InfoHub Logo

Osy kitaptyń eń sońǵy redaksıasy qaralyp bitken shaq bizdiń otandastarymyz, qala berdi dúıim dúnıe halyqtary aılar boıy asyǵa kútken asa zor oqıǵamen tustas keldi. Sovettik qurylystyń birinshi Elýjyldyǵyna epılog, ekinshi Elýjyldyǵyna prolog sanalatyn osynaý alda turǵan bes jyl bizdiń urpaq, ómiriniń taǵy bir epopeıasyn, uly sımfonıasyn, jańa bir shejiresin jazdyrmaq. Endigi ocherk, pýblısısıka, sýrettemelerdiń keıipkerleri — qatarymyzda birge júrgen qaharman dos, týystarymyz kúni erteń-aq kóp-kóp jańa qyrlarymen kórineri sózsiz. Saǵaty soqqanda ony da óz aldyna kitap etip usynarmyz. Soǵan deıin jazýshyǵa da, oqýshyǵa da qatysy bar myna bir tómendep syrlardy shertýmen shektele turalyq.

Osydan az-aq, ýaqyt buryn Almatydaǵy Komýnıs prospekti jaıly óz sezimimdi óleń túrinde jazyp, onyń jarqyn ózgeristerine janymmen tebirengen edim. «Meniń kóshemniń tynysy» dep ataǵam-dy ony. Sol kóshem qazir taǵy da ózgerip ketti. Óte shuǵyl ózgerip ketti. Gazondar pushpaqqa qaraı kóp-kóp yǵysyp, asfált arnasy alshaqtap, buryn da darhan kóshe odan beter dańǵyldana tústi. Sheshen dombyranyń ishegindeı syńǵyrlap, eki betkeıde jarysyp jatqan móldir bulaqtar júıesi de bir-birinen sál qashyqtap, qoıý qozǵalysqa ortalarynan mol oryn qaldyrdy.

Ómirimizdegi kúndelikti ózgeristerdiń úlken de, úrdis qımyldyń barlyq kórinisi osyǵan uqsas. Ótken mart pen osynaý aprel el tirshiliginiń saıası-ekonomıkalyq, ǵylymı-mádenı taraptaryna da kóktemniń nur, shýaqtaryn kóp sebelep tastady. Býsana bóritken jer ústindegi kún jylýyndaı, tepe tebindep, birden tutanǵan balǵyn gúl, balapan kókteı, júlge-júıege jamyraı júgirgen móldir bulaqtardaı kóńil ashar, shabyt shaqyrar oqıǵalar osy bir eki aıda eresen kóp kórinis berdi.

Jańa besjyldyq dırektıvalarynyń jobasy jalpynyń qalyń quptaýy men qapysyz talǵam-talqysynan týǵan ortaq oılardy, búkil dala-qala jurttarynyń danalyǵyn boıyna sińirdi. Odaqtas respýblıkalarda sovet komýnıseriniń forýmdary biryńǵaı bıik ótip jatty. Sol sanatta Qazaqstan komýnıseriniń XII sezi de uly dáýirdiń uranyn kóterdi, ótken shaqtyń túgel tabysyn túıindedi, kemsin jaılardy da batyl synady. Sóıtip, shyndyǵymyzdy shynyqtyra tústi, aldymyzdy aıqyndap, júk-mindet, qaryz-paryzymyzdy jol-jónimen josparlap berdi.

Bul tusta qoǵamdaǵy kúlli kollektıv Lenın partıasynyń XXIII sezine tap sonaý Aı spýtnıgin daıarlaǵan. Álem saıahatyna atom súńgýir qaıyqtaryn daıarlaǵan qaýymdardaı-aq qam istedi. Dańqty sehtar men dala qostarynda qansha mıllıon qaqpa, shatyrlar ústinde jarys týy jalyndaı shalqyp, kókirektegi berik sezimder sertke ulasyp jatty. Ejelgi lenınshilder dástúri qanyna sińgen halqymyz qurmetti eńbek vahtasyna turdy. Álemdegi birden-bir revolúsıashyl partıanyń gımni «Internasıonal» eń áýeli osylaısha Otanymyzdaǵy 232 mıllıon jasampaz jandar atynan, onyń on eki mıllıon jasaqty komýnıseri atynan dúnıe koordınattaryn dúr silkintip sonaý alystaǵy Aı tóńiregine sonsoń bardy-aý!

Mine, KPSS XXIII sezi qarsańynda Otan osylaısha kemeńger kókiregin kere tynystady, bekip te bolmaǵan Besjyldyq ónimderi kóktemgi taý darıasyndaı tasyp shalqyp, qut-bereke teńizine quıylyp jatty.

Dańqty Oktábr plenýmynyń, odan keıingi mart, sentábr plenýmdary atalǵan komýnıs forýmdardyń qarar-sheshimderi barlyq salada saltanat quryp, ǵylym men praktıkadaǵy qaharmandyq, áziz ámirshi júrektiń ynta-jigeri qaırat-kúshi qanatyn keń jaıyp keldi. Osyndaıda abzal halqymyzdyń teńdesi joq tereńde, bıik ulylyǵyn uqqan ústine uǵyp-aq qalasyń!.. Kópten kútken 29 mart Moskva saǵatyna ondy soqtyrdy. Onyń úni dúnıedegi oń, teris tilekti kúlliniń qulaǵyna kúmbirlep erkin estildi. Efırdi jaıaý borasyndaı jaılap alǵan «ala-qanshyq», túrli-túrli boljal-topshylaýlar toqtala qaldy. Mártebeli Kremldegi Sıezer Saraıynyń syrty men ishi álemdegi árqıly baqylaýshynyń kóz aldyna kelip tutasymen turyp aldy. Televızormen uzaq ýaqyt únsiz bettesip, tebirengen dos ta, kórneý kókiregin qarsy aıyrǵan qas ta kóp bolǵany qaq.

Úmit-senimniń úlken hartıasyna óz elimizden basqa seksennen astam eldiń aq, tileýli ardager ul-qyzdary qadirmendi qonaq sıpatynda qatysty emes pe. Qurlyqtardyń barshasynan quttyqtaý tasqynyn teletaıp, telegraftar minsiz, migirsiz quptady. Sıez óz jumysyn baıaǵysha baısaldy bastap ketti. Orasan oıshyl, kóregen kósem de, sheshen kúnder sherýlep, birinen soń biri ótip jatty.

Elimiz eki apta boıyna sozylǵan osy sezge óz ókilderin tana emes, búkil arman-tilegin apardy. Bes myńǵa jýyq delegat sońynan toqsan myń quttyqtaý, hat-habar, usynys, raporttar sezge barsha taraptan baryp jatýy osy jaıdy aıqyn ańǵartty.

...Ózin shyn Otan men partıa patrıoty sanaıtyn jazýshy, jýrnalıs, ortaq oıly qalamdas dos osynaý bolǵan uly jıynnyń jarqyn ıdeıasyn jalpyǵa nasıhattaý jolynda irkilmeı izdenedi, alyp shyndyǵymyzǵa arqa súıep otyryp, tolyp jatqan tolǵanystarǵa uıyp beredi. Sodan baryp shyn sóz túgel túrimen júrekke jol tabady.

Árıne, sıez áserinen soń ile-shala týyp jatqan ázirgi kúnder qalam ıesin qaıtadan bir is barlaýǵa barǵyzady. Kún problemalarynyń kúlli zvenosymen qan-jigerin qarýlandyrady: ádette eń áýeli áserge sóz beriletini zań. Bul maqala da sol ázirgi áser ushqyny bolmaq.

Sovet komýnıseriniń HHIII sezine mezgil úsh aǵaıyndy bolyp qatysty deý ábden oryndy. Órshil, óndirgish ótken shaq bolyp jatqan barsha qozǵalystyń barometri búgingi kún men kemeńger keleshek bul sezge sheshýshi daýyspen tegis, teń pravoly qatysty. Úsh mezgildiń ujym uıǵarysymen estafetaǵa sóz berildi.

Týǵan jerdiń bet-bederinde arǵy kezeńder sıaqty ótken jeti jyldyń da órnegi óz boıaýymen bir udaı, qaıtalanbaıtyn geografıalyq karta boldy. Qashyqqa shalqaımaı-aq, Qazaqstanǵa kóz júgirtseń de ol saǵan ottan ystyq, aıdan aıqyn kórinedi. Barlyq atyrap ta álgi bir sóz basyndaǵy Almaty kóshesindeı kórkeıe ózgerip, jasaryp kelip, endigi mezgilge tolyq esep berdi.

Biz Qazaqstanda kóptegen zor-zor óndiris oshaqtary etek-jeńin elsiz japan ústine de jaıyp jibergenin kórdik. Respýblıkada sońǵy jeti jyl ishinde jeti júzden astam ipi-ipi jańa kásip orny paıda bolǵan desek, solardyń árbireýine mezgil tyń meken de taýyp berdi. Burynǵy úlken-úlken, alyp degenderimiz de úrdis ózgerip, 535 jana seh sol buǵan deıingi iriler qanatynan irge tepti. Sóıtip, ındýstrıanyń aǵa býyny sanalatyn alǵashqy oshaqtary da qýatyna qýat qosty. Bul — onyń jyry da ózgerip ketti degen sóz.

Al, turǵyn jaılar aqýaly she?.. Tyń qonystyń úı-jaılary óz aldyna... Qart zaman qaldyǵy — saman lashyq, qujyra tamdar jeti jyl ishinde quddy basqa bir belgisiz jaqqa jer aýyp ketkendeı, kóshe-kósheden aýmaq-jumaǵymen alynyp tastaldy. 42 mıllıon sharty metr komfortqa Qazaqstannyń kópshilik jurty kóship qondy. Mysal úshin aıta keteıin, ondaǵan jyldar boıy ózgerýdiń bir oraıyn keltire almaı, baıaǵy baz qalpynda kúzgi, kúıik betegedeı jermen-jeksen tyrbıyp kep jatatyn bir qalashyq bolýshy edi. Arǵy zamannyń joq-jitik balyqshy, pádretshi, alyp-satary saýdager, jaldap-jataqtary men súrgindegi qarashekpender salǵan óńsheń bir tozǵyn, toqal úıshikter júregimizdi júdetip-aq bitip edi. Ózgeler ózgerip, jańaryp jatsa da, nege ekeni belgisiz, osy bir byjyrqaı miz baqpaýshy edi. Bir kezde el aýzynda úıshik atanǵan, Jaıyqtyń Eýropa tarapyndaǵy kóne Gýrevti aıtyp otyrmyn. Byltyr barǵanda sonyń da tynyshy kete bastaǵanyn kórip, tynysym biraz keńeıip qaldy. Sóıtip, burynǵy kóne kvartaldar da atyn qaldyryp, zatyn ózgertip alǵan. Osy mańaıda bir sát oılanyp otyrsańyz, jas jetilip, qart jasaryp, talaı urpaq tabysyp jatqandaı tamasha bir jaılar ǵoı bul ózi!..

Joǵarydaǵy bir sózimizde dalalar esebinen qalalar kóbeıdi dedik te, sol ár qalanyń ózindik syryn sıpattamalyq. Shoıyn, koks, tıtan, magnıı, sıntetıkalyq kaýchýk, glınozem, asbes, karton, kúrdeli mıneraldyń tyńaıtqyshtar — saıyp kelgende osynyń árqaısysy óz aldyna bir qala. Temir qalasy, munaı qalasy, dán-daqyl qalasy, aýyl sharýashylyq mashınasyn jasaıtyn qala, ekonomıkadaǵy «A», «B» kategorıalarynyń basqa da tolyp jatqan tulǵaly oshaqtary — munyń bári ár qala turǵyndarynyń ózgeden ózindik mamandyǵyn da aıqyn ańǵartady. Bir kompleksti mamandar qaýymynyń tirliginen tys ondaı shaharda turý, turǵyndar tizimine tirkelý uıat.

Halyqtyń turmys-jaǵdaıy taǵy da kemeldenip, is adamyna stımýl (ynta) sybaǵasy mol berildi. Ómirińniń qyzyǵy ózińniń qımylyńda ǵana. Qoǵam beregen qolyńdy qaqpaıdy — alaǵan da sen bolasyń.

Bul aıtylǵandar el ómiriniń elgezek jarshysy naǵyz aqynnyń naızaǵaı, raketa shapshańdyǵymen shalqyp kóteriletin, asqaq jyrlaıtyn ańyzdan artyq shyndyǵy. Ortalyq Komıtettiń keshegi esebinde jol-jóneı bolsa da qynjyla atap ótken áne bir neken-saıaq, namyssyz jazýshysymaq bireýlerdiń ǵana kózi jetpeıtin kókjıek, tap búgingi kúnniń tamasha shyndyǵy osylar.

Árıne, bularmen zamandas olqy jaılar da jasyryn emes. Ósýdiń de ózindik kemshiligi bolatyny ázelden-aq temir logıka. Adymdy qozǵalystyń sál aǵat, oqys serpini de arakidik yqtımal. Mysalǵa aýyl sharýasyndaǵy aqýaldy alaıyq. Tutas salmaqtaǵanda aýyl sektory bul tusqa qala qatarynan sál keıinirek, qalyp keldi. Sıez sonyń sebepterin jetik ashty, irili-usaqty kemsin, qateler qatty moshqaldy. Daýryǵa maqtaný, orynsyz tóbeden túıilip ákimsý, jerdi bappen paıdalaný ornyna bet-albatty túbitteı tútkizý, jospardy jónsiz, jóppeldem ózgertý sıaqty ǵylymǵa jat ǵıbratsyz qylyqtar qyrsyǵyn túbirimen otaǵan Oktábr plenýmyna sıez minbesinen bıik baǵa berildi.

Sıeze ótken shaqtyń osynshalyq jan-jaqty esebin búgingi kúnimiz bulaısha qabyldaı otyryp, keler kúnderdiń jol-josparyn aıqyndady. Endigi jerde eginshi, baǵban, baqtashylar kásipshiligine eki ese nazar-iltıpat, qarjy-qarajat jumsalmaq berik kesim, sheshim bop quptaldy. Egin tyńy men mal tyńyn egiz damytyp otyrǵan Qazaqstan úshin bul ózi tipten aıryqsha problema. Týra osy problemamen týysyp, etene tabysyp alý qalamy qýatty qaıratkerdiń bas paryzynyń biri bolsa kerek: Kózimiz qanyqqan kóp jaılar osy bir tusta tunyp tur. Aýyl taǵdyryna aralasyp júrgender sanatynda bedel-dostarmen birge berekesizder de joq emes. Basshylyq isin arqalanbaq túgil gazdy sý men balmuzdaqty adal sata almaıtyn, qadir-qasıetinen habarsyz áýleki keıbireýler áli de kezdesip qalýy yqtımal. Tek solar ǵana qadalmysh qalamǵa aıaýsyz nysana da, qalǵan qubylystardyń barlyǵy-aq jarqyn shabytqa jalyn bermek.

Keleshek jaıyna kelsek, qazirgi tańda árbirimiz-aq qurylys obektilerin jobalaıtyn ınjenerge uqsaımyz: «Pálen jerdegi bolashaq saraıdyń arhıtektýrasy, ishi mynadaı, syrt kórinisi mynadaı bolmaq» degen sýretti baspasóz betinen jıi ushyratýshy edik qoı. Sol sıaqty bizdiń júregimizde de bolashaq shyndyqtyń boı-tulǵasy tiri tirkesterimen jatyr. Besjyldyq dırektıvalarynyń ár jolyna kózińiz tússe-aq, kókiregińizde kóptegen bir qyzyq qımyldar paıda bolady. Jalǵyz-aq den qoıa oqı bilseńiz bolǵany!..

Máselen... Máselen, aldaǵy Besjyldyqta orta mektep munshalyq kóbeıedi, ınstıtýttardyń, ǵylym ordalarynyń sany munshalyq artady degen jazýlardyń maǵynasynda keleshek smenamyzdyń (ómirimizdiń jarqyn jalǵasynyń) ózinen bastap, áli kúnge shekti áıgili emes qural-jabdyqtary men laboratorıalar kóz aldyńyzǵa elestemeı me?!

Máselen... Máselen, qol eńbegin jeńildetý etken elý jyldyń eń bir ulyqtan ulyq urany bolǵan edi. Ol problema sheber sheshilgen-di. Al, mynaý dırektıvalarda aqyl-oı eńbegin jeńildetý urany eń aldyńǵy, eń iri josparǵa qoıylǵandardyń, biri bolyp, kóz, kóńil obektıvin túgel alyp turǵan joq pa?!..

Qapshaǵaıdyń GES, teńizderi, Qaraǵandy-Ertis kanaly, aıshylyq jerden qurdymǵa tartylǵan qubyrlar sıpatty ómir ózeginiń jem-sýsyndary qaıran týǵan jerińizdi sizge qaıtadan bir tanystyryp shyqpaı ma?!.. Qazaqstan qashan da keń-baıtaq- Qaraquıryq,, aqbókeni asyr salǵan. Úki, qoıandary úrke qoımaǵan áýelgi qalpyndaǵy jer áli de barshylyq desek, osy dırektıvalarda onyń, erteńgisi de óz aldyna bir udaı súrendi sýret. Jerdiń ústińgi qabatynan-aq úlken tabylatyn kesek rýdalardyń ashyq kareri, aq, qyzyl, jasyl shatyrly jańa úıler, stadıon, monsha, klýbtar, belden-belge jarqyrap asyp jatqan shoıyn, asfált joldar, mańdaıyna óz respýblıkamyzdyń, óz zavodymyzdyń markasyn jazdyryp alyp, qaptap júrgen Qazaqstan traktorlary — álgi aıtylǵan kókirektegi kóptegen qyzyq qımyldar osylaısha tizbek-tizbek bolyp kele beredi

Komýnıstik koǵam qurýdyń uly Programmasynda óte dál de, tujyrymdy jazylǵan qasıetti bir qaǵıda bar-aý: «Bári de adam úshin!» dep, shapaǵatty uran shashyp tur ǵoı ol. Sol bir uly zańǵa barsha tabıǵatymen baǵynǵan endigi mezgilimiz eldiń jumys kúni de qysqartyp, ony aptanyń bes kúnine túsirdi. Eki kún udaı emin-erkin demalys degenińiz adamnyń jeke ózindik, semályq taǵdyryna — uly mánindegi uıaǵa degen partıa iltıpatynyń, lenındik gýmanızmniń saltanaty.

Biz bir sózben úı dep ataıtyn qasıetti menshik mekenimizdi Lenın kishkene memleket dep teginnen tegin aıtpaǵan ǵoı. Munyń ózi de, ósip ózgerý júıesi kúrdeli, aına-qatesiz memlekettik mehanızm. Ásirese, bizdiń Otanymyzda, dál osy dáýirde...

Árıne, úı ishindegi san qıly tirshilikti sanap jetkize almaısyń. Biraq, solardyń ishinde ylǵı bir oıyńnyń ortasyn alyp turatyn biregeı bir jaılar bar-aý. Shákirt balańnyń mańdaıynan sıpap, oıyndaǵysyn bilý, kúndeligin tekserip, mekteptegi jetekshi, ustazdaryna jolyǵý, oraıyn tapqansha shóldep júrgen kitabyńdy ońasha bir uıyp otyryp oqý, ózgeden ózi ǵana erek naq súıerińmen adamǵa bir-aq ret beriletin áziz ómir jaıly árqıly áńgime shertip, pikir túgendesý, jan-jarastyǵy mol dos semálarmen barys-kelis, uǵynys baptary — osy aıtylǵandardyń árbireýi-aq qul-mezgilgi qumaryń emes pe?.. Mine, endi munyń da saǵaty eki ese uzaryp otyr. Keleshektiń keskin-tulǵasy úıde-túzde osy sıpatta kórinedi. Jalǵyz-aq, dırektıvalardy jalan kózben emes, janyńmen oqyp, den qoıa, túgel túsine bilseń bolǵany... Sonda sen de, óz áriptesim, dúıim dúbirge at qurǵatpaı aralasasyń. Jyr, hıkaıa, tabıǵatyna jańa bir oı, obraz oramdary, til tirkesteri, yryqtan tys tamasha yrǵaq, áserli áýender keledi. Ádebıetimiz kemeńger keıipkerlermen tolysa túsedi.

Sońynda ádebıet jaıly birer sóz. Óz basym halyq sharýashylyǵynyń ózge salasynan óner-ádebıet salasy kemsin, kenje-náregeı degen pikirmen, kim aıtsa da, kelise almaýshy edim. Sonyń durystyǵyna sıez taǵy da kózimizdi jetkizdi. Jaman shyǵarmalarymyz jaqsylarymyzdy syzyp tastaý úshin jazylmaǵan ǵoı. Olar oǵan dármensiz. Onyń ústine, jaman shyǵarma besjyldyq josparda joq. Partıa sezi ádebıetimizdi de ál-aýqatty, ónimi bitik, kóp mánindegi kórkem kásipshilik dep bıik baǵalap, oǵan da endigi mezgildiń eresen salmaqty júgin júktediń asa zor senim artty, tazalyqty talap etti. Óz anasyna qor sóz aıtyp, qol kótermek bolǵan jetesiz jeke bireýlerdi óner ıeleriniń sanatynan óshirip berdi. Munyń bári kóńildi sergitip, berik senimdi bekite túsetin, shabyt shaqyratyn jandy, jalyndy medet, áz ákeniń qaltqysyz qamqorlyǵy. Óziniń baıaǵy batyl baǵytynan aınymas tapshyl, revolúsıashyl ádebıetimizdiń qasıetti dástúri qashan da dáýirlep, saltanat qura beredi. Bizdiń ne qıly kúresterde shynyqqan qaharman sosıalısik realızm komýnıstik qoǵamnyń materıaldyq, rýhanı baılyǵyn danalyqpen daıarlasady.

Jazýshylar sezi de jaqyn, urymtal tusta tur. Ol partıa seziniń jarqyn ıdeıalarymen jaraqtanyp, bilgir, bıik etedi degen senimge árbirimiz ıemiz. Ol sıeze de bardy baısaldy baǵalap, joqqa jol tabamyz; kórkem isimizdiń kólemdi besjyldyǵyn bir aýyzdan quptap alyp, sonsoń taǵy da bir qulshyna jazar bolarmyz. Qazirgi ýyzdaı áser áli-aq ózenderden engen tereń teńizdeı sheńberlenip baryp, adamnyń artyqsha aqylgóıi, adal dosy — kitapqa kirer bolar!

İske sát, áriptes dostar!

1966 jyl.

---