Elimizdiń kómirsýtek shıkizattary
Jambyl oblysy, Qarataý qalasy,
№2 Qarataý kolejiniń hımıa páni muǵalimi
Jakenova Manzýra Qartqojaqqyzy
Sabaqtyń taqyryby: Elimizdiń kómirsýtek shıkizattary
Sabaqtyń maqsaty: a) "Qazaqstandaǵy gaz, munaı, kómir ónerkásibiniń negizgi ken oryndary" sabaǵyn ótkizgende munaı ónimderiniń quramyn, qasıetterin, alyný, qoldaný máselelerin zerdeleý arqyly bilim sapasyn arttyryp, óndiriske joǵary kásipti, jan - jaqty aqparat alǵan maman barady dep senýge bolady.
b) oqýshylar elimizdegi kómirsýtek shıkizatyn paıdalanýdyń negizgi baǵyttarymen tanysady
v) ken oryndaryn paıdalanýmen qatar tabıǵatty qorǵaý, korshaǵan ortada oń ekologıalyq jaǵdaı qalyptastyrýǵa jumyldyryldy.
Sabaq aýyzsha jýrnal túrinde ótildi.
Jýrnal paraqtary:
1. Saýalhana.
2. "Sózdiń kórki — maqal".
3. "Ǵajaıyp tabıǵat baılyǵy". Oqýshy izdenisteri.
4. "Hımıa turmysta". Paıdaly keńes.
5. Ekologıalyq dose.
6. Ádebı bet.
7. "Qazaqstan - 2030".
Jýrnaldyń 1 - shi beti: "Saýalhana".
Oqýshylardyń bilimin tekserýge arnalǵan suraqtar:
1. Otynnyń agregattyq kúılerin atap, mysal keltirińiz.
2. Otynnyń janý jylýy degen ne? Qaı otyndy jaqqanda jylý jylý kóp bólinedi?
3. Qatty otyndy óńdeý ádisteri qandaı? (pırolız, gazdandyrý, gıdrogendeý).
4. Tas kómirdi óńdeýde alynatyn 4 ónimdi atańyz. (koks, koks gazy, shaıyr, amıak).
Kirispe: Qazaqstan gaz, munaı jáne tas kómirqory jóninen álemdegi tabıǵı resýrstary baı elderdiń qataryna jatady. Kómirsýtekti otyn, munaı, jáne tabıǵı gaz búkil álemniń órkendeýiniń ózegi bolyp otyr. Qazaqstan álemdik rynokqa kómirsýtekti otyndy shyǵarýshy elderdiń biri.
Álemdik ekonomıkada munaı róli kúnnen - kúnge artyp keledi. Sońǵy jyldary ımperıalısik saıasattaǵy barlyq daǵdarystar álemdik munaı naryǵynan bastaý alǵan.
Kapıtalısik elderdegi munaı - gaz ónerkásibiniń damýy tarıhyna úńilsek, ishki, syrtqy qaqtyǵystar, úlkendi - kishili janjaldar munaı tóńireginde. Soǵan qaramastan, adamdar munaıdyń bolashaǵynan úmit kútedi. Jer qyrtysynan munaı óndirýdi úırengennen bastap munaı ónimderine degen suranys tolastaǵan emes. Eń bastysy, energıanyń mańyzdy kózi — otyn retinde baǵalanýy. Onyń jasyryn kúshi kosmos kemelerin juldyzdar bıigine kóterip, ushaqtarǵa ushqyrlyk, avtokólikterge senimdi júris beredi.
Álemde óndiristiń birde - bir salasy tikeleı ne janama túrde munaı - hımıa ónimderin qoldanbaı, qalypty damı almaıdy desek, artyq aıtqandyq emes. 1 tonna munaıdan alynatyn ónim 15 tonna sur kómirden alynatyn hımıalyq shıkizattarǵa teń. Munaı — álemdik órkenıet qany desek, hımıalyq shıkizat — progres tamyry.
Munaı kory jerde áli kóp pe? 1980 jyly 3 mlrd. tonna óndirildi, álemdik salmaǵy 47%. 2000 jyldan bastap tutyný qajettiligi 1, 7 ese ósti. Endeshe, adamzatqa munaı resýrstaryn qamsyz qoldanýǵa jol joq. Sol sebepti, munaıdyń jańa ken oryndarynyń kózderin, tıimdi tehnologıasyn jetildirý joldaryn izdestirý qajet.
Qazaqstan jeri de munaıdan hımıalyq, tehnologıalyq shıkizat daıarlaýǵa den qoıýy kerek.
Jýrnaldyń 2 - beti: "Sózdiń kórki - maqal". Aıtylǵan maqaldyń maǵynasyn geografıalyq turǵydan túsindirińiz.
"Jeri baıdyń — eli baı ".
"Kúte bilseń, jer jomart ".
Qazaqstan da álemdik rynokqa otynnyń kómirsýtekter túrin shyǵarýda. Sol munaı tarıhyna úńilsek.
Jýrnaldyń 3 - beti: "Ǵajaıyp tabıǵat baılyǵy".
İ - oqýshy: « Munaı óńdeý salasynyń damý tarıhy»
Munaıdy paıdalaný erte zamandardan beri kele jatqany belgili. Jaıyq – Jem (Embi) alaby men taýly Mańǵystaýda jer betine shyǵyp jatqan jáne taıyz qudyqtarǵa jıylǵan munaıdy qazaqtar erte kezden paıdalanǵan.
Qazaqstanda munaı izdeý men barlaýǵa baǵyttalǵan burǵylaýlar 1892 jyly Jaıyq - Jem alabynda bastaldy. Osyndaǵy Qara shúńgil munaı keninde 1899 jyly burǵylanǵan uńǵydan alǵashqy fontan atqylady. Ekinshi kúshti fontan 1921 jyly 29 sáýirde Dossorda burǵylanǵan uńǵydan berildi. 1914 jyly Maqat munaı keni paıdalanylýǵa berildi.
XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysyna deıin munaıdy otyn retinde
paıdalandy. XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap munaıdan kerosın aıyratyn qondyrǵylar salyna bastady. Kerosın jaryqtandyrýǵa paıdalanyldy.. XX ǵasyrdyń basynan bastap avtomobıl, al sodan keıin avıasıa kóligi tez qarqynmen damı bastady, al bul salaǵa benzın qajet boldy. Sondyqtan munaıdy óńdeý prosesterin tereńdetý qajettiligi týdy, onymen birge basqa da ónimder – lıgroın, kerosın, maılaıtyn maılar ala bastady. XX ǵasyrdyń 30 jyldarynan bastap munaıdan otyn men maılaıtyn maılardyń óndirisimen qatar hımıa ónerkásibine qajetti ónimder: etılen, propılen, býtan, býtılen, fenol, benzol shyǵara bastady.
2 - oqýshy; "Tabıǵı gaz jaıly".
. Tabıǵı gazdardyń negizgi quraýshylary: metan (SN4), propan (S3N8), býtan (S4N10|). Qospalary: tez qaınaıtyn kómirsýtekter (pentan, geksan t. b.) kómirqyshqyl gazy (SO2), azot (N2), kúkirt (8), sýtek (N2), ınertti gazdar (Ne, Ne, Ag, t. b.) 1, 5 shaqyrymǵa deıingi tereńdikte tabıǵı gazdardyń quramynda metan basym keledi, tereńdegen saıyn metannyń gomologtary molaıa túsedi.
Tabıǵı gaz shógindi taý jynystaryndaǵy organıkalyq zattardyń katogenetıkalyk túrlenýinen túziledi, shoǵyrlanýy tektonıkalyq faktorlarǵa baılanysty. Qurylymdyq ereksheligine qaraı gaz ıirimderi qatty jáne tutas bolyp bólinedi. Qatty ıirimder gazy shoǵyrlanýǵa qolaıly jaǵdaılary bar taý jynystarynda, al tutas ıirimder gazy tek belgili bir qabattan ǵana oryn alady. Gaz jáne gazdy - kondensatty kenderdiń 85%- y sazdarmen qabattasa kelgen kumdy, qumdy - alevrıtti taý jynystarynda kezdesedi. Qazaqstanda tabıǵı gazdyń munaımen birge kezdesetin Qulsary, Prorva, Ózen, Jetibaı, Qaramandybas jáne jeke kenderi Shómishti, Shaǵyrly, Jaqsyqoıanqulaq, Jamanqoıanqulaq, Bozoı, Qyzyloı, Teńiz. Tabıǵı gaz - óte baǵaly otyn. Ony óndeý kezinde metıl spırti, formaldegıd, asetaldegıd, sirke qyshqyly, aseton, etılen, propılen, plasmassa, jasandy kaýchýk, jasandy talshyq. t. b. kóptegen organıkalyq qosylystar alynady.
№2 Qarataý kolejiniń hımıa páni muǵalimi
Jakenova Manzýra Qartqojaqqyzy
Sabaqtyń taqyryby: Elimizdiń kómirsýtek shıkizattary
Sabaqtyń maqsaty: a) "Qazaqstandaǵy gaz, munaı, kómir ónerkásibiniń negizgi ken oryndary" sabaǵyn ótkizgende munaı ónimderiniń quramyn, qasıetterin, alyný, qoldaný máselelerin zerdeleý arqyly bilim sapasyn arttyryp, óndiriske joǵary kásipti, jan - jaqty aqparat alǵan maman barady dep senýge bolady.
b) oqýshylar elimizdegi kómirsýtek shıkizatyn paıdalanýdyń negizgi baǵyttarymen tanysady
v) ken oryndaryn paıdalanýmen qatar tabıǵatty qorǵaý, korshaǵan ortada oń ekologıalyq jaǵdaı qalyptastyrýǵa jumyldyryldy.
Sabaq aýyzsha jýrnal túrinde ótildi.
Jýrnal paraqtary:
1. Saýalhana.
2. "Sózdiń kórki — maqal".
3. "Ǵajaıyp tabıǵat baılyǵy". Oqýshy izdenisteri.
4. "Hımıa turmysta". Paıdaly keńes.
5. Ekologıalyq dose.
6. Ádebı bet.
7. "Qazaqstan - 2030".
Jýrnaldyń 1 - shi beti: "Saýalhana".
Oqýshylardyń bilimin tekserýge arnalǵan suraqtar:
1. Otynnyń agregattyq kúılerin atap, mysal keltirińiz.
2. Otynnyń janý jylýy degen ne? Qaı otyndy jaqqanda jylý jylý kóp bólinedi?
3. Qatty otyndy óńdeý ádisteri qandaı? (pırolız, gazdandyrý, gıdrogendeý).
4. Tas kómirdi óńdeýde alynatyn 4 ónimdi atańyz. (koks, koks gazy, shaıyr, amıak).
Kirispe: Qazaqstan gaz, munaı jáne tas kómirqory jóninen álemdegi tabıǵı resýrstary baı elderdiń qataryna jatady. Kómirsýtekti otyn, munaı, jáne tabıǵı gaz búkil álemniń órkendeýiniń ózegi bolyp otyr. Qazaqstan álemdik rynokqa kómirsýtekti otyndy shyǵarýshy elderdiń biri.
Álemdik ekonomıkada munaı róli kúnnen - kúnge artyp keledi. Sońǵy jyldary ımperıalısik saıasattaǵy barlyq daǵdarystar álemdik munaı naryǵynan bastaý alǵan.
Kapıtalısik elderdegi munaı - gaz ónerkásibiniń damýy tarıhyna úńilsek, ishki, syrtqy qaqtyǵystar, úlkendi - kishili janjaldar munaı tóńireginde. Soǵan qaramastan, adamdar munaıdyń bolashaǵynan úmit kútedi. Jer qyrtysynan munaı óndirýdi úırengennen bastap munaı ónimderine degen suranys tolastaǵan emes. Eń bastysy, energıanyń mańyzdy kózi — otyn retinde baǵalanýy. Onyń jasyryn kúshi kosmos kemelerin juldyzdar bıigine kóterip, ushaqtarǵa ushqyrlyk, avtokólikterge senimdi júris beredi.
Álemde óndiristiń birde - bir salasy tikeleı ne janama túrde munaı - hımıa ónimderin qoldanbaı, qalypty damı almaıdy desek, artyq aıtqandyq emes. 1 tonna munaıdan alynatyn ónim 15 tonna sur kómirden alynatyn hımıalyq shıkizattarǵa teń. Munaı — álemdik órkenıet qany desek, hımıalyq shıkizat — progres tamyry.
Munaı kory jerde áli kóp pe? 1980 jyly 3 mlrd. tonna óndirildi, álemdik salmaǵy 47%. 2000 jyldan bastap tutyný qajettiligi 1, 7 ese ósti. Endeshe, adamzatqa munaı resýrstaryn qamsyz qoldanýǵa jol joq. Sol sebepti, munaıdyń jańa ken oryndarynyń kózderin, tıimdi tehnologıasyn jetildirý joldaryn izdestirý qajet.
Qazaqstan jeri de munaıdan hımıalyq, tehnologıalyq shıkizat daıarlaýǵa den qoıýy kerek.
Jýrnaldyń 2 - beti: "Sózdiń kórki - maqal". Aıtylǵan maqaldyń maǵynasyn geografıalyq turǵydan túsindirińiz.
"Jeri baıdyń — eli baı ".
"Kúte bilseń, jer jomart ".
Qazaqstan da álemdik rynokqa otynnyń kómirsýtekter túrin shyǵarýda. Sol munaı tarıhyna úńilsek.
Jýrnaldyń 3 - beti: "Ǵajaıyp tabıǵat baılyǵy".
İ - oqýshy: « Munaı óńdeý salasynyń damý tarıhy»
Munaıdy paıdalaný erte zamandardan beri kele jatqany belgili. Jaıyq – Jem (Embi) alaby men taýly Mańǵystaýda jer betine shyǵyp jatqan jáne taıyz qudyqtarǵa jıylǵan munaıdy qazaqtar erte kezden paıdalanǵan.
Qazaqstanda munaı izdeý men barlaýǵa baǵyttalǵan burǵylaýlar 1892 jyly Jaıyq - Jem alabynda bastaldy. Osyndaǵy Qara shúńgil munaı keninde 1899 jyly burǵylanǵan uńǵydan alǵashqy fontan atqylady. Ekinshi kúshti fontan 1921 jyly 29 sáýirde Dossorda burǵylanǵan uńǵydan berildi. 1914 jyly Maqat munaı keni paıdalanylýǵa berildi.
XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysyna deıin munaıdy otyn retinde
paıdalandy. XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap munaıdan kerosın aıyratyn qondyrǵylar salyna bastady. Kerosın jaryqtandyrýǵa paıdalanyldy.. XX ǵasyrdyń basynan bastap avtomobıl, al sodan keıin avıasıa kóligi tez qarqynmen damı bastady, al bul salaǵa benzın qajet boldy. Sondyqtan munaıdy óńdeý prosesterin tereńdetý qajettiligi týdy, onymen birge basqa da ónimder – lıgroın, kerosın, maılaıtyn maılar ala bastady. XX ǵasyrdyń 30 jyldarynan bastap munaıdan otyn men maılaıtyn maılardyń óndirisimen qatar hımıa ónerkásibine qajetti ónimder: etılen, propılen, býtan, býtılen, fenol, benzol shyǵara bastady.
2 - oqýshy; "Tabıǵı gaz jaıly".
. Tabıǵı gazdardyń negizgi quraýshylary: metan (SN4), propan (S3N8), býtan (S4N10|). Qospalary: tez qaınaıtyn kómirsýtekter (pentan, geksan t. b.) kómirqyshqyl gazy (SO2), azot (N2), kúkirt (8), sýtek (N2), ınertti gazdar (Ne, Ne, Ag, t. b.) 1, 5 shaqyrymǵa deıingi tereńdikte tabıǵı gazdardyń quramynda metan basym keledi, tereńdegen saıyn metannyń gomologtary molaıa túsedi.
Tabıǵı gaz shógindi taý jynystaryndaǵy organıkalyq zattardyń katogenetıkalyk túrlenýinen túziledi, shoǵyrlanýy tektonıkalyq faktorlarǵa baılanysty. Qurylymdyq ereksheligine qaraı gaz ıirimderi qatty jáne tutas bolyp bólinedi. Qatty ıirimder gazy shoǵyrlanýǵa qolaıly jaǵdaılary bar taý jynystarynda, al tutas ıirimder gazy tek belgili bir qabattan ǵana oryn alady. Gaz jáne gazdy - kondensatty kenderdiń 85%- y sazdarmen qabattasa kelgen kumdy, qumdy - alevrıtti taý jynystarynda kezdesedi. Qazaqstanda tabıǵı gazdyń munaımen birge kezdesetin Qulsary, Prorva, Ózen, Jetibaı, Qaramandybas jáne jeke kenderi Shómishti, Shaǵyrly, Jaqsyqoıanqulaq, Jamanqoıanqulaq, Bozoı, Qyzyloı, Teńiz. Tabıǵı gaz - óte baǵaly otyn. Ony óndeý kezinde metıl spırti, formaldegıd, asetaldegıd, sirke qyshqyly, aseton, etılen, propılen, plasmassa, jasandy kaýchýk, jasandy talshyq. t. b. kóptegen organıkalyq qosylystar alynady.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
