InfoHub Logo

Belgililerden belgisizdikti izdeý qubylysy

Adam baıǵus, oǵan sondaı sana berilgennen keıin, belgililerden belgisizdikterdi izdep sharq urady. Tarıhty qaraıdy, pálsápa oqyp oılanady, dinge úńilip ońaı jol izdeıdi. Fızıkalyq ilimderge nazar salyp,  salystyrady. Kóńili búgin eskenimen, erteń basqasha esedi. Anaý aıtty dep oǵan eredi, oǵan qarsy tereń pikirdi basqa danadan oqyǵanda taǵy oılanady.

Ádiletsizdik dep umtylyp, ádilettilikten attaıdy. Munysyn aqylmen aqtaıdy. Kóńilmen dattaıdy.

Óziniń ne izdep júrgenin shyn máninde uqpaı dal bolady. Jaqsylyqqa umtylyp, jamandyqqa tutylady. Jaqsylyqqa umtylysy jaqsylyqpen astassa shattanady. Onysyna jáne toımaıdy. Baǵytyna qarasań, ózine belgili álemdi ańsaıdy, onysy belgisizdikke ulasady. Bári shatasa bastaǵanda, belgilerden belgisizdigin izdeıdi. Ony óz ornymdy tabamyn degen kóńildiń nıetimen tapqan bolady.

Shynynda, ol óz ornyn tapty ma?

İzdep júrgeni materıaldyq pa, álde materıadan tys pa?

Biraq birnárse izdep júrgeni ras. Rastyǵyn júregine úńilip baıqaǵandaı shattanady. Bir «nárseni» izdep júrgenin sezedi, biraq bilmeıdi. Bilgenge, tapqanǵa uqsatady. Uqsatqan boıda, materıasy men ózine belgisiz rýhynan qaınap shyqqan oılar taǵy da jetelep, jónine áketedi.
 Ýaqyttyń toqtaýsyz jolymen jortady. Ýaqyttan túsip qalaıyn dese, ómiri, bala-shaǵasy, ortasymen ýaqyttyń "atyna" taǵy da minýge týra keledi. Sebebi, ol ýaqyttyń atyna ar-uıaty, aqyly, nápsisi mingizbeı qoımaıdy. Shirkin, osy ýaqyttyń atynan bir túsip, "demalsam ǵoı shirkin" degen oılar máńgilikke qaıtqansha mazalaıdy.

Sulý jaratylystarǵa qarap nurlanady, jaqsy áýenge elegzıdi, táttilikti tatýdan tamsanady, jumsaqtyqqa rahattanady, jupar ıisten bir aqıqatty sezingendeı hálde bolady. İshki seziminen kelgen bir tazalyqpen tazalanady. Ózin kinálaıdy. Nápsisinen kelgen halmen ózgelerge kiná artady. Munyń bári nege dep aqyly shirkin toqtamastan oılanady. Rýhy ýaqyttan qashqanymen, nápsisi boı bermeıdi.

Óz boıyna úńilse ýaqyttan qashyp turǵan jalǵyz bolmysy – «rýhy» ǵana eken. Ýaqyttyń qysymynyń júrmeıtin jeri de – rýhy. Sebebi rýh ýaqyttyń uly emes. Ýaqyttan tys.

Al adamnyń qalǵan bolmystary (aqyl, nápsi (tán) - ýaqyttyń uly. Ibn ýaqyt (Ál-Farabı, Ibn Rýshd, t.b.).

Ýaqyttyń uly emes tek Rýh ǵana. Sebebi rýhtyń tutas shaqtary bar (ótken, qazirgi, keıin). Tutas ári máńgilik shaq.

Sonda anyq «belgili» – rýh. Qalǵandary belgili bildirtken belgisizsizdikterdi izdeýge qural bolyp shyǵa keledi.

Ýaqytqa baǵynbaıtynda rýhy. Tolyq tynyshtyqty beretinde rýhy. Sebebi rýhta ataq, dańq, paıda, ozam, jetem, ketem, búıtem degen qubylystar joq. Ol burynnan bar, qazirde, odan keıinde bar bolatynyn aqyl arqyly adam paqyrǵa uqtyryp-aq tur.
 Ýaqyttyń qysymyna ushyrap, osyny túsingen Hakim Abaı, aqyl men qaırattyń, nápsiniń, basqada adamdaǵy bolmystardyń atqaratyn óz mindeti bar deı kele, «eger tańdaý kerek bolsa júrekti (rýhty) tańdar edim» deıdi.

Ýaqyttyń atyna minbeıtin jalǵyz bolmys, ol - Rýh. Shyn oılanǵan janǵa rýhtyń tutastanyp turǵan jalǵyz bolmysy bar. Ol: «súıý men Jaratýshysy». Muny da Hakim Abaı: «Adamdy súıý, Allanyń hıkmetin sez, ne qyzyq bar ómirde odan basqa» dep qorytady. Rýhty seziný - ýaqyttyń kemesinen qutylǵyzar, barlyq suraqtardyń bastaýy men sońy.

Adamnyń ýaqyttqa baǵynbaıtyn tanymdardy izdeýi

Tarıhtyń qandaı qabatyn aqtarsańyzda, onyń ortalyǵy, máni adam bolyp qala beredi. Biraq, qaı kezeńniń jurtyna nazar salsań, báride ýaqyttyń qysymynan qashqanyn baıqaısyń. Bul adamnyń ózine belgisiz álem bolsa da, adam ony oılaný (aqyl) men seziný (júrek) hálderi arqyly tanýǵa, bilýge, sezinýge, moıynusynýǵa muqtaj bolyp, bile, sezine, moıynusynǵandaı bola tura, kúmándanyp turady. Sol kúmán adamdy ýaqyttyń qysymyna qaıtadan ıtermeleıdi.

Tarıhta danada, qarapaıym halyqta ýaqyttyń qysymynan qashqan. Munyń syryn ýaqytqa baǵynbaıtyn álemdermen tynystaı alatynyn aqyl ıeleri bilgen. Búgingi ýaqytyna baǵynbaıtyn qandaı qubylystar sonda. Ol: tarıh, din, qıaldy týyndatatyn óner sekildiler. Sebebi adam myna ýaqytynan basqa álemge shyǵyp ketý arqyly, bul ýaqyttyń qysymynan qutyla alady. Dindarlar sol úshin ózderin Jaratýshyǵa baǵyttasa, keıbir jandar tarıhty oqıdy. Tarıh búgingi ýaqytqa baǵynbaıdy, ol ótken shaq. Din adam sanasyn bul álemnen alyp shyǵady. Qıaldy týyndatatyn mádenıet salalary da solaı. Munyń bárin adam ózi úshin jasaıdy. Tarıh boıy adamzat aqyl -oı men seziný kúshteri arqyly bárin ózderi úshin jasap keledi.

Iaǵnı, adamnyń ýaqyttyń qysymynan, osy ýaqytyna baǵynbaıtyn tanymdarmen ǵana qutyla alady.

Tynyshtyqty qozǵalystan izdeý....

Oıshyl Ibn Arabı "Kitâb el‐isfâr an netâicil’l‐esfâr" eńbeginde: «Bolmys qozǵalystan bastalady. Sondyqtan bolmysta tynyshtyq bolýy múmkin emes. Eger ol qozǵalmaı qalsa, joqtyqqa qaıta oralý bastalǵanyn bildiredi" deıdi.
Al, biz tynyshtyqty tynyshtyqtan izdep zar eńireımiz.

Asylynda tynyshtyqtyń máni qozǵalysta ashylatyndyǵyn Ibn Arabı meńzeıdi. Keıbir oıshyldar bolmysyńdy ashqanda dese, keıbiri jandúnıeń qalaǵan ıgilikti jolǵa túskende adam tynyshtala túsedi dep meńzeıdi. Budan jandúnıeńe unaıtyn joldar ǵana bolmysqa tynyshtyq hálin syılaı alatynyn sezinesiń.  Sebebi shyn máninde pende úshin joldyń sońy men nátıjesi emes, úrderisi jan rahatyn syılaı alady. Nátıje úderis barysynda kelip-ketip turatyn qubylys.  Al, bizdiń ýaqytpen sanasýymyzdyń syry,  jolyńdy naqty tap basa almaýymyzdan sekildi. Ýaqyttyń ótpeý máselesi de osy jerden kelip týyndap jatady. Sebebi jandúnıeń óz jolyn tappasa, adam paqyr ýaqytymen aıtysa bastaıdy.  Ýaqytpen sanasyp, onyń rasıonaldy sıpatymen jarysady. Hakim Abaı, "zaman soqqan jel" deıdi. Óz jolyńdy naq basa almasań, jel qýalaıtyn qubylyssyń. Ony jáne shynaıy ýaqyt dep qabyldaısyń. Al, shyn máninde ýaqyt metofızıkalyq qubylys. Oıshyldar adamnyń rýhy men aqylyn metofızıkalyq qubylys dese, qalaısha ýaqyttyń rasıonaldy sıpatyn ǵana tanı alamyz. Adam óziniń súıgen jolyn tapsa, ýaqytymen sanasýdy, ýaqytymen aıtysýdy doǵaratyn bolmysqa óteteni sekildi. Kesirinshe,  ýaqyttyń rasıonaldy sıpatyn, óziniń súıgen jolynyń áserimen qundylyqqa aınaldyra bastaıdy. Iaǵnı, kez-kelgen materıalarǵa qundylyq berý osy jerden bastalady. Ony da Abaı, "saǵattyń shyqyldaǵy emes ermek" deıdi.

Biz keıbir oıshyldardyń oı qorytqanyndaı, bolmysyńdy ashý úshin,  jandúnıeń qalaǵan joldy dál taýyp alýyń mańyzdy dedik. Ol úshin júregińniń úninen qulaq asýyń lázim. Sonda adamnyń bastaýshysy aqyl emes júrek bolyp shyǵa keledi. Aqyl júrektiń at qylyp minetin qubylysy. Muny da Abaı, "tańdaý kerek bolsa júrekti tańdar edim" dep sıpattaıdy. Bizdiń qınalyp, ýaqytpen aıtysyp, sanasyp, bolmystyq turǵyda sharshap júrýimizdiń ózi bolmysymyzǵa qarsy júzgennen kelip shyǵady eken. Iaǵnı, ózińniń bolmysyńa qarama-qarsy júrip, emosıonaldy turǵyda ózińdi dińkeletip tynasyń. Orta men  aqyldyń rasıonaldy sıpatynyń jón silteýimen paıda izdep, jetektelesiń. Sodan keıin bolmysymyzda tynyshsyzdyq hál kóterile bastamaq. Bolmysymyzdaǵy ol kúıdi qaıtadan tynyshsyzdyq týdyratyn árekettermen basqymyz keledi. Ol ýaqytsha tynyshtyq syılamaq bolǵanymen, bolmystaǵy tynyshsyzdyq hál sol kúıi qordalana beredi.

Rasıonaldy ýaqytpen sanasyp, aıtysa bergesin, ýaqyttyń materıaldy sıpaty materıaldyq qysymymen qysa bastaıdy. Ony biz ýaqyttyń qysymyna ushyradym dep zań eńireımiz. Al, onyń túpki bastaýy qaıda tur, oǵan mán bermeıdi ekenbiz. Keıbir jandar ýaqyttyń osy qysymyna túsip qalǵanda, meken aýystyryp basqa mekenge kóshý jaıly, is aýystyrýdy oılaı bastaıdy. Iaǵnı, materıadan qashyp, materıadan tynyshtyq izdeý qubylysy. Materıaldyq oılaý qubylysy. Alańnyń ishten túrtip turǵanyna nazar salmaı, ony syrttan izdeısiń! Bul hıkmettiń syryn Hakim Abaı, "Júregińniń túbine tereń boıla, odan tapqan asyldy tastaı kórme" dep meńzeıdi.

Adam mándi qozǵalysta tynyshtyq hálinde bolǵandaı sezinedi dedik. Sonda mándi qozǵalysty týdyrýshy qubylystar qandaı qubylystar.

Qozǵalysty týdyrýshy qubylystar

Bolmys - ýaqyttyń qysymyna qaramastan, tynyshtyq hálin jandúnıeniń silteýimen qozǵalys arqyly sezinedi dep sıpattadyq. Jandúnıeniń seziný men aqyldyń oılaý qýaty bolmysty qozǵalysqa túsiredi. Sebebi adam qozǵalysqa túse almaǵanynan ýaqyttyń qysymynda qalǵan sıpatta bolady. Abaısha, "tamaǵy toqtyq, jumysy joqtyq, azdyrar adam balasyn".

Sezindiretin, oılandyratyn, qıaldatatyn qubylystar arqyly aqyl men jandúnıe, bolmysty qozǵalysqa túsiredi. Al, qıaldyń adamnyń seziný men oılanýǵa ıtermeleıtin rýhanı yqpaly, qanshama oıshyldarǵa tarıh boıy syrly taqyryp boldy. Aqyl men qalb (júrek) ilimine rýhanı saıahat jasaǵan ǵalymdar, olardyń syrlaryn tap baspaı, aralarynda ǵylymı qaqtyǵys bolsa da, olarǵa (aqyl men júrekke) kerek tanymdardy tap basty. Iaǵnı, barlyq tanymdar adam bolmysy muqtaj. Árqaısysynyń bolmysta atqaratyn óz mindeti bar. Máselen, balanyń qıalyn sharyqtatý úshin ertegi, ańyz aıtý dástúri barlyq halyqta saqtalǵan. Onyń pálsápalyq syry aqyl men oıdyń sharyqtaýy, túısiktiń eleńdeýi dedik. Kez-kelgen bolmys qozǵalysqa táýeldi. Bolmystyń ózin oıshyldar qozǵalyspen tanıdy. Iaǵnı, adamnyń bolmysyn qozǵalysynan tanısyń. Bolmys (adam) qanshalyqty qozǵalsa, sonshalyqty onyń keńistigi keńeıedi.

Aqyl (oı) men júrek, qıal men túısik bul jerde bir-birine súıenish bolyp tur. Oıshyl Ǵazalı bul qubylysty: "Túısik – júrektiń kózi. Adam balasy aqylmen oılanyp ári sezinip otyrǵanda, túısikti báribir qoldanady" deıdi.

Degenmen osy qubylysty basynan ótkizgen rýhanı danalar sıpaty boıynsha, oı men qıal -  bilimsiz, túısik - mahabbat pen rýhtyń azap shegýinsiz máni ashylmaıdy. Konfýsıı: "oılanýsyz oqý beker, bilimsiz oılaný qater" deıdi. Qalb,  júrek ilimi men hálindegi rýhanı bolmystar júrektiń kózi  mahabbat pen rýhtyń azap shegýinsiz ashylmaıdy dep jol qaldyrady. Júrektiń kózi túısiktiń ashylý qubylysy men jandúnıeniń tazarý qubylysynyń nátıjesin Hakim Abaı iliminde: "júrektiń kózi ashylsa, Haqtyń túser sáýlesi, keýdedegi kirdi qashyrsa, adamnyń hıkmet keýdesi".

Alaıda tarıh boıy atalǵan bolmystardy taný men sezinýdi ár adam seziný men aqylynyń sheńberinde anyqtap keledi.

Jaras Ahan, «Ýaqyttyń qysymy» eńbeginen úzindi..

---