InfoHub Logo

Osynaý bir ozyq dáýirde bedeli asa joǵary, mereıi meılinshe ústem bolǵan Uly Oktábr Otanynda merekeli kúnder kóp. Áıelder men balalardyń, áskerı adamdardyń, kómirshi, munaıshy men temirjolshynyń balyqshy men muǵalimniń, mılısıanyń, baspasóz ben radıonyń — báriniń de arnaıy, saltanatty kalendari bar. Árbir ult respýblıkasynyń týyn, gerbin kóterip, gımnin oınatyp, jahanǵa azattyq atynan jar salatyn kúnderimiz jáne bar. Bul aıtylǵan torqaly toılardyń kúllisinen sovet adamdarynyń birde-biri tysqary qalmaıdy, kúllisin búkil halyqtyń saıran-saýyǵyna, saltanatyna aınaldyramyz. Óıtkeni álgi kúnderdiń ár biri, túptep kelgende, azat adam men erkin eńbektiń merekesi kóptiń baqytyn kózdiń qarashyǵyndaı qorǵaýdyń saltanaty, dostyq pen týysqandyqtyń demonstrasıasy. Endeshe, munyń ózi erekshe eldigimizdiń negizgi zańynan týǵan shyndyq. Al, biz erekshe eldigimizdiń negizgi zańy dep Sovet Konstıtýsıasyn aıtamyz.

Kalendardyń altynmen aptalǵan búgingi beti álgi saltanattardyń áziz anasy — Sovet Konstıtýsıasynyń ózine baǵyshtalǵan. Bul — bizder úshin erekshe araıly, asa shyraıly kún. Muny árbirimiz-aq baqytymyzdyń týǵan kúni dep ataımyz. Ár jyldyń osynaý besinshi dekabrine jaqyndaǵan saıyn kisi ózinshe bir oı tolǵaǵyna bergizedi, jeke patrıottyń ic-qımylynda, tutas qoǵam qozǵalysynda baıqalatyn túrlishe jaı-kúıge árkim-ak, óz tarapynan ólshem-meǵdar jasaıdy. Soǵan sáıkes óz isi men syryn da synaqtan etkizedi. Óz basym, kóbinshe, bizdiń Konstıtýsıadaǵy qasıetti qaǵıdalardyń ortaq bir tabıǵatyna jyl saıyn oı júgirtip, sonyń tóńireginde qyzyǵa qıaldaımyn. Ol — ósý esebinen ózgerý zańy. Joǵarǵy sovettiń sesıalarynda negizgi Zańnyń qaı statásy ómir men óz arasynda qandaı qozǵalystar jasaıdy? Men osyǵan úńilý arqyly, óz mindetin atqaryp bolǵan sharalardy, onyń, ornyna týra qalǵan keleli maqsattardy qyzyǵa baqylaımyn. Ósý esebinen ózgerý zańy dep otyrǵanym osy. Kún sáýletti Konstıtýsıamyzdyń qudiretti kúni de osynda. Ol óziniń ulylyǵyn bir ornynan ǵana pash ótetin taý emes. Ol únemi qozǵalady da, ómir únemi qozǵaltady.

Bul turǵydan alǵanda, alpys besinshi jyl kóp ózgeristerdiń kýási boldy. Aýyl sharýashylyǵy men ónerkásiptiń paıdasyna, árbir jumysshy men sharýalar paıdasyna kóptegen zańdar shyǵyp, qararlar bekidi. Halyq dáýletin basqarý prınsıpi kóp salada qaıta quryldy. Demek negizgi Zańnyń talaı statásy taǵy da bir tamasha, jańasha sóılep jiberdi.

Bizdiń Konstıtýsıada Komýnıstik partıanyń basshylyq róli de, onyń halyqtyq ókimetpen bite qaınaǵan birligi de asa zor maqtanysh pafosynda jarqyn áriptermen jazylyp edi. Lenın partıasynyń o basta-aq qasıettep kótergen uly urany — jumysshylar men sharýalar odaǵy oraq pen balǵa beınesinde memleket gerbi bop quptalyp edi. Sodan beri partıa men ókimet el ómiriniń egiz soqqan júregi bop, jeńisten-jeńiske, bıikten-bıikke, soqpaqsyz-aq sonyǵa bastap keledi. Sovet Konstıtýsıasy men sovet komýnıseriniń uly Programmasy — biz baratyn biraq baǵyttyń kompasy ǵoı! KPSS Ortalyq Komıtetiniń osy jylǵy mart, sentábr Plenýmdary jasaǵan sheshimder men Joǵarǵy Sovet sesıalary shyǵarǵan zańdar taǵy da sol ejelgi birliktiń dál shyqqan dáleli boldy. Bul eki Pleným ekonomıkamyzdyń eki arnasyn burynǵydan beter keńeıtip qana qoıǵan joq, kókeıde júrgen kóp armandarymyzdyń ústinen túsip, basqarý júıesindegi baǵzy bir jónsiz aıǵaıdyń aptyǵyn basty, adamnyń ynta men sanasyna salıqaly keńes qosty. Ár azamat óz tarapynan keń oılanyp, ónimdi is qylýdyń qajettigin, Konstıtýsıadaǵy erkin-darqan pravolaryn komýnızm paıdasyna batyl, jomart jumsaý qajettigin jyl ishindegi jıyndarda, baspasóz ben efırde barynsha baısaldy aıtty.

Pravo týraly aıtyp qaldyq-aý... Iá, pravo. Bul sózdiń de qýatty, qýatsyz shaqtary tarıhqa aıan. Bul sózdiń qazir de ár elde árqıly ál-qýaty bar.

...Qanaýǵa pravoly... Qanalýǵa pravoly... Jala jaýyp ta nan tabýǵa pravoly... Zorlyqpen de, urlyqpen de kún kórýge pravoly... Tánin satýǵa da pravoly... Balasyn jórgegimen qarańǵy kóshege qaldyryp ketýge de pravoly... Isha!.. Netken merez jaılaǵan mezgil edi, sol ózi?!.. Sol bir aljyǵan alapes, saıqal mezgil bizdiń týma topyraǵymyzdan áldeqashan joǵalsa da, áli kúnge shekti «meniń, planetamdy mekendep otyr-aý» degen oı basyna kelgende, yzań yrshyp kózine bir-aq shyǵatyny bar-aý!..

Býrjýazıa da «de-mo-kra-tıa!» dep aýzyn kóredi. Onyń da ózinshe konstıtýsıasy bar. Biraq, ol — jansyz, salqyn, sary tap bolǵan jazý ǵana. Onda jazylǵan pravolardyń qarapaıym eńbekshige eshqandaı qatysy joq.

Bir kezde alaýlap jalǵyz týǵan jaryq juldyz — Sovet Konstıtýsıasy tola kele, top juldyz bolǵanda «sonyń biri — bizdiki!» dep, qazaq kedeıleri de jahan aldynda jalba týmaǵyn kótere sóılep edi. Bul kúnde sol Bir top juldyz kep juldyzǵa ulasyp, sosıalızm lagepiniń nurly shapaǵy kóp eldiń ústinen kóleńkeni ysyryp tastady. Qazaq endi qarańǵydan jaryqqa birinshi shyqqandar sanatynda álemge ómir ónegesin usynyp otyr. Janaǵy jalba tumaqty baqyttyń alǵash nurymen jýylǵan bas kıim retinde tarıh mýzeıine tabys ettik.

Búkil elimizdegideı, Qazaqstannyń qala, dala, aýyl-qystaqtarynda da kóp ultty týysqan turǵyndar ómir tutqasyn ustaýǵa Bir jeńnen shyqqan qoldaı. Sol Bir som bilekter baıaǵy besjyldyqtar tusyndaǵydaı, jeńisterdiń sońǵy jetijyldyǵyn da kún astyna kúmbez etip kóterdi. Bıyl — sol kúmbezdiń qalanyp birer jyly. Bul ózi sharýashylyqtyń, ǵylym men mádenıettiń taǵy bir shalqyp ósken, basqa respýblıkalar sıaqty, Qazaqstannyń da kartasyna ete kóp ózgerister engizgen kezeń boldy. Sonymen birge salt-dástúrimizge de san-qıly jarqyn jańalyqtar keldi.

Jýyrda gazetterdiń qolǵa birinshi ilikken bireýin aldym da, ádeıilep turyp, jańa aqýaldar jaıly sóz tirkesterin terdim. Bir jerde «Osynaý oblystyq gazettiń ishki bir betin qoǵamdyq red-kollegıa daıarlaıdy. Ol beton avtorlary — depýtattar» dese, taǵy bir maqalada «Baspasóz ben hat taratýshy balalar toby — úlken qolǵabys» delingen. «Halyqtyq baqylaý», «Shopan kúni», «Óndiristegi qoǵamdyq kómektesý toby», «Nasıhatshylar zavodpen tanysty», «Balalardyń kóshedegi tártibin baqylaıtyn mılısıa bólimshecinde jasóspirim dzerjınskııshiler kezektesip qyzmet kórsetedi», taǵy, taǵy osyndaı kóptegen jarqyn jazbalar kóz aldymnan tabyla berdi. Mine, óz pravońdy komýnızm paıdasyna jumsaýdyń túrleri degen naq osylaı bolyp keledi. Bulardy oqyǵanda janyń jadyrap, keremetteı bir keń tynystap qalasyń.

El aralap, aýyq-aýyq júrip turýdy ózine paryz kóretin jýrnalıser men jazýshylar biraz ýaqyt úıinde otyryp qalar bolsa, qońyltaqsyp, tipti qulazı bastaıdy. Osynyń ózi de jaıdan-jaı emes: olardyń shabytyn shyndyq shaqyryp úıretken. Bir top aqyn-jazýshy jýyrda Gýrev oblysynda boldyq. Ortamyzda jasy alpysqa jańa tolǵan Ábý Sársenbaev júrdi. Sol kisiniń zal toly jurt aldynda aıtqan mynadaı bir sózi bar:

— Bizde bireýdi zańsyz madaqtaý — masqaramen teń. Maǵan aıtqan jyly sózderińizdi men zamanymyzdyń zańyna baǵyshtaımyn. Júregimdi júdetpegen sońyn eli. Onsyz meniń tilim tıtteı, qunym qurttaı. Nan-tuz kýá, úıde biraz otyrsam, únim jóndi shyqpaı qalady.

Óte dál aıtylǵan sóz.

Ábýge pıonerler toby taǵy bir jerde:

— Azamattyǵyń arqasynda ǵana aqynsyń! — dep edi bul sóz álgi lebizge ózinen-ózi tup-týra jaýap boldy da shyqty.

Iá... Sovet azamaty óziniń Konstıtýsıadaǵy pravolaryn jatqa biledi deý az. Onyń pravolary qan tamyryn aralap otyryp, saǵat saıyn júregine júz ret quıylady.

Birer sóz úndeý jaıly. Zańymyzda árkim-aq úndeýge pravoly. Jeke adam sıaqty, tutas kollektıv te uıymdasyp úndeýge pravoly. Mysalǵa júgineıik. Soltústik Qazaqstan dıhanshylary men Lenınogor kenshileri osy tusta, Komýnıstik partıanyń XXIII sezi qarsańynda minsiz eńbek eteıik dep, jalpyǵa jar shashyp otyr. Bular ózderi daýsyz aldynǵy sapta bolǵandyqtan, ıaǵnı úndeýi zańdy, úlgisi daıar bolǵandyqtan sóıtip otyr. Al, zańdy dúbirge qashan da delebeń qozbaı, qosylmaı otyra almaısyń.

Kórdińiz be, elimizde eleýli qımyldyń bári de zańdy pravolarymen keledi de, qorshaǵan ortaǵa qozǵaý salady.

Aldymyzda partıanyń álgi aıtylǵan taǵy da bir tarıhı sezi taıaý. Ol alda turǵan asqar taýdaı mindetterdi asa kóregendikpen belgileıdi. Azamat soǵan eń aldymen eńbek jemisin tartý etip baryp, sol arqyly keleli paryzyn óteýge ózin-ózi daıarlaýy shart. Kún sáýletti Konstıtýsıamyzdy dúnıege keltirgen osynaý uly kúnniń saltanatyna oraı, dos-týystarǵa ózine baqyt, isine sát tileımiz.

1965 jyl.

---