InfoHub Logo

Ónerbaeva Aqtilek Ónerbaıqyzy
Q.Jubanov atyndaǵy AÓÝ "arnaıy pedagogıka" 4-kýrs

Qazirgi balalardyń agressıvtiligi balanyń aınalasyndaǵy adamdarǵa – ata-anaǵa, tárbıeshilerge, muǵalimderge, qurbylaryna ǵana áser etpeıtin belgili bir psıhologıalyq sıpattamalarǵa ıe, ol balanyń ózine, basqalarmen qarym-qatynasynda qıyndyqtar týǵyzady, onyń búkil jeke basynyń ártúrli aspektilerdegi damýyn anyqtaıdy.

«Agresıa» sózi latynnyń «agressio» sózinen shyqqan, ol «shabýyl» degendi bildiredi. Agresıa – adamdardyń qoǵamda ómir súrýiniń normalary men erejelerine qaıshy keletin, shabýyl obektilerine (jandy jáne jansyz) zıan keltiretin, adamdarǵa fızıkalyq jáne moraldyq zıan keltiretin nemese olarǵa psıhologıalyq jaısyzdyqty (teris tájirıbe, kúıler) týdyratyn ýájdi destrýktıvti minez-qulyq  shıelenisi (qorqynysh, depressıa jáne t.b.).

Agressıvtilik – agresıaǵa daıyn bolýda, sondaı-aq basqa bireýdiń minez-qulqyn dushpandyq dep qabyldaýǵa jáne túsindirýge beıimdilikte kórinetin tulǵalyq qasıet.

Múmkindigi shekteýli balalar arasynda aqyl-oıy buzylǵan balalar jıi kezdesedi. Aqyl-oıy buzylǵan balalardyń mı qyrtysynyń organıkalyq zaqymdanýynan kognıtıvti buzylystary bar. Aqyl-oı kemistigi bar adamdardaǵy kemistiktiń ereksheligi joǵary psıhıkalyq fýnksıanyń minez-qulqy men áreketiniń beınelenýi men rettelýiniń buzylýy bolyp tabylady. Ol kognıtıvtik prosesterdiń buzylystarymen (sezim, qabyldaý, este saqtaý, oılaý, qıaldaý, sóıleý, zeıin), emosıonaldy-eriktik sferadaǵy, motorıkanyń jáne jeke damýdyń kemshilikterimen sıpattalady.

Zıatynda aýytqýdyń bolý sebepteri: tuqym qýalaıtyn aýrýlar (mıkrosefalıa, fenılketonýrıa jáne t.b.), hromosomalyq qurylymy men sanynyń buzylýy (Daýn sındromy, Kláınfelter, Shereshevskıı-Terner sındromy) jáne t.b. Sondaı-aq uryqtyń damýyna áser etetin ártúrli patogendik faktorlardy týdyrady.  Birinshiden, jatyrishilik ınfeksıalarǵa jatady: sozylmaly – toksoplazmoz, lısterıoz, merez, sıtomegalovırýstyq jáne vırýstyq qyzylsha, tumaý jáne t.b. Júktiliktiń sońǵy aılarynda ananyń aýyr juqpaly aýrýlary jatyrdaǵy uryqtyń buzylýyna jáne onyń damýyna ákeledi. qursaqishilik ensefalıt jáne menıngoensefalıt. Ananyń keıbir sozylmaly aýrýlary: júrek, tamyr júıesi, búırek, baýyr aýrýlary uryqtyń, mıdyń damýyna teris áser etedi. Júktilik kezinde tyıym salynǵan preparattardy qoldaný uryqtyń ýlanýy múmkin. Uryqtyń damýyna temeki shegý, alkogolızm, nashaqorlyq, durys tamaqtanbaý, ártúrli fızıkalyq jáne psıhıkalyq jaraqattar, áıeldiń zıandy óndiristegi jumysy, qorshaǵan ortanyń qolaısyz jaǵdaılary qatty áser etedi. Intellektýaldyq buzylýlardyń sebepteriniń biri - uryqtyń gemolıtıkalyq aýrýy, rezýs-fagosıtoz jáne qan tobynyń antıgeni túrindegi ana men urpaq arasyndaǵy ımmýnologıalyq sáıkessizdik. Týǵan kezdegi patogendik faktorlar mıdy organıkalyq túrde zaqymdaıdy. Týylǵannan keıin ıntellektýaldyq buzylýlar neıroınfeksıalardan (menıngıt, menıngoensefalıt jáne t.b.) týyndaýy múmkin. Keıde onyń sebepteri mıda júrýden týyndaǵan jaraqattar men ýlanýlar bolýy múmkin.

Otandyq jáne sheteldik defektologıada qabyldanǵan «aqyl-oıy kem bala» uǵymy mıdyń organıkalyq zaqymdanýynyń bolýymen biriktirilgen balalardyń óte ártúrli massasyna (olar jalpy balalar sanynyń 2%-dan astamyn quraıdy) jatady.

Bastaýysh mektep jasy kelesi sebepterge baılanysty bala ómirindegi óte mańyzdy jáne qıyn kezeń bolyp tabylady: bul mekteptegi is-árekettiń bastalý ýaqyty (bastaýysh mektep jáne orta mektepke kóshý); bul balanyń jynystyq jetilýine deıingi kezeń (sol kezdegi gormonaldy kezeń) denede ózgerister bastalady, bul balanyń psıhıkasyna áser etedi).

Eń qajetti ózgeristerdiń barlyǵy 6-7 jasta bolady: tirek-qımyl apparaty nyǵaıady, mıdyń belgili qurylymdary jetiledi, júıke júıesi qalyptasady – ıaǵnı fızıologıalyq jáne psıhıkalyq turǵydan bala mektepke daıyn bolady. Ata-analar, úlkender oǵan bala retinde ǵana emes, mektep oqýshysy retinde qaraı bastaıdy. Kúndelikti rejım ózgeredi, bala ústel basynda kóbirek otyrady, onyń qozǵalysqa, serýendeýge, oıynǵa múmkindikteri az. Ata-ananyń talaby artyp, bala mekteptegi jetistigine qaraı úlkender tarapynan baǵalana bastaıdy. Zıat aýytqýynyń deńgeıi patogendik faktordyń áser etý ýaqytyna baılanysty. Mysaly, júkti áıel 3 aılyǵynda qyzylshamen aýyrsa, qursaǵyndaǵy balanyń aqyl-esi kem bolyp týylýynyń bir sebebi bolýy múmkin, al keıinirek aýyryp qalsa, kemistik onsha baıqalmaı, aqyl-oıynyń kemistigi men sóıleý kemistigine ákeledi.

Kóptegen zertteýler kórsetkendeı, zıatynda aýytqýshylyǵy bar kishi mektep oqýshylary qalypty damyp kele jatqan balalarmen salystyrǵanda zeıinniń, qabyldaýdyń, este saqtaýdyń jetkiliksiz damýymen, tulǵalyq belsendiliktiń damymaýymen sıpattalady.

Zıatynda aýytqýshylyǵy bar adamdar ártúrli toptarǵa bólinedi, sonyń ishinde serebraldy sal aýrýymen aýyratyndar, týǵan kezde jáne týǵannan keıin. Bul jaǵdaıda olıgofrenıa (olıgo-az, frenosemıa) dıagnozy qoıylady. Olıgofrenıkter damýǵa qabiletti, biraq bul proses baıaý júredi. Olıgofrenıkter aqyl-oı kemistigi bar adamdardyń edáýir bóligin quraıdy.

Aqyl oıy tejelgen balalardyń kópshiliginde dene damýynyń kemistigi dısplazıa, bas súıeginiń deformasıasy, aıaq-qoldyń pishininiń ózgerýi, jalpy usaq motorıka jáne artıkýlásıalyq motorıkanyń buzylýy túrinde kórinedi. «Aqyl-oı kemistigi» túsinigi psıhologıalyq-pedagogıkalyq buzylys belgileri arqyly olıgofrenıa jáne demensıa bolyp ekige bólinedi.

Balalardaǵy ıntellektýaldyq buzylýlar aqyl oı damýynyń buzylýlary men  aýytqýlary. Belgileri: ómirlik, oqý máselelerin sheshý qabiletiniń jetkiliksizdigi, jańa jaǵdaıda baǵdarlanýdyń qıyndyǵy, bilimniń, daǵdynyń jetispeýshiligi, sózdik qorynyń shekteýliligi, abstraktili-logıkalyq oılaý deńgeıiniń tómendeýi jatady. Dıagnozdy psıhıatr, nevropatolog, psıholog júrgizedi. Klınıkalyq áńgimeden, baqylaýdan, patopsıhologıalyq testterden turady. Sonymen qatar, mıdyń aspaptyq zertteýleri taǵaıyndalýy múmkin. Emdeý jospary jeke jasalady, oǵan farmakoterapıa, psıhokorreksıa jáne áleýmettik ońaltý kiredi.

Intellekt – tájirıbe men bilimdi jınaqtaý, olardy máselelerdi sheshý, beıimdeý úshin qoldana bilý qabiletin qamtıtyn kúrdeli uǵym. Intellekt damýynyń alǵysharttary bolyp tanymdyq fýnksıalar – zeıin, este saqtaý, keńistikti qabyldaý, oılaý, sonymen qatar psıhofızıologıalyq erekshelikteri – jumysqa qabilettilik, bastamashylyq, tanymdyq qyzyǵýshylyq jatady. Zıatkerlik buzylystar – bul psıhıkalyq qabiletterdiń damýyndaǵy sapalyq jáne sandyq aýytqýlar. Olar aýrýdyń ortalyq sımptomy bolýy múmkin (olıgofrenıa, demensıa, aqyl-oıdyń artta qalýy) nemese qaıtalama belgileriniń biri (epılepsıa, shızofrenıa, endokrınopatıa). Aqyl-oı kemistiginiń taralýy týraly naqty derekter joq, olar aýyl turǵyndary arasynda aıtarlyqtaı jıirek anyqtalady, bul beıimdelý úshin az kúsh-jigerdi qajet etetin qarapaıym ómir súrý jaǵdaılarymen túsindiriledi.

Klassıfıkasıasy

Balalyq shaqtaǵy ıntellektýaldyq buzylýlar sandyq jáne sapalyq bolyp bólinedi. Birinshi topqa mynalar kiredi:

Psıhıkalyq fýnksıanyń buzylýy. Mıdyń morfologıalyq jáne fýnksıonaldyq júıeleriniń baıaý jetilýi qolaısyz faktorlardyń áserinen júredi jáne psıhomotorlyq jáne kognıtıvtik fýnksıalardyń jetilmegendigimen kórinedi.

Aqyl-oı kemistigi. Bul psıhıkalyq damymaýy - turaqty týa bitken nemese erte paıda bolǵan aqyl-oı kemistigi. Úsh dárejesi bar: jeńil (álsizdik), ortasha (ımbesıl), aýyr (ıdıotızm).

Zıat buzylysy (aqyl-oı kemistigi) dep otandyq sarapshylar mıdyń organıkalyq zaqymdanýy (tuqym qýalaıtyn nemese júre paıda bolǵan) nátıjesinde paıda bolatyn kognıtıvti belsendiliktiń turaqty buzylýyn túsinedi. Zıaty buzylystyń eki negizgi túri bar: olıgofrenıa jáne demensıa.

Olıgofrenıa kezinde uryqtyń qursaqishilik damýy kezeńinde, bosaný kezinde jáne ómirdiń birinshi jylynda áreket etetin tuqym qýalaıtyn áserlerge nemese ártúrli zıandy qorshaǵan orta faktorlaryna baılanysty mıdyń erte, jatyrishilik, damymaýy baıqalady. Olıgofrenıa kezinde ıntellektýaldyq aqaýlardyń joǵarylaýy baıqalmaıdy. Intellektýaldyq jetkiliksizdiktiń kóriný erekshelikteri balanyń damýynyń jas erekshelikterimen ǵana baılanysty.

Olıgofrenıa (grek tilinen olygos – qysqarý, kishireıý, phren – aqyl) – tuqym qýalaıtyn patologıa, hromosomalyq aberasıa, ortalyq júıke júıesiniń áserinen uryqtyń damýy, erte postnataldi damýy jaraqattanǵan aqyl-oı kemistiginiń kúrdeli túri (2 jastan 2,5 jasqa deıin).

Olıgofrenıadaǵy organıkalyq jetispeýshilik psıhıkalyq damýdyń jalpy zańdylyqtaryna baılanysty korreksıalyq áreketterge beıim bolǵanymen, OJJ sozylmaly buzylystarynan tejelý belgilerin beredi.

Olıgofrenıada aqyl-oıdyń buzylýynyń úsh dárejesi bólinedi: debıldik, ımbesıldik jáne ıdıotızm.

Debıldik jeńil dárejede jáne olıgofrenıanyń eń taralǵan túri (ıntellekt koefısıenti 50-69). Ol kognıtıvtik prosesterdiń tómen deńgeıimen, negizinen abstraktyly oılaýmen, minez-qulyqty erikti túrde baqylaýdyń álsizdigimen sıpattalady.

Imbesıldilik – olıgofrenıanyń ortasha dárejesi (ıntellekt koefısıenti 20-49). Sózdik qory az, balalardy sanaýǵa, oqýǵa úıretýge bolmaıdy, qarapaıym eńbek daǵdylaryn qalyptastyrýǵa bolady.

Idıotızm - olıgofrenıanyń eń tereń dárejesi (ıntellekt koefısıenti 20-dan tómen). Idıotızmde oılaý men sóıleý damymaıdy;  emosıalar qarapaıym, túzetilmeıdi.

Demensıa (latyn tilinen aýdarǵanda dementia — az mılylyq) – tanymdyq belsendiliktiń únemi álsireýi. Demensıanyń negizgi sebepteri neıroınfeksıalardan, ınsýltterden týyndaǵan qaldyq-organıkalyq buzylýlarmen túsindiriledi. Gıdrosefalıa, OJJ aýrýlary, shızofrenıa, epılepsıa saldarynan demensıa kezinde ıntellekt tómendeıdi.

Zıatynda aýytqýshylyǵy bar balalardyń eń az toby 3 jastan keıin paıda bolǵan balalar. Bas mıynyń zaqymdanýy ártúrli aýrýlarǵa baılanysty psıhıkalyq qyzmettiń buzylýy, bul jaǵdaıdy demensıa dep ataıdy. Demensıa jaǵdaıynda aqyl-oı kemistigi qaıtymsyz. Mysaly, 4 jastaǵy balada demensıa frazalyq sóıleýdi, ózin-ózi kútý daǵdylaryn, oıynǵa, sýret salýǵa qyzyǵýshylyqty tez joǵaltý arqyly kórinedi. Mıdyń bir aımaǵyna zaqym keltirýden basqa, onyń basqa bólikterine de zaqym keledi. Bul jaǵdaıda zeıinniń, ıntellektiniń, jumys isteý qabiletiniń buzylýy baıqalady. Zıatynda aýytqýshylyǵy bar balalardyń damýyndaǵy ózgeshelik - joǵary psıhıkalyq fýnksıalardyń jetilmegendigi jáne minez-qulyq jáne áreketti retteýdiń buzylystary.

Aqyl-oıy buzylǵan balalar kognıtıvtik qyzyǵýshylyqtarynyń damymaýymen sıpattalady. Intellekt buzylǵanda tanymnyń, qabyldaýdyń birinshi satysy kemistik bolyp shyǵatyny belgili. Qabyldaý kóbinese ıntellekt, estý, kórý, sóıleý qabileti nashar balalardyń tómendeýine baılanysty zardap shegedi, biraq analızatorlar bútin bolǵan jaǵdaıda da bul balalardyń qabyldaýy birqatar erekshelikterimen erekshelenedi.

Batys Eýropa men AQSH-ta bul termınder dárigerler sıaqty mamandardyń kásibı salasynda ǵana qoldanylady. Keń áleýmettik-pedagogıkalyq tájirıbede «qıyn oqýshylar», «aqyl-oı kemistigi» jalpylama anyqtamasy qoldanylady.

1994 jyly Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DDU) qabyldaǵan klassıfıkasıaǵa sáıkes ıntellektýaldyq quldyraýdyń tórt deńgeıi bar: jeńil, ortasha, aýyr jáne tereń.

Túzetýshilik oqytýsyz mektepke deıingi jastyń sońynda,  bul balalarda tek zattyq áreket qalyptasady, al oıyn áreketi jetekshi retinde damymaıdy. Mektepke deıingi jasta oıynshyqtarmen oınaý kezinde maqsatsyz áreketter, mektepke deıingi jasta zattyq oıyn áreketteri (qýyrshaqtardy terbetý, kólik júrgizý) bolady. Oıyn áreketi emosıonaldy reaksıalarsyz jáne sóıleýsiz júzege asady. Arnaıy korreksıalyq daıyndyqsyz sújetti-róldik oıyn ózdiginen qalyptasa almaıdy.

Zıatynda aýytqýy bar bala qalypty damýy bar balalarmen qarym-qatynas jasaýda qınalady. Zıatynda aýytqýy bar bala oınaı almaıtyndyqtan (erejeni túsinbeıdi, tártipti saqtamaıdy, qımyl-qozǵalysy buzylady, t.b.) onyń qalypty qurbylary ony oıynǵa qabyldamaıdy. Oǵan áriptesteri teris qarap, jasynan kishi balalarmen oınaýǵa májbúr. Mundaı bala jalpy balabaqshada, qarapaıym matematıkalyq túsinikterdi qalyptastyrý sabaqtarynda, tilin damytýda, qorshaǵan ortamen tanystyrýda, kompozısıada baǵdarlamalyq materıaldy meńgerýde únemi qınalady. Eger bala balabaqshada arnaıy túzetý kómegin almasa, ol mektepke daıyn bolmaıdy. Jeńil zıatynda aýytqýy bar balalar jalpy balabaqshada tárbıelenedi, óıtkeni olardyń artta qalýy baıqalmaıdy. Biraq olar orta mektepke kelgende matematıkany, qazaq tili men ádebıetin meńgerýde birden qınalady. Kóbinese ekinshi kýrsqa qaldyrylady, sonymen qatar qaıta daıarlaýda baǵdarlamalyq materıaldy meńgermeıdi, máseleniń sebebin erte anyqtaý jáne balaǵa arnaıy pedagogıkalyq kómek kórsetý úshin psıhologıalyq-medısınalyq-pedagogıkalyq tekserýden ótý qajet (PMPK jáne qajet bolǵan jaǵdaıda).

Zıatynda jeńil deńgeıdegi kemistigi bar balalardyń ártúrli áreketterdi tejeý ​​qıyndyǵyna qaramastan, olardyń qabyldaýyn damytýǵa jáne bilim men daǵdylardy ıgerýge múmkindigi bar. Olar negizinen aıqyn kórneki sıpatqa ıe, biraq olar praktıkalyq jaǵdaıda baǵdarlaýǵa qabiletti, kóbinese tanymdyq emes, sensorlyq-eriktik sferada, olar eńbek áreketterine yqylaspen qatysady.

Zıatynda jeńil deńgeıdegi kemistigi bar balalar psıhıkalyq damý erekshelikterin eskeretin oqytýdyń arnaıy ádisteri men quraldaryn qajet etedi. Bilim berý júıesi arnaıy balabaqshalar, jalpy balabaqshalardaǵy arnaıy toptar arqyly uıymdastyrylady, olardyń damýyn eskere otyryp, arnaıy bilim berý jaǵdaılary qarastyrylady. Sonymen qatar, oń nátıjelermen jáne jetistiktermen sıpattalatyn, qalypty damyp kele jatqan qurdastar ujymynda 2-3 jeńil aqyl-oı kemistigi bar balalardy tárbıeleý tájirıbesi keń taralǵan. Arnaıy (túzetý) mektepterine 7-8 jas aralyǵyndaǵy zıatynda aýytqýy bar balalar qabyldanady.         

Shaǵyn qalalarda memlekettik mektepterde aqyl-oıy buzylǵan balalarǵa arnalǵan arnaıy synyptar ashylýy múmkin. Degenmen, bilim salasyndaǵy kepildikterge sáıkes osy klastaǵy oqýshylarǵa arnaıy oqý-materıaldyq jaǵdaı jasaý jergilikti bilim berý organdary men mektep ákimshiliginiń mindeti.

Jeńil aqyl-oı kemistigi bar balalar ózderiniń psıhometrıalyq jáne klınıkalyq kórsetkishteri boıynsha mekteptiń sońynda qalypty damıtyn balalardan birshama erekshelenedi. Olar tabysty jumysqa ornalasyp, eńbekke aralasyp, otbasyn quryp, balaly bolyp otyrady. Bul adamdardy qoǵam óz áreketteri úshin jaýap berýge, muragerlikke jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdaryna saılaýǵa qatysýǵa qabiletti dep qabyldaıdy. Bul kemistigi bar balalardyń IQ deńgeıi 50-69.

Zıatynda aýytqýshylyǵy bar balalardyń sensorlyq jáne qabyldaý prosesteri baıaý, kóptegen erekshelikterimen qalyptasady. Bul aıyrmashylyq barlyq psıhıkalyq prosesterdiń damýyna áser etedi. (Rýbınshteın S.Ia.)

Kórneki qabyldaýdyń baıaýlyǵy men kóleminiń tómendigi Veresoskaıa, Nýdelman M.M. dáleldedi. Zıatynda aýytqýshylyǵy bar balalardyń qabyldaý kezinde uqsas zattardy ajyrata almaýy arnaıy zertteýlermen de dáleldengen (Kýdrávseva E.M., Shıf J.I.)

Zeıindi shoǵyrlandyrý qabileti nashar damyǵandyqtan, zeıinniń turaqtylyǵy álsiz bolady. Osy sebepti zıatynda aýytqýshylyǵy bar balalardyń 50%-y aýyzeki tilde berilgen nusqaýlardy paıdalana almaıdy. Erkin sanany qalyptastyrý qıyn (Leonhard E.I.). Qozý men tejelýdiń fızıologıalyq prosesteri arasyndaǵy tepe-teńdiktiń buzylýynan Zeın turaqtylyǵynyń aýyspaly ózgeristeri (Pevznsr M.S.). Zeıinniń azdyǵynan bul balalar zattardyń erekshe belgilerin ajyrata almaıdy. Bir áreketten basqaǵa aýysý zeıin kemistigin kórsetedi. Olar bir oryndap jatkan iste toqtap qalady. Al bir mezgilde birneshe áreketti oryndaý múmkin emes jaǵdaıdyń biri. Al oılaý prosesiniń aýytqýy aqyl-oıy kem balalardyń negizgi kórsetkishi bolyp tabylady.

Oılaýdyń jetilmegendigi qabyldaýdyń, tildiń, praktıkalyq is-árekettiń durys damymaýymen baılanysty. Jalpylaý deńgeıi tómen bolǵandyqtan, zıatynda aýytqýshylyǵy bar balalar anyq oılaıdy. Mysaly, birqatar elementterdi toptastyrý kezinde olar eleýsiz kórsetkishter boıynsha jınaqtalady. Bul kemshilikti «Tórtinshi artyq» ádisi arqyly baıqaýǵa bolady. Jattyǵý kezinde jalpylaýdyń tómendigi erejelerdi este saqtaýdy qıyndatady. Abstraktili oılaý óte qıyn, óıtkeni aqyl-oıy kem balalar anyq oılaıdy. Oılaýdyń taǵy bir kemshiligi – qatelerdi baıqap, túzeı almaý. Oılaýdyń retteýshilik fýnksıasynyń jetilmegendigi ártúrli is-árekette baǵytty kezeńniń bolmaýymen sıpattalady.

Aqyl-oıy kemtar balalardyń 40-60%-da sóıleý tiliniń ártúrli kemistigi, kereńdik, sózdik qorynyń jetispeýshiligi sıaqty sóıleý buzylystary kezdesedi. Sóılemder 5-6 jasta paıda bolady. Sózdik qory óte shekteýli, balalar syn esim men etistikti óz betinshe kóp qoldanbaıdy. Jazýynda qateler kóp bolady.

Aqyl oıy tejelgen balalar – mıdyń organıkalyq zaqymdanýynan joǵary psıhıkalyq fýnksıalary (qabyldaý, erikti zeıin, sózdik-logıkalyq oılaý, sóıleý) turaqty buzylystary bar balalar. Aqyl oıy tejelgen balalardyń minezdemesi – shamadan tys qozý, áleýmettik belsendilikti damytýdaǵy qıyndyqtar, ony emosıonaldyq buzylystarmen túsindirýge bolady.

Asqynýlar

Pedagogıkalyq, medısınalyq jáne psıhologıalyq kómek bolmaǵan jaǵdaıda balalardaǵy ıntellektýaldyq buzylýlar áleýmettik beıimdelýshilikpen, psıhopatıalyq buzylýlarmen asqynady. Naýqastar toptyq sabaqtarǵa bara almaıdy: olar agresıany, ımpúlsıvtilikti, bas tartýdy nemese bastamasyzdyqty, sharshaýdy, apatıany kórsetedi. Zıatkerlik patologıanyń aýyr túrlerinde ata-anaǵa tolyq táýeldilik damıdy, naýqastar únemi syrtqy kómekke muqtaj. Dárigerdiń baqylaýynsyz qatar júretin somatıkalyq, sonyń ishinde nevrologıalyq aýrýlardyń damýy men órshý qaýpi joǵary.

Balalardaǵy ıntellektýaldyq buzylystardy emdeý

Zıatkerlik buzylystardy emdeý qaıtymdy sıpattaǵy sebepterdi joıýǵa, turaqty týa bitken patologıaǵa qoldaý kórsetýge jáne sımptomatıkalyq terapıaǵa baǵyttalǵan. Medısınalyq-psıhologıalyq-pedagogıkalyq kómektiń kelesi túrleri kórsetiledi:

Medısınalyq emdeý. Dárilik zattar ıntellektýaldyq buzylystyń etıologıasyn eskere otyryp tańdalady. Mıdyń organıkalyq zaqymdanýymen serebraldy qan aınalymynyń korektorlary, nootroptar, psıhostımýlátorlar taǵaıyndalady; endokrındik júıeniń aýrýlarynda - gormonaldy agentter; psıhotıkalyq buzylýlarmen - neıroleptıkter; emosıonaldyq jáne minez-qulyq aýytqýlarymen - sedatıvter, trankvılızatorlar.

Psıhokorreksıa. Sabaqtardy psıhologtar, olıgofrenopedagogtar, defektologtar júrgizedi. Maqsat ıntellektýaldyq buzylystyń tereńdigimen, balanyń oqý qabiletimen anyqtalady. Jeńil pishinderdi artta qalǵan fýnksıalardy muqıat zertteý arqyly túzetýge bolady. Turaqty aýytqýlarmen, oqý qabiletiniń tómendeýimen beıimdelýge yqpal etetin praktıkalyq, kúndelikti daǵdylardy damytý úshin arnaıy baǵdarlamalar qoldanylady.

Ońaltý. Jeńil buzýshylyqtarmen balalar mektepterde jáne qosymsha bilim berý mekemelerinde oqý, sporttyq, shyǵarmashylyq jumystarǵa tartylady. Turaqty aýytqýlar arnaıy mektepterge jiberýdi talap etedi. Áleýmettik jáne eńbek dezadaptasıasynyń aldyn alý úshin ońaltýdyń jeke baǵdarlamalary qajet.

Zıatynda aýytqýlyqtary bar adamdardaǵy kemistiktiń ereksheligi joǵary psıhıkalyq fýnksıanyń minez-qulqy men áreketiniń beınelenýi men rettelýiniń buzylýy bolyp tabylady. Ol kognıtıvtik prosesterdiń (sezim, qabyldaý, este saqtaý, oılaý, qıaldaý, sóıleý, zeıin), sensorlyq-eriktik sferasynyń buzylýymen, qozǵalys daǵdylarynyń jáne jeke damýdyń bolmaýymen sıpattalady. Qabyldaýdyń buzylýy bar. Aqyl-oıy kem balalardyń qabyldaý jáne sensorlyq damýy baıaý. Olardy, onyń psıhıkalyq damýyn túsiný jáne qabyldaý erekshelikterin, qabyldaýdyń baıaýlyǵyn keńestik psıhıatrıada keńinen zertteldi. Olar: I.M.Sovolv, V.I. Veresovskaıa jáne t.b. zerttegen. Aqyl-oıy kem balalardyń kórý qarqynynyń baıaýlyǵy I. Veresovskaıa zerttedi. Onyń zertteýleri kelesi jaǵdaılarda júrgizildi. Zertteýshilerge sýretter boıynsha balalarǵa tanys nárselerdi aıtyp berý usynylady. Mysaly: alma, mysyq, qaryndash, t.b. Sýretti anyqtaý arnaıy qurylǵynyń kómegimen zerttelingen.

Damýynda aýytqýy bar balalardyń zeıininiń damýyn zertteýge kóptegen zertteýshiler úles qosty. L.S. Vygotskıı eriksiz aqyl-oıdyń jetilmegendigin sóıleýdiń buzylýymen baılanystyrdy. Orta mektep oqýshylarynyń zeıininiń damýy óte tómen. Olar zatqa nemese keskinge qaraǵan kezde ózderiniń eń negizgi elementterin baıqamaıdy. Psıhıkalyq belsendiliktiń aýytqýynyń negizgi sebebi: mıdyń fazalyq kúıindegi qysqy úzilis. Psıhologtar ony psıhıkalyq prosestiń sharshaýy dep ataıdy. Bul shatasý psıhıkalyq, biraq fızıkalyq belsendilikten keıin paıda bolýy múmkin. Psıhıkalyq belsendilik tonýsynyń mundaı tómendeýi ár mektepte júıke júıesi álsiz balalarda kezdesedi. Degenmen, orta mektep oqýshylarynyń aqyl-oı áreketiniń tonýsynyń tómendeýi jıi baıqalady. Mundaı balalardy E.D.Homskaıa men E.S.Mandrýsova zerttegen.

Al A.R. Lýrıa jáne E.D. Homskaıa zeıinniń neırofızıologıalyq negizin qarastyrady. E.D.Homskaıanyń zertteýlerinde tańdamaly nazarǵa bólýge erekshe kóńil bólinedi. Bul fokýs qajetti aqparatty jáne saqtaýdy qamtamasyz etti. Zeıinniń turaqsyzdyǵynda da qarastyrylady. Ony qarastyrý barysynda onyń sebepterin anyqtaı otyryp, shartty psıhıkalyq áreketti jan-jaqty zerttedi.

Balanyń damýynda este saqtaý óte mańyzdy. Ol burynǵy bilimderdi este saqtaý arqyly jalpylaý jáne jınaqtaý. Bilim berý júıesinde qoldanylady. Este saqtaý prosesi bolmasa, adamnyń jeke basynyń qalyptasýy múmkin emes. Kóptegen ǵalymdardyń zertteýlerine súıene otyryp, psıhıkalyq damýy tejelgen balalardyń psıhıkalyq prosesteriniń damýynyń álsizdigi keńinen sıpattalǵan. Sonymen qatar psıhıkalyq damýy tejelgen balalardyń oqý-tárbıe prosesindegi qıyndyqtar tanymdyq prosesterdiń erekshelikterimen baılanystyrylady. Osyǵan baılanysty aqyl-oıy kem balalar jańa bilimdi óte baıaý meńgeretini jáne ony meńgerýde uzaq qaıtalaýdy qajet etetini, al alynǵan aqparat uzaq ýaqyt este saqtalmaıtyny jan-jaqty sıpattalǵan. Aqyl-oıy kem balalardyń jańa bilimdi baıaý jáne nashar meńgerýi olardyń júıke prosesterimen tyǵyz baılanysty.

Aqyl-oıy kem balalardyń este saqtaý qabiletiniń kemistikteri L.S.Vygotskııdiń aqyl-oıy damymaǵan termınderinde jıi kezdesedi.

Kóbinese este saqtaý qabiletiniń azdyǵynan balalarǵa kemshilikter týraly jıi aıtylady. Sebebi: balanyń júıke júıesi buzylady nemese mıynyń zaqymdanýynan este saqtaý qabiletiniń turaqsyzdyǵy.

Damýynda aýytqýy bar balalardyń oılaý qyzmeti qalaı qalyptasatynyn túsiný úshin qalypty oılaý qyzmetin eske túsirý qajet. Oılaý – eń aldymen jalpylanǵan oı. Jalpylanǵan oılaý qabyldaýǵa negizdelgen. Bala árbir zatty taný úshin onyń oıynda jalpylama beıneniń ne ekenin bilýi kerek. Al aqyl-oıy kem balalar óte tómen oılaıdy. Sondyqtan til buzylady.

Aqyl-oıy kem balalardyń aqyl-oıynyń artta qalýy olardyń kez kelgen áreketinen baıqalady. Oılaýdyń negizgi kemshiligi – jalpylaýdyń álsizdigi. Oqytý prosesinde bul jaǵdaılar men jalpy uǵymdardy nashar meńgerýden kórinedi. Tapsyrmany jatqa oryndaıdy. Olar negizgi maǵynany túsinbeıdi. Sondyqtan aqyl-oıy kem balalardyń gramatıka men arıfmetıkany meńgerýi, al basqa sanattaǵy balalardyń basqa pánderdi meńgerýi qıyn.

Aqyl oıy tejelgen balalardyń sóıleý tili damymaıdy. Negizgi sebepterdiń biri – barlyq analızatorlardaǵy shartty baılanystardyń óndirisiniń baıaýlaýy, mı qyzmetiniń álsireýi, júıke prosesteriniń buzylýy. Sonymen qatar, sóıleýdiń damýy estý analızatory aımaǵynda shartty baılanystyń turaqsyzdyǵy men baıaý qalyptasýynan týyndaıdy. Osynyń negizinde bala syrtqy ortadan dybystardy baıaý ajyratyp, sózderdi baıaý qabyldaıdy. Sańyraý emes, sybdyrdy estıdi, biraq oǵan aıtylǵan sózder bir-birimen baılanyssyz bolyp sanalady, basqasha aıtqanda, ol shet tilin estigendeı bolady. Bul jaǵdaıda balalar birneshe sózderdi ǵana ajyratady jáne túsinedi. Olıgofrenıada baıaý damý sóıleýdiń damýyn tejeıdi. Aqyl-oıy kem balalardyń alǵashqy jeke sózderi 2-3 jasta, al qysqa sóz tirkesteri 5-6 jasta paıda bolady. Mektepke barǵanda birden sóıleý qabileti buzylady. Orta mektep oqýshylarynyń sózdik qory az. 1-synyp oqýshylarynyń sóıleý tili men gramatıkalyq qurylymy óte tómen. Olar kúrdeli qurmalas sóılemderdi qoldanbaıdy. Olardyń oılaryn jetkizý qıyn. Olar sóılemdi baılanystyra almaıdy.

Aqyl-oıy buzylǵan balalarda tanymdyq belsendiliktiń qalyptaspaýy ǵana emes, sonymen qatar birqatar erekshelikterge ıe emosıonaldy-eriktik sferanyń buzylýy kórinedi.

Ýaıymdaý belgileriniń  kórinýi emosıalardyń damymaǵany. Tán ereksheligi - emosıalardyń turaqsyzdyǵy. Eshqandaı sebepsiz qýanysh kúıi qaıǵymen, kúlki - kóz jasymen jáne t.b. kórinedi. Olardyń sezimderi taıaz, ústirt. Keıbir balalarda emosıonaldyq reaksıalar adekvatty emes. Emosıonaldy qozýdyń joǵarylaýy nemese aıqyn emosıonaldyq quldyraý jaǵdaılary kezdesedi (patologıalyq emosıonaldyq kúıler - eıforıa, dısforıa, apatıa). Óz nıetteriniń, motıvteriniń álsizdigi, úlken boljamdylyǵy olardyń erikti prosesteriniń erekshe qasıetteri bolyp tabylady. Zertteýshilerdiń aıtýynsha, aqyl-oıy buzylǵan balalar jumysta erik-jigerdi qajet etpeıtin jeńil joldy unatady. Sondyqtan da olardyń is-áreketinde elikteýshilik, ımpúlsıvtik áreketter jıi baıqalady.

Talaptardyń oryndalmaýynan keıbir balalarda negatıvızm, qyńyrlyq qalyptasady.

Bul aqyl-oı kemistigi bar balalardyń tanymdyq jáne emosıonaldy-eriktik prosesteriniń júrýiniń eń tán belgileri. Balalardyń psıhıkalyq belsendiliginiń barlyq atap ótilgen erekshelikteri turaqty, óıtkeni olar damýdyń ártúrli kezeńderindegi (genetıkalyq, qursaqishilik, bosaný kezinde, bosanǵannan keıingi) organıkalyq zaqymdanýlardyń nátıjesi bolyp tabylady.

Qorytyndylaı ketsek, kóptegen buzylýlar qaıtalama bolýy múmkin: tanym prosesiniń buzylýy balanyń damýyna, barlyq prosesterdiń buzylýyna ákeledi. Bul buzylýlar jıyntyǵy organızmde erte balalyq shaqta anyqtalady, odan ári damýyna kedergi jasaıdy. Sondyqtan onyń aqyl-oıynda aýyr, tereń aýytqýlary bar balalardyń psıhıkalyq prosesterin damytý túzetý jumystary negizinde júzege asyrylady.

---