyń sáıgúligi alymdyraq bop shyqty da, aralaryndaǵy qashyqtyqtyń úshten eki bólegin á degenshe artta qaldyryp úlgerdi, sol arada Appaq Aı Rysary naıza jumsap jatpaı-aq (onysyn ol, shamasy, ádeıi joǵary kóterip alsa kerek), Don Kıhotqa atynyń bar ekpinimen qoıyp kep ketti: Don Kıhot Rosınantymen qosa jerge jalp ete tústi. Appaq Aı Rysary zamatta onyń janynan tabyla ketip, bet búrkeýishine naızasyn tóndirgen kúıi:

— Jeńildińiz, rysar, eger jekpe-jegimizdiń shartyn oryndamasańyz — ólesiz! — dedi.

Ońbaı qulaǵannyń saldarynan tula boıy túgel qan qaqsap, eseńgirep qalǵan Don Kıhot quddy bir jer astynan shyqqandaı qaljyraǵan qumyǵyńqy únmen bylaı dedi:

— Dýlsıneıa Tobosskaıa — álemdegi eń ádemi áıel, al men dúnıedegi eń baqytsyz rysarmyn, biraq meniń dármensizdigim bul aqıqatqa esh kúmán keltirmeýge tıis. Túıre naızańmen, rysar, aıyr meni ómirden, óıtkeni ar-namysymnan aıyryp ta úlgerdiń.

— Joq, túıremeımin, — dep málim etti Appaq Aı Rysary, — senora Dýlsıneıa Tobosskaıa sulýlyǵynyń dańqy sol qalpynda álemdi sharlap júre bersin. Maǵan qadirmendi Don Kıhottyń, aıqas aldynda sharttasqanymyzdaı, bir jyl boıy, qysqasy, ózim arnaıy ruqsat etkenge deıin, óz ata qonysynda bolatyny da jetip jatyr.

Vıse-korol de, don Antono da, sol arada turǵan basqa adamdar da muny óz qulaǵymen estidi, sondaı-aq olar Don Kıhottyń oǵan qaıtarǵan jaýabyn da estigen: al Don Kıhot bolsa, ózinen Dýlsıneıanyń namysyn qorlaıtyn esh nárse talap etilmeýi sebepti jáne adal da aq nıetti rysar bolǵandyqtan, qalǵan sharttyń bárin oryndaýǵa daıyn ekenin málim etken edi. Osy ýaǵdany estigennen keıin Appaq Aı Rysary atynyń basyn burdy da, vıse-korolge bas ıip qurmet kórsetken soń tekirekteı jelip qalaǵa qaraı tartyp ketti.

Vıse-korol don Antonoǵa onyń sońynan erip barýǵa, qaıtken kúnde de kim ekenin bilip alýǵa tapsyrma berdi. Don Kıhotty bári jumylyp ornynan turǵyzdy, búrkeýishin kótergen kezde betin ter basyp, qup-qý bop ketkeni kózge shalyndy. Al Rosınant jaǵdaıynyń múshkildigi sonsha, áli de bolsa tyrp ete almaı tyraıyp jatqan-dy. Qatty qaıǵyryp, qapalanǵan Sancho ne derin de, ne isterin de bilmedi; kóz aldynda ótip jatqan jaıdyń bári oǵan beıne bir kórgen tústeı, jyn-jybyrdyń aralasýymen bolǵan isteı áser berdi. Sanchonyń kóz aldynda qojaıyny jeńilgenin moıyndady jáne tutas bir jyl boıy qolyna qarý ustamaýǵa mindettendi; Sanchoǵa Don Kıhottyń eren erlikteriniń dańqy bojyrap, Don Kıhottyń taıaýdaǵy ýádelerine baılanysty qaıta jandana bastaǵan úmit-armany jel jelpigen tútin sekildi seıilip bara jatqandaı sezildi. Ol Rosınanttyń súıegi synǵan joq pa eken dep qoryqty, sondaı-aq qojasy aýyshtyqtan qulantaza arylyp ketti me dep te qaýiptendi (al, shyndyǵynda, bul aıtyp jetkizgisiz qýanysh bolmas pa edi!). Aqyr sońynda Don Kıhotty qalaǵa zembilmen áketýge týra keldi: zembil munda qaladan vıse-koroldiń buıryǵy boıynsha jetkizilgen-di; vıse-korol onyń sońynan ilesti, óıtkeni Don Kıhotqa aıaýsyz zábir kórsetken Appaq Aı Rysary degenniń kim ekenin bilýge yntyq bop qalǵan.

LXÚ taraý

Bul taraýda Appaq Aı Rysary degenniń kim ekendigi habarlanady jáne don Gregorony qutqarý jaıynda, sondaı-aq basqa da oqıǵalar jóninde áńgimelenedi.

Don Antono Moreno Appaq Aı Rysarynyń artynan júrip otyrdy, rysar qashan qaladaǵy kóp meımanhananyń birine enip qarasyn batyrǵansha balalar da topyrlap sońynan erdi, ádilin aıtqanda, sońyna tústi. Rysarmen tanysýdy murat tutqan don Antono da meımanhanaǵa kirdi; rysardy malaıy qarsy alyp, saýyt-saımanyn sheshýge kómektespek boldy; rysar zalǵa qaraı ótti, bul neǵylǵan adam ekenin bilmekke qumartqan don Antono da ilese kirdi. Kavaleronyń ózinen qalmaı qoıǵanyn kórgen Appaq Aı Rysary oǵan bylaı dep til qatty:

— Baıqaýymsha, senor, meniń kim ekenimdi bilýge kelgen sekildisiz, jasyryp-jabatyn dáneńem joq, sondyqtan, malaıym saýyt-saımanymdy sheship jatqan kezde sizge bárin búkpesiz baıandap bereıin. Bilip qoıǵanyńyz artyq etpes, senor, men bakalavr Samson Karrasko degen bolam, Lamanchalyq Don Kıhottyń selolasymyn; onyń aqyldan jańylýy men esi kemdigi barlyq tanys-bilisiniń aıaýshylyǵyn týǵyzyp júr, buǵan ásirese qatty alań bildirýshiler arasynda men de barmyn. Onyń saýyǵyp ketýiniń kepili — jan tynyshtyǵy, týǵan jerinde, óz shańyraǵynda mamyrajaı turmys keshý degen tujyrymǵa kelgendikten, elge qaıtýǵa ony qalaı májbúr etýdiń amalyn oılap tapqam; sóıtip, budan úsh aı buryn kezbe rysardyń kıimin kıip jáne Aına Rysary degen laqap atty jamylyp, ony jolda ketip bara jatqan jerinen jolyqtyrǵam; onymen aıqasqa túsýge jáne záredeı zıan keltirmeı jeńýge nıettengem, sonymen birge, jeńilgen adam jeńgenniń yqtıaryna baǵynady degen shartpen aıqaspaqshy bolǵam, sóıtip odan týǵan selosyna qaıtyp oralýyn jáne bir jyl boıy eshqaıda attap shyqpaýyn talap etpekshi em (sebebi, ony áý bastan-aq jeńilgen adamǵa sanaǵam), osy ýaqyttyń ishinde ol saýyǵyp keter dep oılaǵam; alaıda taǵdyr basqasha uıǵardy, ıaǵnı men jeńgen joqpyn, ol jeńdi — meni erden aýnatyp tastady, sonyń saldarynan oılaǵan isim oryndalmaı qaldy; ol ármen qaraı asty, al men, jeńilis tapqan, masqara bolǵan, attan qulaýdyń saldarynan máńgirip qalǵan beıbaq, — aıta keterligi, munyń nátıjesinde mert bolýym da múmkin edi, — úıime qaıttym, áıtse de ony qaıtadan taýyp alýǵa jáne jeńýge degen qushtarlyǵym sýyǵan joq, aqyry sony búgin kóz aldyńyzda oryndap ta shyqtym. Ol kezbe rysarlyq qaǵıdalaryn qatań saqtaıtyndyqtan, bergen sertinen aınymaýdy kózdep, talabymdy buljytpaı oryndary anyq. Mine, senor, bary osy ǵana, buǵan qosar basqa eshteńem joq; sizden ótinerim: meni ustap bermeńiz, Don Kıhotqa kim ekenimdi aıtyp qoıyp júrmeńiz, óıtseńiz rysarlyq qısynsyz sandyraqqa qatysy joq nárseler jaıyna kelgende kemel pikir aıta alatyn adamnyń aqyl-esin qaıtarý jónindegi izgi nıetim iske aspaı qalady.

— Ah, senor! — dep daýystap jiberdi don Antono. — Dúnıedegi eń kúlkili esalańdy aqylǵa keltirmek áreketińizben kúlli álemge osynsha zor qıanat jasaǵaly turǵanyńyzdy bir qudaıdyń ózi keshirsin! Apyraı, senor, Don-Kıhottyq esi bútindikten keletin paıda onyń esalańdyǵy ákeletin raqat-qyzyqpen áste shendese almaıtynyn túsinbeıtin bolǵanyńyz ba? Deı turǵanmen, senor bakalavr, mynadaı aýyr syrqatqa shaldyqqan adamnyń aqyl-esin qaıta oraltýǵa, menińshe, qandaı amal-aılańyz da kómektese almaıdy. Árıne, bulaı deý jaramsyz-aq nárse, biraq óz basym Don Kıhottyń sol baıaǵy keńkeles kúıinde qala bergenin qalar edim, sebebi ol saýyǵyp ketse, biz tek onyń ǵana emes, sonymen birge atqosshysy Sancho Pansanyń da kúlkili is-áreketinen máńgilik kóz jazamyz, al, shynyn aıtqanda, bul ekeýiniń qaı-qaısysy bolsyn qandaı qapaly jandy da kóńildendire alady. Áıtse de, bári ishimde qalady, Don Kıhotqa da eshteńe aıtpaımyn, — osynaý kúlli áýreshiligińizden, senor Karrasko, eshteńe ónbeıtini jaıyndaǵy dolbarym durys bop shyǵar ma eken, soǵan kóz jetkizý úshin aqyryn kútem.

Karrasko buǵan jaýap retinde, isiniń ońǵarylyp kele jatqanyna kúmáni joqtyǵyn jáne oıdaǵydaı aıaqtalaryna senimdi ekenin aıtty. Don Antono qyzmet kórsetýge qashan da ázir ekenin málim etti, budan soń olar qosh aıtysty da, malaıyna saýyt-saımanyn qashyrǵa artýǵa ámir etken Samson Karrasko odan ári bir mınýtteı de kidirmeı, Don Kıhotpen aıqasqa mingen atyna otyryp, qaladan shyǵyp ketti; sóıtip, ol eline kelip jetti, aıta keterligi, jolda oǵan osynaý meılinshe shynshyl hıkaıa betterinde atap ótýge turarlyq eshqandaı kóldeneń oqıǵa kezikken joq. Karraskonyń aıtqandaryn don Antono vıse-korolge túgin qaldyrmaı baıandap berdi, vıse-korol bul áńgimege onsha qýana qoımady, óıtkeni Don Kıhottyń áreketten tyıylýy esalańdyǵy jaıynan málimet alýǵa múmkindigi bar jandardy kóp qyzyqtan qur qaldyrady dep shamalaıtyn.

Álsiregen, qamkóńil, qapaly, qalyń oıǵa shomǵan Don Kıhot alty kún boıy tósek tartyp jatty, osy ýaqyttyń ishinde óne boıy tek ózi jeńilis tapqan jekpe-jek jaıynda ǵana oı keshýmen boldy. Sancho ony qolynan kelgeninshe jubatyp baqty, sóıtip, sóz arasynda, oǵan bylaı dedi:

— Nalymańyz, marhabatty myrzam! Kóńildi bolýǵa tyrysyp baǵyńyz jáne attan jyǵylǵanda bir jerińizdi jaraqattap almaǵanyńyzǵa qudaıǵa shúkirshilik etińiz. Qaı jerde asatsa, sol jerde qaqsatatyny belgili ǵoı, sol sıaqty búgin myrǵamǵa batyp júrseń, erteń árkimge kózińdi satyp júrýiń de múmkin, endeshe emshi degenderge túkirgenińiz bar ma, sebebi sizdiń syrqatyńyzǵa eshqandaı emshi qajet emes, odan da úıge qaıtaıyq, jat ólkeler men beıtanys jerlerden shytyrman oqıǵa izdegendi doǵaraıyq. Oılap qarasaq, bul iste men kóbirek zardap shegippin, alaıda, shyndyǵyna kelgende, siz kóbirek taıaq jedińiz. Gýbernatorlyǵymnan ketkende endi qaıtyp gýbernatorlyq etpespin degem, esesine graf bolsam degen armannan qol úzbegem, biraq endi bul arman oryndalmaıdy, sebebi siz rysarlyq saladan ketip barasyz, demek, eshqashan koról bola almaısyz: endeshe, bul meniń de úmitimniń úzilgeni emes pe.

— Qoısańshy, Sancho! Qamaǵym men qamashaý tirligim bir jyldan artyqqa sozylmaıtynyn óziń de jaqsy bilesiń ǵoı, odan soń qadirmendi kásibime qaıta oralam da, qaıtsem de bir koróldikti ózime qaratyp alam, al seni graf atandyram.

— Sátti kúnde góı-góıle, sátsiz kúnde sóıleme, — dep qulaqqaǵys etti Sancho. — Sondaı-aq, jaman birdeńege jarmasqansha, jaqsy birdeńe jaıynda armandaǵan artyq, degen sózdi de jıi estıtinmin.

Osy áńgimeniń ústine don Antono kelip kirdi de, asa bir qýanyshty júzben bylaı dep daýystaı sóıledi:

— Qýanyshty habar, senor Don Kıhot! Don Gregoro men ony alyp qaıtýǵa ketken álgi dinnen bezgen aılaqqa kelip kirdi! Aıtpaqshy, qaıdaǵy aılaq, olardy qazir vıse-korol qabyldap jatyr, endi qazir meniń úıime kelýge tıis.

Don Kıhot kóńildenip qaldy.

— Shynymdy aıtsam, — dedi ol, — bul sapar sátsiz aıaqtalǵanda men oǵan qýanbasam qaıǵyrmas edim, sebebi ondaı jaǵdaıda Berberıaǵa meniń attanýyma týra keler edi, al onda barǵan soń bilegimniń qýatymen tek jalǵyz don Gregorony ǵana emes, Berberıada tutqynda júrgen barsha hrıstıandy tutqynnan bosatyp alar em... Biraq, men beıbaq ne ottap otyrmyn? Jeńilis tapqan men emes pe em? Jer qushyp qalǵan men emes pe em? Jyl boıy qarý ustamaýǵa májbúr etilgen joqpyn ba? Endeshe, ýáde berý meniń ne teńim? Endi maǵan semser ustaǵannan góri taıaq ustaý kóbirek úılesetin bolsa, maqtanar nem qaldy?

— Já, jeter sizge, senor! — dedi Sancho. — Qoı, qorazym, úıdeme, tilińe shyqqyr túıneme, deıdi mundaıda, sondaı-aq, dúnıe — kezek, degen sóz de bar, ana bir urys-qaǵys, aıtys-tartysqa bola túńilip-tunjyraýdyń qajeti joq, sebebi búgin jatyp qalǵan adam erteń qaıta bas kóteredi, eger tek ózi tósekten turǵysy kelmeı júrmese, — ıaǵnı, kúderi úzilip, jańa aıqasqa júregi daýalamaı júrmese, degenim ǵoı. Al sizdiń, taqsyr, don Gregoromen júzdesý úshin qazir endi turýyńyzǵa týra keledi: úıdiń ishinde abyr-sabyr bastalyp jatyr, shamasy, ol kelip te qalǵan shyǵar.

Aıtqandaı-aq, dinnen bezgen ekeýi vıse-korolge jolyǵyp, baryp qaıtqan sapary jaıynda baıandap bergennen keıin, Ana Felıspen tezirek júzdesýge yntyq bolǵan don Gregoro dinnen bezgendi ertip Antononyń úıine jetýge asyqqan-dy; Aljırden don Gregoro áıel kıimimen shyqqan, alaıda jolda ózimen birge qaıtyp kele jatqan burynǵy tutqynmen kıim aýystyrǵan, — aıta keterligi, qandaı kıim kıse de jurt oǵan eriksizden eriksiz tańdana, suqtana qarap qalatyn ári qurmetteıtin, óıtkeni keremet kelbetti edi, al túrine qarap on jeti - on segizde deýge bolatyn. Rıkote qyzymen ekeýi onyń aldynan shyqty, ákesi — kóńili bosap kemseńdep turdy, qyzy — ádepten attamaý maqsatynda syrttaı barynsha sabyrly boldy. Don Gregoro men Ana Felıs kórgen boıda qushaqtasa ketken joq, óıtkeni shynaıy sezim kúıip-janyp lapyldaǵandy jón kórmeıdi. Don Gregoronyń kelbettiligi men Ana Felıstiń ádemiliginiń qup jarasýy sol araǵa jıylǵan qaýymdy qaıran qaldyrdy. Eki ǵashyqtyń bir-birine lám dep til qatpaýy jan syrlaryn aıtpaı-aq áıgilep, qýanyshty da beıkúná arman-oılaryn aýyzdan shyqqan sóz emes, kóz janary pash etip turǵan. Dinnen bezgen don Gregorony azat etý úshin qandaı aılakerlik amal qoldanǵanyn áńgimelep berdi; don Gregoro bolsa, óz tarapynan, áıelder arasynda turǵan kezinde qandaı qaterge bas baılaǵanyn baıan etti, — egjeı-tegjeıine barmaı, qysqasha túrde ǵana aıtty, erte eseıip, aqyl toqtatqandyǵy osynyń ózinen-aq anyq baıqalǵan-dy. Odan soń Rıkote dinnen bezgenmen jáne eskekshilermen esep aıyrysyp, olarǵa meılinshe jomarttyqpen syıaqy tóledi. Dinnen bezgen shirkeýmen qaıta tabysty, shirkeý aıasyna qaıta oralyp, kúnádan arylý men epıtımádan ótken soń, onyń azǵyn da aramza múshesi ataǵynan qutylyp, qaıtadan saý-sálemet ári pák-taza múshesine aınaldy.

Eki kúnnen keıin vıse-korol don Antonomen birge Ana Felıs pen ákesiniń Ispanıada qalýy úshin ne isteýge bolatyny jaıynda keńes qurdy; vıse-korol de, don Antono da hrıstıandyqqa osynsha shyn peıilimen berilgen qyz ben onyń, shamasy, dál sondaı pıǵyldaǵy izgi nıetti ákesiniń osynda qalǵanynan eshkimge eshqandaı zıan kelmeıdi, degen oıda bolatyn. Don Antono bir sharýasyna baılanysty astanaǵa barmaqshy ekenin aıtyp, sol jerde ózinshe áreket jasap kórýge yqylas bildirdi, sóz arasynda, joǵary laýazymdy adamdardyń kómegi men tartý-taralǵynyń arqasynda astanada kóp nársege qol jetkizýge bolatynyn qulaqqaǵys etti.

— Joǵa, bizge qatysty jaǵdaıda joǵary laýazymdy adamdar da, sol sıaqty tartý-taralǵy da dármensiz, — dedi osy áńgimege qatysyp otyrǵan Rıkote. — Joǵary mártebeli aǵzam bizdi qýyp shyǵý mindetin júktegen qadirmendi don Bernardıno de Velaskoǵa, Salasar grafyna, jalynyp-jalbaryný da, ýáde de, syılyq ta, adamnyń qaıǵy-qasireti de áser etpeıdi. Ádette ol meıirimdilik pen ádilettilik turǵysynan áreket etedi, alaıda halqymyzdyń táni aýrýǵa shaldyǵyp, irip-shirip bara jatqanyn kórgennen keıin oǵan jumsartatyn maı jaǵyp áýre bolmaı, otqa qyzdyrylǵan temirmen qaryp jatyr. Mine, óziniń áleýetti ıyǵyna artylǵan aýyr da kúrdeli mindetti ol osylaısha parasattylyq, aldy-artyn baıqaǵyshtyq jáne yntalylyq tanyta otyryp, sonymen birge úreı týdyra otyryp atqarý ústinde, osy sebepti bizdiń yqylas-yntamyz, aıla-sharǵymyz ben qýlyq-sumdyǵymyz onyń kózin aldaı almaıdy, onyń kózi naǵyz Argýstyń kózi, eshqaısymyzdyń osynda qalyp qoımaýymyz, jasyrynyp qalmaýymyz úshin, sóıtip topyraq astyna tyǵylǵan tamyrdaı qaıta japyraq jaıyp, qazirgi kezde túgeldeı tazarǵan, bizdiń qaýym tóndirgen qaterden qazirgi kezde tolyq qutylǵan Ispanıada ýly jemisterin qaıta taratpas úshin bul kózder qas-qaǵym sátke de jumylmaıdy. Dańqty Úshinshi Fılıpp ıgilikti isti qolǵa aldy jáne ony oryndaýdy don Bernardıno de Velasko syndy adamǵa júkteý arqyly keremet kóregendik jasady!

— Qalaı bolǵanda da, áıteýir qolymnan kelgenshe árekettenip baǵam, qalǵanyn kóre jatarmyz, — dep málim etti don Antono. — Don Gregoro menimen birge júrsin, ata-anasyn qýantsyn, munyń habar-osharsyz ǵaıyp bolýy olarǵa az qaıǵy ákelmegen shyǵar; Ana Felıs meniń zaıybymnyń qasynda, ne monastyrda bola turar, al endi meıirban Rıkotege kelsek, ana jaqtaǵy áreketimnen bir nátıje shyqqansha, ony senor vıse-korol panalata turýǵa rızalyq bildirer dep oılaımyn.

Vıse-korol don Antono usynystarynyń bárimen túgel kelisti, alaıda don Gregoro olardyń osyndaı sheshim qabyldaǵanyn estip, doná Ana Felısti qaldyryp, jalǵyz kete almaıtynyn aıtyp azar da bezer boldy, biraq sońynan, ata-anasymen kóriskennen keıin, dereý doná Anaǵa qaıtyp oralatyn bop, qolqaǵa kóndi. Ana Felıs don Antono áıeliniń qasynda qaldy, al Rıkote vıse-koroldiń úıine ornalasty.

Sóıtip, don Antononyń saparǵa attanar kúni de keldi; al Don Kıhot pen Sancho bolsa, tek eki kúnnen keıin ǵana jolǵa shyqty, sebebi attan qulaý zardabynan Don Kıhot áli tolyq aıyǵa qoımaǵan. Don Gregoro Ana Felıspen qoshtasqan shaqtaǵy jylap-syqtaýdyń shetindigi sheksiz boldy, eńirep jylaý men kúńirene kúrsiný qulaq tundyrdy. Rıkote don Gregoroǵa keregi bop qalar dep myń eskýdo usynǵan, biraq anaý odan bas tartyp, astanaǵa barǵan soń qaıtaryp berýge ýáde etip don Antonodan qaryzǵa bar-joǵy bes eskýdo surap aldy. Aqyry bul ekeýi júrip ketti, odan soń, álginde aıtylǵandaı, Don Kıhot pen Sancho jolǵa shyqty: ústine jol kıimin kıgen Don Kıhot — qarý-jaraqsyz edi, al Sancho — jaıaý bolatyn, sebebi esekke saýyt-saıman artylǵan-dy.

LXÚİ taraý

Munda oqyrman oqyǵanda, al tyńdarman tyńdaǵanda málim bolatyn jaılar baıandalady.

Barselonadan attanyp bara jatqan Don Kıhot attan qulaǵan jerine kóz kidirtip, bylaı dep daýystap jiberdi:

— Osy jerde Troıa boldy! Osy jerde qoıan júrektigim emes, taqsiretim abyroı-dańqymdy tárk etti, osy jerde Fortýna maǵan qanshalyqty qubylmaly ekenin kórsetti, osy jerde eren erlikterim qadirin joǵaltty, toq eterin aıtqanda, osy jerde baqytymnyń juldyzy sóndi, endi ol eshqashan qaıta jarqyramaıdy!

Muny estigen Sancho bylaı dedi:

— Aıbyndy júrekterge, marhabatty myrzam, joly ońǵarylǵan shaqta asyp-tasyp qýanǵan, joly bolmaǵan shaqta meılinshe tózimdi bolǵan jarasady jáne muny óz basymnan bilem: gýbernator atanǵan kezimde keremet kóńildi bolǵam, endi qazir jaı ánsheıin jaıaý atqosshyǵa aınalǵanymda da qaıǵy shegip kele jatqam joq, sebebi, estýimshe, Fortýna degenniń ózi — masqumar ári bálequmar qatyn kórinedi, oǵan qosa, ony soqyr desedi: ne istep, ne qoıǵanyn kórmeıdi eken, kimdi kókke kóterip, kimdi taqyrǵa otyrǵyzǵanyn bilmeıdi eken.

— Sen óziń ájeptáýir fılosofsyń, — dedi Don Kıhot, — oı-pikirleriń óte oryndy, kimnen úırenip alǵanyńdy qaıdam. Degenmen, aıtyp qoıǵanym artyq bolmas dep oılaımyn, dúnıede Fortýna deıtin atymen joq, al ómirde ózimiz kýá bop júrgen oń nemese teris isterdi alsaq, bular kezdeısoq túrde emes, aspannyń aıryqsha pármeni boıynsha týyndap jatady: “Árkim óz baqytynyń ustasy” degen barshaǵa málim naqyl osydan shyqqan. Men de óz baqytymnyń ustasy bolǵam, biraq tıisti dárejede parasattylyq kórsete almadym, meni ópiremdik qurtty: óıtkeni, kóterem Rosınantym Appaq Aı Rysarynyń áıdik te áleýetti atyna shydas bere almaıtynyn túsinýge tıis edim ǵoı. Bir sózben aıtqanda, men táýekel ettim, júreksinip, jaltaqtamadym, áıtse de meni attan túsirip ketti, alaıda ar-namystan aırylǵanymmen, esesine, sertime adaldyǵymnan kórinis beretin izgi qasıetimnen aırylǵam joq jáne aırylýǵa tıis te emes edim. Batyl da ójet, jaýjúrek kezbe rysar shaǵymda shyn máninde kim ekenimdi qaırat-kúshimmen, erlikterimmen dáleldep bergem, endi mine, qarapaıym ıdalgoǵa aınalǵan shaǵymda, men ýádemdi oryndap shyǵam jáne sol arqyly aıtqan sózde tura biletin adam ekenimdi dáleldep berem. Sonymen, endi tart alǵa, dostym Sancho: bul synaq jylyn biz úıde ótkizemiz, qamaqta jatyp kúsh jınaımyz, sosyn ómirbaqı umytylmas, eshqashan esten ketpes áskerı qareketimizdi qaıtadan qolǵa alamyz.

— Senor! — dedi Sancho. — Jaıaý salpaqtaǵan onsha jaǵymdy nárse emes jáne alysqa jaıaý sapar shegýge de onsha yntaly bop kele jatqam joq. Qanekı, saýyt-saımandardy qaraqshy ornyna aǵashqa asyp qoıaıyq, sur jorǵamnyń ústine jaıǵassam, aıaǵym jerge tımeıtin bolsa, ózińiz, taqsyr, talap etken jáne belgilep bergen qandaı jyraq saparǵa da tarta berýimizge bolady, al, biraq, alys qıyrlarǵa jaıaý-jalpylap jol shegý men úshin múldem múmkin emes nárse.

— Mynaýyń óte oryndy áńgime eken, — dedi Don Kıhot, — saýyt-saımanymdy áskerı olja retinde ilip qoıaıyq, al astyna nemese janyna bir jerge aǵashtyń qabyǵyna Rolandtyń saýyt-saımannan turatyn oljasyna arnalǵan sózdi jazyp qoıaıyq:

Rolandty aıqasta jeńe alǵandar

Oljaǵa mynaý kenelýge qaqy bar.

— Qandaı ǵajap, — dedi Sancho, — eger Rosınanttyń jolda qajeti bolmasa, ony da ilip qoıǵan jón bolar edi.

— Joq, — dedi Don Kıhot, — Rosınantty da, saýyt-saımanymdy da ilýdiń qajeti joq, áıtpese men jaıynda jurt: “Adal qyzmetine aıtqan alǵysy osy ma?” deıtin bolady.

— Munyńyz kóńilge qonady, taqsyr, — dep qoshtaı ketti ony Sancho. — Esektiń kinásin erden kórýge bolmaıdy, desedi aqyldy adamdar, bolǵan iske kináli ózińiz ǵana, sondyqtan jazalasańyz ózińizdi jazalańyz, óshińizdi qıraǵan ári qan japqan saýyt-saımannan da, qoıdan jýas Rosınanttan da almańyz, meniń náýetek aıaǵymdy da aıańyz, shamasy jetetin jerden aryǵa súıretilýdi odan talap etpeńiz.

Olardyń bul kúni, sol sıaqty odan keıingi tórt kúni de, osyndaı áńgime-suqbatpen ótti, bul ýaqyt ishinde olardy jolda eshteńe kidirtken joq, al besinshi kúni bir eldi mekenniń shetine ilikken olar bekettiń janynda kóp adamnyń topyrlasyp turǵanyn kórdi: bular merekege baılanysty kóńil kóterip júrgen áleýmet edi. Don Kıhot tobyrǵa taıanǵanda sharýalardyń biri daýysyn kóterip bylaı dedi:

— Myna eki senor osy qazir ǵana keldi, mundaǵy eshkimdi tanymaıdy, daýymyzdy osy ekeýiniń bireýi sheship bersin de.

— Men daıynmyn, — dedi Don Kıhot, — qolymnan kelgenshe ádil tórelik jasaıyn, tek áýeli daý-shardyń mán-jaıyna qanyǵaıyn.

— Áńgimeniń mánisi mynadaı, jolaýshy myrza, — dedi sharýa, — bizdiń bir selolasymyz, — ol ózi óte semiz, salmaǵy on bir arroba tartady, — kórshisin jaıaý jarysqa shaqyrdy, al onyń salmaǵy bar-joǵy bes-aq arroba. Sharty boıynsha, ekeýi bip-birdeı júkpen júz qadam qashyqtyqqa júgirýge tıis. Jarysqa shaqyrýshydan júkti qalaı teńestirýge bolady dep suraǵanda, anaý: bes arroba tartatyn jarysker alty arroba temir arqalap alsyn, deıtin kórinedi. Sonda semiz ben aryqtyń salmaǵy teńesedi: ol da, bul da on bir arroba tartatyn bolady, depti.

— Joq, olaı bolmaıdy, — dep Don Kıhot jaýap qatyp úlgergenshe sózge Sancho qystyryldy. — Taıaýda ǵana gýbernator ári sot bolǵanym barshaǵa málim, endeshe senderdiń daýyńa men bılik aıtyp, úkim shyǵarýǵa tıispin.

— Olaı bolsa, tipti jaqsy, dostym Sancho, aıta ber bıligińdi, — dedi Don Kıhot, — qazir meniń birdeńemen aınalysarlyq halym joq, oıym onǵa bólinip, basym myń-dyń bop tur.

Ruqsat alǵan Sancho sharýalarǵa qarap sóılep ketti, al analar munyń úkimin estimekke ony aınala qorshap alyp, ańqıa tyńdap qaldy.

— Aǵaıyndar! Semizdiń qoıyp otyrǵan shartynda eshqandaı qısyn joq jáne ádildikten de múldem aýlaq; ejelden qalyptasqan jáne barsha jurtqa málim ereje boıynsha, jekpe-jekke shaqyrylǵan adamnyń qarý túrin tańdaýǵa qaqy bar, endeshe, semizdiń kópe-kórineý ózine jeńildik beretin, aryqtyń jeńiske jetýine bóget jasaıtyn qarý túrin tańdaýyna jol bermeý kerek. Senderge aıtarym mynaý: aryqty jarysqa shaqyrǵan semiz óz denesiniń kez-kelgen jerinen, qaı jerine kóńili soqsa sol aradan, óz etin ózi kesip, tazartyp, qyrnap, qysqartyp, alty arroba etti azaıtsyn, odan soń onda bar-joǵy bes arroba ǵana salmaq qalady, sóıtip ol qarsylasymen teńesip, onymen bip-birdeı bop shyǵa keledi: sebebi qarsylasy da dál sonsha tartady ǵoı, — mine, sóıtip ekeýi teń jaǵdaıǵa jetken soń, meıli júgire bersin.

— Áı, qatyrdyń-aý, qara basqyr! — dep daýystap jiberdi bir sharýa Sanchonyń úkimin estip. — Myna senor áýlıe sıaqty sóz saptaıdy eken ózi, daý-sharǵa kez-kelgen kanonıkten kem bılik aıtpaıdy eken! Biraq, másele basqada: semizdiń óz boıynan alty arroba túgil bir ýnsıa da et kespeıtinine kepildik berýge barmyn.

— Múldem júgirmeı-aq qoısyn da olar, — dedi ekinshi bireý, — aryqqa bosqa zoryǵyp, semizge ózin-ózi párshalap ne basyna kún týypty, — odan da, qane, kepildiktiń jartysyna sharap alaıyq, myna senorlardy bir jaqsy tavernaǵa shaqyraıyq, sonymen áńgime támam.

— Kópten-kóp raqmet sizderge, senorlar, — dedi Don Kıhot, — men qas qaǵym sátke de kidire almaıyn dep turmyn: kóńilsiz oılar men qaıǵyly oqıǵalar sypaıygershilik saqtaýyma jol bermeı, asyqtyryp tur.

Osyny aıtyp, Rosınantqa shporyn qadaǵan ol ármen qaraı asty, al sharýalar onyń kózge uryp turǵan syrt pishinine de, malaıynyń parasat-paıymyna da tańyrqanbaı qala almady; aıta keter nárse, olar Sanchony shynymen-aq malaı dep qalǵan. Sol arada bireýi bylaı dedi:

— Malaıy osyndaı suńǵyla bolsa, qojaıyny qandaı bolǵany! Eger olar Salamankaǵa oqýǵa bara jatsa, keıin bulardyń astanalyq alkald bop shyǵa keletinine kepildik berýge barmyn. Oqı ber, oqı ber — keregi tek osy ǵana, qalǵany bos sandyraq; árıne, oǵan qosa, ózińe bireýdiń qamqorlyq jasaǵany jáne jolyń ońǵarylǵany da kerek-aq: sóıtseń, kúnderdiń kúninde qolyńa jezl ustap shyǵa kelesiń, tipti basyńa mıtra kıýiń de múmkin.

Bul túndi myrzasy men malaıy jazyq dalada, jel ótinde, ashyq aspan astynda ótkizdi, al erteńinde óz baǵyttarymen ketip bara jatqan bular qarsy aldarynan ıyǵyna dorba ilgen, qolyna jaıaý hat tasýshynyń mindetti jaraǵy — álde sholaq naıza, álde qysqa sapty súńgi ustaǵan bir adamnyń kele jatqanyn kórdi; Don Kıhotqa jaqyndaı bergen ol adymyn oqys tezdete tústi de, oǵan júgire basyp jetken boıy oń jaq sanynan súıip aldy, óıtkeni odan joǵaryǵa boıy jetpegen edi, sodan soń shekten tys qýanyshqa kenelgendeı keıipte bylaı dep daýystap jiberdi:

— Ah, senor Lamanchalyq Don Kıhot! Jazǵy saraıyna sizdiń qaıtyp kele jatqanyńyzdy bilse gersog, meniń qojaıynym, qandaı keremet qýanar edi deseńizshi! Óıtkeni, senora gersogıná ekeýi áli sonda turyp jatyr ǵoı.

— Sizdi tanymaı turmyn, baýyrym, — dep málim etti Don Kıhot, — kim ekenińizdi ózińiz aıtyp bermeıinshe báribir tanı qoımaımyn.

— Senor Don Kıhot! — dep jaýap qatty shabarman. — Men Tosılospyn, gersogtyń, qojaıynymnyń, malaıymyn, tap sol, ana joly doná Rodrıgestiń qyzyna úılený úshin ózińizben jekpe-jek aıqastan bas tartqan jigitpin.

— Qudaı sheber-aı, ne deýge bolar! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Apyraı, siz sıqyrshylar, aram nıet jaýlarym, meni jeńimpaz ataǵynan aıyrý úshin, ózińiz aıtqandaı, malaıǵa aınaldyryp jibergen tap sol adambysyz?

— Já, neǵylasyz ondaı áńgimeni, qadirmendi senor, — dedi shabarman. — Ol jerde eshqandaı sıqyrshylyq jasalǵan emes, meniń betimde de eshqandaı ózgeris bolǵan joq: arenaǵa malaı Tosılos kúıimde shyqqam, aına-qatesiz malaı Tosılos qalpymda odan jónimdi taptym. Aıqasqa túspeı-aq úılene salǵym kelgen sebebi qyz maǵan unap qalǵan, alaıda bul oıym oryndalmady: ózińiz qaqpadan shyǵyp úlgermeı jatyp qojaıynym, gersog, aıqas aldynda ózime arnaıy berilgen nusqaýdy oryndamaǵanym úshin maǵan júz shybyq dúre salýǵa ámir etti; sóıtip, bul áńgime bylaı aıaqtaldy: qyz monahıná bop ketti, doná Rodrıges Kastıláǵa qonys aýdardy, al meni qojaıynym Barselonadaǵy vıse-korolge hat aparýǵa attandyryp jiberdi. Al endi shamaly jylylaý bolsa da táýir sharappen tamaq jibitkińiz kelse, mende bir qaýaq kúshti sharap jáne qolma-qol shól shaqyryp, shólirkete qoıatyn tronchondyq sútsirneniń birneshe tilimi bar.

— Usynys qabyl alyndy, — dep málim etti Sancho. — Yrǵalyp-jyrǵalýdyń qajeti joq. Anaý álgi jat jerlik sıqyrshylarǵa qasaqana túrde qane, tartyp jiberelik, meıirban Tosılos!

— Olaı bolsa, Sancho, — dedi Don Kıhot, — dúnıedegi eń arany ashylǵan ashqaraq jáne jer betindegi eń daýasyz delquly tap myna sen bolasyń da shyǵasyń, óıtkeni myna shabarmannyń jadylanǵan jan ekenin, onyń jalǵan Tosılos ekenin túsinýge shamań jetpeı tur. Endeshe, qala ber sonymen, meldektet qarnyńdy, al men aıańmen alǵa tarta berem, keıin qýyp jetersiń.

Tosılos kúlip jiberdi de, qaýaǵyn, sútsirnesin, domalaq etip pisirgen nanyn alyp shyqty, sosyn Sancho ekeýi máz-shat kóńilde kók shópke otyra ketip, dorbadaǵynyń bárin jylan jalaǵandaı etti, sútsirneniń ıisi burqyrap turǵandyqtan tipti hat salynǵan paketti de jalap alysty. Tamaqtanǵan soń Tosılos Sanchoǵa:

— Dostym Sancho, qojaıynyń saý adamǵa uqsamaıdy, ol jyndy bolýǵa tıis, — dedi.

— Aý, tıisiń ne? — dep aıqaılap jiberdi Sancho. — Ol eshkimge eshteńe tıis emes, jurttyń bárimen qolma-qol esep aıyrysady, al tóleıtin tıyn-tebeni — taza esýastyq. Men muny jaqsy bilem, ózine áldeneshe ret aıttym da, biraq odan ne paıda? Al endi qazir ekibastan: óıtkeni, Appaq Aı Rysarynan jeńilis tapqannan keıin naǵyz nágúmanǵa aınaldy ǵoı.

Tosılos munyń qalaı bolǵanyn surady, biraq Sancho qojaıyndy kúttirip qoıýdyń yńǵaısyz ekenin eskertip, muny taǵy bir joly, ózderi áıteýir bir kezdeskende aıtyp bermek boldy. Odan soń kıimi men saqalyna jabysqan qıqymdardy qaǵyp-qaǵyp jiberip ornynan kóterildi; Tosılospen qoshtasyp, sur jorǵasyn tepeńdetip tartyp ketken ol uzamaı-aq aǵash kóleńkesinde tosyp turǵan qojaıynyn kórdi.

LXÚİİ taraý

Don Kıhottyń baqtashy bolýǵa, sóıtip jyldyq merzim ótkenshe mań dalada tirshilik etýge qatysty uıǵarymy jaıynda, sol sıaqty shyn máninde janǵa jaǵymdy da unamdy nárseler jóninde.

Jeńilis tapqanǵa deıin Don Kıhotty alýan oı mazalaıtyn bolsa, kúıreı jeńilgennen keıin ondaı oıdyń qaramy tipten molaıyp ketti. Buryn aıtylyp ótkendeı, ol Sanchony aǵashtyń túbinde tosyp turǵan, al oılary bolsa balǵa úımelegen aradaı qaptap, ońdyrmaı shaǵyp jatqan: bulardyń keıbiri Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtarý jaıyn aınalshyqtasa, ekinshileri amalsyz oqshaýlanýǵa týra kelgen kezdegi tirshiligi jaıyn tóńirektep júrgen. Aqyry Sancho da kelip, Tosılos malaıdyń myrzalyǵyn maqtaı bastady.

— Shynyńmen-aq, álige deıin sony naǵyz malaı dep oılaısyń ba, Sancho? — dep shamdana til qatty Don Kıhot. — Dýlsıneıanyń — sharýa áıelge, Aına Rysarynyń — bakalavr Karraskoǵa aınaldyrylyp jáne ózgertilip jibergenin óz kózińmen kórgenińdi esińnen shyǵaryp alǵansyń ǵoı, shamasy, shyndyǵynda ol da, bul da qyr sońymnan qalmaı júrgen sıqyrshylardyń isi bolatyn. Odan da sen maǵan mynany aıtshy, Tosılos dep atap turǵan adamyńnan Áltısıdoranyń ne istep júrgenin suradyń ba: menen qol úzip qalǵanyna qapalanyp jylap pa eken álde ózim barda migir taptyrmaı mazalaǵan súıispenshilik seziminen birjola sýynyp pa eken?

— Joq, senor, men óz oılarymmen áýre boldym, túkke turǵysyz nárseler jaıynda suraýǵa mursha tappadym, — dep narazylyq bildirdi Sancho. — Apyraı, taqsyr-aı! Dál qazir sizge bireýdiń sezimine, onyń ishinde mahabbat sezimine áýestik bildiretin kez be?

— Áńgime onda emes, Sancho, — dedi Don Kıhot, — mahabbat — bir basqa da, rızashylyq — ekinshi basqa. Rysar selqos bolýy múmkin, biraq ol, túptep kelgende, rızashylyq bildirmeı qala almaıdy. Áltısıdora, menińshe, maǵan ǵashyq bop qalǵan syńaıly: úsh sharshy syılaǵanyn, ketip bara jatqanymda jylaǵanyn jáne uıat degendi bylaı jıyp qoıyp kóptiń kózinshe maǵan qarǵys jaýdyrǵanyn, balaǵattaǵanyn, nazalanǵanyn óziń bilesiń, — munyń bári onyń ózime ketári bolmaǵandyǵynyń belgisi, óıtkeni ǵashyqtardyń ashý-yzasy ádette qarǵys jaýdyrýdan kórinis tabady. Men oǵan úmit ushtyǵyn ustata almadym, oǵan eshqandaı qazyna-baılyq syılaı almadym, óıtkeni óz úmitim tek Dýlsıneıaǵa baǵyshtalǵan, al kezbe rysarlardyń qazyna-baılyǵy — jyn-shaıtannyń qazyna-baılyǵy ispetti aldamshy eles qana, eger Áltısıdorany umytpaı eske alyp júrsem — oǵan bildirer rızashylyǵym sol ǵana bolmaq, alaıda bul, árıne, Dýlsıneıaǵa eshqandaı zıan keltirmeýge tıis; aıtpaqshy, Sancho, sen ońdyrmaı júrsiń, óıtkeni ózińdi-óziń shyqpyrtý men tánińdi (qasqyr jep ketpeıdi-aq eken sonyńdy) jansyzdandyrýdy keıinge qaldyryp kelesiń, shamasy, onyń ana baqytsyz senoranyń ájetine jaraǵansha qurt-qumyrsqaǵa jem bolǵanyn artyq kóresiń-aý deımin.

— Áńgimeniń ashyǵyna kóshsek, senor, — dep sóılep ketti Sancho, — quıryǵyma dúre soǵýdyń jadylanǵannyń jadysyn qaıtarýǵa qandaı qatysy baryn bile almaı júrmin. Óıtkeni, bul “Basyń aýyrsa — tizeńe maı jaq” degenmen birdeı nárse ǵoı. Qalaı bolǵan kúnde de, taqsyr, dúre salýdyń arqasynda jadysy qaıtarylǵan adamdy ózińiz oqyǵan kezbe rysarlar jaıyndaǵy hıkaıalardyń eshqaısysynan keziktirmegenińizge ant ishýge barmyn. Áıtse de, kóńilim soqqan kezde jáne qolaıly jaǵdaı týǵan shaqta ózimdi-ózim shyqpyrtarym anyq.

— Endeshe, iske sát, — dedi Don Kıhot, — hanymyma kómektesý jónindegi paryzyńdy janyńmen sezinýińe jaratqan ıemizdiń járdemi tısin saǵan, óıtkeni meniń malaıym bolýyń sebepti ol seniń de qojaıyn hanymyń ǵoı.

Olar osylaı áńgime-dúken quryp óz baǵyttarymen júrip kele jatty, sóıtip aqyry ana joly ózderin buqalar tóńkerip ketken jerge de jetti. Don Kıhot bul arany birden tanyp, Sanchoǵa bylaı dedi:

— Áne bir kók shalǵynda kóz jaýyn alardaı sándi kıingen baqtashy qyzdar men baqtashy jigitterdi kezdestirgenbiz, olar osy arada baqtashylyq Arkadıany qaıta jańǵyrtyp, qaıta tiriltpek bolǵan, olardyń bul oıy maǵan ári ózindik ereksheligi bar, ári meılinshe parasatty áreket tárizdi kórinedi; qarsy bolmasań, Sancho, solarǵa eliktep biz de, — eń bolmaǵanda, maǵan typ-tynysh tirlik keshý mindettelip turǵan merzimge, — baqtashyǵa aınalsaq qaıter edi. Men qoı satyp alam jáne baqtashylarǵa qajet jaraqty tabam, ózim baqtashy Kıhotıs atanam, al sen baqtashy Pansıno atanasyń, sóıtip biz birese áýelete án salyp, birese áldenege nalyp, taýlardy, toǵaılar men shalǵyndardy kezip júretin bolamyz, bulaqtardyń, móldir jylǵalardyń, arnaly ózenderdiń baldaı sýymen shól qandyramyz. Emender bizge til úıiretin tátti jemisin beredi, tyǵyndyq emenderdiń qýatty dińi bizge sáki bolady, taldar — kóleńkesin, raýshan gúlder — hosh ıisin, shetsiz de sheksiz kók shalǵyn — gúlge oranǵan kilemin tartý etedi, móldir de taza aýa bizdi óz demimen toıyndyrady, aı men juldyzdar tún qarańǵylyǵynyń tynysyn taryltyp, bizge jaryq sebeleıdi, án — jan raqatyn, kóz jasy — qýanysh ákeledi, Apolon bizdi óleń shyǵarýǵa shabyttandyrady, al mahabbat — esimimizdi máńgilik etip, tek bul ǵasyrda emes, bolashaq ǵasyrlarda da dańqymyz dúrildep turatyndaı oı-josparlar týyndaýyna sebepker bolady.

— Olla-billá, osyndaı ómir maǵan óte unaıdy, — dep aǵynan jaryldy Sancho, — tek maǵan ǵana emes, bizdi kórse bul tirlik bakalavr Samson Karraskoǵa da jáne shashtaraz maese Nıkolasqa da unap qalyp, qolma-qol bizge qosylyp, baqtashy bop shyǵa keleri kámil, odan soń, kim biledi, sváshennıktiń ózi de qyzyǵyp keter: ol ózi yrdý-dyrdýdy unatatyn óte saýyqqoı adam ǵoı.

— Oıyń óte oryndy, — dedi Don Kıhot, — bakalavr Samson Karrasko bizdiń baqtashylar qaýymyna kirse, — al onyń kiretinine kúmán joq, — baqtashy Samsonıno nemese baqtashy Karraskon dep atanýyna bolady, al shashtaraz Nıkolas, Boskan qarıamyzdyń Nemoroso atanǵany sekildi, Nıkýloso atana alady. Tek sváshennıkke qandaı esim oılap tabýǵa bolaryn bilmeı turmyn, áıtkenmen, dinı dárejesinen týyndatyp oǵan baqtashy Presvıterıambro degen laqap at berýge bolar. Al endi ózimiz ǵashyq bolatyn baqtashy qyzdarǵa at oılap tabý — ońaıdyń ońaıy, óz hanymymnyń esimi baqtashy qyzǵa da, prınsessaǵa da birdeı laıyqty bolǵandyqtan, maǵan odan góri táýirirek esim izdep álekke túsýdiń qajeti joq, al sen, Sancho, baqtashy qyzyńa qoıatyn esimińdi óziń tańdap al.

— Men ony tek Teresona dep ataıtyn bolam, — dep málim etti Sancho, — bul onyń jýandyǵyna da, shyn atyna da tolyq sáıkes keledi: óıtkeni onyń esimi Teresa ǵoı. Ol az bolsa, ony óleńge qosyp áspetteımin, sol arqyly izgi nıetti adam ekenimdi, bóten shańyraqqa jaltaqtap, izgilikten izgilik tilemeıtinimdi dáleldep berem. Arbaý men azǵyrýǵa ilikpes úshin sváshennıkke baqtashy qyzben áýeıi bolý jaraspaıdy, al bakalavrdyń neǵylam dese de óz erki.

— Qudaı saqtasyn, qandaı ǵajap ǵumyr kesher edik ekeýimiz, dostym Sancho! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Klarnetterdiń, samoralyq volynkalardyń, tambýrınderdiń, dabyldar men ravelderdiń ne túrin tyńdamaspyz deısiń ekeýimiz! Al, eger osynaý alýan túrli aspapqa albogalar úni qosylsa she? Toq eterin aıtqanda, bizde baqtashylyq mýzykalyq aspaptardyń bári derlik bolady.

— Albogalar degen ne? — dep yntyqty Sancho. — Men ondaıdy eshqashan estimeppin jáne ómiri kórmeppin de.

— Albogalar degen, — dep túsindirdi Don Kıhot, — mys shamdalǵa uqsas metal buıymdar; eger olardy bir-birine ursań, ishi keýek jáne bos bolǵandyqtan, belgili bir dybys shyǵarady, ras, muny onsha názik ári áýendi deýge bola qoımas, biraq, jalpy alǵanda, qulaqqa jaǵymdy, volynka men tambýrın sekildi derevnályq qarabaıyr aspaptar dybysyna uqsas. Al albogalar degenniń ózi — ıspan tilindegi bastapqy býyny al bop keletin, mysalǵa almohaza, almorzar, alhombra, alguacil, alhucema, almacen, alcancia jáne basqa da keıbir osyndaı sózder sekildi mavr sózi; tek úsh mavr sózi ǵana ıspan tilinde i árpimen aıaqtalady, ıaǵnı: borcegui, zaquizami jáne maravedi. Al, alheli jáne alfaqui⁴⁷ sózderiniń arab tilinen engendiginde daý joq, óıtkeni al býynymen bastalyp, i árpimen aıaqtalyp tur. Munyń bárin saǵan jaı ánsheıin aıtyp jatyrmyn — albogalar sózine baılanysty esime túsip ketkeni. Al endi ózimizdi jańa salada jaqsy jaǵymyzdan kórsetýimiz úshin bizge myna bir jaǵdaıat aıtarlyqtaı kómektesedi: óziń bilesiń, meniń azdap óleń jazatynym bar ǵoı, bakalavr Samson Karrasko bolsa — ájeptáýir jaqsy aqyn. Sváshennık jaıynda bálendeı eshteńe aıta almaımyn, alaıda onyń da óleńge áýestigi bar ekenine bás tigýge barmyn. Maese Nıkolastyń da quralaqan emestigine kúmánim joq, óıtkeni shashtaraz ataýlynyń bári nemese bári derlik shetinen — gıtarashy men óleńshi bop keledi. Men súıiktimnen qol úzip qalǵanyma nalıtyn bolam, sen mahabbattaǵy turaqtylyǵyńdy dáripteısiń, baqtashy Karraskon taýy qaıtqanyn aıtyp kúızelip-kúńirenedi, al sváshennık Presvıterıambro kóńili ne qalasa sony tańdap alady, — bir sózben, bári de oıdaǵydaı bop shyǵady.

Sancho buǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Men, senor, jolym aýyr adammyn, bul kúnge jete almaı qalamyn ba dep qorqam. Óı, shirkin-aı, baqtashy bolsam, ádemi aǵash qasyqtardy kól-kósir ǵyp jasar edim-aý! Qandaı ǵajap qýyrylǵan nan, qandaı dámdi kilegeı, qandaı ádemi gúltájder bolar edi bizde, — qysqasy, baqtashylarda bar nárseniń bári de bolar edi bizde, sondyqtan keremet aqyldy dep tabyna qoımasa da, jurttyń meni keremet sheber dep tabarynda kúmán joq. Qyzym Sanchıka dalada júrgen bizge túski as alyp keler edi. Joǵa, shatyp kettiń, ol ózi sondaı súıkimdi qyz, al baqtashylardyń arasynda ańqaýlardan góri aılakerler kóp, oınaqtap júrip ot basyp qalýy da ǵajap emes, óıtkeni aıarlyq pen arsyzdyq — dalada da, qalada da, baqtashy lashyǵynda da, koról saraıynda da jetip artylady, sondyqtan aram oıdan aýlaq bolsań — abzal adamǵa aınalasyń, kózden ketken — kóńilden ketedi, jalǵyz ret jaza bassań — ómir boıy ókinesiń.

— Já, jeter, maqaldatqanyń, Sancho, — dedi Don Kıhot, — álginiń kez-kelgeni-aq oıyńdy aıqyn jetkizip tur. Maqaldy sýdaı sapyrma, shekten shyqpa dep saǵan qansha ret qaqsadym deseńshi! Biraq, saǵan aıtqan ne, aıtpaǵan ne — oń qulaǵyńnan kirip, sol qulaǵyńnan shyǵyp ketedi: sheshem sabaımyn dep záremdi alyp jatyr, men bolsam áli zyryldaýyq oınap otyrmyn!

— Menińshe, — dedi Sancho, — “Óziniń basyndaǵy otty kórmeı, bireýdiń basyndaǵy shoqty kóredi” degendi tap myna siz sıaqty, taqsyr, adamdarǵa arnap aıtqan sekildi. Maqaldatpa dep maǵan ursasyz, al ózińiz qos-qostan ytqytasyz.

— Sen qyzyqsyń, Sancho, — dedi Don Kıhot, — men maqaldy ońtaıly jerde ǵana keltirem, ol óz ornyna kelip tura qalady, al sen bolsań ony keltirmeısiń — tartqyshtaısyń, shashynan súıreısiń. Maqal — tájirıbeden týyndaǵan qysqa da nusqa naqyl sóz, baǵzyda ǵumyr keshken kemeńgerlerdiń oı tujyrymy degendi saǵan buryn da bir ret qulaqqaǵys etkem, al oryndy jerinde keltirilmegen maqal da bir, myljyńnyń sózi de bir. Já, bul jaıynda osy aıtqanymyz da jeter, qarańǵy túsip ketti, qane, kúre joldan burylaıyq ta, jaqyn mańaıdaǵy bir jerge túnep shyǵaıyq, — qalǵanyn tańerteń kóre jatarmyz.

Olar bir búıirge buryldy, keshki astaryn tym keshtetip ishti, azyqtary da aýyz jarymaıtyndaı edi, bul Sanchony qamyqtyryp qoıdy: kezbe rysarlyq salasynda júrgen shaqta, orman men taýdy sharlap tentiregen kezde kórgen taýqymetteri qaıtadan kóz aldyna kóldeneńdedi, bul kóńilsiz kórinisti qamal-saraılar men úılerde, mysalǵa, don Dego de Mırandada, Kamacho baıdyń úılený toıynda, don Antono Morenoda qonaqta bolǵan kezdegideı myrǵamǵa batqan sátter áredik-áredik qana aýystyryp turdy, alaıda kún jaryǵy sekildi, tún qarańǵylyǵynyń da túgesiler kezi bolatynyn qaperge alǵan Sancho uıqy soqqandy jón dep tapty, al myrzasy uıyqtamaýǵa bekindi.

LXÚİİİ taraý

Don Kıhottyń shoshqalar shataǵyna qalaı dýshar bolǵany jaıynda

Tún ájeptáýir qarańǵy edi; ras, aı týǵan bolatyn, alaıda kózge shalynatyndaı jerde emes-ti: bilip qoıǵan artyq etpeıdi, keı-keıde Dıana hanym antıpodtarǵa serýen jasaýǵa attanady da, taýlardy túnekte, alqaptardy tas qarańǵyda qaldyrady. Don Kıhot jaratylyspen jaǵalasa almady, sóıtip birinshi uıqy ony baǵyndyrdy, esesine ekinshi uıqynyń oǵan dármeni jetpedi; al Sanchonyń jaǵdaıy múldem basqa edi: onda ekinshi uıqy deıtin atymen bolmaıtyn, sebebi tań atqansha tyrp etpeı uıqtaıtyn, bul, árıne, onyń densaýlyǵy myqty jáne qamsyz-muńsyz ekenin aıǵaqtaıtyn. Al bul kezde alýan oı Don Kıhottyń uıqysyn qashyryp jibergen-di, sóıtip, Sanchony oıatyp alǵan ol bylaı dedi:

— Beıqam mineziń meni qaıran qaldyrady, Sancho: sen quddy bir mármárdan nemese mystan somdalǵandaısyń, óıtkeni ol da, bul da qımylsyz ári jansyz ǵoı. Men uıyqtamaımyn, al sen qorylǵa basyp jatasyń, men jylap otyram, al sen án salasyń, men oraza ustap ózimdi azapqa batyram, al sen kekirigiń azǵansha toıyp alasyń — ornyńnan qozǵalýyń da, tynys alýyń da qıyndap ketedi. Meıirimdi malaı qojaıyn basyndaǵy mehnatty birge kóterýge tıis, kóz qylý úshin bolsa da, onymen birge qaıǵyrýǵa mindetti. Tún qandaı tynysh ekenine, tóńirek qalaı qulazyp turǵanyna kóńil aýdarshy, — munyń bári bizdi uıqy men sergektikti kezektestirýge úndeıdi. Olaı bolsa, tursańshy, qane, bylaıyraq shyqsańshy, sosyn adamdy ardaqtaý, rızashylyq bildirý jáne júrektilik sezimine bólenip, Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtarýǵa qajetti dúreniń jalpy sanynan úsh júz - tórt júzdeıin ózińe óziń salsańshy. Bu joly saǵan tek ótinish bildirip, jalynýmen ǵana shektelem, ózińmen qaıtadan qoıan-qoltyq aıqasqa shyǵyp jatpaımyn, óıtkeni ál-qýatyń bar ekenin bildim. Al, sen ózińdi-óziń shyqpyrtýdy aıaqtaǵannan keıin, túnniń qalǵan bólegin biz án salýmen ótkizetin bolamyz: men qol úzip qalǵandyǵym jaıynda shyrqaımyn, sen — adaldyǵyń jóninde shyrqaısyń, osylaısha biz selomyzǵa barǵannan keıin bastaıtyn baqtashylyq ómir saltynyń negizin qalaımyz.

— Senor! — dedi Sancho kelispeı. — Tún ortasynda turyp alyp óz tánimdi ózim jansyzdandyra bastaıtyndaı men monah emespin, onyń ústine, meniń oıymsha, qamshy jegennen keıin, tula boıyń qan qaqsap turǵan shaqta, án salý múmkin emes. Uıqtap alaıynshy, taqsyr, dúre jaıyndaǵy áńgimeńizdi aıtpańyzshy, áıtpese tánim túgil, kıimimniń túgine de qol tıgizbeımin dep ant etem.

— Óı, qatybas! Óı, meıirimsiz atqosshy! Saǵan as-sý bergen, bar jaqsylyqty basyńa úıip-tókken jáne aldaǵy ýaqytta da úıip-tógýge nıettenip júrgen men emes pe edim! Meniń arqamda gýbernator boldyń, meniń arqamda graf laýazymyna ıe bolam dep úmittenýge tolyq negiziń bar jáne bul úmitiń bir jyldan árige barmaı oryndalǵaly tur, óıtkeni post tenebras spero lusem⁴⁸

— Muny túsinbedim, — dedi Sancho, — meniń biletinim bir ǵana nárse: uıyqtaǵan kezimde men eshteńeden qoryqpaımyn, eshteńeden úmittenbeımin, qaıǵyrmaımyn da, qýanbaımyn da. Uıqyny oılap tapqannyń kósegesi kógersin: óıtkeni, bul — adamnyń bar pıǵyl-nıetin búrkep tastaıtyn plash, ashtyqtan qutqaratyn azyq, shólden qutqaratyn sýsyn, yzǵardy qaıtaratyn ot, ystyqty toıtaratyn yzǵar, — toq eterin aıtqanda, bul ne qalasań sony satyp alýǵa bolatyn jalpyǵa ortaq altyn shaqa, bul koról men baqtashyny, ashyq aýyz ben aqyldyny teńgeretin tarazy jáne onyń tastary. Jurttyń aıtýynsha, uıqynyń bir ǵana jaman jeri: ólimmen uqsastyǵy bar, sebebi uıqtap jatqan men ólip jatqannyń arasynda bálendeı aıyrma joq.

— Buryn sen oıyńdy eshqashan dál osylaı ádemi órnektegen emessiń, Sancho, — dep qulaqqaǵys etti Don Kıhot, — óziń talaı márte keltirgen “Synyqtan ózgeniń bári juǵady” degen maqaldyń qanshalyqty ras ekenine endi ǵana kózim jetkendeı boldy.

— Á, solaı ma edi, altynnan ardaqty myrzam! — dep daýystap jiberdi Sancho. — Endi men maqaldy sýdaı sapyrmaıtyn boldym, — endi ol sizdiń tilińizden toqtaý joq tógiletin boldy, men jolda qaldym, — bar-joǵy tek sizdiń maqalyńyz — oryndy, al meniki — orynsyz qoldanylady, aıyrmashylyǵy osynda ǵana, al, shyntýaıtyna kelgende, ol da, bul da — maqal emes pe.

Osy áńgimeniń ústinde aıaq astynan aınala-mańdy túsiniksiz dabyr-dubyr men áldenendeı jaǵymsyz dybys dendep ketti. Don Kıhot ornynan atyp turyp semserine jarmasty, Sancho bolsa, jalmajan eseginiń astyna enip, jan-jaǵyn saýyt-saımanmen jáne er-turmanmen qalqalap aldy: Don Kıhot qanshalyqty qatty qobaljysa, anaý sonshalyqty qatty qoryqqan-dy. Ý-shý kúsheıe túsip, úreıi ushqan ekeýdiń qulaǵyna anyǵyraq estile bastady, — shyndyǵyna kelgende, úreıi ushqan ekeý emes, bireý ǵana edi, óıtkeni ekinshisiniń kózsiz batyrlyǵy kópke málim ǵoı. Al, istiń mánisi mynada bolatyn: dál osy kezde birneshe adam alty júzden astam shoshqany jármeńkege aıdap bara jatqan, Don Kıhot pen Sanchony aıran-asyr qaldyryp, eseńgiretip jibergen, mine, tap osy shoshqalardyń shyńǵyrǵan daýysy men qorsyly edi. Orasan úlken qorsyldaq úıir Don Kıhot pen Sanchoǵa tap berip, onyń da, munyń da kim ekenine qaramastan, Sanchonyń qalqasyn qıratyp, Don Kıhottyń ózin ǵana emes, aqyr sońynda Rosınantty da topyraq qaptyryp, rysar men atqosshyny qoǵadaı japyryp óte shyqty. Osynaý jeksuryn maqulyqtardyń tutqıyldan jáne jedel tap berýi, sol sıaqty olardyń qorsyly, ekeýiniń esin shyǵaryp, er-turmandy, saýyt-saımandy, sur esekti, Rosınantty, Sancho men Don Kıhotty jerge sulatyp saldy. Sancho ornynan turyp, qojaıynynan semserin bere turýyn surady: osynaý ádepsiz myrzalardyń altaýyn jaryp tastaǵysy keletinin málim etti, al ózin taptap ótken maqulyqtardyń shoshqa ekendigine onyń qazir esh kúmáni qalmaǵan-dy. Alaıda, Don Kıhot oǵan mynany aıtty:

— Neǵylasyń bulardy, dostym: bul jábir — meniń kúnám úshin berilgen jaza, óıtkeni jeńilis tapqan kezbe rysarǵa aspannyń tarttyrar sazaıy naq osyndaı bolady: olarǵa shıbóriler shabýyl jasaıdy, olardy ara talaıdy, shoshqa taptaıdy.

— Al, jeńilgen kezbe rysarǵa qyzmet etetin atqosshylarǵa aspannyń berer jazasyna kelsek, — dep ilip áketti Sancho, — bul, shamasy, olardy shybyn shaǵatynynan, bıt jeıtininen jáne ashtyq azapqa salatynynan kórinis tabatyn shyǵar. Eger biz, atqosshylar, rysardyń týǵan balasy nemese et jaqyn týysy bolsaq, onda onyń kúnálary úshin bizdi tórtinshi býynǵa, ıaǵnı shóberemizge sheıin jazalasa da ókinbes edik, alaıda Kıhottar men Pansalar arasynda qandaı týystyq bar? Já, bolar, jaılanyp jataıyq ta, tań atqansha uıqy qandyryp alaıyq, qalǵanyn keıin kóre jatarmyz.

— Uıqta, Sancho, — dedi Don Kıhot, — sen uıqy úshin jaralǵan jansyń, al men sergektik úshin jaralǵan adam bolǵandyqtan, tań jarqyrap atqanǵa deıingi qalǵan saǵattarda oıyma óris berip, ony ótken túnde saǵan bildirmeı jatqa shyǵaryp qoıǵan shaǵyn madrıgalym arqyly jetkizbekpin.

— Menińshe, án aıtý úshin kóp aqyl kerek emes sekildi, — dep qulaqqaǵys etti Sancho. — Aıta berińiz ánińizdi, taqsyr, qalaǵanyńyzsha, al men uıqtaǵanymsha uıqtap alaıyn.

Budan soń jaıly oryn tapqan Sancho búktetilip aldy da, qaryzdar men kepildikter jaıyndaǵy mazasyz oıdan da, kúıinish-naladan da qulan-taza taqýa adam tárizdi alańsyz uıqyǵa batty. Don Kıhot álde shamshattyń, álde tyǵyndyq emenniń dińine súıenip otyrǵan kúıi (Sıd Ahmet Ben-ınhalı onyń dál qandaı aǵash ekenin aıtpaıdy) kúrsinisiniń súıemeldeýimen bylaı dep ándete jóneldi:

Mahabbattan qatty kúızelgen shaǵymda,

Aýyr oıdan qajyp, izgi tilekpen,

Ańsaımyn ólimdi shyn júrekten,

Attanýǵa qushtar bop qas qaǵymda.

Qabirge, biraq, taıap kelgen kezimde, —

Azap teńizindegi osy bir arman-aılaqqa, —

Ólimniń táttiligi sonsha, táýekelim qaı jaqta

Qalǵanyn bilmeıtin tap bolam sezimge.

Osylaısha ólim, ókinishti molaıta,

Oraltady meni ólim syılaıtyn ómirge.

Jeńistik ala almaıtyn ómir de, ólim de

Maǵynasyz aıqas jalǵasady qaıta.

Óleńniń ár jolyn aıtqan saıyn ol áldeneshe márte aýyr-aýyr kúrsinip, kóziniń jasyn kól ǵyp tógip otyrdy, bul onyń júregin qasiret jaılaǵanyn, jeńilis tabýy men Dýlsıneıadan qol úzýi jaıyndaǵy oıdan taqsiret tartyp júrgenin ańǵartatyn.

Bul eki aralyqta tań da atty, kún sáýlesi Sanchonyń mańdaıyn kúıdire bastady da, aqyr sońynda oıatyp aldy, — anaý kerilip-sozylyp, náýetektenip ketken múshelerin qımylǵa keltirdi; sosyn shoshqalardyń azyq-túlik qoryna tıgizgen zıanyn anyqtap, áýeli áýleki úıirdi, sonan soń joǵaryraqtaǵy áldekimderdi jaqsylap sybap aldy. Sóıtip, aqyry Don Kıhot pen Sancho ármen qaraı qozǵaldy; kún keshkirte bastaǵan shaqta olar qarsy aldarynan on salt atty men bes jaıaýdyń kele jatqanyn kórdi. Bul adamdardyń naızasy men qalqany baryn jáne túri meılinshe qatýly ekenin kórgen Don Kıhottyń júregi lúp-lúp soqty, al Sanchonyń júregi zyrq ete qaldy. Don Kıhot Sanchoǵa bylaı dep ún qatty:

— Qarý qoldanatyn múmkindigim bolǵanda, bergen sertim qol baılaý jasamaǵanda ózimizge qaraı bettep kele jatqan myna nópirmen ustasa ketý men úshin úlken qýanyshty oqıǵaǵa aınalar edi. Alaıda biz, bálkim, bosqa qaýip etip turǵan shyǵarmyz.

Bul eki aralyqta salt attylar jaqyndap ta keldi, naızalaryn joǵary kóterip, Don Kıhotty ún-túnsiz qorshap aldy, sosyn qarsylassa óltiretinderin aıtyp, keýdesi men arqasyna naızanyń ushyn tiredi. Jaıaýlardyń biri tutqyndardyń dybys shyǵarmaýy keregin megzep, saýsaǵyn ernine basty da, Rosınantty sýlyǵynan alyp, joldan aýlaqqa qaraı jetekteı jóneldi, óńgeleri sol baıaǵy lám dep til qatpaǵan kúıleri Rosınantty jetektegen adamnyń sońynan Sancho otyrǵan sur esekti aıdap ketti. Don Kıhot ózin qaıda apara jatqandaryn, bularǵa ne keregin bilmekke birneshe márte talpynǵan, biraq aýzyn ashqan boıda-aq naızanyń ushy ony qaıtadan qarystyryp qoıatyn. Sondaı kepti Sancho da bastan keshti: sóıleýge ynta bildirgen boıda-aq jaıaýlardyń biri ony úshkir taıaqpen túrtip qap turdy, tek onyń ózi ǵana emes, beıne bir sóılemek oıy bar dep aıyptalǵandaı sur esek te sondaı túrtki kórýmen boldy. Qarańǵylyq qoıýlandy, attylar da, jaıaýlar da mazasyzdana bastady, tutqyndar bolsa odan ármen tynyshsyzdanyp ketti, onyń ústine jasaýyldar olarǵa oqtyn-oqtyn bylaı dep zirkildep kele jatqan-dy:

— Qashyp kete almaısyńdar, troglodıtter!

— Til qatýshy bolmańdar, efıoptar!

— Kúńkildemeńder, antrofagtar!

— Yńyrsymańdar, skıfter, baqyraıyp qaramańdar, qanisher polıfemder, qanqumar arystandar!

Buǵan olar beıshara Don Kıhot pen malaıynyń janyn jaralaıtyn basqa da osy sekildi ataýlardy qosaqtaýmen bolǵan-dy.

Sancho ózimen-ózi bylaı dep sóılesip kele jatty:

“Bizder turǵylyqty ıtter me edik? Bizder áptıekter men anturǵandar ma edik? Bizder páleketter me edik? Joq, bul ataýlar maǵan unamaıdy. Senderdi sorymyzǵa tap qyldy-aý bizdiń, soqqandar-aı, endi qalǵany sol edi: qudaı bir aınaldyrǵandy shyr aınaldyrady, degen, basymyzǵa tap bolǵan bul báleden taıaq jeýmen ǵana qutylsaq etti”.

Don Kıhot máńgirip qaldy; aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp jatqan bul neǵylǵan adamdar ekenin túsinýge qansha shıryqsa da aqyly jetpedi, — áıteýir mundaı jarandardan esh jaqsylyq kútýge bolmaıtynyn, olardyń tek aıtyp jetkizgisiz jamanshylyq qana ákeletinin uǵyndy. Aqyry, túngi saǵat birge taman, olar qamal-saraıǵa kelip jetti, Don Kıhot ony birden tanydy, óıtkeni bul Sancho ekeýi ótken joly qonaq bolǵan gersogtyń qamal-saraıy edi.

“Qudaı-aý, bul neǵylǵan nárse ózi? — dep oılady Don Kıhot qaıda kelip turǵanyn ańǵarǵan kezde. — Osy kúnge sheıin bul úıdegiler maǵan tek jyly shyraı men iltıpat qana kórsetken joq pa edi; solaı bola tursa da, jeńilis tapqandar úshin jaqsylyqtyń bári — jarytymsyzǵa, al jarytymsyzdyń — bolymsyzǵa aınalatyny belgili jaı ǵoı”.

Don Kıhot pen Sancho qamal-saraıdyń qonaq qabyldaıtyn aýlasyna kelip kirip, onyń keremet kórkem bezendirilip, jaraqtandyrylǵanyn baıqady; kelesi taraýdan kórýge bolatynyndaı, budan olardyń tańyrqaýy kúsheıip, qorqynyshy odan ári ulǵaıa túsken edi.

LXİH taraý

Osynaý aıtýly hıkaıanyń uzyna boıynda Don Kıhot bastan keshken jaılardyń ishindegi aıryqsha sırek kezdesetin jáne aıryqsha tańǵalarlyq oqıǵa jaıynda.

Salt attylar atynan túse-túse qaldy da, jaıaýlarmen birigip Sancho men Don Kıhotty áı-shaı joq qoltyqtap alyp aýlaǵa kelip kirdi; aýlany jaǵalaı ornatylǵan tuǵyrda júzge jýyq alaý lapyldaı janyp tur edi, galereıalardan bes júzden astam bilteli sham jaryq tógip turǵan, osy sebepti tún ájeptáýir qarańǵy bolǵanymen, oqıǵa kúndiz ótip jatqandaı áser beretin. Aýlanyń qaq ortasyna, aıta qalarlyqtaı endi qara barqyt baldahınnyń astyna, bıiktigi shamamen eki shyntaqtaı bop qalatyn katafalk qoıylypty, katafalktyń aınalasyndaǵy baspaldaqtarda qatar túzgen, uzyn sany júzden astam kúmis shyraǵdanda aq balaýyz shyraq janyp tur, al katafalktan súıkimdiligi sonshalyq, tipti ádemi álpetine ólimniń ózi ózgeris engize almaǵan sulý qyzdyń máıiti kórinis beredi. Onyń alýan túrli hosh ıisti gúlderden gúltáj kıgizilgen basy qamqamen tystalǵan kópshikti jastanyp jatyr, al keýdesine aıqastyrylǵan qolyna sarǵysh tústi pálma jeńis butaǵyn ustatypty. Ármenirekte taqtaıdan tuǵyr ornatylyp, oǵan eki kreslo qoıylypty, bul kreslolarda eki qurmetti kisi otyr; olar basyna táj kıip, qolyna skıpetr ustapty, osyǵan qarap bulardy álde naǵyz, álde jalǵan patsha degen tujyrym jasaýǵa bolatyn. Birneshe baspaldaǵy bar tuǵyrdyń qos qanatynda taǵy eki kreslo turǵan, tutqyndaýshylar Don Kıhot pen Sanchony osy kreslolarǵa ákep otyrǵyzdy, aıta keterligi, osy ýaqyt ishinde ózderi jaq ashqan joq jáne tutqyndarǵa da jaq ashpaýǵa belgi berdi; shyndyǵynda, Don Kıhot pen Sancho olar belgi bermese de úndemes edi, óıtkeni kóz aldaryndaǵy kórinisten tili baılanyp qalǵandaı bolǵan-dy. Sol arada qyrýar nókeri bar eki syıly adam tuǵyrǵa kóterilip, patsha keıpindegi álgi ekeýdiń janyndaǵy aıryqsha sándi kreslolarǵa kep jaıǵasty: bular ózderin qonaq etken úı ıeleri gersog pen gersogıná ekenin Don Kıhot birden tanydy. Sondaı-aq, onyń katafalkte jatqan marqum qyzdyń súıkimdi Áltısıdora ekenin tanyǵanyn da aıtsaq, munyń bárine qalaısha qaıran qalmaýǵa bolar? Gersog pen gersogıná tuǵyrǵa kóterilgen boıda Don Kıhot pen Sancho ornynan turyp olarǵa eńkeıe bas ıip qurmet kórsetti, al analar jóndem jaýap qatpady.

Osy kez bir malaı paıda bola ketti de, Sanchonyń qasyna jaqyndap, jalyn tili túrindegi qyzyl jolaq japsyrmalary bar qara bomazı mantıany ıyǵyna japty, odan soń bórkin alyp tastap, qasıetti ınkvızısıanyń kárine ushyraǵandar kıetin bas kıimge uqsas qalpaqty kıgizdi, sosyn oǵan sybyrlap tis jarmaýy keregin, aıtqandy tyńdamasa aýzyna shúberek kepteletinin, já bolmasa tipti múrdem ketetinin aıtty. Sancho ústi-basyna kóz júgirtip, tula boıyn túgel jalyn orap alǵanyn kórdi, alaıda esh jeriniń otqa kúıgendeı aýyrmaıtynyn sezdi, bul onyń kóńilin jubatty. Sosyn basyndaǵy qalpaqty alyp qarady, onda shaıtandardyń sýreti salynǵanyn baıqap, qaıtadan kıip aldy da:

— Eger jalyn kúıdirmese, shaıtandar da meni bir jaqqa alyp kete qoımas, — dep kúbirledi.

Don Kıhot Sanchoǵa kóz saldy; boıyndaǵy sezim ataýlynyń bárin úreı bılep-tóstep turǵanyna qaramastan, Sanchonyń túri onyń kúlkisin keltirdi. Osy arada, shamasy, katafalktyń astynan bolsa kerek, fleıtanyń jandy baýrap alatyn syzylǵan báseń dybysy shyqty, buǵan adam daýysy qosarlanbaǵandyqtan, — óıtkeni bul jerde qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq ornaǵan-dy, — dybystar aıryqsha unamdy da jaǵymdy estildi. Baqıǵa attanǵandaı kóringen qyzdyń bas jaǵynan kenet Rım turǵynynsha kıingen bir súıkimdi jas jigit paıda bola ketti de, taza da tartymdy daýyspen, ózin-ózi arfamen súıemeldep, myna eki shýmaqty ándetti:

Don Kıhottyń qurbandyǵy bolǵan qar —

Áltısıdoraǵa jan bitkenshe qaıtadan,

Qaıǵyrýdy qoıǵansha sóıtip hanymdar,

Jibek penen kamlottan hám qamqadan

Sándi kıim kıingenin dýenálar

Kórgeninshe gersogıná bolyp tań,

Taǵdyryn qyzdyń jyr etem taǵy da taǵy,

Artyq qyp frakıalyqtan baǵzydaǵy.

Paryzymdy bul qaıǵyly da qasıetti,

Jer betinde ótep qana tynbaımyn,

Stıks jylǵasy kóbik shashqan, qasiretti

Ólim patshalyǵynda da, kórkindeı aıdyń

Ajaryńdy ásem, barsha jurt bas ıetin,

Tańyrqana tańdaı qaǵyp jyrlaımyn;

Bir sátke baıaýlatar, estı sap bul saryndy,

Baqılyq ózeni sonda aǵysyn aryndy.

— Jeter! — dep daýystap jiberdi sol arada álgi patshany beınelep otyrǵandardyń biri. — Jeter, ǵalamat jyrshy! Jan teń kelmes Áltısıdoranyń ólimi men kóz tartatyn kórki jaıynda bulaısha shetsiz de sheksiz jyrlaı berýge bolady, biraq ol keı nadandar oılaıtyndaı o dúnıelik jan emes, tiri jan, — tiri bolatyn sebebi, dańqy dúrildep tur, tiri bolatyn sebebi, osy arada otyrǵan Sancho Pansa onyń qaıta tirilýi jolynda azap shegetin bolady. Sonymen, ózimmen birge Dıttiń jabyrqaý úńgirlerinde qazylyq etetin, ýa Radamant, bul bıkeshti ómirge qaıta oraltý úshin ne isteýimiz kerektigi jóninde taǵdyrdyń boljap bolmas erik-qalaýy arqasynda ózimizge aldyn-ala eskertilgen nárseniń bárin de biletin serigim, qyzǵa jan bitýi emeksitip turǵan qýanyshqa múmkin bolǵanynsha tezirek kenelýimiz úshin osyny sen qazir qolma-qol aıtyp ber bizge, málim qyl bárin.

Radamanttyń serigi, Mınos qazy osyny aıtyp aýyz jabýy muń eken, Radamant ornynan turyp, sóıleı jóneldi:

— Áı, sender, osy úıdiń malaılary, úlkeniń bar, kishiń bar, mosqalyń bar, jasyń bar! Tez munda kelińder báriń, sóıtip Sanchony jıyrma tórt ret tumsyqtan shertińder, on eki ret shymshyńdar jáne ıyǵy men belinen túıreýishpen alty ret túıreńder, óıtkeni Áltısıdoranyń aman qalýy osy joraǵa tikeleı baılanysty.

Bul sózdi estigen Sancho ózin-ózi ustaı almaı, bylaı dep sóılep ketti:

— Quryp ketsin bári! Aý, murnymnan shertip, betimnen búrgenge kóngennen túrikke aınalǵanym táýir ǵoı meniń! Neǵyldeıdi!.. Meni betimnen búrgende bul bıkesh shynymen-aq tirilip ketetindeı-aq! Jýas túıe júndeýge jaqsy degen-aý: Dýlsıneıany bireýler jadylap tastaıdy, — al onyń jadysyn qaıtarý úshin alyp kep meni dúreleý kerek; qudaı aýrý jibergendikten Áltısıdora dúnıe salady, — al onyń qaıta tirilýi úshin, kórdińder me, meni murnymnan jıyrma tórt ret shertý kerek, denemdi túıreýishpen shurq-tesik etý kerek jáne ıyǵymdy kókala qoıdaı qyp shymshý kerek! Dámeleriniń zoryn qara, men ákki arlanmyn, qaqpanǵa túsken jerime qaıtyp barmaımyn!

— Sen ólesiń! — dep aıqaılap jiberdi Radamant. — Jýasy, jolbarys, kóndik, tákappar Nemvrod, tóz jáne til qatpa: qolyńnan kelmeıtin nárseni talap etip turǵan joqpyz senen. Jáne bul sharýanyń qıyndyǵy jaıynda joqtan ózgeni shatpa: sen báribir shertilesiń, túıreýishpen shurq-tesik túırelesiń jáne shymshýdan zar qaǵasyń. Áı, malaılar! Buıryǵymdy oryndańdar dep turmyn ǵoı senderge, áıtpese, ollahı, kókelerińdi kóristirip berem!

Osy kez aýlada alty dýená paıda boldy; olar tizbektelip biriniń sońynan biri júrip kele jatyr edi, sonymen birge, tórteýi kózildirik kıip, bári túgel qolyn joǵary kóterip alypty, moda talabyna saı, qol uzyndaý kórinýi úshin jeńderi tórt elideı qysqartylypty. Dýenálarǵa kózi túsken boıda Sancho ógizdeı ókirip jiberdi.

— Betimnen búkil adamzat balasy kelip búrse de qarsy emespin, — dep kúńirene sóıledi ol, — biraq tek dýenálar jaqyndaýshy bolmasyn — shynym sol! Osy qamal-saraıda qojaıynymdy tyrnaǵandaı, betimdi mysyq tyrnasyn meıli, tánimdi ótkir qanjarmen osqylańdar meıli, ıyǵymdy otqa qyzdyrylǵan qysqashpen julyńdar meıli — myrzalardyń kóńilin tabý úshin bárine kónem, biraq shaıtan bir jaqqa súırep alyp ketse de, dýenálardyń deneme janasýyna jol bermeımin.

Sol arada Don Kıhottyń da shydamy taýsylyp, Sanchoǵa qarap bylaı dedi:

— Shydamdy bol, balam, senorlardyń ótinishin orynda jáne boıyńa azap shegý arqyly jadylanǵandardyń jadysyn qaıtaratyn, qaıtys bolǵandardy qaıta tiriltetin ıgi qýat darytqan jaratqanǵa alǵys jaýdyr.

Bul eki arada dýenálar Sanchoǵa jaqyndap ta kelgen-di, myrzasynyń ýájine ýanyp, raıynan qaıtqan Sancho kresloǵa jaıǵasyp otyrdy da, alda kele jatqan dýenáǵa betin tosty, al anaý ony jaqsylap turyp bir shertti de, tize búgip tájim etti.

— Maǵan sypaıygershiligińizdiń qajeti joq, senora dýená, sondaı-aq ıis maıyńyzdyń da keregi shamaly, — dep saldy Sancho, — qudaı aqy, qolyńyzdan hosh ıisti maıdyń ıisi múńkip tur.

Dýenálar birinen soń biri kelip ony ońdyrmaı shertip ketti, al qalǵan qısapsyz qul-qutan shymshylap ıt-álegin shyǵardy, biraq Sanchonyń shydamyn shynymen taýysqan nárse — túıreýishpen túıreý boldy: kreslodan atyp turdy da, sirá, zyǵyrdany qaınap ketse kerek, qolyna ilikken alaýdyń birin ala sap dýenálar men dúıim jendetine tura umtylyp, bylaı dep aıqaı saldy:

— Aýlaq, tozaqtyń jaldaptary! Men tastan jaratylǵan joqpyn, mynadaı jan túrshigerlik azapqa shydaı almaımyn!

Osy sát, shamasy, shalqasynan jata-jata ábden jalyqsa kerek, Áltısıdora bir búıirine aýnap tústi, sony kórgen qaýmalaǵan qaýym bári derlik bir mezette:

— Áltısıdoraǵa jan bitti! Áltısıdora tirildi! — dep daýystap jiberdi.

Radamant Sanchoǵa tynyshtalýǵa ámir etti, óıtkeni azap shegýge májbúr bolǵandaǵy maqsatyń oryndaldy, dedi.

Áltısıdoranyń tirshilik nyshanyn baıqatyp jatqanyn kórgen Don Kıhot dereý Sanchonyń aldyna tizerleı ketip, bylaı dedi:

— Beý, sen, qazir atqosshylyqtan qalǵan, sóıtip endi súıikti ulyma aınalǵan, Sancho! Kútken kún týdy, Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtarý maqsatynda moınyńa alǵan soqqylardyń jalpy sany esebinen ózińe óziń birneshe soqqy darytshy. Qaıtalap aıtam: boıyńdaǵy darýlyq qýat shyrqaý shegine jetti, sondyqtan ózińnen úmit etilip otyrǵan izgilikti isti oıdaǵydaı oryndap shyǵatynyńa esh kúmán joq.

Sancho buǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Birin biryńǵaıly qylsań, ekinshisi eminip turady, bul neǵylǵan sumdyq! Shertý, shymshý men túıreý az bolǵandaı, endi qamshy jeýim kerek, á! Odan da bir nán tasty alyńyz da, moınyma baılap, qudyqqa laqtyryńyz meni: bireýdiń qaıǵy-qasireti úshin taýqymet tartqannan ókinishtirek bola qoımas bul. Jaıyma qaldyryńyz meni, áıtpese, qudaı aqy, myna jerdiń oıran-botqasyn shyǵararym haq!

Osy kez Áltısıdora katafalkyna turyp otyrdy, sol boıda goboılardyń úni estilip, oǵan fleıtalardyń dybysy men sol araǵa jıylǵandardyń qýanyshty aıqaıy qosyldy:

— Áltısıdora tirildi! Tirildi Áltısıdora!

Gersog pen gersogıná ornynan turdy, olarmen birge Mınos pen Radamant patshalar da ornynan kóterildi, sóıtip barlyǵy, aralarynda Don Kıhot pen Sancho da bar, jyly lebiz bildirý úshin jáne katafalktan túsýine kómektesý úshin Áltısıdoraǵa qaraı qozǵaldy. Áltısıdora bolsa, táltirektep shaq turǵandaı túr jasap, joǵary mártebeliler men uly mártebeli aǵzamdarǵa bas ıip tájim etti, odan soń Don Kıhotqa kóz tastap qoıyp, bylaı dep sóılep ketti:

— Qatygezdigińe bola ana dúnıege baryp qaıtqanym úshin, al onda men myń jyldan artyq bolǵan sekildimin, seni bir qudaıdyń ózi keshirsin, sezimnen jurdaı rysar! Al saǵan, aspan asty, jer ústinde ǵumyr keship júrgen atqosshylardyń ishindegi eń qaıyrymdysy, meni ómirge qaıtarǵanyń úshin alǵys aıtam. Búginnen bastap, dostym Sancho, bes-alty kóılegim seniń ıeligińe beriledi, ony ózińe shaqtap qaıta tigip al: ras, bári birdeı bútin emes, biraq esesine bári taza.

Tizesine shókken, bas kıimsiz Sancho Áltısıdorany qolynan qaıta-qaıta ópti. Gersog atqosshydaǵy qalpaqty alyp, bórkin qaıtaryp berýge, jalyn atqan mantıany sheship, kúrtesin kıgizýge ámir etti. Sancho mantıa men mıtrany ózinde qaldyrýyn surap gersogqa jalyna bastady: bulardy osynaý ǵajaıyp oqıǵadan eskertkish retinde alyp qalǵysy kelgen. Gersogıná oǵan ruqsat etti: adal dos ekenimdi Sancho biledi, dedi. Gersog bárine aýlany bosatyp, bólmelerine taraýdy buıyrdy, al Don Kıhot pen Sanchony sol burynǵy ózderi jatqan bólmege ornalastyrdy.

LXH taraý

Alpys toǵyzynshydan keıin keletin jáne bul hıkaıany durys túsinýge kómegi tıetin nárseler jóninde baıandaıtyn taraý.

Sancho Pansaǵa bul túndi alasa kereýette, Don Kıhotpen bir bólmede ótkizýge týra keldi, eger erik ózinde bolsa bul ahýaldan qýana-qýana basyn alyp qashar edi, óıtkeni myrzasynyń áńgimege shaqyryp, uıqy bermeıtinin aldyn-ala bilgen-di, al óziniń uzaq-sonar áńgime kóıitýge zaýqy joq-ty, sebebi azapqa salýdyń sarqyny janyna batyp, jaq ashqandy jaqtyrtpaı turǵan, sondyqtan ekeýi oryn tepken mynadaı sán-saltanaty kelisken keń bólmede emes, bul túni jyrtyq lashyqta, biraq jalǵyz jatyp uıqy soqqandy hosh kórgen. Qorqynyshy beker bolmady jáne bári ózi oılaǵandaı bop shyqty, óıtkeni tósekke qısaıǵan boıda-aq myrzasy buǵan dereý mynadaı suraq qoıdy:

— Búgingi oqıǵalar jaıynda qandaı oıdasyń, Sancho? Ózińdi súıetin adamdy mensinbeýshilik degenniń áser áleýeti ǵalamat-aq qoı: Áltısıdoranyń jebeden de, semserden de nemese basqadaı bir qarýdan da, sespeı qatyratyn ýdan da ólmegenin, meniń tarapymnan dáıim jolyqtyryp otyrǵan qatybastyq pen mensinbeýshiliktiń saldarynan dúnıeden baz keshkenin óz kózińmen kórdiń ǵoı.

— Óı, meıli, ol qashan jáne qalaı kóńili soqsa solaı óle bersin, qudaı aldynan jarylqasyn, tek meniń tynyshymdy almasa boldy, — dedi Sancho narazylyq bildirip, — óıtkeni, ol ózimdi unatsa eken dep óńmeńdegen joqpyn jáne ómiri oǵan mensinbeýshilik bildirgen emespin. Áltısıdoranyń, epsekti bolǵanymen eserleý bıkeshtiń, aıyǵýy men Sancho Pansanyń azap shegýin ortaqtastyryp turǵan ne nárse ekenin bilmeıtinim jáne júde aqylym jetpeıtini jaıynda ózińizge aıtqan da edim. Mine, tek qazir ǵana dúnıede sıqyrshylar men arbaýshylyq aıla-amaldar bolady degenge bútindeı jáne birjola kózim jetti, tek jaratqan ıem meni solardyń bále-jalasynan saqtaı kórsin, áıtpese olardan óz kúshimmen qutylar shamam joq. Uzyn sózdiń qysqasy, ózińizden ótinerim, taqsyr: maǵan uıqtaýǵa múmkindik berińizshi jáne endi eshteńe jaıynda suramańyzshy, áıtpese terezeden sekirip ketem.

— Uıqta, dostym Sancho, tek túıreýishpen túıreýdiń, shymshylaý men shertkileýdiń uıqyńa bógeti bolmasa, — dedi Don Kıhot.

— Tumsyqtan shertkennen asqan qorlyq joq eken, — dep qulaqqaǵys etti Sancho, — sonyń ishinde, ásirese, seni anturǵan dýenálardyń shertkeni jaman eken. Sizden taǵy qaıtalap suraımyn, taqsyr: maǵan uıqtaýǵa bóget jasamańyz, óıtkeni uıqy óńińde kórgen azabyńdy azaıtady.

— Solaı-aq bolsyn, — dedi Don Kıhot. — Yqtıaryń bilsin.

Aqyr sońynda ekeýi de uıqtady. Osynaý aıtýly hıkaıanyń avtory Sıd Ahmet joǵaryda sıpattalǵan, asa bir aılakerlikpen júzege asyrylǵan áreketke barýǵa marhabatty myrzalarǵa ne túrtki bolǵany jaıynda oqyrmandarǵa baıandap berýdi endi ǵana jón kórip otyr. Sonymen, Sıd Ahmettiń aıtýynsha, Aına Rysary beınesinde kelgen kezinde Don Kıhottan jeńilis taýyp, attan aýyp qalǵanyn bakalavr Samson Karrasko umyta qoımaǵan-dy. Bul jeńilý men jer qabý búkil josparyn byt-shyt qylǵandyqtan, táýir nátıjege qol jetkizem be dep úmittengen ol taǵy bir márte táýekel etýdi uıǵardy; Sanchonyń áıeline, Teresa Pansaǵa hat pen syılyq ákelgen malaıdan Don Kıhottyń qaıda júrgenin surap bilgen bakalavr osy maqsatpen jańa saýyt-saıman men at taýyp aldy, qalqanyna appaq aıdyń sýretin saldy, saýyt-saımanyn qashyrǵa artyp, ózine serik etip burynǵy atqosshysy Tom Sesáldy emes, Sancho da, Don Kıhot ta tanymaıtyn bir sharýany ertti. Osy qamal-saraıǵa kelip jetken soń bakalavr gersogtan Saragosadaǵy týrnırge barmaqqa nıettengen Don Kıhottyń qandaı jol, qandaı baǵytpen ketkenin surap bildi. Oǵan qosa, gersog oǵan Dýlsıneıanyń jadysy Sancho quıryǵynyń kómegi arqasynda ǵana qaıtarylatyny jaıyndaǵy qısyndy oılap taýyp, Don Kıhotty qalaı áýre-mazaq etkenderin áńgimelep berdi. Aqyr sońynda gersog bakalavrǵa Sanchonyń Dýlsıneıa jadylandy, sharýa áıelge aınaldy dep qojaıynyn qalaı qatyrǵany jaıynda da, sol sıaqty, zaıybynyń, gersogınányń, Sanchoǵa ońbaı aldanyp qalǵanyn, sebebi Dýlsıneıa shynymen jadylanǵanyn aıtyp, ony qalaı sendirgeni jóninde de málim etti; bakalavr Sanchonyń aılakerligi men ańqaýlyǵyn, sondaı-aq Don Kıhot tarapynan baıqalǵan shekten tys esýastyqty kóz aldyna elestetip, munyń bárine bir jaǵynan máz-maıram bop kúlip, bir jaǵynan aıran-asyr bop tańyrqandy. Gersog bakalavrdan eger Don Kıhotty kezdestire qalsa, ony jeńe me álde jeńbeı me, báribir, qamal-saraıǵa qaıta oralyp, ne bolyp, ne qoıǵanyn habarlaýyn surady. Bakalavr solaı etti de; ol Don Kıhotty izdeýge attandy, biraq ony Saragosadan tappaǵan soń ármen ketti, odan soń ózimizge málim oqıǵalar oryn aldy. Bakalavr jolshybaı gersogqa soǵyp, oǵan bárin baıandap berdi, jekpe-jektiń sharty qandaı bolǵanyn aıtty, sosyn naǵyz kezbe rysar retinde bergen sertin oryndaý úshin Don Kıhottyń sol boıda úıine qaraı bet alǵanyn, úıine barǵan soń eshqaıda attap baspaı bir jyl boıy otyratynyn, osy ýaqyttyń ishinde, bakalavrdyń oıynsha, Don Kıhottyń aqyl-esi qaıta oralýy ábden múmkin ekenin, tek osy maqsat úshin ǵana ol, bakalavr, osylaısha qubylýdy hosh kórgenin, óıtkeni ózine, Samson Karraskoǵa, Don Kıhot syndy úlken aqyl-parasat ıesiniń keńkeleske aınalǵany janyna qatty batatynyn habar etti. Osymen bakalavr gersogpen qosh aıtysty da, úıine oralyp, sońynan kele jatqan Don Kıhotty kútip jata berdi. Bakalavrdyń áńgimesi gersog úshin jańa bir qyzyq pen shyjyqqa jeleý boldy, — Sancho men Don Kıhotqa qatysty nárseniń bárinen kúlki izdeýge degen qulshynysy sondaı edi onyń: qaıtarynda Don Kıhot ótýi múmkin-aý degen barlyq tusty, alys-jaqyn joldardy tolyp jatqan attyly-jaıaý malaıyna baqtyryp qoıdy jáne olarǵa Don Kıhotty qolǵa túsirýdiń oraıy kelgen jaǵdaıda erikti túrde bolsyn, eriksiz túrde bolsyn ony qamal-saraıǵa jetkizýge buıryq berdi; al malaılary ony shyn máninde ustap aldy jáne munyń habaryn gersogqa qolma-qol jetkizdi, al gersog bolsa bárin aldyn-ala oılastyryp qoıǵandyqtan Don Kıhottyń kelip jetkenin estigen boıda aýlada alaýlar men bilteli shamdardy jaǵýǵa, Áltısıdorany katafalkke jatqyzýǵa ámir etti: al, munyń joǵaryda sıpattalǵan qosymsha qurylǵylary bolǵany jáne asqan sheberlikpen, aýdyrtpaı jasalǵany sonsha, naǵyz katafalkten aıyrmashylyǵy baıqalmaıtyn. Sıd Ahmet taǵy mynany aıtady: qaljyńbastar da ózderi qyljaqqa aınaldyrǵan jandar ispetti esalań ǵoı dep oılaımyn, óıtkeni gersog pen gersogınányń qos delqulyny mazaq qylýǵa degen qulshynysy olardyń aýysh ekenin ańǵartady, deıdi. Al bul kezde ashyq aýyzdarymyzdyń biri tuıaq serippeı uıqtap jatqan-dy, al ekinshisi sergek bolatyn jáne basy ne qıly buldyr oıǵa toly edi; tań atar shaqta olar osyndaı ahýalda boldy, al tań jarqyrap atqan kezde ekeýi de tóseginen jedel atyp turdy, — aıta keterligi, jeńilis tapqanyna nemese jeńimpaz atanǵanyna qaramastan, Don Kıhotty qus tósek raqaty múldem qyzyqtyrmaıtyn.

Dál osy kezde, qojaıyndarynyń kóńil qalaýyn oryndaý nıetimen, Don Kıhottyń bólmesine Áltısıdora (Don Kıhottyń uǵymynda ol o dúnıeden bu dúnıege qaıtarylǵan bolatyn) kelip kirdi: basynda tap sol katafalkte kıip jatqan gúltáji, ústinde aq taftadan tigilgen, altyn tústi gúldermen áshekeılengen týnıkasy bar, shashyn ıyǵyna jaıyp jibergen, eben aǵashynan jonylǵan, asa qymbat asataıaqqa súıenip alǵan. Áltısıdoranyń kelgeni Don Kıhotty qatty abyrjytyp jiberdi: búrisip, kórpesi men aqjaımasyn búrkenip, búk túsip jatyp aldy, til-jaqtan aıyrylyp qaldy, sondyqtan Áltısıdoramen sálemdesýge de shamasy kelmedi. Áltısıdora onyń bas jaǵyndaǵy oryndyqqa kelip otyrdy da, aýyr kúrsinip alyp, báseń de názik únmen bylaı dep sóılep ketti:

— Aqsúıek áıelderdiń, já bolmasa ıbaly bıkeshterdiń ardan attap, aýzyna erik berip, ádeptilik pen sypaıylyq qaǵıdalaryn belden basyp, júreginiń qupıa syryn jaıyp salǵany — olardyń aqyrǵy shekke jetkeni. Men, senor Lamanchalyq Don Kıhot, sondaı qyzdardyń qataryna qosylam: men ǵashyqpyn, esimdi joǵalttym — biraq, meniń taýymdy qaıtardy, alaıda, solaı bola turǵanymen, men tózimdimin jáne izgi qasıetter ıesimin, mine, osynyń bárine bola ishteı kúızelýime baılanysty júregim syr berdi, jarylyp ketti, sóıtip ómirmen qosh aıtystym. Maǵan degen qatygezdigińniń saldarynan,

Ókpe-nazǵa mármár tastaı selt etpeıtin,

seniń, tas júrek rysar, qatybastyǵyńnan budan eki kún buryn dúnıe saldym, — qalaı bolǵan kúnde de, ózimdi kórgender meni ómirden óttige balady, — eger Amýr maǵan aıaýshylyq bildirip, myna meıirban atqosshynyń azap-aqıreti arqyly qutylyp shyǵýyma qol ushyn bermegende, ana dúnıede birjola qala baratyn edim.

— Azap-aqıretti Amýr maǵan bergenshe esegime berýi kerek edi, bul úshin oǵan alǵys jaýdyrǵan bolar em, — dep Sancho sózge aralasty. — Alaıda, senora, qudaı tileýińizdi berip, myrzamnan góri ıi álde qaıda jumsaq ǵashyqqa jolyqtyrǵaı, maǵan mynany aıtyńyzshy: ana dúnıeden ne kórdińiz? Tozaqta ne bop jatyr eken? Muny sizden surap turǵanym, toryǵýdan úzilgen jandardyń ólgennen keıin birden tozaqqa baratyny belgili ǵoı.

— Ashyǵyn aıtsam, — dep jaýap qatty Áltısıdora, — men ózim, rasynda, birjola ólgen joqpyn ǵoı, sondyqtan maǵan tozaqta bolýdyń reti kelmedi: óıtkeni, eger onda bara qalsam, qalaı jantalassam da qaıtyp shyǵa almas edim. Shyn máninde, meniń kórgenim uzyn sany on ekige jýyq shaıtannyń tozaq qaqpasynyń qaq aldynda dop oınap júrgeni ǵana boldy: bári de shalbar jáne flamand shilterimen ádiptelgen jaǵasy bar kamzol kıip alypty, qol uzyndaý kóriný úshin jeńderi tórt elideı qysqartylypty jáne manjetteri shiltermen aýystyrylypty. Olar qolyna ot bop janǵan raketka ustapty, biraq meni ásirese qatty tańdandyrǵany — dop ornyna kitapty qaqpaqyldap jatqandary boldy, al kitaptar álde jelmen be, álde mamyqpen be toltyrylǵan sekildi kórindi, — bul endi qulaq estip, kóz kórmegen ǵajaıyp. Alaıda meni odan da qatty tańdandyrǵany — oıynshylardyń utysqa máz bop shattanyp, utylysqa qońyraıyp qalatyn daǵdysyna múlde keriǵalań jaǵdaı boldy: ol jerden óne boıy tek kúńkildesý, yryldasý men kerildesý ǵana estilip turdy.

— Buǵan tańǵalatyn dáneńe joq, — dedi Sancho, — oınaı ma álde oınamaı ma, uta ma álde utyla ma, báribir, shaıtandardyń eshqashan eshteńege kóńili tolmaıdy.

— Durys aıtasyń, tap solaı, — dep kelise ketti Áltısıdora, — biraq meni taǵy bir nárse qaıran qaldyrady (dálirek aıtsam, sol kezde qaıran qaldyrǵan): alǵashqy soqqydan keıin-aq dop áýege qaıta kóterile almaıtyn, ol, jalpy, túkke jaramaı qalatyn, sondyqtan kitaptar, eskisi de, jańasy da bar, bir-birin toqtaýsyz aýystyrdy da turdy — al endi buǵan qalaı tańǵalmassyń. Ádemi muqabamen shyqqan áldebir sý jańa kitapty olar ońdyrmaı bir qaqqanda álginiń ishek-qarny aqtarylyp tústi, paraqtary bytyrap ushyp ketti. Bir shaıtan ekinshisine: “Qandaı kitap eken, qarashy”, dedi. Anaý: “Lamanchalyq Don Kıhot hıkaıasynyń ekinshi bólimi, biraq bul birinshi avtorynyń, Sıd Ahmettiń, shyǵarmasy emes, ózin Tordesılásta týyp-óstim dep ataıtyn áldebir aragondyqtyń jazǵany”, dep jaýap qatty. — “Laqtyryp tastańdar ony, — dedi birinshi shaıtan, — kózime qaıta shalynbas úshin tozaqtyń ózine atyńdar”. — “Nemene, sonshalyqty jaman kitap pa bul?” dep surady ekinshisi. — “Jamandyǵy sonsha, — dep jaýap qatty birinshisi, — eger qasaqana nashar etip jazǵym kelgen kúnniń ózinde de báribir budan asyra almas edim”. Olar oıyndy odan ári jalǵastyryp, basqa kitaptardy qaqpaqyldaýǵa kiristi, al men ózim sonshalyqty súıetin jáne qadir tutatyn Don Kıhottyń esimin estigendikten osynaý elesti qaperimde saqtap qalýǵa tyrystym.

— Álbette, munyń eles ekeni kúmánsiz, — dedi Don Kıhot, — atalmysh hıkaıanyń qoldan qolǵa ótip júrgenine qaramastan, — aıta keterligi, ol esh jerden turaq tappaı júr, óıtkeni jurttyń bári odan jerinip, jelkelep qýyp salady, — dúnıede menen basqa taǵy bir Don Kıhot joq. Sen quddy eles qusap tamuqtyń túneginde nemese shýaqqa shomylǵan jerde júrsiń, degen sózderdi estigenimde oǵan bola shala búlinbeımin, óıtkeni men atalmysh hıkaıada sıpattalǵan adam emespin. Eger hıkaıa unamdy, nanymdy jáne shynshyl bolsa ǵasyrlar boıy ǵumyr kesheri haq, eger nashar bolsa, onda týǵannan ólgenge deıingi ǵumyr joly tym kelte bop shyqpaq.

Áltısıdora Don Kıhotty kinálaýǵa qaıta kirisýge qulshynǵan, biraq anaý ony bólip jiberdi:

— Ózińizge talaı aıttym da ǵoı, senora, nazaryńyzdy maǵan salǵanyńyz úshin sonshalyqty ókinem, sebebi meniń nazarymnan yqylastylyqty emes, tek yrzashylyqty ǵana kútýge bolady. Men Dýlsıneıa Tobosskaıa úshin jaratylǵan janmyn, jazmysh (eger ol bar bolsa) meni soǵan arnaǵan, sondyqtan onyń júregimdegi ornyn basqa bir sulý basady dep oılaý — bos áýreshilik. Bul sózim kúder úzý kerektigine kózińizdi jetkizer, sóıtip sypaıygershilik aıasyna qaıtyp oralarsyz dep oılaımyn, óıtkeni qoldan kelmeıtindi kimnen de bolsyn talap etýge bolmaıdy.

Sol arada Áltısıdora jorta ókingen jáne ashýlanǵan bop, bylaı dep sańq etti:

— Ah, sen, bos belbeý, ynjyq, sezim ataýlydan jurdaı qý tomar, ıkemge kelmeıtin, ılikpeıtin, birdeńeni aıtsa boldy, qansha jalynyp-jalbarynsań da sol aıtqanynan qaıtpaı qyńyraıyp turyp alatyn mujyqtan da jaman miskin! Qudaı bar, eger tarpa bas salsam, kózińizdi aǵyzyp jiberer edim! Nemene siz, silikpesi shyqqan, qur súldesi ǵana qalǵan sormańdaı, ózińizge ǵashyq bop ólip bara jatyr dep oıladyńyz ba meni? Aý, túnde kórgenińizdiń bári ádeıi uıymdastyrylǵan nárse ǵoı: ólý degen ne — siz sekildi súmelek úshin tipti kúrsiner me ekem.

— Bul ábden múmkin nárse, — dep Sancho sózge kılikti, — sebebi mahabbattan ólý degen kúlkili ǵoı: ras, ǵashyqtardyń qolynan kelmeıtini joq delinedi, biraq shyn máninde olarǵa esi durys adamnyń eshqaısysy senbeıdi.

Osy áńgimeniń ústinde bólmege joǵaryda keltirilgen eki shýmaqty ánge qosyp aıtqan mýzykant, ánshi ári óleńshi kirip keldi de, Don Kıhotqa eńkeıe basyn ıip:

— Sizden, senor Don Kıhot, meni eń adal qyzmetshińizdiń biri dep sanaýyńyzdy jáne solaı dep esepteýińizdi suraımyn, — aýyzdan aýyzǵa taraǵan dańqyńyz ben erlik isterińizge kópten tánti bop júrmin, — dedi.

Don Kıhot oǵan:

— Shyraq, ózińizge degen qarym-qatynasym qadir-qasıetińizge saı bolýy úshin, raqym etip, áýeli kim ekenińizdi aıtyńyzshy, — degen saýal qoıdy.

Bozbala óziniń túnde madaq óleńdi ánge qosqan jigit ekenin habarlady.

— Daýysyńyz shyn máninde de tańǵalarlyq, — dedi Don Kıhot, — biraq aıtyp bergen ánińiz maǵan onsha oryndy kóringen joq. Shyn máninde de, Garsılaso óleńi men myna senoranyń ólimin ne nárse ortaqtastyrýy múmkin?

— Buǵan tańǵalmaı-aq qoıyńyz, myrza, — dedi ánshi kelispeı, — qazirgi oqýy shala óleńshilerdiń dástúri osyndaı: olardyń jazbaıtyn jaılary joq jáne kimnen de bolsyn qaqshyp ala beredi, oı-maqsatyna úılese me, úılespeı me, ol jaǵyna qaramaıdy, oǵan qosa nendeı baldyr-batpaq nárse jaıynda ándetsin, jazsyn meıli, aıtar syltaýlary bireý ǵana: bul aqyndyq erkindik, desedi.

Don Kıhot birdeńe degisi kelgen, biraq osy kezde ishke gersog pen gersogıná kelip kirdi, sóıtip olardyń arasynda uzaq ta unamdy áńgime ótti, sol áńgime barysynda Sanchonyń ne qıly kúldirgi de qıańqy nárseni aǵyl-tegil aǵytqany sonsha, joǵary mártebeliler onyń ańǵaldyǵy men tapqyrlyǵyna taǵy da taǵy qaıran bolysty. Don Kıhot sol kúni attanyp ketýge ruqsat surady, óıtkeni jeńilis tapqan rysarǵa patsha saraıynda turǵannan góri shoshqa qorada turǵan laıyq, dedi. Joǵary mártebeliler qarsylyq bildire qoıǵan joq, al gersogıná odan Áltısıdoraǵa renjigen joqsyz ba, dep surady. Don Kıhot oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Marhabatty hanym! Bilip qoıǵanyńyz artyq bolmas, bul bıkeshtiń boıyndaǵy syrqattyń bári isteıtin is joqtyǵynan týyndap júr, al ony saýyqtyratyn eń jaqsy dármek — kúnbe-kún aınalysatyn adal eńbek. Jańa ǵana ol maǵan tozaqtaǵylar shilter taǵyp júredi degendi aıtty; shamasy, ol shilterdi jaqsy toqıtyn shyǵar, endeshe aınalyssyn sonymen, sebebi, qolyndaǵy ıne jylt-jylt etip turǵan kezde ózi ǵashyq bolǵan beıne nemese beıneler qaperinde jylt-jylt etýden tyıylatyn bolady jáne bul aqıqat shyndyq — men osyndaı pikirdemin, aıtar aqylym da osy.

— Meniń de, — dep qystyryldy Sancho, — sebebi, mahabbattan ólgen shiltershi qyzdy ómiri kórgen emen: eńbekker qyz ǵashyqtyq sezimi jaıynan góri jumysty tezirek bitirý jaıyna kóbirek alań bolady. Muny óz basymnan bilem: jer qazyp jatqan kezimde zaıybym jaıynda, ıaǵnı Teresa Pansa jaıynda, eshteńe oılamaımyn, biraq munyń ony dúnıedegi eń asylymdaı ardaq tutýyma bógeti joq.

— Bul sóziń óte oryndy, Sancho, — dedi gersogıná, — Áltısıdorany búginnen bastap kóılek-kónshek tigýge jegem: mundaıǵa onyń qoly óte usynaqty.

— Ondaı shara qoldanýdyń, senora, tekke qajeti joq, — dep narazylyq bildirdi Áltısıdora, — mynadaı sumpaıy qańǵybasty qaperimnen sylyp tastaý úshin maǵan jasaǵan qatygezdiginiń ózi-aq jetkilikti, áldenendeı bir jasandy sharaǵa júginýdiń jóni joq. Al, endi, mártebeli myrzalar, maǵan ketýge ruqsat etińizder: onyń qaıǵyly beınesin, qaıdaǵy qaıǵyly beıne — júrek aınıtyn, jerkenishti syqpytyn kórgim kelmeıdi.

— Bul barshaǵa málim máteldi eske salady, — dedi gersog: —

Ókpesin nazben aıtqany —

Raıdan jartylaı qaıtqany.

Áltısıdora ótirikten kóziniń jasyn oramalmen súrtken boldy, sosyn qojaıyndaryna reverans jasady da, bólmeden shyǵyp ketti.

— Jolyń qandaı aýyr edi seniń, baq-talaısyz bıkeshim-aı, — dedi Sancho, — aýyrlyǵy sondaı — aıtary joq, sebebi sen tas peıilge, emen júrekke tap boldyń. Eger maǵan kóńil bildirgenińde, ashyǵyn aıtaıyn, ókinishte qalmas eń.

Áńgime osymen támam boldy, Don Kıhot kıindi, joǵary mártebelilermen birge tústik ishti, sóıtip sol kúni júrip ketti.

LXHİ taraý

Don Kıhot pen atqosshysy Sanchonyń selolaryna qaıtyp kele jatqan jolda qandaı kepke tap bolǵany jaıynda.

Jeńilis tapqan, taǵdyrdan teperish kórgen Don Kıhot bir jaǵynan asa qaıǵyly, ekinshi jaǵynan aıryqsha qýanyshty bolatyn. Qaıǵysy — jeńilis saldarynan órbise, qýanyshy — Sanchonyń Áltısıdorany tiriltýde kórsetken shıpagerlik qasıeti jaıyndaǵy oıdan týyndaǵan, alaıda, rasyn aıtqanda, ǵashyqtyq dertine shaldyqqan qyzdyń shynymen dúnıe salǵanyna ózin-ózi ılandyrý úshin oǵan ájeptáýir kúsh jumsaýyna týra kelgen-di. Sancho da asa bir shat-shadyman kóńilde emes-ti: Áltısıdoranyń aıtqan sózinde turmaǵanyna, ózine kóılekterin syılamaǵanyna renjýli bolatyn; osy jaıdy ol qaıta-qaıta oıǵa ala berdi, sóıtip, aqyr sońynda myrzasyna bylaı dedi:

— Ádiline kelsek, senor, men, sirá, jer bitip, sý aqqaly ǵumyr keshken dárigerlerdiń ishindegi eń baqytsyzy shyǵarmyn: óıtkeni, naýqasty múrdem ketiretin, biraq, báribir, eńbegine aqy alatyn emshiler de bar ǵoı, al olardyń bar eńbegi — áldenendeı dári-dármekti belgilep beredi, biraq bul ony jasaıtyn da ózderi emes, dárihanashylar, — qysqasy, aqsha qaltaǵa túsken soń emshiniń qalǵan jaıǵa túkirgeni bar. Al men bolsam, basqa bireýdiń densaýlyǵy úshin qanymdy tóktim, shertildim, shymshyldym, túıreldim, dúrelendim, nátıjesinde maǵan boq ta buıyrmady. Quryp ketsin bári de, endi bir syrqat qolyma tússe, eń áýeli jaqsylap turyp murtymdy maılaýyn talap etem, — pop duǵany án ǵyp aıtady, onysy oǵan nan bop qaıtady, deımin; saspańdar, jaratqan ıem maǵan shıpagerlik qasıetti kóringen bireýmen tegin bólissin dep bergen joq.

— Durys aıtasyń, dostym Sancho, — dep kelise ketti Don Kıhot. — Ýáde etken kóılekterin syılamaǵany Áltısıdora úshin óte bir sıyqsyz is boldy. Shıpagerlik qasıet saǵan gratis data⁴⁹, óıtkeni esh jerde eshqashan sabaq oqyǵan joqsyń, alaıda sen azapqa salyndyń, al bul saǵan sabaq boldy. Eger Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtarý maqsatynda soǵylatyn dúre úshin aqy alǵyń kelse, saǵan ony jetkilikti etip tóler edim, solaı desem de, bul sıaqty emge aqy tóleýdiń qajeti bar ma, joq pa, soǵan kózim anyq jetip turǵan joq, tipti mundaı syılyq dáriniń daýasyna teris áser ete me dep te qorqam. Áıtse de, menińshe, táýekel dep baıqap kórgenniń zıany joq: qansha alǵyń keletini jaıynda oılan, Sancho, sóıt te esh kidirmesten kiris dúrege, bolǵan soń ózińe-óziń qolyńda bar aqshamen tóle, sebebi meniń aqsham sende.

Bul usynystan Sanchonyń kózi atyzdaı bop, aýzy ańqıyp qaldy, sosyn ózin-ózi shynymen jaqsylap shyqpyrtýǵa oısha bekinip aldy da, myrzasyna bylaı dedi:

— Maqul, solaı-aq bolsyn, senor, aıtqanyńyzdy oryndap, kóńilińizdi kóterýge daıynmyn, alaıda óz paıdamdy da umytqym kelmeıdi: qatyn-balańa qamqorlyq jasaý qajettiginen eriksizden-eriksiz aqshaqumarǵa aınalady ekensiń. Al, sonda ár soqqyǵa qanshadan tólemeksiz, taqsyr?

— Eger saǵan, Sancho, qoldanbaqshy amalymyzdyń qudireti men qasıetine saı keletin dárejede syılyq berer bolsam, — dep jaýap qatty Don Kıhot, — onda maǵan Venesıanyń búkil qazyna baılyǵy men Potosıdiń altyn qumy da azdyq eter edi. Sende qansha aqsham bar, sony mólsherlep al da, baǵasyn óziń belgile.

— Uzyn sany úsh myń úsh júz soqqy berilýge tıis, — dedi Sancho, — onyń beseýin ótep te qoıdym, qalǵanyna qaryzbyn, jaraıdy, bul beseý artyq-kemniń ornynda júrsin, olaı bolsa, úsh myń úsh júz dep esepteı bereıik; endeshe, ár soqqyǵa bir kýartılodan (al budan azǵa eshýaqytta kelispeımin) qoısaq, onda barlyǵy úsh myń úsh júz kýartılo bolady, úsh myń kýartılomyz — bir jarym myń jarty real, ıaǵnı jeti júz elý real, al úsh júz kýartılomyz — júz elý jarty real, ıaǵnı jetpis bes real bolady, sóıtip jeti júz elý realǵa osy jetpis besti qossaq, segiz júz jıyrma bes real bop shyǵady. Bul somany sizdiń aqshańyzdan shegerip qalam da, úıge baı da baqytty, sonymen birge túte-tútesi shyǵyp dúrelengen adam bop oralam, oǵan endi ne shara, balyq jegisi kelgenniń balaǵyn sýlaıtyny belgili jaı ǵoı.

— Beý, sharapatty Sancho! Beý, qadirmendi Sancho! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Budan soń Dýlsıneıa ekeýimiz seniń aldyńda ózimizdi ómir-baqı qaryzdar sanaıtyn bolamyz! Eger Dýlsıneıa joǵaltqan álpetin qaıta taba qalsa (al basqasha bolady degen tipten kóńilime qonbaıdy), onyń baqytsyzdyǵy baqytqa aınalady, al meniń jeńilisim abyroıymnyń asqar shyńǵa kóterilýi bop shyǵady. Sonymen, Sancho, ózińdi óziń dúreleýge qashan kirispeksiń, jaýabyńdy kútip turmyn, — bul isti jedeldetý úshin taǵy da júz real qosýǵa ázirmin.

— Qashan deısiz be? — dep qaıtalap surady Sancho. — Tap búgin túnde, oǵan esh kúmánińiz bolmasyn. Bul túndi jazyq dalada, ashyq aspan astynda ótkizýimizge qam jasańyz, taqsyr, al meniń ózimdi ońdyrmaı osqylaıtynym sonsha, ǵajap qalasyz!

Sóıtip aqyry tún boldy, Don Kıhot ony alabóten taǵatsyzdyqpen tosqan-dy, óıtkeni oǵan Apolon kúımesiniń dońǵalaqtary synyp qalǵandaı, kún ádettegiden uzaryp ketkendeı kóringen: bul oraıda onyń óz erkine ózi ıe bola almaı, degbirsizdengen ǵashyqtardan esh aıyrmashylyǵy bolmaǵan. Aqyry olar jol irgesindegi panalaýǵa jaramdy bir shaǵyn toǵaıǵa kelip kirdi, Rosınant pen sur jorǵanyń erin alyp, ózderi kók shalǵynǵa sulaı ketti de, Sanchonyń saqtap júrgen azyǵymen júrek jalǵady; sosyn atalmysh Sancho Rosınanttyń júgeni men sur jorǵanyń noqtasynan ońdyrmaı osatyn solqyldaq shybyrtqy daıyndap alyp, myrzasynan jıyrma qadamdaı jerge, shamshat aıasyna bardy. Onyń qalaı tas-túıin keıipte batyl adymdap bara jatqanyn kórgen Don Kıhot bylaı dedi:

— Baıqa, dostym, ózińdi esiń tanyp qulaǵansha sabama, arasynda úzilis jasa, shekten tys qyzýlyqqa salynba, áıtpese jarty jolda qaljyrap qalasyń, — aıtaıyn degenim, ózińe aıaýshylyq bildir, áıtpese kózdegen maqsatyńa jetkenshe ana dúnıege attanyp ketesiń. Al seniń artyq qylam dep tyrtyq qylmaýyń úshin ózim myna arada, qasyńda turyp, salǵan dúreńdi taspıyqpen sanap turatyn bolam. Al, endi izgi nıetińdi iske asyrýyńa jaratqan ıemiz jar bolsyn saǵan.

— Tıanaqty tólemshige kepilden qorqatyn dáneńe joq, — dep málim etti Sancho, — janyma batatyndaı, biraq janym shyǵyp ketpeıtindeı etip uratyn bolam ózimdi: óıtkeni bul keremettiń maqsaty men máni de naq osynda ǵoı.

Sol arada ol belýaryna deıin jalańashtandy da, qaıys shybyrtqyny qolyna alyp, ózin-ózi osqylaı bastady, al Don Kıhot soqqyny sanaýǵa kiristi. Sancho shamamen segizinshi shyqpyrtýǵa jetken, odan soń munyń ózi anaý aıtqandaı jeńil sharýa emestigin, buǵan jarytymsyz baǵa belgilegenin sezip, ózin-ózi osqandy doǵaryp, qojaıynyna arzanǵa kelisip qoıǵanyn, mynadaı ár soqqy kýartılo emes, jarty real turatynyn aıtty.

— Jalǵastyra ber, dostym Sancho, — dedi Don Kıhot, — áste abyrjýshy bolma: men saǵan eki ese ǵyp tóleımin.

— Olaı bolsa, — dep ilip áketti Sancho, — jaratqan óziń qoldaı gór! Óı, qazir ózimdi ókirtip turyp osaıyn!

Alaıda jylpos ózin-ózi jon arqadan shyqpyrtqandy qoıyp, aǵashtardy shyqpyrtýǵa kiristi, sóıtip jatyp demil-demil yńyrana yńqyldap qoıýdy da esten shyǵarmady: ár sondaı yńqylmen birge jany da tánin tastap shyǵyp jatqandaı kórinip turdy. Al, Don Kıhot júregi jumsaq adam bolǵandyqtan aqylsyzdyǵy saldarynan anaý ózin-ózi óltirip jibere me, sóıtip kózdegen maqsatyna jete almaı qala ma dep qorqýmen boldy, osy sebepti ol Sanchoǵa bylaı dedi:

— Dostym, jaqsylyq jasap, shuǵyldanyp jatqan sharýańnan osy arada kishkene qol úze turshy: myna amaldyń aýyrtpalyǵy maǵan ǵalamat kórinip tur, bul úshin demalys qajet, “Samora uzaq ýaqyt qorshaýda boldy, áıtpese tikeleı shabýylǵa tótep bere alatyn” degen sóz tegin aıtylmaǵan ǵoı. Qatelespesem, qazirdiń ózinde sen ózińe myńnan astam soqqy daryttyń, — ázirge osy da jeter. Dórekileý kórinse de aıtaıyn, esekke júkti arta beresiń, arta beresiń — bylq etpeıdi, al artyq artsań — sylq etedi.

— Jo-joq, senor, — dedi Sancho qarsylyq bildirip, — jurttyń men jaıynda: “Aqsha alǵansha kónip baqty, aqsha alǵan soń jónin tapty” degenin qalamaımyn. Kishkene árirek baryp turyńyzshy, taqsyr, ózime-ózim taǵy da myń soqqy darytaıyn: qaıta-qaıta orala bermeı bul sharýany birer talpynysta támamdaı salýymyz kerek, eń durysy — áýeli tyndyryp tastaý, sosyn saırandy bastaý.

— Eger sonshalyqty qatty qulshynyp tursań, onda iske sát, — dedi Don Kıhot, — osqylaı ber ózińdi, al men ármenirek baryp turaıyn.

Sanchonyń jattyǵýyn jalǵastyrýǵa keremet kúsh-jigermen kiriskeni sonsha, biraz aǵashtyń qabyǵy sydyrylyp qaldy, — ózin-ózi osylaısha aıaýsyz shyqpyrtqan-dy; aqyry shamshattyń dińin qamshymen bar kúshin salyp bir tartty da:

— Osy arada Samson men barlyq fılıstımlándarǵa ajal jetti! — dep daýystap jiberdi.

Soqqynyń surapyl qatty dybysy men osynaý aıanyshty daýysty estigen Don Kıhot Sanchoǵa umtyldy, atqosshysy shybyrtqy qylǵan, qaıysy shıratylyp qalǵan júgendi qolynan julyp alyp, bylaı dedi:

— Kóńilimdi tabam dep ózińdi ólimshi ǵyp sabaýyńa taǵdyrdyń yrzashylyǵy joq, dostym Sancho: sen áıeliń men balalaryńa kereksiń, Dýlsıneıa kelesi jolǵa deıin shydaı turar; al men, bul sharýanyń taıaý arada tynaryna degen senimmen, óziń kúsh jınap, ony ortaq ıgiligimiz úshin aıaqtap shyqqanyńsha tosa turam.

— Eger osylaı uıǵarsańyz, marhabatty myrzam, sizdińshe-aq bola qoısyn, — dep Sancho kelise ketti, — tek jamylǵyńyzdy ıyǵyma ile salyńyzshy, áıtpese qatty terlep kettim, salqyn tıgizip alam ba dep qorqam: ózin-ózi alǵash osqylaǵan adamnyń sýyqqa shaldyǵyp qalýy op-ońaı.

Don Kıhot onyń ótinishin oryndady, jalǵyz kamzolmen qalyp, jamylǵysyn Sanchoǵa berdi, Sancho bolsa, kúnniń ózi oıatqansha, tyrp etpeı uıqy soqty; sosyn olar qaıtadan jolǵa shyǵyp, toǵaıdan úsh mıldeı jerdegi eldi mekenge tirelgenge deıin júre berdi. Olar beketke kelip tústi, ony Don Kıhot tereń ory, munarasy, tereze tory, kóterme kópiri bar qamal-saraı dep emes, kádimgi beket dep tanyǵan edi; aıta keterligi, jeńilis tapqaly beri ol ne nársege de parasat kózimen úńiletin bolǵan, al munysy aldaǵy oqıǵalardan anyq ańǵarylady. Ony tómengi qabatqa, qabyrǵalaryna altyn tústi órnek bederlengen bylǵary emes, derevnályq dástúr boıynsha eski polotnolar ilingen bólmege ornalastyrdy. Bul polotnolarda ne qıly sýret salynǵan edi. Solardyń birinde Elenany alyp qashý oqıǵasy: ospadarsyz qonaqtyń Menelaıdyń zaıybyn áketip bara jatqany meılinshe turpaıy túrde shımaılanypty, al tap sondaı suryqsyz ekinshi sýrette — Dıdona men Eneıdiń hıkaıasy beınelenipti: bıik munarada turǵan Dıdona álde fregatpen be, álde brıgantınamen be teńizde júıtkip bara jatqan qashqyn-qonaǵyna aqjaıma sekildi alapat úlken oramalyn bulǵap jatyr. Don Kıhot Elenanyń ózin alyp qashqanǵa ókinishi joqtyǵyn baıqap qaldy, sebebi ol bildirtpeı qýlana kúlimsirep tur edi, al súıkimdi Dıdona bolsa úlkendigi túıe jańǵaqtaı jas tamshylatyp jatqan bolatyn. Bul sýretterdi kórip shyqqan Don Kıhot bylaı dedi:

— Bul eki senoranyń taǵdyr-talaıy erekshe qasiretti, óıtkeni olarǵa bizdiń zamanymyzda ǵumyr keshý jazbady, al meniń qasiretim bárinikinen basym, óıtkeni solardyń tusynda ómir súrmedim: olaı deıtinim, bulardyń ǵashyqtarymen kezdese qalsam Troıa da órtke ketpes edi, Karfagen de qıratylmas edi, — osynshama baqytsyzdyqty boldyrmas úshin bir ǵana Parısti jer jastandyrǵanym jetip jatar edi.

— Bás tigýge barmyn, — dep málim etti Sancho, — kóp uzamaı-aq bizdiń erlikterimizdi beıneleıtin kartınalar ilinbegen birde-bir dámhana, meımanhana, beket nemese shashtaraz qalmaıdy. Tek men olardy mynadan góri táýirirek sýretshi salǵanyn qalar edim.

— Durys aıtasyń, Sancho, — dep maquldady ony Don Kıhot, — myna sýretshi Ýbedadan shyqqan keskindemeshi Orbanehaǵa uqsas eken, odan ne salyp jatyrsyń dep surasa: “Áıteýir birdeńe shyqpas deımisiń”, dep jaýap qatatyn kórinedi. Eger ol, mysalǵa, áteshti salsa, jurt ony túlki dep oılap qalmasy úshin mindetti túrde astyna: “Bul — átesh” dep jazyp qoıady eken. Meniń oıymsha, Sancho, jańada júz kórsetken Don Kıhottyń hıkaıasyn jarıalaǵan keskindemeshi nemese jazýshy, — shyntýaıtyna kelgende, bul arada olardyń aıyrmasy joq, — tap osyndaı qıapattaǵy bireý bolsa kerek: ol áıteýir birdeńe shyqpas deımisiń dep shımaılaı bergen nemese jazǵan. Oǵan qosa, ol keshegi ótken madrıdtik aqyn Maýleondy eske salady, oǵan ne jaıynda suraq qoıylsa da oılanbastan jedel jaýap qaıtarady eken, sóıtip bir joly bireýler odan: Deum de Deo degen neni bildiredi dep surapty, sóıtse anaý: De donde diere⁵⁰ dep jaýap qatypty. Já, bul jaıynda osy da jeter, odan da, Sancho, sen maǵan mynany aıtshy: aldaǵy túnde taǵy bir sybaǵa qamshy jeýge qalaısyń jáne muny baspanada ma álde ashyq aspan astynda ma, qaı jerde jegiń keledi?

— Olla-billá, senor, — dedi Sancho, — bul ispen qalasań — úıde, qalasań — túzde, qaı jerde zaýqyń soqsa, sonda aınalysa berýge bolady. Áıtse de, men ózim onymen aǵash túbinde aınalysqandy hosh kórgen bolar em: olar maǵan birtúrli janashyrlyq bildirip, járdemdesip turatyn sekildi.

— Joq, dostym Sancho, aınyp qaldym, — dep málim etti Don Kıhot, — saǵan kóbirek kúsh jınaý kerek, sondyqtan muny úıimizge qaıtyp oralǵanǵa deıin qaldyra turamyz, al biz, ári ketkende, búrsigúni baramyz ǵoı.

Sancho oǵan qalaýyńyz bilsin, biraq temir qyzyp turǵan shaqta jáne qolym qyshyp turǵan kezde bitirip tastasam dep em, óıtkeni, kesh qalýdan asqan qater joq, qudaıdan suraýyn sura, biraq óziń de qapy qalma, “al!” degen bir aýyz sóz “berem” degen eki ýádeden jaqsy, sondaı-aq, kóktegi tyrnadan qoldaǵy shymshyq artyq, dedi.

— Hrıstos úshin ótinem, jeter osy maqaldatqanyń, Sancho! — dep jalyndy Don Kıhot. — Daǵdyly kásibińe qaıta kiriskensiń-aý deımin, shamasy: ózińe buryn talaı úıretkenimdeı, anyq ta túsinikti etip sóıle, tuspaldap sóıleme: az bolsa da saz bolsyn.

— Ne basyma at tepkenin bilmeı-aq qoıdym, — dedi Sancho, — mátelsiz sóıleı almaımyn, qaı mátel bolsyn ózime óte bir qısyndy sózdeı kórinedi, alaıda túzelýge bar ynty-shyntymdy salarmyn.

Osymen olardyń áńgimesi ýaqytsha támam boldy.

LXHİİ taraý

Don Kıhot pen Sanchonyń selolaryna qalaı qaıtyp oralǵany jaıynda.

Bul kúndi Don Kıhot pen Sancho eldi mekende, bekette ótkizdi, biri — jazyq dalada ózin-ózi osqylaýdy aıaqtaý úshin, ekinshisi — onyń aıaqtalýyna, — bul arman-oıynyń asqar shyńy bolatyn, — kýá bolý úshin tún qarańǵylyǵy túskenin kútti. Bul eki arada beketke janyna úsh-tórt malaı ertken jańa saıahatshy kelip kirdi, sol jerde malaılardyń biri myrzalary shyǵar dep joramaldaýǵa laıyq adamǵa qarap bylaı dedi:

— Osy arada, senor don Alvaro Tarfe, talma tústiń ańyzaǵynan pana tabasyz: meımanhana taza da qońyrsalqyn tárizdi kórinedi.

Muny estigen Don Kıhot Sanchoǵa:

— Myna qyzyqty qara, Sancho, hıkaıamnyń ekinshi bólimin paraqtaǵan kezimde maǵan don Alvaro Tarfeniń esimi kezikken sekildi, — dedi.

— Ábden múmkin. Atynan túskenin kúteıik, sosyn ózinen surap bilermiz, — dedi Sancho.

Jolaýshy atynan tústi, beket ıesiniń áıeli oǵan tómennen, Don Kıhot bólmesiniń týra qarsy betinen, bólme berdi: buǵan da sýret salynǵan polotnolar ilingen edi. Jańa kelip túsken kavalero jazǵy kıimin kıip, keń de qońyrsalqyn galereıaǵa shyqty, sosyn sol galereıada serýendep júrgen Don Kıhotty kórip, odan:

— Qaı jaqqa qaraı bara jatyrsyz, marhabatty myrza? — dep surady.

Buǵan Don Kıhot bylaı dep jaýap berdi:

— Osy mańaıǵa jaqyn jerdegi óz seloma. Al, ózińiz qaıda bara jatyrsyz, meıirban myrza?

— Men, senor, — dep jaýap qatty kavalero, — Granadaǵa bara jatyrmyn: ol meniń týǵan jerim.

— Shyn máninde de ǵajaıyp ólke! — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Al esimińiz kim, raqym etip sony aıtyńyzshy, meıirban myrza. Biraq, muny bilýdiń maǵan nege qajet bop turǵanyn sizge tıisti dárejede túsindirip bere almaımyn.

— Esimim — don Alvaro Tarfe, — dedi meıman.

Don Kıhot oǵan bylaı dedi:

— Sizdiń, myrza, jańada kóringen bir jazǵysh taıaýda jaryqqa shyǵarǵan Lamanchalyq Don Kıhot hıkaıasynyń ekinshi bóliminde beınelengen tap sol don Alvaro Tarfe ekenińizge esh kúmánim joq.

— Iá, sol menmin, — dep jaýap qatty kavalero. — Al, atalmysh hıkaıanyń basty keıipkeri Don Kıhot eń jaqyn dosym bolatyn, ony týǵan óńirinen alyp shyqqan da men edim, qaıtkende de, áıteýir, onyń Saragosadaǵy ózim barmaqshy týrnırge attanýyna sebepker bolǵam. Biraz jaǵdaıǵa baılanysty oǵan dostyq kómek jasaǵanym bar, alabóten qıampurystyǵy úshin jendet jotasyn qan-josa qylmaq edi, tek meniń arqamda ǵana aman qaldy.

— Al, aıtyńyzshy, senor don Alvaro, men Don Kıhotqa azdap bolsa da uqsaımyn ba?

— Álbette, uqsamaısyz. Eshqandaı uqsastyq kóre almaı turmyn, — dedi meıman.

— Al, ana Don Kıhottyń, — dep qazbalaı tústi bizdiń Don Kıhot, — Sancho Pansa degen atqosshysy boldy ma?

— Árıne, boldy, — dep jaýap qatty don Alvaro, — biraq, jurt keremet ázilqoı deıtinimen, óz basym onyń taýyp aıtqan birde bir qaljyńyn estigen emespin.

— Bul sózińizge senem, — dep sóılep ketti sol arada Sancho, — sebebi ázil aıtý kez-kelgenniń qolynan kele bermeıdi jáne álgi Sanchońyz, qadirmendi senor, shamasy, baryp turǵan alaıaq, mıǵula, oǵan qosa ońbaǵan bireý shyǵar; óıtkeni shyn mánindegi Sancho Pansa degen — myna men ǵoı jáne men ázil-qaljyńdy jańbyrdan beter tókpektetem; buǵan kóz jetkizgińiz kelse menimen bir jyldaı birge turyp kórińiz, sonda ázil degenniń aýzymnan mınýt saıyn derlik ytqyp jatatynyna, onyń ústine, ári aǵyl-tegil kóp, ári alýan sıpatty bolatyny sonsha, ózim múlde kútpegen jerden tyńdaýshylarymnyń qyran-topan kúlkige batatynyna kýá bolar edińiz. Al, ataqty, jaýjúrek, ustamdy ǵashyq, jalǵandyqtyń jaýy, jas balalar men jetimder tiregi, jesirler qamqory, qyz bitkenniń qyzǵanyshy, bir ǵana ámirshisine, Dýlsıneıa Tobosskaıaǵa bas uratyn naǵyz Lamanchalyq Don Kıhot — ol, mine, qarsy aldyńyzda tur jáne ol meniń qojaıynym, al kez-kelgen basqa bir Don Kıhot, sol sıaqty kez-kelgen basqa bir Sancho Pansa degenniń bári — ánsheıin aldamshylar.

— Qudaı aqy, dostym, saǵan senem, — dep daýystap jiberdi don Alvaro, — aıtyp úlgergen osy az ǵana sózińniń ózindegi tapqyrlyq basqa Sancho Pansadan estigen barlyq áńgimedegi tapqyrlyqtan da kóp, al anaý bolsa, aýyz jappaı sóıleıdi ǵoı! Ony sózýar deýden góri meshkeı, ázilkesh deýden góri ánsheıin júrgen mıkeshe degen durysyraq, al, jalpy alǵanda, jaqsy Don Kıhottyń sońyna túsken sıqyrshylar nashar Don Kıhot arqyly meniń de sońyma túsýge nıettengenine kúmánim qalmaı tur. Shyndyǵynda, túk eshteńege túsiner emespin: ony emdelýge toledolyq jyndyhanaǵa jatqyzǵanyma kepildik bere alam, biraq qazir endi óz Don Kıhotyma úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn basqa Don Kıhotty kórip turmyn.

— Shynymen-aq jaqsymyn ba, ol jaǵyn bilmeımin, — dedi Don Kıhot, — aıtarym tek, onsha nashar da emespin; buǵan dálel retinde, marhabatty myrzam don Alvaro Tarfe, mynadaı bir derekti qaperińizge salaıyn: men Saragosada ómirimde birde bir ret bolyp kórgem joq, muny az deseńiz, oıdan shyǵarylǵan Don Kıhottyń saragostyq týrnırge qatysatynyn bilgennen keıin álgi jazǵyshty áshkereleý úshin Barselonaǵa qaraı tartyp kettim, ol ózi — meımandostyq ordasy, jat jerlikter meken-jaıy, kedeı-kepshikter baspanasy, erjúrekter otany, qyspaq kórgender qorǵany, shynaıy dostyqtyń qonaqjaı shańyraǵy, ornalasqan jeriniń kóriktiligi jóninen teńdesi joq qala. Ras, onda bastan keshken jaılarym onsha qýanarlyq bolǵan joq, kerisinshe, tipten qaıǵyly boldy, sóıte turǵanymen, kóńilge medet sanarym — qalanyń ózin kórgenim. Sonymen, senor don Alvaro Tarfe, dańqy alysqa taraǵan Lamanchalyq Don Kıhot degen myna men bolam, al anaý álgi meniń esimimdi ıelenip, oı-armanymdy oljalap, sol arqyly áleýmettiń aldynda abyroıyn arttyrǵysy kep júrgen aramza — ol basqa bireý. Sizdi shynaıy kavalero sanap, mynadaı ótinish aıtqym kep tur: raqymshylyq jasap, kúni búginge deıin meni eshqashan kórmegenińizdi, meniń ekinshi bólimde beınelengen Don Kıhot emestigimdi, sondaı-aq atqosshym Sanchonyń da ózińizge jaqsy málim Sancho emes, basqa adam ekenin jergilikti alkaldqa málim etkenińizdi qalar edim.

— Bul ótinishińizdi qýana-qýana oryndaımyn, — dedi don Alvaro, — alaıda, ózińiz aıtyńyzshy, esimderi birdeı, biraq is-áreketi múldem basqa eki Don Kıhotpen jáne eki Sanchomen birden tanys bolý degen kóz kórip, qulaq estimegen nárse emes pe. Áıtkenmen, kórgen jaılarymdy kórmedim dep, basymnan ótken oqıǵalardy ótpedi dep rastap berýge ázirmin.

— Sizdiń de, myrza, dáp sol senora Dýlsıneıa Tobosskaıa sekildi jadylanǵanyńyzǵa shúbá joq, — dep tujyrdy Sancho. — Sol senora úshin táýekel etip júrgenimdeı, ózimdi ózim qamshymen úsh myńnan astam osý arqyly sizdiń de jadyńyzdy qaıtara alsam qandaı ǵanıbet bolar edi — siz úshin, árıne, muny tegin-aq atqarar edim.

— Qamshylaý jaıynan habarsyz ekem, — dep moıyndady don Alvaro.

Sancho oǵan munyń uzaq áńgime ekenin, biraq eger birge júretin bolsa jolda bárin jyr ǵyp beretinin aıtty. Sóıtip júrgende túski as ishetin ýaqyt ta taıady; Don Kıhot pen don Alvaro birge tústendi. Sol arada ǵaıyptan taıyp beketke hatshysyn ertip jergilikti alkald kele qaldy, Don Kıhot atalmysh alkaldqa zańǵa negizdelgen mynadaı ótinish bildirdi: óziniń, Don Kıhottyń, quqyna qol suǵýdan qorǵaný úshin osy jerde otyrǵan kavalero don Alvaro Tarfeniń alkald myrzanyń aldynda ózi de osy jerde otyrǵan Lamanchalyq Don Kıhotty buryn eshqashan bilmegenine, sondaı-aq onyń Tordesılásta týyp-ósken Aveláneda degenniń shyǵarmasy bop tabylatyn, Lamanchalyq Don Kıhottyń ekinshi bólimi degen atpen jaryqqa shyqqan kitapta beınelengen Don Kıhottan múldem basqa adam ekenine kýálik etýin qalaımyn, dedi. Alkald munyń bárin zańǵa sáıkes týralap berdi: kýáger bergen túsinikti hattaý tártibi múltiksiz saqtaldy; Don Kıhot pen Sancho, beıne bir mundaı túsinikke ıe bolý ózderi úshin shyn máninde de aıryqsha mańyzy bar nársedeı jáne eki Don Kıhot pen eki Sanchonyń arasyndaǵy aıyrmashylyq olardyń istegen isi men aıtqan sózi arqyly onsyz da jetkilikti dárejede daralanyp turmaǵandaı buǵan máz-maıram bop qýandy. Don Alvaro men Don Kıhot bir-birine uzaq sypaıygershilik lebiz bildirip, adaldyqtaryn jarıa qyldy, osy suqbat barysynda dańqty lamanchalyq óziniń bar parasat-paıymyn pash etti, al don Alvaro Tarfeniń ol jaıynda ushqary oıda bolǵanyn moıyndaýyna týra keldi: osynaý múldem eki basqa Don Kıhotty óz kózimen kórgen ol óziniń de jadylanyp qoıýy múmkin-aý degen oıǵa jaqyndap ta qalǵan-dy.

Kesh tústi, selodan eki meıman bir mezgilde attandy, alaıda jarty mıldeı uzaǵan soń jol eki aıyryldy: biri Don Kıhottyń selosyna, ekinshisi don Alvaro barmaqshy óńirge qaraı bastaıtyn. Osynaý azǵantaı ǵana ýaqyt aralyǵynda Don Kıhot kesir bop tıgen jeńilisi jóninde, Dýlsıneıanyń jadylanýy men jadysyn qaıtarýdyń amal-aılasy jaıynda don Alvaroǵa táptishtep aıtyp berdi, bul áńgimesimen don Alvarony tań-tamasha qaldyrdy, odan soń Don Kıhotpen jáne Sanchomen qushaqtasyp qoshtasqan don Alvaro bir baǵytqa, al Don Kıhot ekinshi baǵytqa at basyn burdy. Sanchonyń óz epıtımásyn támamdaýyna múmkindik berý úshin Don Kıhot bul túndi aǵash arasynda ótkizdi, al Sancho onysyn bul joly da ótken túnde qoldanǵan sol burynǵy tásilmen atqardy, ıaǵnı shamshat qabyǵyn aıamaı qaýsatty, al óziniń jon arqasyn aıryqsha mápelegeni sonsha, oǵan darytqan soqqylary tipti shybyndy da úrkite almaıtyn. Aldanǵan Don Kıhot sanaqtan birde bir ret jańylǵan joq, sóıtip keshegini qosa eseptegende qamshynyń jalpy sany úsh myń jıyrma toǵyzǵa jetkenin aıtty. Bul kúni kún tek osynaý qurbandyqqa kóz tigý úshin ǵana erterek kóterilgendeı edi, onyń sáýlesi shashyraı bastaǵan boıda-aq Don Kıhot pen Sancho don Alvaronyń qandaı qate pikirde júrgeni jaıynda jáne odan sot ókili aldynda, tıisti tártipti saqtaı otyryp túsinik alǵandary qandaı aqyldy is bolǵany jóninde áńgimelese otyryp ármen asty.

Bul kúndi de, sol sıaqty kelesi túndi de olar jolda ótkizdi jáne bul ýaqyt aralyǵynda sıpattap berýge laıyq eshqandaı oqıǵa olarǵa jolyqqan joq; aıta ketýge turarlyq bir ǵana jaı: ótken túnde Sanchonyń óz jattyǵýyn oıdaǵydaı oryndaǵany Don Kıhotty sheksiz qýanyshqa keneltip, tańnyń atýyn taǵatsyzdana tosýmen bolǵan, óıtkeni júreginiń ámirshisin, jadysynan qulan taza arylǵan Dýlsıneıasyn, kúndiz mindetti túrde jolyqtyryp qalatyndaı kóringen; sóıtip, saparyn jalǵap kele jatyp, jolda ushyrasqan áıel ataýlynyń bárine mynaý Dýlsıneıa Tobosskaıa emes pe eken dep shuqshıa qaraýmen boldy, al Merlınniń ýádesin oryndamaýy múmkin ekeni qaperine kirip te shyqpady. Osyndaı oı-armandar jetegindegi ol Sanchomen birge tóbege kóterildi, bul jerden týǵan selolary kórinis berip tur edi. Sol arada Sancho jerge tizerleı ketti de, bylaı dep daýystap jiberdi:

— Kózińdi ash, súıikti týǵan jerim, óz ulyńa, Sancho Pansaǵa nazaryńdy sal: ol saǵan onsha dáýletti adam bop oralyp turǵan joq, qamshymen qan-josa bop osylǵan qalpynda kelip tur. Qushaǵyńdy jaı, óz ulyń Don Kıhotty da qarsy al: ol bireýden jeńilis tapty, esesine, ózin ózi jeńdi, qandaı adam úshin de budan artyq aıbyndy jeńis bolmaıdy, degendi maǵan sonyń ózi edi ǵoı aıtqan. Men aqshaly oraldym, sebebi olar qatyryp jon terimdi sydyrdy, esesine qatyryp atqa minip qydyrdym.

— Já, jeter, saıqymazaqtanbaı, — dedi Don Kıhot, — selomyzǵa aman-saý jetip alaıyq áýeli, onda barǵan soń, qol bosta, oı-qıalǵa erik berip, ózimiz nıet qylǵan baqtashylyq ómirdiń josparyn jasarmyz.

Sodan soń olar tóbeden túsip, selolaryna qaraı bet aldy.

LXHİİİ taraý

Don Kıhot selosyna endi kire bergendegi jaman yrymdar jóninde, sol sıaqty osynaý teńdesi joq hıkaıany kórkemdeýge jáne shynshyldyǵyn arttyra túsýge kómektesetin basqa da oqıǵalar jaıynda.

Sıd Ahmet aıtqandaı, ekeýi seloǵa endi kire bergen kezde Don Kıhot astyq saqtaıtyn saraı janynda eki balanyń ójektesip jatqanyn baıqap qaldy, biri ekinshisine:

— Bosqa áýre bolma, Perıkılo, — endi sen ony ómir baqı kórmeısiń! — dep aıqaılap jatyr edi.

Don Kıhot Sanchoǵa bylaı dedi:

— Estidiń be, dostym, balaqaıdyń ne degenin: “Endi sen ony ómir baqı kórmeısiń”, dedi ǵoı.

— Onda turǵan ne bar? — dep qarsylyq bildirdi Sancho. — Bala ne demeıdi!

— Ne bar, deımisiń? — dep daýystap jiberdi Don Kıhot. — Eger bul sózdi ózime qarata beıimdeıtin bolsam, onda Dýlsıneıany endi eshqashan kórmeıtin bop shyǵam ǵoı, sony da túsinbeısiń be?

Sanchonyń jaýap qatqaly oqtalǵany sol edi, ańshylar men tazy ıtter sońyna túsken qoıannyń jazyq dalamen zymyraı qashyp kele jatqanyn oqystan kózi shalyp qaldy, záresi ushqan qoıan qashqannan qashyp otyryp sur esektiń baýyryna kirip búrisip jata ketti. Sancho ony qur qolmen ustap aldy da, Don Kıhotqa ákep berdi, biraq Don Kıhot bylaı dedi:

— Malum signum! Malum signum!⁵¹ Qoıan qashyp keledi, sońynan tazylar qýyp keledi, — Dýlsıneıany kóre almaıdy ekem!

— Qyzyq adamsyz, taqsyr, — dedi Sancho. — Aıtalyq, myna qoıandy — Dýlsıneıa Tobosskaıa desek, ony ókshelegen tazylardy — Dýlsıneıany sharýa áıelge aınaldyrǵan zulym sıqyrshylar desek, qoıan qashyp kele jatsa, ony men ustap alyp qolyńyzǵa bersem, siz ony qushaqtap, baýyryńyzǵa bassańyz — munda turǵan qandaı jaman yrym bar, budan nendeı jamandyq nyshanyn ańǵarýǵa bolady?

Álginde ǵana shekisip qalǵan eki balaqaı qoıandy kórýge keldi, sol arada Sancho bireýinen olardyń ne úshin ójekteskenin surady. Sanchoǵa álgi: “Endi sen ony ómir baqı kórmeısiń”, degendi aıtqan bala jaýap qatyp, joldasynan shildelik salynǵan tordy tartyp alǵanyn jáne oǵan ony eshqashan qaıtaryp bermeıtinin málim etti. Sancho qaltasynan tórt kýarto shyǵaryp, balaqaıǵa berdi de, tordy alyp Don Kıhotqa tapsyryp turyp bylaı dedi:

— Osymen bári támam, senor: yrym ataýlynyń bári quryp, kúli kókke ushyp ketti, al shyndyǵynda, bul yrymdardyń siz ben bizge qatysy ótken jylǵy jaýyn bultyndaı ǵana; saıazdaý adam bolǵanyma qaramastan, muny tipti meniń ózim de shamalap turmyn. Eger qara basyp qatelesip júrmesem, shynaıy hrıstıandarǵa, onyń ústine kózi ashyq, oqyǵan adamdarǵa mundaı bolymsyz nársege mán bergen jaraspaıdy, degendi sváshennıgimizden estigem, oǵan qosa, ózińiz de, taqsyr, jaqynda ǵana maǵan: yrymǵa senetin hrıstıandar — aqymaqtar, dep túsindirip edińiz ǵoı. Endeshe, oǵan bola myna arada kidire berýimizdiń jóni joq, júreıik, úıimizge baraıyq.

Ańshylar kelip, qoıandaryn talap etti, Don Kıhot ony bere saldy; Don Kıhot pen Sancho júrisin ármen jalǵap, seloǵa kelip kirgende kókoraıda duǵa oqyp otyrǵan sváshennık pen bakalavr Karraskony kórdi. Aıta keterligi, Áltısıdorany tiriltetin túnde gersogtyń qamal-saraıynda ózine kıgizgen álgi jalyn tili beınelengen bomazı mantıany Sancho Pansa at jabý ornyna paıdalanyp, sur jorǵany jáne jippen baılanǵan saýyt-saımandy jaýyp qoıǵan-dy. Oǵan qosa, esektiń basyna qalpaq kıgizgen edi, — toq eteri, esek tuqymdas haıýanattardyń eshqaısysy jer bitip, sý aqqaly mundaı qubylýdy bastan keship, mundaı sándi kıim kıip kórmegen bolatyn.

Sváshennık pen bakalavr saıahatshylardy birden tanyp, qushaq jaıa umtyldy. Don Kıhot atynan túsip, olardy qushaǵyna qysty; derevná balalary esektiń basyndaǵy qalpaqty sileýsin kózindeı ótkir kózderimen shalǵaı jerden-aq shalǵan-dy, endi olar topyrlaı júgirisip kelip, ózdi-ózi bylaı dep dabyrlasyp jatqan:

— Áı, balar, qarańdar, mynaý Sancho — esek mingen: esegi Mıngodan da sándi kıinipti, al anaý Don Kıhot — mástek mingen: másteginiń qazir barlyq qabyrǵasy birdeı yrsıyp tur!

Aqyr sońynda balalar qaýmalap alǵan, sváshennık pen bakalavr serik bop ergen Don Kıhot pen Sancho seloǵa kirip, Don Kıhottyń úıine qaraı bet aldy; úıdiń tabaldyryǵynda olardyń kelgeninen habardar bop úlgergen kútýshi áıel men jıen qyz tur edi. Bul habar Sanchonyń zaıyby Teresa Pansaǵa da jetken; shashy uıpa-tuıpa, shala-sharpy kıingen qalpy qyzy Sanchıkany qolynan jetelep alǵan ol kúıeýin qarsy almaqqa júgire jónelgen; alaıda kúıeýiniń, óz oıynsha, gýbernatorǵa laıyq kıinbegenin kórip, oǵan bylaı dedi:

— Saǵan ne bolǵan, ákesi-aý? Úıge jaıaý oralyp kele jatqandaısyń, onyń ústine aıaǵyńdy ázer basasyń; túr-syqpytyń gýbernatorǵa tipten uqsamaıdy, kerisinshe, gýbernator bolyp tynǵan adam sekildisiń.

— Jap aýzyńdy, Teresa, — dedi Sancho, — adamdy kıimine qarap qarsy alyp, aqylyna qarap shyǵaryp salady, úıge jetkenimshe shydaı tur — ne ǵajapty estıtin bolasyń. Men aqsha ákeldim, eń bastysy osy jáne ony epsektiligimniń arqasynda taptym, eshkimdi renjitkem joq — odan qudaı saqtasyn.

— Bere ǵoı aqshańdy, aıaýly ákesi, — dedi Teresa elp etip, — aqsha qolyńa árqıly jolmen túsýi múmkin. Ony qalaı tapqanyńmen eshkimdi tańǵaldyra almaısyń.

Sanchıka ákesin qushaqtap, ózine ne ákelgenin surady: ony kóktemdegi jańbyrdaı saǵyna kútkeni kórinip turdy; odan soń bir qolymen ákesiniń beldiginen ustap, ekinshi qolymen esektiń sýlyǵynan aldy, áıeli Sanchonyń ekinshi jaǵynan shyǵyp, qolynan ustady, sóıtip olar úılerine qaraı bet aldy; al Don Kıhot bolsa, úıinde — kútýshi áıel men jıen qyzdyń qamqorlyǵynda qaldy, onyń janynda, sondaı-aq, sváshennık pen bakalavr bar edi.

Bireýdiń birdeńe deýine mursha keltirmegen Don Kıhot sol boıda-aq bakalavrmen jáne sváshennıkpen birge bólmesine kirip kilttenip aldy da, olarǵa óziniń jeńilisi jaıynda, sondaı-aq bir jyl boıy selodan shyqpaýǵa mindetteme alǵany jáne bul mindettemesin jarǵysyn qaster tutatyn shynaıy kezbe rysar retinde múltiksiz ári buljytpaı oryndaıtyny jóninde qysqasha túrde baıan etti; sonymen birge, jyldy baqtashy bop ótkizbekshi ekenin, adam turmaıtyn mań dalaǵa ketpek oıy baryn, onda izgi nıetti baqtashylyq turmys keshe júrip, mahabbatqa qatysty oı-qıalyna keń óris ashýyna bolatynyn aıtty; sondaı-aq, sváshennık pen bakalavrǵa bos ýaqyty bolsa jáne basqadaı mańyzdy sharýalary kedergi keltirmese ózine qosylýǵa usynys bildirdi; bir otar qoı satyp alǵaly otyrmyn, bul bárimiz baqtashy ataný quqyn ıelenýimizge ábden jetkilikti, oǵan qosa, qaperge salar taǵy bir nársem — negizgi sharýa tyndyryldy, ıaǵnı bas-basyńa esim taýyp qoıdym jáne bular óte laıyqty esimder, dedi. Sváshennık atap aıtqanda qandaı esimder ekenin surady. Don Kıhot óziniń baqtashy Kıhotıs, bakalavrdyń — baqtashy Karraskon, sváshennıktiń — baqtashy Presvıterıambro, al Sancho Pansanyń — baqtashy Pansıno atanatynyn aıtty. Don Kıhot esalańdyǵynyń osynaý jańa órisi sváshennık pen bakalavrdy qaıran qaldyrdy, alaıda onyń rysarlyq erlik jasaý maqsatynda qaıta tentiremeýin kózdegen jáne bir jyl merzimniń ishinde táýir bop keter dep úmittengen olar munyń bul jańa áýreshiligin maquldady, sóıtip esýastyq oıyn óte bir esti oı dep tanyp, onymen birge jańa salada áreket ete bastaýǵa kelisim berdi.

— Taǵy bir eskeretin nárse bar, — dep qosyp qoıdy Samson Karrasko. — Meniń ataqty aqyn ekenim barshaǵa málim, sondyqtan qorys pen jyqpylda ishimiz pyspas úshin men baqtashylyq, zaıyrlyq jáne basqa da turǵyda úzdiksiz óleń shyǵaratyn bolam, al eń bastysy, marhabatty myrzalarym meniń, árqaısymyz ózi dáripteıtin baqtashy qyzdyń esimin oılap tabýy kerek, odan soń ǵashyqtyq dertine shaldyqqan baqtashylardyń saltyna saı, bul esimder oıyp jazylmaǵan birde bir qabyǵy qatty aǵash qalmaýǵa tıis.

— Munyń bári óte oryndy nárse, — dedi Don Kıhot, — biraq jan teń kelmes DýlsıneıaTobosskaıa turǵanda maǵan qıaldaǵy baqtashy qyz úshin esim oılap tabýdyń qajeti joq, ol — jaqyn mańaıdaǵy jaǵalaýdyń maqtanyshy, dalamyzdyń sáni, sulýlyqtyń saraıy, ásemdiktiń asqar shyńy, — uzyn sózdiń qysqasy, asyra siltep jiberdim-aý dep qaýiptenbeı maqtaý sózdiń qandaıyn da aıta berýge ábden laıyqty qyz.

— Durys aıtasyz, — dep kelise ketti sváshennık, — al biz bolsaq, ózimizge baqtashy qyzdardyń ıkemge kóngishteýin izdestirermiz, biri ılikpese basqasy tabylar.

Samson Karrasko ilip áketti:

— Al eger taba almasaq, jurttyń bári oqyǵan, bári biletin kitaptarda somdalǵan jáne beınelengen Fılıda, Amarılıs, Dıana, Flerıda, Galateıa jáne Belısarda sekildilerdiń esimin alarmyz. Bul kitaptar barlyq bazarda satylyp jatqandyqtan, nege bizge olardy satyp alyp jeke menshigimizge aınaldyrmasqa? Eger meniń hanymymdy, dáliregi, baqtashy qyzymdy, aıtalyq, Ana dep ataıtyn bolsa, men ony Anarda degen esimmen jyrǵa qosam, eger Fransıska dep ataıtyn bolsa, Fransenıa atandyram, eger Lýsıa dep ataıtyn bolsa, Lýsında deımin, osylaı kete beredi. Al eger Sancho Pansa da bizdiń aǵaıyndyqtyń qataryna qosylsa, onda ol áıeli Teresa Pansany Teresaına degen esimmen dáripteı alady.

Don Kıhot jańadan jasalǵan myna sońǵy ataýǵa máz bola kúldi, al sváshennık Don Kıhottyń qurmetti de izgi nıetti bastamasyna taǵy da tolyq qoldaý bildirip, tikeleı mindetin oryndaýdan aýysqan ýaqytynyń bárin ózimen birge ótkizýge ýáde etti. Osymen sváshennık pen bakalavr Don Kıhotpen qosh aıtysty, keter aldynda odan densaýlyǵyn saqtaýǵa ótinish bildirdi jáne aýqattaný jaǵyna aıryqsha kóńil bólýge keńes berdi.

Jıen qyz ben kútýshi áıel taǵdyrdyń aıdaýymen bul áńgimeni bastan-aıaq estip alǵan, sóıtip sváshennık pen bakalavr shyǵyp ketken boıda ekeýi Don Kıhotqa kirip, jıen qyzy oǵan mynany aıtty:

— Bul ne áńgime, aǵataı-aý? Sizdi úıge birjola oralǵan eken jáne ózine laıyq mamyrajaı tirlik keshedi eken dep oılaǵanbyz, baqsaq, álgi bir ánde —

Baqtashy bala, toqtaı qal!

Qaıdan keldiń, barasyń qaıda? —

delinetindeı, jańa bir hıkmetti bastaýǵa basyńyz qısaıyp tur eken ǵoı. Shyn sózim, ondaı jastan kettińiz ǵoı!

Sol arada kútýshi áıel sózge aralasty:

— Jaz mezgilindegi — túski ańyzaq, qys mezgilindegi — túngi yzǵar men qasqyrdyń ulýy, osynyń bári sizge tıimdi me, myrza? Álbette, tıimdi emes; bul — shymyr, shynyqqan, oǵan jórgeginen derlik kóndikken adamdar aınalysatyn sharýa. Eger eki taýqymettiń birin tańdaý qajet bolsa, onda baqtashy emes, kezbe rysar bolǵan artyq. Aq-adal shynym, senor, aıtqan aqylymdy tyńdańyz, — muny sizge shala mas qalpymda emes, saý-sálemet qalpymda aıtyp turmyn jáne jarty ǵasyr ǵumyr keshken jasym bar, — úıde bolyńyz, sharýashylyqpen shuǵyldanyńyz, jarly-jaqybaılarǵa járdemdesińiz, eger sizge munyń sharapaty tımese, kúnásyn men-aq artaıyn.

— Jaraıdy, qyzdarym, — dedi Don Kıhot, — ne isteýim kerek — ony ózim bilem. Meni tósekke jatqyzyńdar, — azdap dimkástanyp turmyn, — sosyn esterińde bolsyn: kezbe rysar ma, baqtashy ma, kim bolsam da, báribir, qashan da ózderińe qamqorlyq jasaımyn, oǵan is júzinde kóz jetkizesińder.

Eki baýyrmal qyz (kútýshi men jıeni, shyn máninde de onyń qyzdary ispetti edi) ony tósekke jatqyzdy jáne jaqsylap tamaqtandyryp, kútim jasaýǵa baryn salyp baqty.

LXHİÚ taraý

Don Kıhottyń syrqatqa shaldyqqany, ósıet qaldyrǵany jáne dúnıe salǵany jaıynda.

Dúnıede máńgilik eshteńe joq, bári de, sonyń ishinde adam balasynyń ǵumyry da, alǵashqy kirpik qaǵymnan sońǵy qas qaǵymǵa deıin dáıim tek aqyr aıaǵyna qaraı jyljýmen bolady, al kóktegi qudiret Don Kıhot ómirine óz aǵymyn báseńdetý qabiletin darytpaǵandyqtan, onyń demi úzilýi men dúnıe salýy ózi úshin múldem kútpegen jaǵdaıda boldy; bálkim, ol jeńilip qalǵanyna bola qatty qamyqqan shyǵar álde kóktegi Qudiret solaı oraılastyryp, uıǵarym etti me, áıteýir bezgekpen aýyryp, alty kún boıy tósek tartyp jatty, osy ýaqyttyń ishinde dostary: sváshennık, bakalavr men shashtaraz kelip kóńilin surap turdy, al meıirban atqosshysy Sancho Pansa bolsa, kúni-túni basynda otyrdy. Onyń mundaı kúıge ushyraýy jeńilis tabýy men Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtaryp, oǵan azattyq ápere almaıtyn dármensizdigine degen kúıinishiniń saldary dep oılaǵan dostary qoldarynan kelgeninshe Don Kıhottyń kóńilin kóterýge tyrysyp baqty; al bakalavr oǵan ózin-ózi qolǵa alyp, tósekten turyp, baqtashylyq ómirdi bastaýy keregin aıtyp qaqsaýmen boldy, tipti bul taqyrypqa, ózi, bakalavr, Sannadzaro eklogynan da artyq bir dúnıeni daıyndap qoıǵanyn jáne óz aqshasyna kıntanarlyq malshydan otardy kúzetetin eki dáý tóbet satyp alǵanyn, biri Qubajıren, ekinshisi Qusqabar atalatynyn málim etti. Munyń bári, alaıda, Don Kıhottyń qaıǵysyn seıilte almady.

Dostary emshi shaqyrdy; ol tamyryn ustap kórip, kóńili tolmaı, Don Kıhotqa jan saýlyǵy jaıynda oılanǵany artyq bolmaıtynyn, óıtkeni tán saýlyǵyna qater tónip turǵanyn aıtty. Don Kıhot onyń sózin sabyrmen tyńdady, alaıda kútýshi áıel, jıen qyz ben atqosshy buǵan olaı qaramady — olar Don Kıhot beıne baqıǵa ketip te qalǵandaı daýys sala baqyryp jiberdi. Emshi Don Kıhotty dińkeletip jatqan saǵyný men sary ýaıym degen turǵyda pikir bildirdi. Don Kıhot qatty uıqysy kelip turǵanyn aıtyp, ózin ońasha qaldyrýdy surady. Bul ótinish oryndalyp, ol alty saǵattan astam ýaqyt boıy tuıaq serippesten uıqtady, kútýshi áıel men jıen qyz tipti ol uıqtap jatqan qalpy júrip ketken joq pa eken dep te qoryqty. Atalǵan ýaqyt ótken soń, alaıda, ol oıanyp, bylaı dep daýystap jiberdi:

— Ózime osynsha meıirimdilik bildirgen qudireti kúshti Qudaıǵa myń da bir raqmet! Onyń shapaǵaty shynymen sheksiz jáne adam balasynyń aıyp-kúnálary ony azaıta da, taýysa da almaıdy.

Jıen qyz naǵashysynyń sózin yqylas qoıa tyńdady, onyń sózi ádettegiden, qalaı bolǵan kúnde de, áıteýir aýyryp jatqan kezde aıtqandarynan, áldeqaıda qısyndylaý kórindi, sondyqtan oǵan qarap bylaı dedi:

— Ne jaıynda aıtyp jatyrsyz, aǵataı? Taǵy bir jańalyq bar sıaqty ǵoı? Qandaı shapaǵat, qandaı aıyp-kúnálar jónin sóz etip jatyrsyz?

— Aıyp-kúnálaryma qaramastan Qudaıdyń ózime dál osy sátte tıgizgen shapaǵaty jaıynda aıtyp jatyrmyn, jıenjan, — dep jaýap qatty Don Kıhot. — Aqyl-esim qalpyna tústi, endi ol jerkenishti rysarlyq romandardy bas almaı oqýdyń qyrsyǵynan tap bolǵan nadandyqtyń qara tumanynan qulan taza aryldy. Bul romandardyń pátýasyzdyǵy men jalǵandyǵyn qazir jaqsy túsinem, bir ǵana ókinishim, osyny kesh uqqanym bolyp tur jáne bul qatemdi túzetip, jan dúnıemizdiń shamshyraǵy bop tabylatyn basqa kitaptardy oqýǵa ýaqytym qalmaı tur. Jıenjan-aı, dúnıeden óterimdi sezip jatyrmyn, alaıda dúnıeden ótkenimde ómirge bosqa kelmegenimdi jurttyń bilgenin, artymda delquly degen ataq qalmaǵanyn qalar edim, — tipti sondaı bolǵanymnyń ózinde de ajaldy kúnim arqyly ondaı emes ekenimdi dáleldegim keledi. Jaqsy dostarymdy: sváshennıkti, bakalavr Samson Karraskony jáne shashtaraz maese Nıkolasty shaqyrshy, qaraǵym, olarmen aryzdasyp, ósıet qaldyrsam deımin.

Alaıda jıen qyzǵa bulardy shaqyrýdyń qajeti bolmady, óıtkeni dál osy kezde úsheýi de Don Kıhottyń bólmesine kelip kirdi. Olardy kórgen boıda Don Kıhot bylaı dep sóılep ketti:

— Meni quttyqtaýlaryńa bolady, qymbattylarym: men endi Lamanchalyq Don Kıhot emespin, Alonso Kıhanomyn, minez-qulqy men ádep-ádeti úshin Aqpeıil atanǵan adammyn. Men endi Amadıs Gallskıı men onyń qısapsyz urpaǵynyń qas jaýymyn, endi meniń kezbe rysarlyq jaıyndaǵy jeksuryn kitaptardan júregim aınıdy, kemaqyl bolǵanymdy, bul kitaptardyń maǵan qanshalyqty zıandy yqpal jasaǵanyn jaqsy túsindim, qazir endi jaratqannyń jaqsylyǵy arqasynda táýbege kelip, bul kitaptarǵa qarǵys aıtam.

Kelip otyrǵan úsheý bul áńgimeni estip, Don Kıhot, shamasy, esýastyqtyń basqa bir túrin tapqan shyǵar dep sheshti. Sol arada Samson oǵan bylaı dedi:

— Sonda qalaı bolǵany, senor Don Kıhot? Dál qazirgi kezde, senora Dýlsıneıanyń jadysy qaıtaryldy degen habar alyp otyrǵan shaǵymyzda, bárinen bas tartpaqsyz ba? Barshamyz jıylyp baqtashy bolýǵa, án shyrqap, shat-shadyman tirlik keshýge oqtalǵan shaǵymyzda, bizdi tastap taqýa bop ketpeksiz be? Qoıyńyz ondaıdy, oılanyńyz, bos sandyraq qoı munyńyz.

— Al, men osy kúnge deıin bolǵandy sandyraq sanaımyn, — dep qarsylyq bildirdi Don Kıhot. — Ol maǵan sor bop jabysqan sandyraq boldy, alaıda ólerimniń aldynda jaratqannyń járdemimen ony óz paıdama aınaldyrmaqpyn. Senorlar, uzamaı baqıǵa attanarymdy sezip jatyrmyn, sondyqtan bul arada ázil-qaljyńǵa oryn joq; qazir maǵan dinı tálimger qajet, óıtkeni aryzdasqym keledi, sosyn ósıet qaldyrýym úshin hatshy kerek. Mundaı sátte adamǵa óz jan-dúnıesimen qaljyńdasqan jaraspaıdy, sondyqtan sizderden surarym: sváshennıkpen aryzdasyp bitkenimshe, hatshyny aldyryńdarshy.

Álgi jerde turǵandar bir-birine tańyrqana qarasty — Don Kıhottyń olardy qaıran qaldyrǵany sondaı, onsha yqylasty bola qoımaǵanymen, bári de onyń sózine ılanýǵa beıil berdi. Esalańnyń aıaq asty esti adamǵa aınalýy bularǵa munyń tatar dámi taýsylýǵa taıap qalǵandyǵynyń aıqyn belgisindeı bop kórindi, oǵan qosa ol joǵaryda keltirilgen sózden basqa da júıeli, hrıstıandyq rýhtaǵy ári meılinshe qısyndy biraz áńgime aıtqandyqtan, aqyr aıaǵynda olardyń kúdigi birjola seıilip, Don Kıhottyń aqyl-esi qaıtyp oralǵanyna esh kúdigi qalmady.

Sváshennık jurttyń shyǵa turýyn surap, Don Kıhot ekeýi ońasha qalǵan soń onymen aryzdasty. Bakalavr hatshy shaqyrýǵa ketken, uzamaı hatshyny jáne Sancho Pansany ertip qaıtyp oraldy; Sancho sonyń aldynda bakalavrdan myrzasynyń qandaı halde jatqanyn surap bilgen edi, sóıtip endi kútýshi áıel men jıen qyzdyń jylap turǵanyn kórip, túsi buzylyp, eńirep qoıa berdi. Aryzdasýdan soń sváshennık syrtqa shyǵyp:

— Aqpeıil Alonso Kıhano shynymen baqıǵa ketkeli jatyr jáne shynymen aqyl-esi bútin. Júrińder, baraıyq bárimiz, qazir ol ósıetin jazyp qaldyrmaqshy, — dedi.

Bul sózder kútýshi áıeldi, jıen qyzdy jáne meıirban atqosshy Sancho Pansany odan ármen kúızeltip, onsyz da qurǵamaı turǵan kózderinen jas burshaq-burshaq tógilip, keýdelerinen kúńirene kúrsingen dybys shyǵyp jatty, óıtkeni, buryn aıtylǵandaı, jaı ǵana Aqpeıil Alonso Kıhano atanyp júrgen kezinde de, sol sıaqty Lamanchalyq Don Kıhot atanǵan kezinde de Don Kıhot dáıim minez-qulqynyń uıańdyǵymen jáne sypaıy qarym-qatynas jasaı biletindigimen erekshelenetin, sol úshin ony otbasyndaǵylar ǵana emes, ózimen tanys-bilis bolǵandar da unatatyn. Basqalarmen birge onyń bólmesine hatshy da kirgen, ol ósıettiń taqyrybyn jazyp qoıǵannan keıin qudaıǵa qulshylyq etip alǵan Don Kıhot mundaı jaǵdaıda hrıstıandyq saltqa sáıkes atqarylýǵa tıisti rásimderdi saqtaı otyryp ósıetin aıtyp jazdyrýǵa kiristi, sóıtip ol bylaı dep bastady:

— İtem⁵², delquly bop júrgen kezimde atqosshylyqqa alǵan Sancho Pansanyń qolyndaǵy aqshamdy qaıtaryp berý jóninde talap qoıylmasyn jáne qaıda ketkeni suralmasyn, sebebi ekeýimizdiń óz esebimiz bar; eger ózine tıesili somadan birdeńe aýysa qalsa, muny ózi ala bersin: ol kóp aqsha emes jáne oǵan artyq bolmaıdy; aqyldan adasyp júrgen shaǵymda araldyń gýbernatory bop taǵaıyndalýyna septik jasasam, qazir endi aqyl-esim bútin kezde, qolymnan kelse oǵan tutas koróldikti tartý etken bolar em, óıtkeni onyń qarapaıymdyǵy men adaldyǵy mundaı syıǵa ábden laıyq.

Sol arada ol Sanchoǵa qarap bylaı dedi:

— Meniń qyrsyǵymnan sen de delquly degen atqa qaldyń, ózim sıaqty adasyp, dúnıede kezbe rysarlar bolǵan jáne qazir de bar dep senip júrdiń, sol úshin keshir meni, dostym.

— Ah! — dep daýystap jiberdi Sancho jylap turyp. — Ólmeńizshi, marhabatty myrzam, aıtqan aqylymdy tyńdańyzshy: uzaq ǵumyr keshińizshi, óıtkeni qaıǵy-sherden basqa eshkim seni óltirip jatpasa, kórer kúnińdi bir ýys qyp jatpasa, qaraptan-qarap aty-jóni joq óle salý degen aqylǵa qonbaıtyn esalańdyq qoı. Jeter endi tósekte shaljıyp jatqanyńyz, turyńyz, baqtashy qusap kıinińiz — sosyn keliskenimizdeı dalaǵa keteıik: bálkim, áldebir butanyń túbinen jadysy qaıtarylǵan Dýlsıneıany taýyp alarmyz, al budan asqan qýanysh bar ma! Egerde jeńilis tapqanyńyzǵa degen ókinish-kúıinishten ólgeli jatsańyz, onda báleniń bárin maǵan jaba salyńyz: atqosshym aıyldy durystap tartpaǵanynyń qyrsyǵynan Rosınanttan qulap qaldym, deńiz, oǵan qosa, bir rysardyń ekinshisin jerge sulatyp jatatyny, búgin — ol, erteń — anaý jeńetini ádetke aınalǵan nárse ekeni rysarlyq kitaptardan ózińizge bek jaqsy málim emes pe.

— Meıirban Sancho Pansanyń bul sózi óte oryndy, — dep qoshtap qoıdy ony bakalavr.

— Já, jeter, senorlar, — dedi Don Kıhot, — jańa qus eski uıany jat kóredi. Men naqurys bolǵam, endi qazir saýyqtym, buryn Lamanchalyq Don Kıhot bolǵam, qazir endi, qaıtalap aıtaıyn, Aqpeıil Alonso Kıhanomyn. Shyn júrekten táýbaǵa kelýim arqyly ózderińniń bir kezdegi syı-qurmetterińe qaıtadan ıe bolsam deımin, al siz, hatshy myrza, ármen qaraı jazyńyz. İtem, barlyq dúnıe-múlkimdi osy arada otyrǵan jıen qaryndasym Antonıa Kıhanoǵa muraǵa qaldyram, alaıda onyń ózim basqa maqsattarǵa belgilegen bólegi budan aldyn-ala bólip alynǵany jón; eń áýeli kútýshimniń ózimde qyzmet etken ýaqytyna tıisti jalaqysy tolyǵymen tólengenin qalaımyn, buǵan qosa, kıim-keshek alýy úshin oǵan jıyrma dýkat berilýin suraımyn. Ósıetimdi oryndaýshy etip sváshennık myrza men bakalavr myrzany belgileımin, olar da osy arada otyr. İtem, jıen qaryndasym Antonıa Kıhano kúıeýge shyǵýǵa nıet qylsa, onda rysarlyq romandardan múldem habary joqtyǵy ózine aldyn-ala málim adamǵa shyqsyn; eger onyń mundaı romandardy oqyǵany anyqtalsa, al jıen qaryndasym soǵan qaramastan báribir oǵan kúıeýge shyǵýǵa kelisse jáne shyn máninde shyqsa, ondaı jaǵdaıda ony muradan aıyram jáne ósıetimdi oryndaýshylardan murany óz uıǵarymyna oraı ıgi isterge jumsaýdy ótinem. İtem, joǵaryda atalǵan ósıetimdi oryndaýshy myrzalardan eger qashan da bolsyn olarǵa Lamanchalyq Don Kıhot erlikteriniń ekinshi bólimi degen ataýmen málim kitapty jazǵan adammen jolyǵýdyń reti kelse, oǵan kitabyn shash-etekten keletin qısynsyz nársemen toltyrýyna lajsyz sebepker bolǵanym úshin keshirim ótinetinim jaıyndaǵy tilegimdi jetkizýdi suraımyn, óıtkeni osyǵan túrtki bolǵanym úshin o dúnıege attanyp bara jatyp asa bir yńǵaısyzdyq sezinip turǵan jaıym bar.

Osymen Don Kıhot ósıetin támam qyldy, sosyn talyqsyp ketti de, tósegine uzynynan sulady. Bári shoshynyp oǵan kómekke umtyldy; ósıetin jazdyrǵannan keıingi úsh kúnniń ishinde Don Kıhot sát saıyn derlik esin joǵaltyp alýmen boldy. Úıdiń ishin úreı jaılady; deı turǵanmen, bul jıen qyzǵa tamaq ishýge, kútýshi áıelge staqannan urttap qoıýǵa bóget bolmady, sondaı-aq Sancho Pansa da esesin jibergen joq: dúnıe salǵaly jatqan adam jaıynda muragerler júreginde eriksizden-eriksiz týyndaıtyn qaıǵyny mura jónindegi oıdyń qashan da qojyratyp jáne seıiltip jiberetini — moıyndamasqa bolmaıtyn jaı. Sóıtip, aqyry Don Kıhotqa qatysty barlyq rásim-salt atqarylǵan soń jáne ózi san-alýan salmaqty dálel keltirý arqyly rysarlyq romandardy aıyptaǵannan keıin, onyń sońǵy saǵaty taıaldy. Sol arada bolǵan hatshy birde bir rysarlyq romannan kezbe rysarlardyń eshqaısysynyń Don Kıhot sekildi óz tóseginde jatyp typ-tynysh ári hrıstıandyq úrdispen ómirden ótkeni jaıynda oqymaǵanyn qulaqqaǵys etti; aınala qorshap turǵandar jylap-syqtap, kúızelis bildirip jatty, al bul kezde Don Kıhottyń demi úzilip te ketken bolatyn, bylaıynsha aıtqanda — ólgen edi.

Sol arada sváshennık hatshydan Lamanchalyq Don Kıhot atalyp júrgen Aqpeıil Alonso Kıhanonyń shyn máninde o dúnıelik bolǵanyn, máńgilik uıqyǵa ketkenin rastaıtyn kýálik berýin ótindi; atalmysh kýálik oǵan Sıd Ahmet Ben-ınhalıdan basqa shyǵarmashynyń alaıaqtyq jasap Don Kıhotty qaıta tiriltip, erlik isteriniń uzynshubaq hıkaıasyn jazýyna jol bermeý úshin qajet bolǵan-dy. Lamanchalyq aılaker ıdalgonyń aqyry osyndaı boldy; alaıda grektiń jeti qalasynyń Gomer úshin aıtys-tartysqa túskeni sekildi, Lamanchanyń qalalary men eldi mekenderi de Don Kıhotty óz ulym dep taný jáne ony óz túlegi retinde qurmet tutý quqyna ıe bolý jolynda talasqa tússin degen maqsatpen onyń turǵylyqty mekenin Sıd Ahmet dál atap kórsetken joq.

Biz Sanchonyń, jıen qyz ben kútýshiniń qalaı jylap-syqtaǵanyn sıpattap jatpaımyz, sol sıaqty tek myna tómendegi, Samson Karrasko jazǵannan basqa, oǵan arnalǵan jańa epıtafıalardy da keltirmeımiz:

Tas taqtanyń astynda myna múk basqan,

Jatyr Idalgo uıqyda máńgilik.

Táni qýatty, rýhy eren asqaq

Bolǵan soń, ólim de jurtty tań qylyp,

Jibere almady dańqyn alastap.

El kezdi talmaı lepirgen kóńilmen,

Kúlki de boldy kez kelgen keshshege,

Mansuq etti áleýmet pikirin múldem.

Keńkeles bop ǵumyr keshse de,

Kemeńger bop attandy ómirden.

Al, suńǵyla Sıd Ahmet qalamyna qarap bylaı deıdi:

«Myna arada, osynaý ilmeshek pen mystan sozylǵan symda ilýli turatyn bolasyń endi, qalamym, ushyń ótkir me álde muqalǵan ba, ol jaǵyńdy bilmedim jáne áldebir áýmeser de ádepsiz jazǵyshtar seni aramdaý úshin qolyna alǵansha sen bul jerde ǵasyrlar boıy tura beretin bolasyń. Alaıda saǵan janasyp úlgermes buryn olardy saqtandyr jáne shoshynatyndaı ses kórsetip, mynany aıt:

Sodyrlar, aýlaq júrińder,

Mazamdy meniń almańdar!

Jalǵyz ǵana maǵan, koról,

Osyndaı erlik buıyrǵan.

Don Kıhot tek men úshin ǵana dúnıege keldi, al men tek sol úshin ǵana týdym; oǵan áreket etý, al maǵan ony sıpattaý buıyrǵan edi; biz ekeýimiz alabóten tatý juppyz — aıbyndy rysarymnyń erlik isterin óziniń dóreki de durys ushtalmaǵan túıequs qalamymen sıpattaýǵa táýekel etken (kim biledi, aldaǵy ýaqytta da táýekel eter) ana bir tordesılástyq aldamshy jazǵyshqa ádeıi ári qasaqana túrde sondaımyz, óıtkeni mundaı eren eńbekke onyń shamasy jetpeıdi jáne bul onyń siresip qalǵan aqyl-oıynyń isi emes; eger oǵan jolyǵýyńnyń reti kelse, onda Don Kıhottyń tabyttaǵy qajyp-talǵan jáne tozǵyndap ta úlgergen súıegin qozǵamaýyn, dúnıe salǵan jannyń quqyna qol suǵyp, ony Eski Kastılıaǵa alyp barmaýyn, qabirin qazbaýyn talap et, — Don Kıhot shynymen-aq qabirinde uzynynan túsip jatyr, óıtkeni úshinshi márte sapar shegip, jańa joryq bastarlyq dármeni joq; al qısapsyz kezbe rysardyń taýsylmas joryǵyn keleke etý úshin onyń alǵashqy eki saparynyń ózi-aq jetkilikti bop shyqqanyn, bul eki sapardyń otandastarymyz ba álde jat jerlikter me, báribir, qulaǵdar bolǵandardyń barshasyna unaǵanyn, bárin qyzyqqa keneltkenin aıt. Aram pıǵyldy adamyńa osyndaı izgi keńes berý arqyly sen ózińniń hrıstıandyq paryzyńdy oryndaısyń, al men bolsam, eńbegimniń jemisinen, ózim arman etkendeı, birinshi bop toıat tapqanymdy maqtan tutam jáne sol úshin ózimdi baqytty sanaımyn, óıtkeni rysarlyq romandarda sýretteletin oıdan shyǵarylǵan ári múldem qısynsyz hıkaıalarǵa jurttyń jerkenishin týǵyzýdan basqa mende eshqandaı maqsat bolǵan emes; sóıtip endi, meniń hıkaıamda Don Kıhottyń aqıqat is-áreketi jaıynda áńgime bolǵandyǵynyń arqasynda atalmysh romandar shatqaıaqtap qaldy jáne taıaý arada tyrapaı asatynyna esh kúmán joq». Vale ⁵³.

Sońy

TÚSİNİKTEMELER

Aılaker ıdalgo

Lamanchalyq Don Kıhot

Ekinshi bólim

Graf Lemosskııge arnaý

Graf Lemosskıı (1576 - 1622) — bedeldi ıspan shonjary, 1610 - 1615 jj. Neapolda vıse-korol, odan soń Italán isteri jónindegi keńestiń tóraǵasy bolyp qyzmet istedi.

... Baspadan shyqqan, biraq sahnada áli qoıylmaǵan komedıalarymdy... — “Don Kıhottyń” ekinshi bólimi baspadan shyqqan jyly jaryq kórgen dramalyq shyǵarmalarynyń jınaǵyn Servantes “Sahnada áli eshqashan qoıylmaǵan segiz komedıa men segiz ıntermedıa” dep atady.

... basqa bir Don Kıhot... — “Aılaker ıdalgo Lamanchalyq Don Kıhottyń úshinshi sapary jaıynda áńgimeleıtin, Tordesılás qalasynda turatyn lısensıat Alonso Fernandes de Aveláneda jazǵan ekinshi bólim” degen atpen “Don Kıhottyń” 1614 j. jaryq kórgen jalǵan ekinshi bólimi jóninde sóz bolyp otyr.

....qytaı ımperatory... — Qytaı ımperatorynyń joldaýy jaıyndaǵy oıdan shyǵarylǵan áńgime ómiriniń sońǵy jyldarynda Servantestiń qandaı muqtajdyqqa dýshar bolǵanyn barynsha aıqyn kórsetedi. Osy joldar arqyly qalamger óz otanynda qandaı da bolsyn kómekten jurdaı bop otyrǵanyn aıtqysy kelgen.

Kollegıa — oqytatyn negizgi pánderi dinı ilim men quqyqtaný bolyp tabylatyn oqý oryny.

“Persıles pen Sıhızmýndanyń sergeldeńi”. — Bul roman 1617 j., Servantes qaıtys bolǵannan keıin jaryq kórdi.

P r o l o g

...Tordesılásta uryqtanyp, Tarragonda týǵan... — “Don Kıhottyń” atalmysh jalǵan ekinshi bólimi Tarragonda jaryq kórdi, al avtory ózin Tordesılástyń turǵynymyn dep ataǵan bolatyn.

....eń aıtýly ýaqıǵa kezinde... — ıaǵnı birikken ıspandyq-venesıandyq flot pen túrikter arasyndaǵy Lepanto janyndaǵy shaıqas (1571 j. 7-shi qazan) kezinde. Túrik floty jeńilis tapqan osy urysta Servantes qolynan aýyr jaraqat alǵan edi.

...dinı qaıratkerdiń sońyna túsýim múldem múmkin emes... — Komentatorlardyń kópshiligi qalamger bul arada asa kórnekti ıspan dramatýrgi Lope de Vegany (1562 - 1635) megzep otyr dep esepteıdi. Ol shynynda da 1609 j. bastap ınkvızısıa qyzmetshisi, al 1614 j. sváshennık atanǵan edi.

...senorym Jıyrma Tórt... — ıaǵnı qalalyq keńestiń múshesi, qala ákimshiliginiń jıyrma tórt múshesiniń bireýi.

...Mıngo Revýlgo shýmaqtaryndaǵy... — eki baqtashynyń (Mıngo Revýlgo men Hılá Arrebato) suqbaty túrinde berilgen, koról İÚ Enrıke (1454 - 1474) tusyndaǵy qoǵamdyq júıe synǵa alynatyn anonımdik shýmaqtar.

İ t a r a ý
Lıkýrg — Spartadaǵy jartylaı ańyzǵa aınalǵan zań shyǵarýshy abyz.

Solon — Ejelgi Grekıadaǵy esimi eshqashan qıanatqa barmaıtyn ádil zańgerlerdiń jalpy esimine aınalǵan asa kórnekti saıası qaıratkerlerdiń biri (jyl sanaýymyzǵa deıingi (j.s.d.) 638 - 559 jj.).

...túrik sultanynyń orasan úlken flotty bastap teńizge shyqqanyn... — Ol zamanda Ispanıa jaǵalaýyna, ásirese, Ispanıanyń Jerorta teńizindegi Neapol, Sısılıa jáne Malta sekildi ıelikterine túrik teńiz qaraqshylarynyń shabýylyna ushyraý qateri tónip turǵan bolatyn.

...korólge de, ladıaǵa da... — shahmat oıynynyń termınderi. Bizge jetpegen halyq romansyndaǵy adamdardyń ózara áńgimede esimderdi atamaıtyndyǵyn, tipti shahmat oıynyndaǵy iri fıgýralar bop tabylatyn koról men ladıany da aýyzǵa alýdan boı tartatyndyǵyn ańǵartatyn fraza.

Osýna — bul qalashyqta ekinshi dárejeli, al Salamankada — eń iri ıspan ýnıversıteti ornalasqan-dy.

...mundaı jarlyq arhıepıskoptyń ózinen túsip tur emes pe... — Ol kezde Ispanıadaǵy aýrýhanalar men jetimhanalar, qarttar úıi jáne basqalary shirkeýdiń qaramaǵynda bolatyn.

Rodomont — Arıostonyń “Qaharly Roland” dastanyndaǵy keıipkerlerdiń biri, dúleı kókjal.

...andalýzıalyq bir ataqty aqyn... — Bul arada ıspan aqyny Lýıs Baraona de Soto (1548-1595) jaıynda sóz bolyp otyr. Ol Arıostonyń “Qaharly Roland” dastanynyń jalǵasy ispetti etip “Anjelıkanyń kóz jasy” (1586) degen dastan jazǵan bolatyn.

...shashasyna shań juqpaıtyn sheber kastıldik aqyn... — “Anjelıkanyń sulýlyǵy” (1602) atty dastan jazǵan Lope de Vega jóninde aıtylyp otyr. Bul týyndysynda ol Arıosto dastanynyń sújetin onan ári damytqan bolatyn.

Sakrıpant — rysarlyq dastandar keıipkeri, Anjelıka mensinbegen jigitterdiń biri.

İİ t a r a ý
Astanalyq alkaldtar. — Servantes zamanynda qalalardaǵy ortalyq ókimet ókilderin astanalyq alkaldtar dep ataıtyn, bulardy ortalyq úkimet taǵaıyndaıtyn.

Aleksandr. — Aleksandr Makedonskıı jóninde sóz bolyp otyr.

İİİ t a r a ý
...Samson atanǵanyna... — Samson (Sampson), injildik ańyzǵa qaraǵanda, uzyn boıly, alyp deneli adam bolǵan.

Shadıar Petrdiń kıimi — “aq” dinı qaýym atalatyndardyń kıimi, sol zamandaǵy stýdentter kıiminen esh aıyrmashylyǵy bolmaǵan.

Mafýsaıl — 969 jyl ǵumyr keshken injildik aqsaqal. Onyń esimi uzaq ǵumyr keshýdi ańǵartatyn jalpy esimge aınalyp ketken.

Tostado — 1450 j. dúnıe salǵan avıldik epıskop Alonso de Madrıgaldiń laqap aty. Onyń shyǵarmalar jınaǵy júz jıyrma tórt tomnan turady. Esimi óndirip jazatyn, biraq oqylmaıtyn jazýshynyń sınonımine aınalǵan.

İÚ t a r a ý
....qaraqshy Brýnel... — “Qaharly Rolandtyń” HHÚİİ-shi jyrynda baýkespe ury Brýneldiń Sakrıpanttyń atyn Sancho Pansanyń astyndaǵy esekti tap sol Hınes Pasamonte alyp ketken tásilmen urlap áketetini jaıynda aıtylady.

...Georgıı kúni... aıryqsha saltanatty saıys ótýge tıis... — Bul dástúrli mereke qalanyń 1118 j. mavrlardan azat etilýi qurmetine Saragosada jyl saıyn ótkizilip turatyn.

Desıma — on joldyq shýmaq; redondılá — ıspandyq dástúrli óleń shýmaǵy — tórt joldyq shýmaq, munda birinshi jol men tórtinshi jol, ekinshi jol men úshinshi jol uıqasyp otyrady.

Ú t a r a ý
Marısancha. — Sancho Pansanyń áıeliniń de, qyzynyń da aty — Marı (birinshi bólimniń Úİİ taraýyndaǵy Marı Gýterresti qarańyz). Marı esimi — halyq arasynda keńinen tarap, áıel degendi ańǵartatyn jalpy esimge aınalyp ketken. Osy sebepti, Marı Gýterres — jaı ǵana “Gýterres” degendi, Marısancha — jaı ǵana “Sancha” degendi bildiredi. Ispanıada qalyptasqan dástúr boıynsha, áıeli óz ákesiniń áýlet esimin (famılıasyn -Aýd.) saqtap qala alady (Sancho Pansanyń áıeli ózin Teresa Kaskaho dep ataıdy) nemese kúıeýiniń áýlet esimin qabyldaı alady (aıtalyq, Teresa Pansa degendeı), já bolmasa kúıeýiniń esimin áýlet esim etip alýyna bolady (Teresa Sancha). Al, balalar bolsa, quramyna ákesiniń nyspysy kiretin, al keıde bul nyspynyń qysqartylǵan túri nemese analyq túri kiretin esim ala alady (Marısancha, Sancha, Sanchıka). Sancho Pansa áıeliniń tolyq aty-jóni mynadaı bolatyn: Hýanta-Teresa (esim) Gýterres (ákesiniń esimi) Kaskaho (áke jaǵynan alynǵan áýlet esim).

Ýrraka — koról Fernando Kastılskııdiń qyzy (1065 j. dúnıe salǵan). Ańyzǵa qaraǵanda, ákesi ózin muradan quralaqan qaldyrǵanyn estigen qyz oǵan óz tánin saýdaǵa salatynyn, osyndaı jolmen tapqan aqshasyn onyń rýhyn tynyshtandyrý úshin sadaqaǵa beretinin málim etken kórinedi.

Úİ t a r a ý
...kúnniń sáýlesin ózara qalaı enshilesken jón... — ıaǵnı kún sáýlesi jekpe-jekke shyqqandardyń kózin qaryqtyrmaý úshin turysatyn jerlerin kórsetý.

Sanbenıto — alqyzyl kres beınelengen, ıyqqa baılanatyn sary tústi mata nemese jamylǵy; bular ınkvızısıa kópshiliktiń aldynda táýbege kelýge úkim etkenderge kıgiziletin bolǵan.

Ottoman áýleti. — Otman (nemese İ Osman) — Túrik (Ottoman) ımperıasynyń irge tasyn qalaýshy jáne Osmaılı (1259 - 1326) áýletiniń negizin salýshy; ańyzǵa qaraǵanda, áý basta qaraqshylar tobynyń atamany bolǵan.

Kastıldik aıtýly aqyn. — Ispannyń kórnekti aqyny Garsılaso de la Vega (1503 - 1536) jóninde sóz bolyp otyr. Servantes onyń bir shonjardyń qazasyna arnalǵan elegıasynan alynǵan joldardy keltirgen.

...tor men másýek. — Dvorán tuqymynan órbigen jandarǵa qolónerdiń “masqarashylyq” sanalmaıtyn birneshe túrinen (tor men másýek (tis tazartqysh) jasaý solardyń qataryna kiredi) basqasymen aınalysý aıyp sanalǵan.

Úİİİ t a r a ý
...aqynymyzdyń óleńi... — Garsılaso de la Vega jóninde sóz bop otyr.

Rotonda — Rım Panteony, Iýpıter ǵıbadathanasy. Bul qazir ataqty adamdar men Italıa korólderin jerleıtin qorymǵa aınaldy.

Gorasıı. — Bul arada Rım men Porsena arasyndaǵy soǵysta rımdikter otrádymen birge Tıbr ózenindegi kópirdi qorǵaǵan, shaıqas kezinde Rım áskerinen qol úzip qalǵan Gorasıı Kokles týrasynda áńgime bolyp otyr.

Mýsıı. — Etrýsk patshasy Porsena Rımdi qorshaýǵa alǵan kezde rımdik jas jigit Kaı Mýsıı Porsenany óltirý úshin senattyń ruqsatymen jaý ordasyna barady, biraq jańylysyp ásker basylarynyń birin óltiredi. Tutqynǵa alynǵan ol jaýap berýden úzildi-kesildi bas tartady. Porsena ony otpen azaptaıtynyn aıtyp qoqan-loqy jasaıdy, biraq erjúrek jigit qolyn qyzyl shoqqa qoıady da, dańqqa qumar adam azaptan qoryqpaıdy, dep málimdeıdi.

Kýrsıı. — Ańyz boıynsha, j.s.d. 362 jyly Rımdegi forýmnyń astynan jer qaq jarylady. Abyzdar jyra Rım óziniń eń asylyn qurbandyqqa shalǵanda ǵana qaıta qabysady dep málim etedi. Mark Kýrsıı esimdi jas jigit bes qarýyn saı etip, atqa mingen qalpynda qurdymǵa sekirip ketedi, ony qursaǵyna jutqan qurdym da sol kez qaıta qabysady.

Kortes. — Meksıkany baǵyndyrǵan ıspannyń ataqty konkıstadory (jaýlap alýshysy) Ernando Kortes (1485 - 1547). Don Kıhot mynadaı epızodty megzep otyr: jańadan ashqan jeriniń jaǵalaýyna kelip túsken Korteske kemeleriniń ekıpajy ózimen birge ármen qaraı attanýdan bas tartady. Sol kezde ol serikteriniń dymyn qurtý úshin kemelerdi sýǵa batyrýǵa buıryq beredi. Avtordyń Kortesti “asa bir sypaıy adam” dep ataýynyń sebebi, sirá, ıspan tilinde “kortes” sózi “ádepti, sypaıy, kishipeıil” degen maǵyna beretindiginen bolsa kerek.

Áýlıe Petrdiń jýaldyzy — Imperator Kalıgýlanyń (j.s. 37 - 41 jj.) ámirimen Mysyrdan (Egıpetten) Rımge ákelingen jáne áýlıe Petr soborynyń qarsy aldyna ornatylǵan obelısk. Don Kıhottyń onda Iýlıı Sezardyń múrdesi jerlengen degen sózi — ánsheıin ańyz ǵana.

Mavzol — Karıanyń patshasy (j.s.d. İÚ ǵ.). Onyń esimin máńgilikke qaldyrý úshin zaıyby Artemısıa “Mavzoleı” dep atalatyn sán-saltanaty mol mazar turǵyzǵan bolatyn.

İH t a r a ý
Tún kemeline kelgen shaqta... — graf Klaros jaıyndaǵy romanstyń bir joly.

Sorladyńdar-aý, fransýzdar... — Ronseval shatqalyndaǵy urys jaıyndaǵy keńinen máshhúr ıspan romanstarynyń biriniń bastapqy joldary. (Romansty Karamzın orys tiline 1789 j. aýdarǵan edi).

...Kalaınos jaıynda da án salý... — Kalaınos jaıyndaǵy romansta mavr Kalaınostyń ǵashyǵynyń talaby boıynsha onyń jasaýyna Fransıanyń on eki periniń úsheýiniń basyn ákelýge Fransıaǵa attanatyny aıtylady. Ol Baldýındi jeńedi, biraq ózi Rolandtyń qolynan qaza tabady.

H t a r a ý
Siz — elshisiz, eı dostym... — Bernardo del Karpıo jónindegi ertedegi ıspan romansynan alynǵan joldar (“Don Kıhottyń” birinshi bóliminiń Úİ taraýyna berilgen túsiniktemeni qarańyz).

...profesorlar jaıyndaǵy jazýlar alystan kórinip turatyndaı — qyzylmen... — Bul arada ıspan ýnıversıtetterindegi ǵylymı dáreje alatyn synaqtan súrinbeı ótkenderdiń áýlet esimderi úlken qyzyl árippen jazylyp qoıatyn dástúr meńzelip otyr.

...taǵdyr-talaıym taǵy da kúıinish-nala shekkenimdi tilep tur... — Garsılaso de la Veganyń İİİ-shi eklogynan alynǵan jol.

Hİ t a r a ý
Haronnyń qaıyǵy (m ı f.) — dúnıeden ótkenderdiń elesin Stıks nemese Aheron ózeni arqyly Haron tozaqqa alyp baratyn qaıyq.

Hİİ t a r a ý
Nıs pen Evrıal — Vergılııdiń “Eneıdasynyń” keıipkerleri. Eneıdiń serikteri, ekeýi aralarynan qyl ótpes dos bolǵan.

Pılad pen Orest (m ı f.) — O r e s t — grek patshasy Agamemnon men Klıtemnestranyń balasy. Ákesi óltirilgennen keıin jáne ózine de sonyń kebin kıý qateri tóngennen soń qaryndasy Elektranyń kómegimen Orest Kolhıdaǵa qashyp barady, sol jerde ol Kolhıda patshasynyń balasy Pıladpen dostasady. Ekeýiniń dostyǵynyń beriktigi sondaı, biri úshin biri jan qıýǵa ázir bolady. Keıin Pılad pen Orestiń dostyǵy mátelge aınalǵan.

Taıaqtar bolat naızaǵa... — Ispan qalamgeri Peres de Itanyń (1544? - 1619?) “Granadadaǵy azamattyq soǵystar” romanynan alynǵan óleń. Bul jerde áńgime bop otyrǵan taıaqtar HÚİ ǵ. kóńil kóterýge arnalǵan áskerı oıyndarda paıdalanylǵan. Osyndaı oıyn kezinde taıaqpen qarýlanǵan salt attylar ony bir-birine laqtyrysyp, qalqanmen qorǵanatyn bolǵan.

Tamyrdy tamyr baıqatpaı súrintýge yntyzar... — halyq romansynyń qaıyrmasy.

...adamdar janýarlardan kóp taǵylym aldy... — Keltirilgen mysaldardyń bárin Servantes Úlken Plınııdiń (j.s. 23 - 79 jj.) “Jaratylys tarıhynan” alǵan.

Kasıldeıa Vandalskaıa — ıaǵnı Andalýsskaıa, Ispanıanyń ońtústik bóligine ıelik etken german taıpasy vandaldyń atymen atalǵan. Muny Servantes Dýlsıneıa Tobosskaıa esiminiń jasalý jolyna oraılastyra oılap tapqan.

Tartesıa — Ońtústik-Batys Ispanıada, Gýadalkıvır ózeni saǵasynda ornalasqan ejelgi fınıkıalyq saýda qalasy Tartesten shyqqan. Tartesıa da Andalýsıa degendi bildiredi.

HİÚ t a r a ý
Sevılályq áıel-dáý Hıralda. — H ı r a l d a — 1184 jáne 1196 jj. aralyǵynda mavrlar turǵyzǵan Sevılá soborynyń munarasy, arab arhıtektýrasynyń tamasha eskertkishi. 1568 j. munaraǵa keń jaıylǵan tý (flúger) ustap turǵan, tórt metrlik Senim atty áıel músini ornatyldy.

Gısando buqalary — Gısando (Avıla qalasynyń mańaıy) tóńireginde jatqan, túr-turpaty anyq keskindelmegen tórt dyǵal músin.

Kabra qurdymy — Kabra eldi mekeni (Kordova provınsıasy) mańaıyndaǵy tereń shyńyraý, joqqa sengish adamdar ony tozaqqa bastap baratyn bir esikke balap kelgen.

Jeńilis tapqan dáripti bolsa neǵurlym... — Alonso de Ersılányń “Araýkana” dastanynyń bastapqy joldary (“Don Kıhottyń” birinshi bóliminiń Úİ taraýyna berilgen túsiniktemeni qarańyz.)

...eki fýnt balaýyz — shyraq jasaýǵa arnalǵan balaýyz; dinı aǵaıyndyqtar múshelerine jarǵyny buzǵany úshin beriletin jaza.

HÚİ t a r a ý
Glosa — birneshe shýmaqtan turatyn óleń; bul shýmaqtardyń eń sońǵy joldary óleńniń negizgi aıtar oıyn beıneleıtin óz aldyna bólek shýmaq qurap, keı rette óleńniń bas jaǵyna ornalastyrylady.

Pont araldaryna jer aýdarylý — ımperator Avgýst Qara teńiz (ol kezde bul Pont Evksınskıı (Meımandos teńiz) atalǵan edi) jaǵalaýyna jer aýdaryp jibergen rımdik aqyn Ovıdıı Nazondy (j.s.d. 43 - j.s. 17) megzeý.

HÚİİ t a r a ý
Arystan júrekti don Manýel — Peres de Itanyń “Granadadaǵy azamattyq soǵystar” romanyndaǵy ǵashyǵy arystandar jatqan torǵa qolǵabyn baıqaýsyz túsirip alǵan kezde torǵa taılyqpaı kirip barǵan rysar. Osy sújetke Shıller “Qolǵap” degen ballada jazǵan.

HÚİİİ t a r a ý
...beý, shyryn qazyna... — Garsılaso de la Veganyń H-shy sonetinen alynǵan joldar.

...ıtbalyq terisinen jasalǵan tańǵysh (Don Kıhot... búırek aýrýynan taqsiret tartypty)... — Servantestiń zamanynda ıtbalyq terisinen jasalǵan tańǵysh búırek aýrýynan saqtaıdy degen túsinik bolǵan.

Dıstrıbýtıvti quq pen kommýtatıvti quq — ortaǵasyrlyq quq termınderi. Dıstrıbýtıvti (úlestirýshi) — belgili bir adamnyń is-áreketine saı beriletin ıgilikter men jazalardy úlestirý degen maǵyna beredi; kommýtatıvti (aýystyrýshy) — bir jazany ekinshisimen (ádette, jeńildeýimen) aýystyrý degendi bildiredi.

Dinı ilimdik jáne kardınaldyq barlyq izgi qasıetter — dinı ilim termınderi. Senim, úmit jáne qaıyrymdylyq sekildi izgi qasıetter dinı ilimdik dep atalǵan; al, basqa izgi qasıetterdiń bári bastaý alatyn: parasattylyq, qýat, ustamdylyq jáne ádildik sekildi negizgi izgi qasıetter kardınaldyq dep atalǵan.

Nıkolao-balyq — ańyzǵa aınalǵan ıtalán júzgishi, jartylaı adam -jartylaı balyq.

...kartezıandyq quthanadaǵydaı, tym-tyrys tynyshtyq... — Kartezıandyq ordenniń monahtary til qatyspaý jóninde sert bergen.

...bir aqyn aıtqandaı... — Servantes zamanyndaǵy tanymal sýyryp salma aqyn Hýan Baýtısta de Vıvar megzelip otyr.

HİH t a r a ý
...kıgen kıimderine qarap dinı qyzmetshiler me álde stýdentter me dep oılap qalýǵa bolatyn eki adam... — Ol kezde stýdentter men sváshennıkterdiń kıgen kıimderi bir tekti bolǵan.

...saııagezdikti toledolyqsha sóıleýge májbúr etýdiń máni joq... — Saııagezdikterdiń, ıaǵnı Saııago óńirinde týyp-óskenderdiń, tili shatpyraq sanalǵan; Toledo turǵyndarynyń tili, kerisinshe, kórkem dep baǵalanǵan.

Dýbılnı — Toledonyń shet jaǵy; Sokodover — sol qaladaǵy ury-qarylar bas qosatyn orynǵa aınalǵan alań; sobor aýlasy — Toledo qaýymyndaǵy “ıgi-jaqsylar” serýendeıtin oryn.

Mahalaonda — Madrıd mańyndaǵy, mádenı ómirden jurdaı meńireý jerdiń sınonımine aınalǵan shaǵyn eldi meken.

HH t a r a ý
Arroba — salmaq ólshemi (11,5 keli).

Amýr (“Kýpıdon” dep te atalady) — Ejelgi Rım ańyz-ertegilerindegi mahabbat qudaıy; ádette qolyna sadaq pen jebe ustaǵan qanaty bar balaqaı keıpinde beınelenedi.

“Sóılese júretin” bı — bımen jáne ánmen súıemeldenetin pantomıma.

HHİ t a r a ý
Patender — sharýa áıelderi sán úshin taǵatyn, áýlıeniń keıipi beınelengen tórt buryshty nemese dóńgelek metal plasınkalar.

Egıpet qazandary. — Taýrattyq ańyz boıynsha, Egıpette quldyqta bolǵan, “Egıpet qazandarynan” mardymsyz as-sý iship júrgen evreıler shól dalaǵa tap bolǵannan keıin, qandaı da bolsyn áıteýir tamaq beretin, ashtan óltirmeıtin Egıpetti tastap shyqqandaryna qatty ókinish bildiripti.

HHİİ t a r a ý
“Metamorfozalar nemese Ispandyq Ovıdıı”. — Servantes bul ataýdy rımdik aqyn Ovıdııdiń “Metamorfozalaryna” eliktep oılap tapqan.

Magdalına perishtesi — Salamankadaǵy áýlıe Magdalına shirkeýiniń qola jelbaǵary.

Kano de Vesıngerra — Kordovadaǵy Potro kóshesiniń jýyndy-shaıyndylary quıylyp jatatyn kanal.

Leganıtos pen Lavapes fontandary — aýyz sý fontandary; Poho, Kano Dorado, Prıora — Madrıdtegi serýen oryny bop tabylatyn keń aleıa — Pradodaǵy fontandar.

“Vergılıı Polıdorǵa qosymsha”. — Vergılıı Polıdor (1470 jýyq - 1555 jýyq) — ıtalán tarıhshysy, “Ónertapqyshtar týraly” traktattyń avtory.

Bras — Ispanıadaǵy uzyndyq ólshemi (1,57 metr).

Fransıa Jartasy qudaı anasy. — Rodrıgo jáne Salamanka qalalarynyń aralyǵynda ornalasqan domınıkandyq monastyr meńzelip otyr. Gaetanyń úsh keıiptegi beınesi — Neapoldyń soltústigindegi Gaeta qalasynda ornalasqan ǵıbadathana men monastyr ataýy.

Montesınos pen Dýrandart — ejelgi ıspan romanstarynyń keıipkerleri. Dýrandart Ronseval shatqalynda aıqasqa kirip, Montesınostyń kóz aldynda dúnıe salady. Belerma — onyń ǵashyǵy.

...kózinen jasy keppeıtin Gýadıana... ...Rýıderanyń qyzdary... — Gýadıana ózeni men oǵan kelip quıatyn, Rýıdera aıdyndary dep atalatyn salalary jaıynda halyq ańyzy bar, Servantes muny Don Kıhottyń Montesınos úńgiri jaıyndaǵy áńgimesine arqaý etken.

HHİİİ t a r a ý
Fýggerler — Ornachýelostaǵy kúmis kenishi men Almadendegi synap kenin kepildikke alyp, ıspan korólderin qarajatpen jabdyqtap otyrǵan asa iri nemis bankırleri; olar atalmysh ken oryndaryn uzaq jyldar boıy paıdalandy.

Infant don Pedro Portýgalskıı — portýgal koroliniń balasy, koról Genrıh Teńizshiniń (1394-1460) baýyry, geografıalyq kartalardy talmaı jınaýmen aty shyqqan adam.

HHİÚ t a r a ý
...joǵary laýazymdy bir adam... — Shamasy, bul jerde Servantes óz “Don Kıhotynyń” ekinshi bólimin arnaǵan graf Lemosskıı ısharat etilip otyrsa kerek.

Segıdılá — halyq aıtatyn ánniń bir túri, tórt nemese jeti joldan turatyn óleń; mundaǵy birinshi jáne úshinshi joldar on bir býynnan turady jáne uıqaspaıdy, al qalǵandary — bes býynnan turady jáne tolyq uıqaspaı (asonans) aıaqtalady; jeti joldyq segıdıládaǵy besinshi jáne jetinshi joldar da on bir býynnan turady jáne uıqaspaıdy. Mýzykalyq súıemeldeýi men bıi bar “lamanchalyq segıdılálar” óz aldyna bólek janr quraıdy.

Maıorat negizin qalaý — ıaǵnı áýlettiń dáýletin kóbeıtýge negiz qalaý. Urpaqtan urpaq boıy uldyń úlkenine aqsúıektik ataqpen birge aýysyp otyratyn muranyń negizgi bólegin maıorat dep ataıdy.

Terensıı — batysevropalyq dramaǵa eleýli yqpal etken rımdik komedıograf (j.s.d. 195 jýyq - 159 jj.).

HHÚ t a r a ý
Rehıdor — qalalyq nemese selolyq basqarmanyń múshesi.

Melısendrany tutqynnan bosatý. — M e l ı s e n d r a m e n G a ı f e r o s — ejelgi ıspan romanstarynyń keıipkerleri, bularǵa arhıepıskop Týrpın jazdy delinetin kóne fransýz hronıkalary negiz etilgen. Bul romanstarda Melısendra — ımperator Uly Karldyń qyzy jáne onyń nemere jıeniniń qalyńdyǵy, delinedi. Toı óterdiń qarsańynda qyzdy mavrlar alyp qashyp ketedi de, qashan Gaıferos ony izdep taýyp, tutqynnan bosatqansha uzaq jyldar boıy solardyń qolynda bolady.

Gerkýles baǵanalary — Gıbraltar jaǵalaýlaryndaǵy taýlar; ańyz boıynsha Gerkýles on eki erliginiń birin osy taýlarda jasaǵan kórinedi.

Áıel-dáý Andadona — “Amadıs Gallskııdiń” personajy, boıy eńgezerdeı, usqynsyz áıel.

HHÚİ t a r a ý
Tırıalyqtar men troıalyqtar: bári de únsiz qaldy... — Vergılııdiń ıspan tiline Gregoro Fernandes de Velasko aýdarǵan “Eneıdasynyń” ekinshi jyrynyń alǵashqy joly.

Gaıferos doıby oınap máz bolyp júr... — Gaıferos pen Melısendra jaıyndaǵy ejelgi ıspan romansynyń alǵashqy joldary.

Aıtarym osy, endigisin óziń bil.... — sol taqyryptaǵy basqa bir ejelgi romanstyń joly.

Dúrandal semseri — Roland semseri, fransýz hronıkalary men orta ǵasyrlyq dastandarda oǵan erekshe qasıet tańylady.

...qalanyń ortalyq kóshelerimen alyp júrýge... — Inkvızısıa kópshilik aldynda abyroıyn tógýge úkim shyǵarǵandardy ólim jazasy oryndalatyn jerge esekke mingizip, belýaryna deıin jalańash kúıde, qala kóshelerimen alyp baratyn bolǵan; aldynan — qandaı qylmys jasalǵanyn jáne oǵan qandaı jaza berilgenin habarlap jarshy júrip otyrǵan, sońynan — polısıa otrády erip otyrǵan.

Prıstavtary aldynda... — ıspannyń asa kórnekti satırıgi Fransısko Kevedo (1580-1645) qalamynan shyqqan “Eskarramannyń Mendeske hattary” (1613) satıralyq týyndysynan alynǵan óleń joldary.

Nestor — Troıany alýǵa qatysqan grek patshalarynyń biri; ańyzdyń aıtýynsha, 300 jyl ǵumyr keshken.

Keshe ǵana Ispanıany muqym... — eń sońǵy got koroli Rodrıgo jaıyndaǵy ejelgi ıspan romansynan alynǵan óleń joldary; Pıreneı túbegine arab taıpalary sonyń tusynda basyp kirgen bolatyn. Osy romans sújetine Pýshkın “Súıikti Ispanıaǵa sapar” atalatyn óleń jazǵan-dy.

HHÚİİ t a r a ý
Berberıa tutqynynan... — ıaǵnı mavrlar tutqynynan. Soltústik Afrıka sol tusta Berberıa atalǵan-dy.

...trofeı turǵyzar edi. — T r o f e ı — jeńis qurmetine ornatylǵan eskertkish; grekter ony jeńiske qol jetken jerde turǵyzyp, jaýdan oljalaǵan saýyt-saımandarmen bezendiretin bolǵan.

HHİH t a r a ý
Jalańaıaq aǵaıyndar — Fransıskandyq ordenniń monahtary, olarǵa shárkeıden basqa aıaq kıim kıýge tıym salynǵan bolatyn.

Rıfeı taýy — bul taýdyń qaı jerde ornalasqany jaıynda ejelgi zamannyń ártúrli avtory árqıly pikir aıtyp ketti. Kópshiligi ony qıyr soltústikte ornalasqan deıtin pikirde boldy.

Astrolábıa — aspan shyraqtarynyń ornyn anyqtaý úshin paıdalanylǵan burysh ólsheýish aspap.

HHHİ t a r a ý
Dýená — baı, aqsúıek áıeldiń qyzmetinde júrgen, kedeılengen dvorán áýletinen shyqqan, ádette egde jastaǵy áıel.

HHHİİ t a r a ý
Parrasıı — grek sýretshisi (j.s.d. Ú ǵ. ekinshi jartysy).

Tımant — grek sýretshisi (j.s.d. İÚ ǵ.).

Apelles — asa kórnekti grek sýretshisi (j.s.d. İÚ ǵ. ekinshi jartysy).

Lısıpp — grek músinshisi jáne balqyǵan metaldan músin quıýshysy (j.s.d. İÚ ǵ. ekinshi jartysy).

H H H İİİ t a r a ý
...Sıd Rýı Dıas Sardardyń kreslosy — ańyzǵa sáıkes, Rýı Dıas (“Don Kıhottyń” birinshi bóliminiń HİH-shy taraýyna berilgen túsiniktemeni qarańyz) Valensıany qaıta jaýlap alǵanda basqa da oljalarmen birge mavrlardan tartyp alǵan mármár kreslo.

...qara sharýa Vambany ógizderinen... aıyryp... — Got korólderiniń sońǵylarynyń biri — Vamba (672 - 680) meńzelip otyr. Halyq arasynda taraǵan ańyzda ol qara sharýadan shyqqan delinedi, al shyn máninde ol aqsúıek áýlettiń ókili bolatyn.

H H H İ Ú t a r a ý
Komandor Grecheskıı — Santágo ordeniniń komandory Fernan Nýnes de Gýsman jaıynda sóz bolyp otyr, ol maqaldar jınaǵyn qurastyryp, ýnıversıtetterde grek tilinen dáris bergen edi, osy qyzmeti úshin komandor atanǵan bolatyn.

Lırgandeı — Feb Rysarynyń tálimgeri ári is-áreketiniń jylnamashysy, “Knázdar men rysarlar aınasy” romanynyń personajy.

H H H Ú t a r a ý
Dıt ( m ı f. ) — jer asty áleminiń qudaıy Plýtonnyń qosalqy esimi.

Kasık — úndisterdiń el aǵasy, kósemi; bul arada jalpy úndis tekti adam maǵynasynda qoldanylyp otyr.

Epıtımá — shirkeý taǵaıyndaıtyn jaza (oraza ustaý, uzaq ýaqyt boıy duǵa oqý jáne t.b.). (Aýd.)

H H H Ú İ İ İ t a r a ý
Martos burshaǵy — Martos qalasy (Andalýsıada) ol kezde burshaq tuqymdas daqyldardy ósirýmen aty shyqqan-dy.

Kandaııa — Úndiqytaı, Komorın múıisi — Úndistannyń ońtústik shalǵaıyndaǵy múıis.

Jek kóretin bir sulý... — kezinde kópshiliktiń arasynda úlken qurmetke ıe bolǵan sýyryp salma ıtalán aqyny Serafıno Akvılanonyń (1466 - 1500) óleńi.

Ajal! Sol sátti ıek qaǵatyn... — ıspan aqyny Eskrıbtiń óleńi (HÚ ǵ. sońy -— HÚİ ǵ. basy).

Kesirtkeler araly — adam turmaıtyn araldardy ıspan halqy osylaı ataǵan. Kesirtkeler aralyna jer aýdarý — qazaqtyń “ıtjekkenge aıdaý” degen sózimen maǵynalas.

Arıadnanyń táji ( m ı f. ) — Dıonıs Arıadnaǵa tartý etken, asyl tastarmen bezendirilgen altyn táj. Ańyzǵa qaraǵanda, Arıadna bergen arqaýdyń kómegimen Krıt shytyrmanynan aman-saý qutylyp shyqqan Tezeı keıin opasyzdyq jasap, Arıadnany Naksos aralynda qaldyryp ketedi, Dıonıs ony osy jerden jolyqtyryp, máńgi ólmes zaıybyna aınaldyrady.

Kúnniń sáıgúlikteri ( m ı f. ) — Febtiń (Kúnniń) kúımesine jegilgen sáıgúlikter.

Tıbar. — Tıbar arabsha “altyn” degendi bildiredi. Servantestiń zamanynda Afrıkadaǵy Altyn Jaǵalaýdy osylaı ataǵan.

Pankaııa bálzamy. — P a n k a ı ıa — hosh ıisti ósimdikterimen aty shyqqan, Afrıkadaǵy ańyzdan jaratylǵan el: ańyzda ol, sondaı-aq, fenıkstiń otany delinedi.

Algýasıl — polısıa qyzmetkeri.

H L t a r a ý
Potosı — Bolıvıadaǵy bir qala.

Bellerofont ( m ı f. ) — Korınf patshasy Glavkiniń uly; ol qanatty tulpar Pegastyń kómegimen jalyn qusatyn úsh basty qubyjyq — Hımerany jeńgen edi. Bellerofont Pegasqa minip aspanǵa kóterilmek bolǵanda Pegas ony aýdaryp tastaıdy da, ózi jalǵyz ushyp ketedi, keıin shoq juldyzǵa aınaldyrylady.

Bootos, Perıfoı ( m ı f. ) — B o o t o s — Volopas shoq juldyzynyń grekshe ataýy. P e r ı f o ı — Tezeıdiń dosy, Prozerpınany alyp qashý úshin onymen birge jer asty patshalyǵyna túsken. Bul arada Kúnniń tórt sáıgúliginiń ekeýi — Pıreı men Eo deýdiń ornyna Bootos pen Perıfoı dep jańsaq atalyp ketken.

X L İ t a r a ý
Troıalyq Palladıým ( m ı f.) — Áıel qudaı Palladanyń Troıaǵa túsken, qala derbestiginiń kepili sanalǵan beınesi.

Peralvılo — Lamanchadaǵy, Súdad Real qalashyǵy mańaıyndaǵy Qasıetti aǵaıyndyq qylmyskerlerdi ólim jazasyna kesken oryn.

Ójet jigit ( m ı f.) — ákesi Febtiń kúımesin aıdaýǵa táýekel etken, sol úshin ajal tapqan Faeton megzelip otyr.

...Áýeniń burshaq pen qar týyndaıtyn ekinshi qatparyna... — Óz paıymdaýlaryna Don Kıhot Ptolomeıdiń álemdik júıesin negiz etedi. Bul júıege sáıkes, barlyq aýyr elementter álemniń ortalyq bólegine qaraı lyqsyp, sonyń tóńiregine shoǵyrlanady da, Jerdiń shar tektes massasyn quraıdy. Sý, aýa, ot sekildi jeńildeý elementter biriniń ústine biri qatparlanyp ornalasady. Kózge kórinetin álemnen (jer, sý, aýa, ot) basqa, besinshi element — kemeline kelgen efır bar, aspan shamshyraqtary sodan quralady.

...lısensıat Torralba... áıgili shabýyl men qyrǵynǵa kýá boldy... — Ú Karl landsknehtteriniń 1527 j. mamyrda Rımdi talan-tarajǵa salǵany jaıynda áńgime bolyp otyr. Soldattar úı-úıdi qorshaýǵa alyp, onda tyǵylyp jatqandardyń barlyǵyn fleıtalar sazynyń “súıemeldeýimen” qan-josa ǵyp qyryp saldy. Ú Karl ásker basylarynyń biri gersog Býrbonskıı osy qalany qorshaý kezinde óltirildi. Ú Karldyń soldattary basyna epıskop mıtrasyn kıip, ıyǵyna mantıa jamylyp, papanyń qashyrlaryna minip qalada serýendep júrdi, Vatıkanda ótkizilgen saıqymazaq konklavqa (Rım papasyn saılaıtyn kardınaldar keńesi - Aýd.) jınaldy, osyndaı jıynnyń birinde papa Úİİ Klımentıı ornynan taıdyryldy. Osy bassyzdyqtar jaıynda qulaǵdar bolǵan dáriger Eýheno Torralba muny jurtqa jarıa ete bastady, sol úshin ınkvızısıanyń tyrnaǵyna ilikti; oǵan sıqyrshy degen aıyp taǵylyp, tirideı otqa órteýge úkim shyǵaryldy.

...jeti eshkiniń janynan... — Torpaq shoq juldyzyndaǵy jeti juldyz megzelip otyr.

X L İ İ İ t a r a ý
“İzgi nıetpen úndemeseń, atanasyń Sancho sen” — ıspannyń “Aýzyna ıe bola bilgen adam Sancho atanady” deıtin máteline ısharat (“santo” — áýlıe jáne Sancho sózderiniń úndestigine oraı).

X L İ Ú t a r a ý
...dara jáne jalǵamaly hıkaıattar... — ıaǵnı, roman mátinine engen, biraq oqıǵanyń negizgi arqaýyna tikeleı qatysy joq (mysalǵa, “Párýaısyz áýestik jaıyndaǵy hıkaıat”), sondaı-aq negizgi arqaýǵa janama ǵana baılanysy bar (mysalǵa, Hrızostomo men Marsela jaıyndaǵy, t.b.) hıkaıattar.

Kordovalyq uly aqyn — ıspan aqyny Hýan de Mena (1411 - 1456).

...jańadan paıda bolǵan Eneı... — Vergılııdiń “Eneıdasyndaǵy” basty keıipkerge ısharat; ol ózine ǵashyq Dıdonany kútpegen jerden tastap ketken bolatyn.

Haka — Ispanıadaǵy taý qyrattary.

Arlansa, Pısýerga, Mansanares, Taho, Enares pen Harama — Ispanıadaǵy ózender.

Tarpeı jartasynan... — Ejelgi Rımde ólim jazasyna kesilgen qylmyskerler Tarpeı jartasynan jerge laqtyrylatyn. Ańyzdyń aıtýynsha, órtke oranǵan Rımdi Neron osy jartastan tamashalap turǵan.

X L Ú t a r a ý
...antıpodtar... — jer sharynyń dıametraldy qarama-qarsy eki betiniń turǵyndary.

...antıpodtar sholǵynshysy... súıkimdi qumyra aınaldyrǵysh... Tımbrıı... Feb... bireýler úshin — mergen, ekinshiler úshin — dáriger... — jaryqtyń, kóripkeldiktiń, medısına men poezıanyń qudaıy Febtiń (Apolonnyń) laqap aty. “Antıpodtar sholǵynshysy” — Febtiń bul laqap esimi Jerdiń qozǵalmaıtyny týrasyndaǵy sol zamanda qalyptasqan túsinikke baılanysty týǵan; bul túsinikke sáıkes Jerdi aınalyp júretin Kún “tómende”, ıaǵnı joǵarydaǵy adamdardyń aıaǵynyń astynda turatyndarǵa da jaryǵyn tógedi dep sanalǵan. Al, Febtiń “qumyra aınaldyrǵysh” atanýynyń sebebi, kún sáýlesiniń qyzýy adamdardyń ańqasyn keptirip, olardy salqyndatqysh sýsyn ishýge májbúr etedi, al mundaı sýsyn qar toltyrylǵan saýyttarǵa salyp, shyr aınaldyrý arqyly salqyndatylatyn mys qumyralarda daıyndalady.

Baratarıa — ıspannyń barato sózinen jasalǵan ataý, ıaǵnı arzan.

...gýbernator jezlindegi kres... — jezldiń joǵarǵy jaǵy kres túrinde jasalǵan edi, sot kezinde ol ant qabyldaý úshin paıdalanylatyn.

X L Ú İ t a r a ý
Vıola — skrıpkaǵa uqsaıtyn mýzykalyq aspap, alaıda ishekteri jýandaý jáne dybysy da jýandaý shyǵady.

Aparıs maıy — túrli dármek qosylǵan záıtún maıy. Bul dáriniń keremet qymbat bolǵany sonsha, “Aparıs maıy sekildi asa qymbat” deıtin mátelge de kirdi.

X L Ú İ İ t a r a ý
Tırteafýera — Toledo provınsıasyndaǵy eldi meken. “Tırteafýera” (dáliregi: tiratefura) degen sózdiń týra maǵynasy: “qarańdy batyr”.

X L Ú İ İ İ t a r a ý
. ...óziniń oń qolyn súıip aldy... — aıtylǵan sózge adaldyqty aıǵaqtaıtyn belgi.

Almalafa — er adam men áıel adam kıetin arab syrt kıimi.

...sebebi ol taý turǵyny bolatyn... — Ispanıanyń soltústik taýly aımaqtarynyń turǵyndary rekonkıstany (arabtar Úİİİ ǵ. basyp alǵan óńirlerdi qaıta jaýlap alýdy) ózderi tuńǵysh bop bastaǵanyn maqtan tutatyn jáne osy sebepten ózderin aqsúıek adam sanaıtyn.

Fontanel — denedegi “aram sóldiń” syrtqa shyǵýy úshin aıaqqa jasalatyn jasandy jaraqat; Servantestiń zamanynda osynyń kómegi arqyly naýqas adamǵa em-dom jasalatyn.

Jalań aıaq aǵaıyndar — Fransıskandyq ordenniń monahtary, olarǵa shárkeıden basqa aıaq kıim kıýge tıym salynǵan-dy.

X L İ H t a r a ý
Andradılá — zertteýshilerdiń oıynsha, bul sol tustaǵy ataqty shýlerdiń esimi bolsa kerek.

L t a r a ý
...aranhýestik fontandary... — A r a n h ý e s — Ispanıadaǵy qala — Madrıdten 49 shaqyrym jerde, Taho ózeniniń sol jaq jaǵalaýyna ornalasqan; fontandarymen dańqy shyqqan. Mátinde — sóz oıyny: fontanel jáne fontan.

...“Qudaı anany” oqıtyn keremet kórkem marjan, “Ákemizdi” oqýǵa arnalǵan — altynnan quıylǵan monshaqtar... — Gersogınányń bergen syılyǵy taspıyq edi, ony alqa retinde moıynǵa taǵyp júrýge de bolatyn.

Uzyn balaqty shalbar — dáýletti adamdar ǵana qysqa sharovardyń ornyna uzyn balaqty shalbar kıip júredi degenge ısharat.

Jol-sapar betperdesi — saıahat kezinde sýyq pen shańnan qorǵaný úshin kıiletin, kózge arnalǵan oıyǵy bar, shuǵadan jasalǵan betperde.

L İ t a r a ý
...dóńbekke, ıaǵnı kólbaqalar patshasyna, uqsas... — Rım mysalshysy Fedrdiń “Patshaǵa muqtaj kólbaqalar” atalatyn mysalyna ısharat; munda kólbaqalardyń patsha suraǵan ótinishine oraı Iýpıter olarǵa bir dóńbekti laqtyrady, biraq baqalar mundaı patshaǵa qorsyna qaraǵandyqtan, anaý bularǵa aıdahardy jiberedi de, ol baqalardyń bárin jep qoıady.

...jetkizý aqysyn tólep... — Ol zamanda hatty jetkizý aqysyn hatty alýshy tóleıtin.

L İ İ t a r a ý
Aıýntamento — qalalyq nemese selolyq keńes; bul arada — keńestiń ǵımaraty.

L İ İ İ t a r a ý
Qumyrsqa qanattary — “Qater tóngende qumyrsqaǵa da qanat bitken” deıtin maqalǵa ısharat.

L İ Ú t a r a ý
...kavál dep atalatyn, balyq jumyrtqalarynan daıyndalatyn... — Áńgime qara ýyldyryq jaıynda bolyp otyr.

...buǵan áste nalyǵan joq... — Órtenip jatqan Rımge jaıbaraqat kóz salyp turǵan Neron jaıyndaǵy romanstan alynǵan, kekesindi sıpatta ózgertilip qoldanylǵan dáıeksóz.

...sol bir jarlyqtyń qandastarymnyń qalaı záre-qutyn alyp, úreıin ushyrǵany... — Morıskilerdi (májbúr etý arqyly shoqyndyrylǵan mavrlardy) Ispanıadan qýyp shyǵý jaıyndaǵy alǵashqy jarlyq 1609 j. jaryq kórdi. Bul Granadada, Mýrsıada jáne Andalýsıada turatyn mavrlarǵa qatysty jarlyq bolatyn. 1610 jylǵy 10 shildedegi ekinshi jarlyq Kastılıany, Estremadýrany jáne Lamanchany mekendeıtin morıskilerge baǵyshtaldy. Rıkote alqabyn meken etetin (Sancho Pansanyń dosy sol óńirden bolatyn), jergilikti hrıstıandarmen nekege turǵan morıskilerge Ispanıada qalýǵa ruqsat etilgen, biraq 1613 jylǵy 19 qazandaǵy jarlyqpen olar da qýǵyndaldy. Qoldaryna ustap ákete alatyn zattarynan basqa múlki joq morıskiler úsh kúnniń ishinde kemege otyryp Afrıkaǵa attanýǵa tıis boldy. Buıryqty oryndamaǵan jaǵdaıda ólim jazasyna kesiletin edi. Dúnıe-múlikteri tárkilendi; ózderimen birge baǵaly buıym da, aqsha da áketýge ruqsat etilmedi. Mundaı qýǵyndaýǵa muryndyq bolǵan shirkeý edi, olar qalyń buqaranyń dinı fanatızmin kúsheıtýge, sol arqyly jurtshylyq nazaryn İİİ Fılıpp pen onyń sybaılastarynyń el basqarýdaǵy qylmysty qareketterinen aýdaryp áketýge múddeli bolǵan-dy.

...koról jarlyǵynan qorqyp... — 1609 j. jarlyqta Ispanıa sheginen alastalatyn merzimi ótken morıskilerge kómek kórsetken, olarǵa baspana bergen ıspandardyń dúnıe-múlki tárkilenetini qatań eskertilgen edi.

L Ú t a r a ý
Galána saraıy. — Toledodaǵy alýan ańyz-áńgimege arqaý bolǵan ejelgi ǵımarattyń qıratyndysy osylaı atalatyn. Ańyzda bul saraıdy mavr hanshasy Galánanyń ákesi turǵyzǵany aıtylady, hansha keıin Uly Karlge kúıeýge shyqqan delinedi.

L Ú İ t a r a ý
...aty ...frız tuqymynan... — Frıslandtaǵy (Golandıadaǵy) jylqy tuqymy meńzelip otyr.

L Ú İ İ t a r a ý
Eneı qashqyn, raqymsyz Bıreno... — Vergılıı “Eneıdasynyń” keıipkeri Eneıdiń ózine ǵashyq Dıdonany, al “Qaharly Roland” keıipkeri Arıostonyń óz ǵashyǵy Olımpıany tastap ketkenine ısharat.

Atarfe, Marchena — Ispanıadaǵy qalalar.

“Júz”, “koróldik”, “kim birinshi” — karta oıynynyń túrleri.

L Ú İ İ İ t a r a ý
Grıf (m ı f.) — basy búrkit, denesi arystan tárizdi qubyjyq.

Áldebir Mendosa ústelge tuz shashady, soǵan qaraǵan boıda júregi jabyrqap sala beredi. — Ispanıanyń jekelegen otbasylaryndaǵy joqty-barǵa nanǵyshtyqty kelekeleıtin mátel.

Sıpıon — rımdik áskerbasy Pýblıı Kornelıı Sıpıon (j.s.d. 185 - 129 jj.); Karfagenge qarsy soǵysyp, ony qıratqan bolatyn (j.s.d. 146 j.).

“Áýlıe Iago, Ispanıany qulypta!” — Ispandardyń mavrlarmen shaıqastaǵy Sancho teristeý túsingen ejelgi áskerı urany: “Santiago, y cierra Espana!” (“Áýlıe Iakov bizben birge — qyryp sal, Ispanıa!”). Shadıar Iakov Ispanıanyń qamqory sanalady (454-shi betti qarańyz). “Serrar” sóziniń eki túrli maǵynasy bar: qyryp-joıý, kúıretý jáne qulyptaý, qamaý. Sancho sony shatastyryp otyr.

Agarándar — afrıkan halyqtarynyń sol tusta keńinen qoldanylǵan jalpy ataýy.

...ustalardyń qyzǵanshaq qudaıy Venera men Marsty shyrmap tastaǵan... (m ı f.) — Ańyzǵa sáıkes, ustalyq sheberlik qudaıy Výlkan almastan jasalǵan tormen áıeli Venera men onyń oınasy Marsty shyrmap baılap tastaǵan.

Ekloga — Servantes zamanyndaǵy pastoraldyq janr túrleriniń jalpy ataýy.

Garsılaso — ıspan aqyny Garsılaso de la Vega.

Kamoens — Portýgalıanyń asa kórnekti aqyny (1254 - 1580).

Akteon, Dıana (m ı f.) — Dıanany shomylyp jatqan kezinde kórgeni úshin jazaǵa tartylǵan Akteon buǵyǵa aınaldyryp jiberiledi de, sońynan ony óziniń ıtteri talap jeıdi.

Men eshqandaı buqadan qoryqpaımyn, tipti Harama ózeni jaǵalaýynda jaıylǵan buqalardyń eń shekten shyqqan jabaıylarynan da! — Sol tusta qalyptasqan uǵym boıynsha, Harama ózeni jaǵalaýyndaǵy shalǵyndyqtyń onda jaıylǵan buqalarǵa aıryqsha kúsh-qýat qosatyn qasıeti bolǵan.

L İ H t a r a ý
Don Kıhottyń Dýlsıneıa Tobosskaıadan jerinip qalatyny... — “Don Kıhottyń” jalǵan ekinshi bóliminiń avtory Aveláneda varıantynda Dýlsıneıanyń jadysyn qaıtarýdan úmiti úzilgen keıipker odan jerinedi de, “Mahabbatsyz Rysar” degen laqap esimdi ıelenedi.

L H t a r a ý
Korólderdi taqqa otyrǵyzatyn da, taqtan qulatatyn da men emes... — ejelgi bir romans negiz bolǵan mátel; bul romansta ıspan koroli Qatygez Pedronyń (1350 - 1369) óz inisi Enrıkemen kúreske shyǵyp, ońbaı jyǵylatyny aıtylady. Enrıke fransýz áskerbasy Bertran Klakendi (Dúgeklendi), — saıys sonyń shatyrynda ótken, — kómekke shaqyrady, sonda anaý: “Men korólderdi taqtan da qulatpaımyn, taqqa da otyrǵyzbaımyn, men tek myrzama adal qyzmetshi retinde ǵana kómek kórsetem”, depti.

Doná Sanchanyń qas dushpany... — ejelgi romanstan alynǵan joldar.

...Barselonaǵa da jaqyndap qaldyq... — Ol zamanda Barselona men onyń mańaıyndaǵy eldi mekender qaraqshylar shabýylynan kóz ashpaıtyn. Feodaldyq qatynas joıylǵanymen, jańa jaǵdaıǵa moıyn usynǵysy kelmegen katalondyq iri jer ıelenýshiler sharýalardy feodaldyq kiriptarlyqta ustaýǵa tyrysyp baqty. Feodaldyq qanaýǵa qarsy shyqqan sharýalarmen kúres júrgizý úshin katalondyq vıse-koroldiń jarlyǵy boıynsha 1602 j. “Odaq” atalatyn mılısıa quryldy, onyń negizgi mindeti atalmysh qaraqshylarmen kúresý bolatyn. Bul shyn mánindegi azamat soǵysyna alyp keldi, óıtkeni halyq ókilderinen jasaqtalǵan mılısıa kóp rette senorlardyń ózine qarsy shaıqasqa shyǵatyn. Keńinen óris alǵan azamat soǵysy kezinde biri “nıerralar”, ekinshileri “kadellder” dep ataldy. Osyndaı jasaqtardyń birin romanda atalǵan, qara sharýadan shyqqan Roke Gınart basqardy.

Ozırıs (m ı f.) — Egıpettik qudaı, Roke Gınart ony sısılıalyq atyshýly tıran Býzırıspen shatastyryp tur.

L X İ t a r a ý
... bul adam qulaǵynyń quryshyn qandyra qoımaǵanymen... — Beıneli sóılemshe. Munyń negizinde Avroranyń Troıa soǵysy kezinde Ahılles óltirgen uly Memnon jaıyndaǵy ańyz jatyr. Memnon jónindegi bul ańyz keıinnen Fıvy qalasy mańaıyndaǵy, jer silkinýi saldarynan qulap qalǵan orasan úlken músinge janastyryldy. Kúnniń alǵashqy sáýlesi túsken shaqta músin synyqtarynan mýzyka aspabynyń úzilip ketken isheginiń dybysyna uqsas dybystar estiletin bolǵan, osyǵan baılanysty Memnon ana meıirimine jaýap qaıtaryp jatyr degen ańyz shyqqan.

... aragondyq jýyrda jaryqqa shyǵarǵan... — “Don Kıhottyń” jalǵan ekinshi bóliminiń avtory Aveláneda ózin Aragondaǵy Tordesılásta týyp-óskenmin dep málim etken-di.

L X İ İ t a r a ý
Eskotılo — alaıaq astrolog.

Shyǵyrshyq ilý at saıysy kezinde kósilte shaýyp kele jatqan salt atty naızasyn lentaǵa ilingen shyǵyrshyqtan ótkizýge tıis bolatyn.

“Adal baqtashy” — ıtalán aqyny Gvarınıdiń (1537 - 1612) ıspan tiline Krıstobal Sýares de Fıgeroa 1602 j. aýdarǵan óleńmen jazylǵan pastoraldyq tragıkomedıasy.

“Amınta” — ıtalán aqyny Torkvato Tassonyń (1544 - 1595) pastorali. Ony Servantestiń dosy, aqyn ári sýretshi Hýan Martınes de Haýregı 1607 j. ıspan tiline aýdarǵan bolatyn.

Kvatrın — kóne zamanǵy ıtalándyq usaq teńge.

“Jannyń shyraǵy” — domınıkandyq monah Felıpe de Menesestiń “Hrıstıandyq jannyń shyraǵy soqyr senimge qarsy” atalatyn traktaty. Alǵashqy basylymy 1556 j. jaryq kórdi.

... Martın kúninde shoshqa qaıtse de baýyzdalmaı qalmaıdy. — Ispan derevnálarynda Martın kúninde (11-shi qarasha) shoshqa soıý dástúri bolǵan.

L X İ İ İ t a r a ý
Monjýık — Barselona irgesindegi bıik shoqyda ornalasqan qamal.

Ana Felıs. — “Felıs” — “baqytty” degen maǵyna beredi.

L X İ Ú t a r a ý
Levant — Pıreneı túbeginiń shyǵys bóliginiń ataýy.

L X Ú t a r a ý
Bernardıno de Velasko — kastıldik jaıaý áskerdiń aıryqsha qataldyǵymen tanylǵan bas komısary. Morıskilerdi kóshirý isin qadaǵalaý soǵan júktelgen bolatyn.

Argýstyń kózi (m ı f.). — A r g ý s — júz kózi bar dáý. Ózi sıyrǵa aınaldyryp jibergen Iony, — Iýpıterdiń súıiktisin, — kúzetýdi Iýnona soǵan tapsyrǵan bolatyn.

L X Ú İ İ t a r a ý
Boskan qarıamyzdyń Nemoroso atanǵany sekildi. — N e m o r o s o — “orman turǵyny” degen maǵyna beredi. Garsılaso de la Veganyń Salıso jáne Nemoroso esimdi baqtashylar beınesi kórinis beretin birinshi jáne ekinshi eklogalaryna emeýrin. Servantestiń tusynda Nemoroso esimimen aqyn Hýan Boskan (1542 j. qaıtys bolǵan) beınelengen delinetin. Qazirgi zamanǵy zertteýshilerdiń izdenisteri Nemoroso esimimen Garsılaso de la Veganyń óz beınesi jasalǵanyn kórsetip otyr.

L X İ H t a r a ý
Artyq qyp frakıalyqtan baǵzydaǵy... (m ı f.) — Orfeı.

Radamant jáne Mınos (m ı f.) — Jer asty patshalyǵynyń qazylary.

Tákappar Nemvrod. — Taýrattyq ańyzǵa sáıkes, Vavılon patshalyǵynyń negizin qalaǵan Nemvrod aspanǵa jetý úshin asa bıik munara turǵyzǵan kórinedi, biraq ospadarsyz nıeti úshin oǵan jaza tartqyzbaq bolǵan qudaı munarany qıratyp, qurylysyn júrgizgen adamdardyń tilin sapyrylystyryp jiberipti.

L X H t a r a ý
Ókpe-nazǵa mármár tastaı selt etpeıtin... — Garsılaso de la Vega eklogynan alynǵan jol.

...týǵannan ólgenge deıingi ǵumyr joly tym kelte bop shyqpaq. — Jalǵan “Don Kıhotty” zamandastary múldem unatqan joq, ol HÚİİ ǵ. uzyna boıynda jáne HÚİİİ ǵ. alǵashqy jartysynda birde-bir ret qaıta basylǵan emes.

L X H İ t a r a ý
Apolon kúımesiniń dońǵalaqtary (m ı f.) — Ejelgi ańyzda Kún qudaıy Apolon kúımesine otyryp alyp aspandy aralap júredi, jerge jaryq seýip, jylý beredi, delinedi.

L X H İ İ İ t a r a ý
Mıngodan da sándi kıinipti... — Mıngo Revýlgonyń “Mıngo Revýlgo shýmaqtarynda” sıpattalǵan kıimine ısharat (“Don Kıhottyń” ekinshi bóliminiń prologyna berilgen túsiniktemeni qarańyz).

Baqtashy bala, toqtaı qal!... — halyq áninen alynǵan joldar.

L X H İ Ú t a r a ý
Sannadzaro eklogynan da artyq... — Djakomo Sannadzaro — ıtalán aqyny (1456-1530), Evropada pastoraldyq janrdyń damýyna aıryqsha yqpal etken pastoraldyq “Arkadıa” romanynyń avtory. Romannyń prozalyq mátini óleńmen jazylǵan eklogtarmen kezektesip otyrady.

...grektiń jeti qalasynyń Gomer úshin aıtys-tartysqa túskeni sekildi... — Ózin Gomerdiń otany sanaǵan “jeti qala” jaıynda antıkalyq dáýirden jetken eki jol óleń bar; alaıda onyń otany qaı jer ekeni jóninde naqty málimet joq.

...tordesılástyq aldamshy jazǵysh... — ıaǵnı jalǵan “Don Kıhottyń” avtory.

...ony Eski Kastılıaǵa alyp barmaýyn... — “Don Kıhottyń” jalǵan bóliminde Don Kıhottyń Eski Kastılıada bastan keshkenderi jaıynda áńgimelep berýge ýáde etiledi.

V. ÝZIN.

---