Eýrazıanyń geografıalyq orny. Qonystanýy jáne zerttelý tarıhy
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Ejelgi materıkter týraly oqýshylardyń bilimderin júıeleı otyryp, Eýrazıa materıgi, qonystanýy jáne zerttelý tarıhy týraly bilimderin keńeıtý.
Damytýshylyq: Materıktiń geografıalyq ornyn ereksheligin kórsetý arqyly bilimderin, kartamen jumys jasaý qabiletterin damytý.
Tárbıelik: Oqýshylardyń ultjandylyq jáne ınternasıonaldyq sezimderin qalyptastyrý.
Sabaqtyń tıpi: Jańa taqyrypty meńgertý.
Sabaqtyń ádis - tásili: Salystyrý, kartamen jumys, áńgimelesý, baıandaý.
Pán aralyq baılanys: tarıh, dúnıetaný
Sabaqtyń kórnekiligi: Eýrazıanyń fızıkalyq kartasy, foto slaıdtar, ejelgi materıkter kartalary, atlas, qosymsha maǵlumattar.
Sabaqtyń barysy:
İ Uıymdastyrý kezeńi
Oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵyn tekserý, nazaryn sabaqqa aýdarý.
İİ Jańa bilimdi qalyptastyrý:
Klaster qurý.
1. Qurylyqtyń 1/3 bóligin alyp jatqan
2. Jer sharyndaǵy halyqtyń ¾ bóligi qonystanǵan
3. Tórt birdeı muhıt qorshap jatqan
4. Bizdiń otanymyz QR jer kindigi bolyp sanalatyn qurlyq?
EÝRAZIA - ALYP MATERIK.
1. Tapsyrma: Aldyn ala berilgen oqýshylardyń shyǵarmashylyq jumystarynan.
1 - oqýshy:
Qonystanýy. Adamdardyń Eýrazıa jerin qonystanýy Jerorta teńizinen bastalǵan. Osy jaǵalaýda tuńǵysh geografıalyq túsinikter qalyptasyp, alǵashqy geografıalyq uǵymdar jınalǵan. Geografıalyq uǵymdardyń aýqymynyń keńeıýine bizdiń zamanymyzǵa deıingi 2500 jyldardy Krıt aralyn mekendegen ejelgi mınhaı halqy negiz salǵan. Mınaılar Egıpet jáne Kıper, Sısılıa araldary men qazirgi Balqan túbegindegi eldermen saýda qarym – qatynasyn júrgizgen. Bizdiń zamanymyzdyń İ ǵasyrynda úndiler Sýmatra men Iava aralyn ashyp, qaziri Indonezıa jerine qonystana bastady. Keıinnen olar Madagaskar aralyn alyp, keıbireýleri sonda turaqtap qaldy. Eýrazıa materıgindegi jańa jerlerdi ashýda ejelgi grekterdiń de qosqan úlesi zor. Olar Kaspıı teńiziniń jaǵalaýlaryn, Dýnaı jáne Don ózenderin boılaı júzdi.
2 - oqýshy:
Eýrazıa qurlyǵyndaǵy Sh. Sh. Ýalıhanovtyń zertteýlerinen. Ortalyq Azıa jerine aıaq basý kóptegen ǵalymdar men jıhankezderdiń armany boldy. Qazaq halqynyń aǵartýshy, geograf ǵalymy Sh. Ýalıhanov1856 – 59 jyly aralyǵynda Reseı geografıalyq qoǵamynyń tapsyrýy boıynsha Ortalyq Azıanyń sol kezeńge deıin jumbaq qalpynda, qalyp kelgen ishki bólikterine saıahat jasady. Tán-SHan taý júıesiniń Qazaqstan men Orta Azıadaǵy bóligin aralaǵan ǵalym Ystyqkól jaǵasynda bolyp, odan ári Qashqarıaǵa attanǵan. Qashqarıanyń alt shaharyna saýdager retinde jasyrynyp barǵan Shoqan kóne tarıhı kitaptar, etnografıalyq baǵaly buıymdar, taý jynystar úlgilerin jınap qaıtty.
3 - oqýshy:
P. P. Semenovtyń Azıaǵa qosqan úlesi. N. M. Prejevalskıı ekspedısıasynyń mańyzy.
HİH ǵasyrda ǵana Ortalyq Azıa tabıǵatyn zertteý baǵytynda júıeli ekspedısıanyń ashqan jańalyǵy mańyzdy boldy. Ǵalym Ortalyq Azıada 15 jyl bolyp, 33 myń km - ge jýyq jol júrgen. Tıbet pen gobı shólindegi birneshe taý júıelerin anyqtap, Hýanhe, Ianszy ózederiniń bastaýyn tapty. Qummen birge kóship júrgen Lobnor kóliniń tabıǵat jaǵdaılaryn sıpattady. Prejevalskıı saıahat kezinde júrgen joldaryn kartaǵa túsirdi, olardyń koordınaty men bıiktigin anyqtady. Ortalyq Azıaǵa jasaǵan 5 - shi saıahatynyń bas kezinde qaıtys boldy. Ol qaıtys bolar aldynda ózin Tán-SHan taýyndaǵy Ystyqkóldiń jaǵasyna jerleýdi ósıet etip qaldyrdy.
Ortalyq Azıa tabıǵatyn zertteýde orys ǵalymy P. P. Semenovta zor úles qosqan. Semenov 1827jyly dúnıege kelgen. Onyń bes jasqa tolǵanda ákesi qaıtys bolyp, jańǵyz anasymen qalady. Ǵalym 13 jasynda fransýz, nemis, aǵylshyn tilderin meńgergen. Úıinde jınaqtalǵan kitap qorynan ár eldiń avtorlarynyń eńbekterin óz betinshe súıip oqydy. 1841jyly Peterbýrg qalasyndaǵy mektepke bardy. Mektepti aıaqtaǵan soń jaqyndarynyń áskerı jolǵa túsýimen kelispeı, Peterbýrg ýnıversıtetiniń fızıka - matematıka fakúltetine oqýǵa tústi. 1848jyly ýnıversıteti aıaqtaǵannan keıin óziniń ómirdegi eń alǵashqy saıahatyn, birge oqyǵan joldasy N. Ia. Danılevskıımen birge jaıaý Peterbýrg pen Moskva arasyndaǵy joldan tabıǵat baılyqtarynyń túrlerin jınaýdan bastady.
1849 jyldan bastap Semenov Reseıdiń úlken ekspedısıasynyń múshesi boldy. Tán - Shan taýyna 2 ret saıahat jasaǵan. Uzaq ýaqyt osy taýdyń bıik núktesi dep eseptelingen, ıaǵnı bizdiń elimizdiń eń bıik shyńy Hantáńiri shyńyn ashqan. Tán - Shan bıiktik beldeýlerin ajyratyp, qar syzyǵynyń Alpiden áldeqaıda bıik jatqanyn anyqtady. Ystyqkól kóliniń aǵynsyz tuıyq, tektonıkalyq tereń kól ekendigin dáleldegen. Osyndaı zor jetistikteri úshin ǵalymnyń aty – jónine taýdyń aty qosarlanyp berilgen. Orta Azıadaǵy iri taý júıesi, bıik shyń men muzdyq P. P. Semenov – Tán - Shanskıı esimimen atalady.
2. Tapsyrma: Sáıkestendirý test jumysy.
Suraqtar:
Jaýaptar:
1. Grektiń ataýy «barlyq qurlyq» degen sózinen shyqqan ejelgi birtutas qurlyq
2. 180 - 200 mln jyl buryn Soltústik jarty shar materıkteri quramynda bolǵan ejelgi qurlyq
3. 180 - 200 mln jyl buryn Ońtútik jarty shar materıkteri quramynda bolǵan ejelgi qurlyq
4. Ejelgi Lavrazıa qurlyǵynyń quramynda bolǵan
Tórt muhıt birdeı qorshap jatqan
Bizdiń Otanymyz QR ornalasqan
Dúnıe júziniń eń bıik shyńy ornalasqan
Dúnıe júzindegi eń úlken qurlyq
(Taqtada berilgen kartalar boıynsha testiń jaýabyn sáıkestendirý)
Berilgen kartalar: Eýrazıa, Lavrazıa, Pangeıa, Gondvanna, Soltústik Amerıka qurlyqtarynyń kartalary.
3 - Tapsyrma: Eýrazıa materıginiń geografıalyq ornyn anyqtaı otyryp keskin kartaǵa túsirý. Túsirý barysynda ár jerdiń basty ereksheligin aıtý.
(Taqtadan GO - anyqtaý jospary men keskin kartany kórsetý)
Materıktiń geografıalyq ornyn sıpattaý jospary:
İ. Materıktiń ataýy. S: H -
İİ. Basqa materıkterge qatysy (dúnıe bólikteri boıynsha)
İİİ. Materıktiń shetki núktelerin, olardyń koordınattaryn anyqtaý.
İV. Materık jaǵalaýyn qandaı Muhıttar men teńizderi shaıyp jatyr?
V. Eń bıik jáne tereń núktelerin anyqta.
Vİ. Qandaı klımattyq beldeýlerde jatyr?
Muǵalim: materıktiń ataýyn, aýdanyn, halqynyń sanyn jazyp, GO anyqtaý josparymen qalaı jumys jasaýdy túsindiredi.
1 - oqýshy: Materıktiń basqa materıkterge qatysyn, Eýropa, Azıa termınderiniń qalyptasýyn, shekarasyn kartadan anyqtaı otyryp belgileıdi.
Jaýaby: Eýrazıa materıginiń basty zertteýlerine súıensek, Jerorta teńizinen ártúrli baǵytta kememen júzip ótken fınıkıalyqtar ózderine belgisiz batysty «Ereb», shyǵysty «Asý»dep ataǵan. Keıinen bul uǵymdar negizinde qazirgi Eýrazıany quraıtyn dúnıe bóligi «Eýropa» men «Azıa» termınderin qalyptastyrǵan. Eýropa men Azıa dúnıe bóliginiń shekarasy (Oral taýlarynyń shyǵys etegi, Jaıyq ózeni arqyly Kaspıı teńiziniń soltústik jaǵalaýy, Kýma - Manych oıysymen Azov, Qara teńizderdijáne Jerorta teńizimen baılanystyratyn buǵazdar arqyly bólinedi).
2 - oqýshy: Soltústik shetki núktesi - Chelúskın múıisi (77 s. e, 104 sh. b)
Ońtústik núktesi - Pıaı múıisi (1s. e, 103 sh. b)
Bul eki núkteniń arasy 8000 km sozylyp jatyr. Keıbir araldar soltústik polúske taıaý ornalassa, Malaııa arhıpelagynyń araldary ekvatordan soltústikke qaraı 11 gradýs o. e deıin sozylyp jatyr.
3 - oqýshy: Batysyndaǵy shetki núktesi - Roka múıisi(38 s. e, 9 b. b)
Shyǵysyndaǵy shetki núktesi - Dejnev múıisi(66 s. e, 169 b. b)
Materık batysynan shyǵysyna qaraı orasan zor aýmaqqa sozylyp jatyr. Eki shetki núktesiniń araqashyqtyǵy 16000km jýyq. Materıktiń biraz jeri shyǵys jarty shar aýqymynan shyǵyp, batys jarty shardy qamtıdy. Geografıalyq ornynyń osyndaı erekshelikterine sáıkes materıkte barlyq klımattyq beldeýlermen tabıǵat keshenderiniń tolyq jıyntyǵy kezdesedi.(oqýshylar shetki núktelerin koordınatalaryn anyqtaı otyryp, keskin kartaǵa túsiredi, jáne olardyń ereksheligin túsindirip ketedi)
4 - oqýshy: Materıkti tórt muhıt birdeı qorshap jatyr.
Soltústiginde – Soltústik Muzdy Muhıty
Shyǵysynda - Tynyq muhıty
(Eki muhıtty keskin kartaǵa túsirý barysynda basty erekshelikterin, olardyń materıkke tıgizetin áserin qysqasha aıtý)
5 - oqýshy: Ońtústik – batysynda - Atlant muhıty
Ońtústiginde - Úndi muhıty
(Eki muhıtty keskin kartaǵa túsirý barysynda aralyǵyndaǵy Jerorta teńizin, dúnıe júzindegi eń tuzdy teńiz Qyzyl teńizdi, Arabıa teńizderin k. k túsirip, basty erekshelikterin, olardyń materıkke tıgizetin áserin qysqasha aıtý)
6 - oqýshy: Eń bıik núktesi Djomolýngma - 8848m. Materıktiń bıik núktesi Dúnıe júzindegi eń bıik taý shyńy Gımalaıdaǵy Djomolýngma shyńy. Munda Gımalaıdyń ońtústik shyǵys betkeıindegi Jer sharyndaǵy jyldyq jaýyn - shashyn eń kóp túsetin Cherapýndjı eldi mekeni ornalasqan. Jylyna 12000mm artyq jaýyn - shashyn túsedi. (keskin kartaǵa túsirý, ereksheligin qysqasha aıtý)
7 - oqýshy: Tereń núktesi - Óli teńiz(- 403). Bul teńiz Jer sharyndaǵy teńiz deńgeıinen eń tómen ornalasqan jeri jáne Jer sharyndaǵy eń úlken Arabıa túbeginde ornalasqan. Túbektiń aýdany 3mln. km. kv.
4. Logıkalyq oılaý. Álemdegi eń...
E. Eń úlken qurlyq........
Ý. Eń bıik shyń.............
R. Eń tereń núkte (teńiz deńgeıinen).........
A. Eń úlken kól...........
Z. Eń tuzdy teńiz........
I. Eń tereń kól............
Ia. Eń jaýyn - shashyn kóp túsetin aımaq........
5 - Tapsyrma: Úı jumysyn tekserýge arnalǵan test jumysy.
7 negizgi suraqtan turatyn aktıvoıd arqyly ashyq test jumysy.
1. Soltústik jarty shar materıkteri
A) Eýrazıa, Afrıka
B) Ońtústik Amerıka, Eýrazıa
V) Soltústik Amerıka, Eýrazıa
G) Eýrazıa, Aýstralıa
2. Eýrazıa men Soltústik Amerıkanyń geografıalyq ornynyń basty uqsastyǵy
A) Eki materıkte endik baǵytta kólemdi jerdi alyp jatyr
B) Eki materıkte soltústikke qaraı kúrt súıirlenedi
V) Olardyń soltústikte Arktıkadan, ońtústikte ekvatorǵa deıingi aralyqta sozylyp jatýy
G) Eki materıkte ońtústik jarty sharda ornalasqan
3. Eýrazıamen Soltústik Amerıkanyń jer bederiniń uqsas belgilerin tap
A) Eki materıktiń de aýmaǵynyń basym bóligin ejelgi platformalarǵa sáıkes keletin jazyqtar alyp jatyr
B) Gımalaı - Kordılera taýlary endik baǵytta ornalasqan
V) Gımalaı - Kordılera taý júıeleri materıktiń batysynda boılyq baǵytta ornalasqan
G) Eki materıktiń jer bederine uqsas belgiler joq
4. Muz jamylǵysynyń qalyńdyǵy 3000m - ge deıin jetip, 40gradýs soltústik endik bóligin qamtyǵan materık
A) Eýrazıa
B) Ońtústik Amerıka
V) Afrıka
G) Soltústik Amerıka
5. Qaı qurlyqtyń negizi birneshe platformalardyń birigýinen turady
A) Soltústik Amerıka
B) Ońtústik Amerıka
V) Eýrazıa
G) Afrıka
6. Jer sharyndaǵy qurlyqtar úlesiniń basym bóligi qaı jarty sharda
A) Batys jarty sharda
B) Soltústik jarty sharda
V) Ońtústik jarty sharda
G) Shyǵys jarty sharda
7. Ejelgi muz basýlar qaı eranyń qandaı dáýirinde júrgen
A) Kaınozoı erasynyń Antropogendik dáýirinde
B) Mezozoı erasynyń Tıras dáýrinde
V) Palezoı erasynyń Kembrıı dáýirinde
G) Proterozoı erasynyń Devon dáýirinde
6. Bekitý. Shaǵyn oı tolǵaý, taqyryby: «Eýrazıa - alyp materık»
7. Úıge tapsyrma: 1. 14taqyryp.
2. Keskin kartamen jumysty aıaqtaý
3. Shetki núkteleriniń qashyqtyǵyn esepteý.
4. Muhıttardyń Eýrazıaǵa tıgizetin áseri.
8. Baǵalaý
Bilimdilik: Ejelgi materıkter týraly oqýshylardyń bilimderin júıeleı otyryp, Eýrazıa materıgi, qonystanýy jáne zerttelý tarıhy týraly bilimderin keńeıtý.
Damytýshylyq: Materıktiń geografıalyq ornyn ereksheligin kórsetý arqyly bilimderin, kartamen jumys jasaý qabiletterin damytý.
Tárbıelik: Oqýshylardyń ultjandylyq jáne ınternasıonaldyq sezimderin qalyptastyrý.
Sabaqtyń tıpi: Jańa taqyrypty meńgertý.
Sabaqtyń ádis - tásili: Salystyrý, kartamen jumys, áńgimelesý, baıandaý.
Pán aralyq baılanys: tarıh, dúnıetaný
Sabaqtyń kórnekiligi: Eýrazıanyń fızıkalyq kartasy, foto slaıdtar, ejelgi materıkter kartalary, atlas, qosymsha maǵlumattar.
Sabaqtyń barysy:
İ Uıymdastyrý kezeńi
Oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵyn tekserý, nazaryn sabaqqa aýdarý.
İİ Jańa bilimdi qalyptastyrý:
Klaster qurý.
1. Qurylyqtyń 1/3 bóligin alyp jatqan
2. Jer sharyndaǵy halyqtyń ¾ bóligi qonystanǵan
3. Tórt birdeı muhıt qorshap jatqan
4. Bizdiń otanymyz QR jer kindigi bolyp sanalatyn qurlyq?
EÝRAZIA - ALYP MATERIK.
1. Tapsyrma: Aldyn ala berilgen oqýshylardyń shyǵarmashylyq jumystarynan.
1 - oqýshy:
Qonystanýy. Adamdardyń Eýrazıa jerin qonystanýy Jerorta teńizinen bastalǵan. Osy jaǵalaýda tuńǵysh geografıalyq túsinikter qalyptasyp, alǵashqy geografıalyq uǵymdar jınalǵan. Geografıalyq uǵymdardyń aýqymynyń keńeıýine bizdiń zamanymyzǵa deıingi 2500 jyldardy Krıt aralyn mekendegen ejelgi mınhaı halqy negiz salǵan. Mınaılar Egıpet jáne Kıper, Sısılıa araldary men qazirgi Balqan túbegindegi eldermen saýda qarym – qatynasyn júrgizgen. Bizdiń zamanymyzdyń İ ǵasyrynda úndiler Sýmatra men Iava aralyn ashyp, qaziri Indonezıa jerine qonystana bastady. Keıinnen olar Madagaskar aralyn alyp, keıbireýleri sonda turaqtap qaldy. Eýrazıa materıgindegi jańa jerlerdi ashýda ejelgi grekterdiń de qosqan úlesi zor. Olar Kaspıı teńiziniń jaǵalaýlaryn, Dýnaı jáne Don ózenderin boılaı júzdi.
2 - oqýshy:
Eýrazıa qurlyǵyndaǵy Sh. Sh. Ýalıhanovtyń zertteýlerinen. Ortalyq Azıa jerine aıaq basý kóptegen ǵalymdar men jıhankezderdiń armany boldy. Qazaq halqynyń aǵartýshy, geograf ǵalymy Sh. Ýalıhanov1856 – 59 jyly aralyǵynda Reseı geografıalyq qoǵamynyń tapsyrýy boıynsha Ortalyq Azıanyń sol kezeńge deıin jumbaq qalpynda, qalyp kelgen ishki bólikterine saıahat jasady. Tán-SHan taý júıesiniń Qazaqstan men Orta Azıadaǵy bóligin aralaǵan ǵalym Ystyqkól jaǵasynda bolyp, odan ári Qashqarıaǵa attanǵan. Qashqarıanyń alt shaharyna saýdager retinde jasyrynyp barǵan Shoqan kóne tarıhı kitaptar, etnografıalyq baǵaly buıymdar, taý jynystar úlgilerin jınap qaıtty.
3 - oqýshy:
P. P. Semenovtyń Azıaǵa qosqan úlesi. N. M. Prejevalskıı ekspedısıasynyń mańyzy.
HİH ǵasyrda ǵana Ortalyq Azıa tabıǵatyn zertteý baǵytynda júıeli ekspedısıanyń ashqan jańalyǵy mańyzdy boldy. Ǵalym Ortalyq Azıada 15 jyl bolyp, 33 myń km - ge jýyq jol júrgen. Tıbet pen gobı shólindegi birneshe taý júıelerin anyqtap, Hýanhe, Ianszy ózederiniń bastaýyn tapty. Qummen birge kóship júrgen Lobnor kóliniń tabıǵat jaǵdaılaryn sıpattady. Prejevalskıı saıahat kezinde júrgen joldaryn kartaǵa túsirdi, olardyń koordınaty men bıiktigin anyqtady. Ortalyq Azıaǵa jasaǵan 5 - shi saıahatynyń bas kezinde qaıtys boldy. Ol qaıtys bolar aldynda ózin Tán-SHan taýyndaǵy Ystyqkóldiń jaǵasyna jerleýdi ósıet etip qaldyrdy.
Ortalyq Azıa tabıǵatyn zertteýde orys ǵalymy P. P. Semenovta zor úles qosqan. Semenov 1827jyly dúnıege kelgen. Onyń bes jasqa tolǵanda ákesi qaıtys bolyp, jańǵyz anasymen qalady. Ǵalym 13 jasynda fransýz, nemis, aǵylshyn tilderin meńgergen. Úıinde jınaqtalǵan kitap qorynan ár eldiń avtorlarynyń eńbekterin óz betinshe súıip oqydy. 1841jyly Peterbýrg qalasyndaǵy mektepke bardy. Mektepti aıaqtaǵan soń jaqyndarynyń áskerı jolǵa túsýimen kelispeı, Peterbýrg ýnıversıtetiniń fızıka - matematıka fakúltetine oqýǵa tústi. 1848jyly ýnıversıteti aıaqtaǵannan keıin óziniń ómirdegi eń alǵashqy saıahatyn, birge oqyǵan joldasy N. Ia. Danılevskıımen birge jaıaý Peterbýrg pen Moskva arasyndaǵy joldan tabıǵat baılyqtarynyń túrlerin jınaýdan bastady.
1849 jyldan bastap Semenov Reseıdiń úlken ekspedısıasynyń múshesi boldy. Tán - Shan taýyna 2 ret saıahat jasaǵan. Uzaq ýaqyt osy taýdyń bıik núktesi dep eseptelingen, ıaǵnı bizdiń elimizdiń eń bıik shyńy Hantáńiri shyńyn ashqan. Tán - Shan bıiktik beldeýlerin ajyratyp, qar syzyǵynyń Alpiden áldeqaıda bıik jatqanyn anyqtady. Ystyqkól kóliniń aǵynsyz tuıyq, tektonıkalyq tereń kól ekendigin dáleldegen. Osyndaı zor jetistikteri úshin ǵalymnyń aty – jónine taýdyń aty qosarlanyp berilgen. Orta Azıadaǵy iri taý júıesi, bıik shyń men muzdyq P. P. Semenov – Tán - Shanskıı esimimen atalady.
2. Tapsyrma: Sáıkestendirý test jumysy.
Suraqtar:
Jaýaptar:
1. Grektiń ataýy «barlyq qurlyq» degen sózinen shyqqan ejelgi birtutas qurlyq
2. 180 - 200 mln jyl buryn Soltústik jarty shar materıkteri quramynda bolǵan ejelgi qurlyq
3. 180 - 200 mln jyl buryn Ońtútik jarty shar materıkteri quramynda bolǵan ejelgi qurlyq
4. Ejelgi Lavrazıa qurlyǵynyń quramynda bolǵan
Tórt muhıt birdeı qorshap jatqan
Bizdiń Otanymyz QR ornalasqan
Dúnıe júziniń eń bıik shyńy ornalasqan
Dúnıe júzindegi eń úlken qurlyq
(Taqtada berilgen kartalar boıynsha testiń jaýabyn sáıkestendirý)
Berilgen kartalar: Eýrazıa, Lavrazıa, Pangeıa, Gondvanna, Soltústik Amerıka qurlyqtarynyń kartalary.
3 - Tapsyrma: Eýrazıa materıginiń geografıalyq ornyn anyqtaı otyryp keskin kartaǵa túsirý. Túsirý barysynda ár jerdiń basty ereksheligin aıtý.
(Taqtadan GO - anyqtaý jospary men keskin kartany kórsetý)
Materıktiń geografıalyq ornyn sıpattaý jospary:
İ. Materıktiń ataýy. S: H -
İİ. Basqa materıkterge qatysy (dúnıe bólikteri boıynsha)
İİİ. Materıktiń shetki núktelerin, olardyń koordınattaryn anyqtaý.
İV. Materık jaǵalaýyn qandaı Muhıttar men teńizderi shaıyp jatyr?
V. Eń bıik jáne tereń núktelerin anyqta.
Vİ. Qandaı klımattyq beldeýlerde jatyr?
Muǵalim: materıktiń ataýyn, aýdanyn, halqynyń sanyn jazyp, GO anyqtaý josparymen qalaı jumys jasaýdy túsindiredi.
1 - oqýshy: Materıktiń basqa materıkterge qatysyn, Eýropa, Azıa termınderiniń qalyptasýyn, shekarasyn kartadan anyqtaı otyryp belgileıdi.
Jaýaby: Eýrazıa materıginiń basty zertteýlerine súıensek, Jerorta teńizinen ártúrli baǵytta kememen júzip ótken fınıkıalyqtar ózderine belgisiz batysty «Ereb», shyǵysty «Asý»dep ataǵan. Keıinen bul uǵymdar negizinde qazirgi Eýrazıany quraıtyn dúnıe bóligi «Eýropa» men «Azıa» termınderin qalyptastyrǵan. Eýropa men Azıa dúnıe bóliginiń shekarasy (Oral taýlarynyń shyǵys etegi, Jaıyq ózeni arqyly Kaspıı teńiziniń soltústik jaǵalaýy, Kýma - Manych oıysymen Azov, Qara teńizderdijáne Jerorta teńizimen baılanystyratyn buǵazdar arqyly bólinedi).
2 - oqýshy: Soltústik shetki núktesi - Chelúskın múıisi (77 s. e, 104 sh. b)
Ońtústik núktesi - Pıaı múıisi (1s. e, 103 sh. b)
Bul eki núkteniń arasy 8000 km sozylyp jatyr. Keıbir araldar soltústik polúske taıaý ornalassa, Malaııa arhıpelagynyń araldary ekvatordan soltústikke qaraı 11 gradýs o. e deıin sozylyp jatyr.
3 - oqýshy: Batysyndaǵy shetki núktesi - Roka múıisi(38 s. e, 9 b. b)
Shyǵysyndaǵy shetki núktesi - Dejnev múıisi(66 s. e, 169 b. b)
Materık batysynan shyǵysyna qaraı orasan zor aýmaqqa sozylyp jatyr. Eki shetki núktesiniń araqashyqtyǵy 16000km jýyq. Materıktiń biraz jeri shyǵys jarty shar aýqymynan shyǵyp, batys jarty shardy qamtıdy. Geografıalyq ornynyń osyndaı erekshelikterine sáıkes materıkte barlyq klımattyq beldeýlermen tabıǵat keshenderiniń tolyq jıyntyǵy kezdesedi.(oqýshylar shetki núktelerin koordınatalaryn anyqtaı otyryp, keskin kartaǵa túsiredi, jáne olardyń ereksheligin túsindirip ketedi)
4 - oqýshy: Materıkti tórt muhıt birdeı qorshap jatyr.
Soltústiginde – Soltústik Muzdy Muhıty
Shyǵysynda - Tynyq muhıty
(Eki muhıtty keskin kartaǵa túsirý barysynda basty erekshelikterin, olardyń materıkke tıgizetin áserin qysqasha aıtý)
5 - oqýshy: Ońtústik – batysynda - Atlant muhıty
Ońtústiginde - Úndi muhıty
(Eki muhıtty keskin kartaǵa túsirý barysynda aralyǵyndaǵy Jerorta teńizin, dúnıe júzindegi eń tuzdy teńiz Qyzyl teńizdi, Arabıa teńizderin k. k túsirip, basty erekshelikterin, olardyń materıkke tıgizetin áserin qysqasha aıtý)
6 - oqýshy: Eń bıik núktesi Djomolýngma - 8848m. Materıktiń bıik núktesi Dúnıe júzindegi eń bıik taý shyńy Gımalaıdaǵy Djomolýngma shyńy. Munda Gımalaıdyń ońtústik shyǵys betkeıindegi Jer sharyndaǵy jyldyq jaýyn - shashyn eń kóp túsetin Cherapýndjı eldi mekeni ornalasqan. Jylyna 12000mm artyq jaýyn - shashyn túsedi. (keskin kartaǵa túsirý, ereksheligin qysqasha aıtý)
7 - oqýshy: Tereń núktesi - Óli teńiz(- 403). Bul teńiz Jer sharyndaǵy teńiz deńgeıinen eń tómen ornalasqan jeri jáne Jer sharyndaǵy eń úlken Arabıa túbeginde ornalasqan. Túbektiń aýdany 3mln. km. kv.
4. Logıkalyq oılaý. Álemdegi eń...
E. Eń úlken qurlyq........
Ý. Eń bıik shyń.............
R. Eń tereń núkte (teńiz deńgeıinen).........
A. Eń úlken kól...........
Z. Eń tuzdy teńiz........
I. Eń tereń kól............
Ia. Eń jaýyn - shashyn kóp túsetin aımaq........
5 - Tapsyrma: Úı jumysyn tekserýge arnalǵan test jumysy.
7 negizgi suraqtan turatyn aktıvoıd arqyly ashyq test jumysy.
1. Soltústik jarty shar materıkteri
A) Eýrazıa, Afrıka
B) Ońtústik Amerıka, Eýrazıa
V) Soltústik Amerıka, Eýrazıa
G) Eýrazıa, Aýstralıa
2. Eýrazıa men Soltústik Amerıkanyń geografıalyq ornynyń basty uqsastyǵy
A) Eki materıkte endik baǵytta kólemdi jerdi alyp jatyr
B) Eki materıkte soltústikke qaraı kúrt súıirlenedi
V) Olardyń soltústikte Arktıkadan, ońtústikte ekvatorǵa deıingi aralyqta sozylyp jatýy
G) Eki materıkte ońtústik jarty sharda ornalasqan
3. Eýrazıamen Soltústik Amerıkanyń jer bederiniń uqsas belgilerin tap
A) Eki materıktiń de aýmaǵynyń basym bóligin ejelgi platformalarǵa sáıkes keletin jazyqtar alyp jatyr
B) Gımalaı - Kordılera taýlary endik baǵytta ornalasqan
V) Gımalaı - Kordılera taý júıeleri materıktiń batysynda boılyq baǵytta ornalasqan
G) Eki materıktiń jer bederine uqsas belgiler joq
4. Muz jamylǵysynyń qalyńdyǵy 3000m - ge deıin jetip, 40gradýs soltústik endik bóligin qamtyǵan materık
A) Eýrazıa
B) Ońtústik Amerıka
V) Afrıka
G) Soltústik Amerıka
5. Qaı qurlyqtyń negizi birneshe platformalardyń birigýinen turady
A) Soltústik Amerıka
B) Ońtústik Amerıka
V) Eýrazıa
G) Afrıka
6. Jer sharyndaǵy qurlyqtar úlesiniń basym bóligi qaı jarty sharda
A) Batys jarty sharda
B) Soltústik jarty sharda
V) Ońtústik jarty sharda
G) Shyǵys jarty sharda
7. Ejelgi muz basýlar qaı eranyń qandaı dáýirinde júrgen
A) Kaınozoı erasynyń Antropogendik dáýirinde
B) Mezozoı erasynyń Tıras dáýrinde
V) Palezoı erasynyń Kembrıı dáýirinde
G) Proterozoı erasynyń Devon dáýirinde
6. Bekitý. Shaǵyn oı tolǵaý, taqyryby: «Eýrazıa - alyp materık»
7. Úıge tapsyrma: 1. 14taqyryp.
2. Keskin kartamen jumysty aıaqtaý
3. Shetki núkteleriniń qashyqtyǵyn esepteý.
4. Muhıttardyń Eýrazıaǵa tıgizetin áseri.
8. Baǵalaý
You Might Also Like
-
Maqsaty: Balalardy kúz mezgiliniń erekshelikterimen tanystyrý, kúz týraly alǵan bilimderin bekitý, ádemilikke, ásemdikke tárbıeleý, búldirshinderdiń beıimin damytý.
