InfoHub Logo

— Atajan! — dep qyz shyr ete tústi, ol soldatty aıqara qushaqtap, keýdesine basyp súıedi.

Soldat, shamasy, bıazy bala qolynyń bolmashy ystyq tabyn eń sońǵy ret sezdi bilem, jatqan ornynan qozǵalaqtap, qyzdyń qolyn kúrekteı alaqanymen sıpady.

Sý qarańǵy, meńireý kúıimmen ketip baram, — dedi ol sarnap.

— Tym bolmasa, kún jaryǵyn kóz qıyǵymen bir kórsem! Sen daýys qylma, qarǵashym. Soldat sorlynyń ómiri degen shulǵaý emes pe. Shesheshiń de tastaı salasyń. Baǵanaǵy ofıserge júgir, tez. Kári soldatty ásker tártibimen jerlesin...

Soldat yshqynyp baryp, sereıip qatyp qaldy. Úı ishinin jym-jyrt bolyp, demin ishine tartqany sonsha, mysyqtyń qytyrlatyp nan jegeni, úı ıesiniń yrsyldap aýyr demalǵany aıqyn estildi.

Meniń soryma jolyqqan ǵoı bular, — dedi ol aqyrynda. — Tur bylaı.

Ol qyzdy ıterip tastap, soldattyń qalta-qaltasyn tintkileı bastady.

Qaltasynyń tereńin qaıteıin, kók tıyny bolmaǵasyn, — dedi ol tistenip. — Usharyn jel, qonaryn saı bilgen qanǵybas! Sharap ishetinin qaıtersiń munyń! Jáne jurtqa da ishkizedi-aý. Jambas aqyǵa maǵan eki teńge beresińder, bildiń be!

Qyz ornynan ushyp turdy. Úı ıesi tura umtylyp, ony eteginen ustamaqshy bolyp edi, biraq qyz esikke qaraı jalt berip, artyna qaramastan úıden atyp shyqty.

Kisiniń aqylymen aı qarmaıtyn, shabyty tasyǵan kıeli bir sátteri bolady.

Sondaı sátte ol kózdi ashyp-jumǵansha ǵajaıyp bir óleń jazsa, keıingi urpaqtar ony júzdegen jyldar boıy jyr etip aıtyp júredi.

Ol bir basyna álemniń kúlli aqyl-oıy men arman-qıalyn uıalatyp alyp, ony kez kelgen janǵa jomarttyqpen úlestirip berip, qınalmaı júre bermek.

Ol jurt eshteńeni ańǵarmaı samarqaý-salǵyrt óte beretin jerden tańǵajaıyp keremet kórip, peıishtiń qońyrjaı sıqyrly únin esitedi: aıly túnde ol jaltyraǵan kúmis aǵash túbirin, teńiz aıdyny sıaqty zeńgir aspan kógin baıqap qalady, jelpı soqqan samaldyń syńǵyr sazyn tyńdaıdy. Ol nebir qyzyq áńgimelerdi taban astyńda myń qubyltyp, aıtyp bere alady.

Lermontov ta qazir sondaı bir kıeli shabytty shaqty bastan keshirip júr. Ol sabyrly da salmaqty, kóńili jarqyn. Bul Sherbatovaǵa degen mahabbattan ǵana emes. Ol kókiregin kernegen shabytty oıǵa, onyń teńizdeı tereńdigine, sharq urý sergektigine rıza, tasqyndaǵan óleń sózdiń, aqyl-oıdyń qudiretine rıza.

Kúndiz Lermontov Sherbatovamen birge shaǵyn qalany túgel aralady. Baqtan shyǵysymen olar shalqı tasyǵan ózenniń jaǵasyna bardy, so jerdeı paromdy erteń jóndep bitiretinin bildi. Jaǵadaǵy aq qaıranǵa tekshelep úıgen, qaraǵaı bóreneler ústinde, kún shýaqta ekeýi ıin súıesip uzaq otyrdy. Sherbatova óziniń balalyq shaǵyn, Dnepr jaıyn áńgime etti, sol jaqta jazǵa salym syıdıyp qýrap qalǵan kóri taldar "tirilip", qatpar-qatpar qabyǵyn tesip, qyltıyp-qyltıyp jup-jumsaq atqulaq japyraqtar shyǵady eken.

Áıel ótken-ketken ómirinen kóp áńgime shertti. Onyń daýsy san qubylyp, qulaqqa jaǵymdy bir qońyrqaı náziktik paıda boldy. Lermontov oǵan súısine kóz tastaıdy.

Olar kúlli qalaǵa aty áıgili brıgadır jesiriniń, aspaz áıeldiń úıine baryp tústenedi. Ol baq saıasyna ústel qoıyp, dastarqan jaıdy. Alma aǵashy sheshek ata bastaǵan. Gúl kúlteleri qalyń-qalyń týralǵan nan ústine, qyshqyl borsh quıylǵan tarelka ishine japalaqtap ushyp túse bastady. Brıgadır áıeli shaımen birge qoıý shıe shyrynyn ákep qoıdy da, Lermontovqa qarap:

— Men muny meıramǵa saqtap edim. Sizdiń áıelińizdi kórgesin shydaı almadym. Mundaı sulýdy qaıdan taýyp aldyńyz? — dedi.

Sherbatovanyń júzine qan júgirdi. Lermontov búgin tuńǵysh ret onyń kirpigine ilingen kóz jasyn kórdi. Kelinshek ony bildirmeı shyntaǵynyń ushymen súrte qoıdy.

Lermontov onyń minezine qaıran. Ol Peterbordyń gúl jaınap júrgen sulýy edi, biraq kelinshektiń sondaǵy ádepti baısaldyǵy, mármár tastaı sýyq, salqyn ajary, júris-turysyndaǵy menmen tákapparlyǵy qaıda ketken? Qazir onyń aldynda sonshalyq meıirbandy uıań ǵana ǵashyq áıel otyr. Ol bir men úshin ǵana tap osylaı túlep shyǵa keldi degen bir qýanysh Lermontov keýdesinde mazlady da turdy.

Tek keshke salym ǵana olar meımanhanaǵa qaıtyp keldi. Aq otaýdaı altyn kún sonaý shalqyǵan sý jıegine qaraı eńkeıip barady.

"Nómirdiń" ofıserler jatqan úlken bólmesinen qarqyldaǵan paryqsyz kúlki, gıtaranyń jylamsyraı shyqqan qońyr únine qosyla bir berekesiz yrdý-dyrdý estiledi.

Jer aınalady degendi dáleldemek

Boldy-daǵy, Kopernık tartty beınet:

Aqymaq-aý, araqqa toıyp alsa.

Júrmes edi sabylyp, aram ter bop.

"Nómirdiń" qabyrǵasyna arqasyn súıep, tizesine basyn salyp búrisip, baǵanaǵy qaıyrshy qyz otyr. Ózi uıyqtap qalǵandaı. Lermontov onyń qasyna keldi:

— Neǵyp jalǵyz otyrsyń? Soldat qaıda? — dep surady ol.

— Qyz basyn kóterdi, biraq ornynan qozǵalǵan joq.

— Slobodkada. Úıde jatyr.

— Oǵan ne boldy.

— Ólip qaldy. Qap-qara bolyp, tútep ketti de, lavkanyń astyna sylq etip qulady. Meni sizge jumsady.

— Hege?

— Bilmeımiı, — dedi qyz sybyrlap, sosyn onyń erni dirildep, ıegi kemseńdep ketti. — Dereý sizge jet dedi, sóziniń sońyn estı almaı qaldym.

— Qoryqqansyń ǵoı?

— Iá! — dedi qyz estiler-estilmes sybyrlap.

Sherbatova Lermontovqa kóz qıyǵyn tastap edi, onyń júzi albyrap oılanyp tur eken. Ol jigittiń munshalyq muńaıǵanyn kórmegen bolatyn. Júregi ınemen shanyshqandaı tyz etti.

— Sizdi osynsha kóńilshek dep oılamap edim.

Lermontov oǵan tesile qarady.

— Men kisini jarylqaý degendi jek kórem, — dedi ol qabaǵyn túıip. — Onyń bári bos áýre! Biraq kesheden beri osy bir balanyń bolashaq ǵumyryna ózimdi jaýapker jandaı sezinem.

Lermontovtyń atqosshysy súıekke sińgen ádeti boıynsha, terezege súıenip jatyp alyp, kózin syǵyraıtyp, kósheni baǵyp otyr eken. Ol osy bir qulaq estimes, kóz kórmes túkpirde ábden zerikkenin ádeıi ańdatqysy kelgendeı, árli-berli ótkenderge samarqaý kóz tastaıdy. Lermontov oǵan qatty daýystap, qyzdy tamaqtandyr dep ámir etti.

Sherbatovamen ekeýi "nómirlerdiń" qýyqtaı dálizimen qazdaı tizilip qatar kele jatqanda, ofıser bólmesiniń esigi ashyldy. Odan kózin qaramen tańǵan jandarm rotmıstri syǵalady da, Lermontovty kórip esikti jaba qoıdy.

— Keshirińiz, meniń bir sharýam bop tur, — dedi Lermontov Sherbatovaǵa, sonsoń basyp ıip qoshtasty da, jalma-jan ofıserler bólmesiniń esigin ashty.

Bólmedegi dań-dúń sý sepkendeı basyldy.

Sherbatova óz bólmesine keldi, biraq ishke kirmeı esik aldyna aıaldady. Ol Lermontovtyń tosynnan-tosyn tura jónelgenine shamdanyp qaldy.

"Qudaı-aý! - dedi ol ózine-ózi. — Árbir mınýt altynnan da qymbat bop turǵanda, esil ýaqytty kartaǵa qor qyldy-aý. Bunysy nesi?"

Keýdesi qysylyp, tynysy taryldy. Sol mezette ol Lermontovpen bir sótke de bolsa, aıyrylysýdyń qıyn ekenin aıqyn túsindi. Erteń, uzaq ýaqytqa, bálkim, birjola aıyrylysar kezde qaıtpek?

Dálizdiń túkpirindegi terezeden aspannyń kúńgirt tarta bastaǵany baıqalady. Kún sónip barady. Tóńirekti shytyrman juldyzdy tún tynyshtyǵy basyp keledi.

Reseıdiń osy bir mylqaý túkpirindegi meńireý túnniń shaban júrisin toqtatar kúsh bolsa, shirkin! Tań atpasa, erteńgi kún kelmese...

Ofıserlerdiń araq iship, karta oınap jatqanyna eki táýlik bolǵan edi.

Lermontov esik qaqpaı, erkin kirip keldi. Ol tabaldyryqtan attaı bergende appaq bet oramaly qolynan túsip ketti, biraq ony qas qaqqansha qaǵyp alǵany sonsha, ofıserlerdiń bir qatary-aq: "Iá, bul qyzyl kóz páleden aýlaq júrgenniń ózi jaqsy. Siltegeni múlt ketpeıtin sur mergen shyǵar, shamasy" dep oılady.

Kózin qaramen tańǵan jandarm rotmnstri ushyp turyp, kórshi bólmege zyp berdi. Lermontov onyń tý syrtynan tesile qarady. Jalǵyz kóz! Bálkim, aram nıetin asyrý úshin bir kózin ádeıi tańyp alǵan bolar.

Ofıserler jym boldy. Olardyń sazara qalǵan keıpine qarap, Lermontov jańa ǵana Sherbatova ekeýin áńgime qylǵanyn seze qoıdy. Ol ernin tistep, ashýyn ázer degende basyp, jurtqa basyn ıip sálem berdi de:

— Rotmıstr myrzanyń tura jónelgeni ókinishti-aq. Qaıteıin, men sonyń tap ózimen shaıqasqym kelip edi, — dedi ádeıi estirte sóılep.

Jandarm ofıseri jalma-jan kórshi bólmeniń esigin ashyp, sýmań etip shyǵa keldi.

— Qalasańyz, men daıyn, — dedi ol jadyrap, sál ǵana basyn ıip. — Ataqty orys aqynymen aıqasýǵa árqashanda daıynmyn.

— Meniń baıqaýymsha, — dedi Lermontov salmaqpen, siz tek qara oınaýdy jaqsy kóresiz ǵoı deımin. Jaraıdy, endeshe temnyıǵa-aq oınap kórelik.

Rotmıstr zorlana kúlip, ústelge keldi. Ashýǵa býlyǵyp. kózi ejireıip ketken.

Myń som tiktim, — dedi Lermontov. — Kóp te emes, az da emes. Bir-aq ret oınaımyn. Utysymen ketemin. Jaraı ma?

Rotmıstr maquldap basyn ızedi.

— Kelistik! — Rotmıstr úshin, bankomet bolyp otyrǵan aqsary dragýn kapıtany jaýap qatty. — Tek utys qana bolmasa, basqanyń bári ázip. Lermontov myrza, shynymdy aıtaıyn, men sizdiń karta oınaýǵa murshańyz joq qoı dep oılap edim.

Oıyńyzdy jan qaltańyzǵa saqtańyz, — dedi Lermontov qatýlanyp.

Eger siz Kavkazǵa, ot pen oq astyna bara jatpasańyz... — deı berip bankomet qyzaraqtap, sózin short kesti.

Lermontov oǵan sabyrmen barlaı kóz tastady.

Iá, bara jatpasam ne bolar edi, káne aıta qoıyńyzshy? — dedi Lermontov sypaıy ǵana.

Jaı... ánsheıin, — dedi bankomet kúbirlep.

Rotmıstr basyn ızep, ústel ústine bir býda aqshany tastaı saldy.

— Lermontov ta aqshasyn shyǵardy.

— Mynaý myń som, — dedi ol. — Bárin júrdim!

— Siz ony aıtqansyz. Kartańyz minekı.

Ofıserler syqyrlap, teńselip turǵan ústel basyna topyrlasty. Báriniń de mastyǵy lezde tarqap ketti. Lermontovtyń jaıdaı-jaı oınamaıtynyna kúllisiniń kózi jetkendeı. Osy qý, bir páleni shyǵaraıyn dep tur, aıtpady deme. Ábden sileıe mas bolǵan, ýyzdaı jas chınovnık qana:

Mundaı shaıqas tústerińe de enbeıdi senderdiń! — dep aıqaılap jiberdi.

Qoı, daýryqpa! — dedi Lermontov oǵan jaı ǵana.

Chınovnık jylamsyrap kózine jas alyp baryp, tynyshtaldy. Lermontov jedeldetip kartasyn ashty.

Myń som sizdiki! — dedi bankomet jaıdary qalpyn saqtaýǵa tyrysyp.

— Al munyń qarmysyn qalaı qaıtarar ekensiz, ony da kórermiz, dedi Lermontov rotmısterge. Aqshany alyp, sanamastan qaltasyna saldy da, jurtpen basyn ızeı qoshtasyp, shyǵyp ketti.

Osy sátten bastap, Lermontov rotmıstrdiń ózin ańdýǵa jiberilgen jansyz tyńshy ekenine ábden kózi jetti.

— Aqymaq, ynjyq, — dedi rotmıstr bankometke kijinip. Ana baıǵus uıqysyz ótken túnnen qyzaryp, qantalap ketken kózin jypylyqtatyp abdyrap qaldy. — Keńkeles! — dedi taǵy da rotmıstr.

— Ol esiriktiń sazaıyn beretin jerdeı aýzyń ańqıyp qur qaldyń. Ol óńmeńdep daýlasqysy-aq kelip edi, sen quıryǵyńdy bulań etkizip jalt berdiń. "Jaı... ánsheıiı..." — dedi ol bankometti ájýalap.

— Bundaı páleden aýlaq júrgen jaqsy, — dedi betinde sheshek daǵy bar jaıaý ásker kapıtany. — Turǵan boıy bir baskeser buzyq qoı! Taban astynan mas chınovnık shý kóterdi.

— Lermontovpen atysam deısińder me? — dedi ol daýryǵyp. — Jol bermeımin mundaı bassyzdyqqa! Tantymaı, raılaryńnan qaıtyńdar!

— Uıqyńdy bil, shińkildek neme! — dep ars etti oǵan rotmıstr tyjyrynyp.

Es-túsin bilmeıtin eki mas dragýn qoltyǵynan demep, serippesi syqyrlaǵan eski jyrtyq dıvanǵa jatqyzǵanǵa deıin, eshteńege túsinbegen bankomet qyzyl kózi jypyqtap uzaq otyrdy.

Álgi utystan keıin Lermontov Slobodkaǵa tartty.

"Nómirdegi" bólmesine ol qyzyl ińirde keldi. Jetim qyz munda joq eken. Qosshysy ústel basynda kóńirsip janǵan shyraq balaýyzyn tyrnaǵymen shuqylap ermek qyp otyr eken.

Lermontov taban astynan qatty ashýlandy, kózi qaraýytyp, basy aınalyp ketti. Osyndaı soqpaly ashý-yza keıingi kezderi jıilep barady. Sońǵy ret zıaly qaýymnyń maskaradynda, uly knágıná qylymen kelip muny qolynan jelpýishimen shart etkizip, aqyndy kóńildes serikterimniń qataryna qosqym keledi degende, dál osyndaı ashý qysqan edi. Biraq ondaǵy ashýynyń jóni bar-dy: kúıip ketip knájnáǵa til tıgizdi.

Al, endigi ashýyńa jol bolsyn? Ózi buny bajaılap uǵynǵysy da kelmedi. Múmkin, ol bólmeden kishkentaı qyzdyń kórinbegenine ashýlanǵan shyǵar, múmkin atqosshysy manaýrap qalǵyp otyrsa da, ózin mazaqtaǵandaı bolyp kóringesin ashýlanǵan shyǵar, kim bilsin.

— Súlgini sýǵa malyp ákel! — dedi Lermontov qarlyqqan daýyspen. — Shyraq kóńirsip, tútindep jatyr, al sen bolsań jyn soqqandaı eseńgirep otyrsyń. Qyz qaıda manaǵy?

Atqosshysy súlgini alyp, jez qol jýǵyshqa tosty.

— İshkilikti azaıtpasań bolmaıdy, — dedi ol aqyl úıretip.

— Qyz qaıda deımin? — dedi Lermontov qaıtalap, ol qaharyna minip alǵan.

— Siz ony maǵan kúzet degenińizde ǵoı... — qosshysy kúńkildep, ókpeleı ún qatty, biraq Lermontov onyń sózin aıaqtatpady.

Qaıda? — dedi ol aqyryp. Qosshysy onyń qutyrynǵan kózinen shoshyp ketti.

Knágıná osynda kelip, ertip ketken, — dedi qosshysy jyldamdata sóılep. — Men ony, qudaı degen beıbaqty, zorlap ustap otyraıyn ba, qaıteıin!

Lermontov qosshysynyń qolynan súlgini julyp alyp, basyn tańdy.

Bar, jónel, — dedi ol ashýyn tejep. — Qaıtar jolyńa qamdana bep. Erteń Tarhanǵa qaıtasyń. Joǵal, kózime kórinbe!

Munyńyz qalaı? — dep surady qosshysy kózin syǵyraıtyp.

Jo-o-ǵal! — Osy bir sózdi Lermontovtyń tistenip. kijine aıtqany sonsha, atqosshysy qunystaı búrisip, dálizge atyp shyqty.

İİİyǵa sala asyǵys shoqyna bastady. "Shynynda da ketkenim jón bolar osy, — dep oılady ol — Áıtpese óltirip tastar bir kúni. Qudaı aqy óltiredi. Jyndy ǵoı ózi!"

Lermontov terezeniń aldyna otyryp, kásekke shyntaǵymen súıenip, qolymen basyn ustaı aldy.

Moıyl toǵaıynan túngi samal esip tur. Moıyl aǵashy osy bir salqyn samaldy uzaqty kúnge ustap, ymyrt úıirilgesin ǵana erkine jibergendeı. Barqyn aspandaǵy sansyz juldyz shyraqtary tómen tónip kep dirildep turǵandaı.

"Sherbatovaǵa barýym kerek, — dep oılady Lermontov. — Biraq ersi bolmas pa eken? Daıashysy bar qasynda. Báribir jurt bilmeıtin syr bolmaıdy. Nege jolyǵystyq qaıtadan. Taǵy da toryǵa bastadym, kóńil shirkin bir jamandyqty sezgendeı órekpıdi kelip". Ol jalǵyzdyqqa úırengen. Keıde ony maqtan tutatyn: "Ám jalyqtym, ám jabyqtym súıeý bolar qaı jigit, kóńilden ketken soń tynym?" dep te jazǵan. Al, qazir kóńilde de tynym joq, súıeý bolatyn da jan bar, biraq tasqyn seldeı ýaıym basyp, júregin janshyp ketetin sıaqty.

Eshqashan da ol bireýge qamqor bolarmyn-aý demegen. Al, endi...

Osy bir muńly qyz sıaqty, onyń da ata-anasy bolmaǵan. Dańqty aqyn men ábden zapys bolǵan qaıyrshy qyz ekeýin tabystyrǵan ma osy qý jetimdik edi. So qyzdyń tirlik-taǵdyry áldeqalaı bolady te, degbirsizdenenip de osydan ǵoı deıdi Lermontov ózine-ózi mysqyldaı.

Ol sheshesin emis-emis biledi — rasyn aıtsa, áıteýir biletin sıaqty kórinedi — onyń jumsaq daýsyn, byp-bıazy, meıirban qolyn, qońyr ánin esine túsiredi. Anasyn et baýyry eljireı esine alǵanda, ol jánnattyń húsh-áýezdi, sazdy kúıin, surqaı tirliktiń suryqsyz áninen artyq kórmese, kem kórmeıtinin aıtyp jyr jazǵan.

Dalada kúzetshi daǵyra qaǵyp júr. Kókektiń neshe ret shaqyrǵanyn sanap, qansha ǵumyry qalǵanyn bilgisi keletin adamdar sıaqty. Lermontov ta kúzetshi daǵyrasyn qansha ret qaqqanyn sanaı bastady. Biraq sanaǵynyń baıany bolmaı-aq qoıdy: — Birde úsh jyl, birde toǵyz jyl, endi birde tipti tabany kúrekteı jıyrma jyl jasaıtyn bolyp shyqty. Iá, ol endi jıyrma jyl jasasa, artyq bolmas edi.

Lermontovtyń tý syrtynan esik ashyldy. Bólmege lap qoıǵan aýadan shyraq oty jypylyq atty.

— Taǵy keldiń be, — dedi Lermontov samarqaý. — Basymdy qatyrma dep aıttym ǵoı saǵan.

Jup-jumsaq balǵyn bilek Lermontovtyń moınyna oraldy, Sherbatova yp-ystyq aqyn betine júzin jasyrdy, sol kezde Lermontov áıeldiń kóz jasyn tógip turǵanyn sezdi.

Áıel únsiz, egile jylady, súırikteı qolymen Lermontovtyń ıyǵyna jabysyp turyp eńiredi. Ol áıeldi qushaǵyna aldy.

— Qýanyshym meniń! Serdenko moe — janym meniń! Endi qaıttym! Endi qaıttym men muńlyq, — dedi áıel.

Osy jabyrqap, jany júdegen sátte, bala kúnindegideı Ýkraınanyń jan eljireter ystyq sózin aıtqanyna qarap, Lermontov áıeldiń ózine shyn ǵashyq ekenin ańǵardy.

Ne isteý kerek ekenin ózi de bilmeıdi. Taǵdyrǵa moıynsunbaq pa! Tirlik ony jipsiz baılap tastaǵandaı, qansha talpynsa da, shyrmaǵan tordan shyǵa almas. Ony tek qalyń kóptiń yqylas-tilegi ǵana qutqarady, halqyma baryp qorǵalasam qaıtedi degen bir qıańqy oı jylt etti kenet. Biraq ol bul oıynan tez aıyǵyp, myrs etip kúlip jiberdi. Esýas! Kúlli halyq tanıtyndaı eńbek sińirip pe ediń sen?! Ardager atandyratyn aqyndyqtyń asqar shyńyna aparar jol qıyn da uzaq — sen oǵan jete almassyń!

— Marıa. — dedi ol daýsy dirildep, — meniń ómirge qandaı qushtar ekenimdi bilseń etti. Uzaq ómir súrgim keledi, Mashenka!

Áıel ony keýdesine qysty. Sońǵy jyldary jylap kórmegen edi, áıeldiń torǵyn kóılegine júzin basyp, kóz jasyn kórsetýden uıalmaı, tuńǵysh ret býlyǵa, qınala jylady.

— Ne boldy saǵan! Ne boldy, jaryǵym, qýanyshym meniń, — dedi Sherbatova sybyrlap.

Lermontov tistenip baryp, áreń tıyldy. Biraq kópke deıin solyǵyn basa almady.

— Júr, menimen bir bolaıyq, — dedi sybyrlap Sherbatova. — Men álgi kishkene qyzdy kórseteıin saǵan. Qazir uıyqtap jatyr. Men ony jýyndyryp, shashyn taradym. Ózimmen birge ala ketpekpin.

— Jaraıdy. Sen júre ber. Qazir jýynyp alaıyn, sosyn baram, dedi ol.

— Tezirek kel, janym.

Ol shyǵyp ketti. Lermontov jýynbady. Ústel qasyna otyryp, jedel jaza bastady:

Qaıǵylymyn, ózińdi súıgenimnen,

Jastyǵyńdy gúl atqan

bilemin men:

ósek-ǵaıbat qýǵyny aıamaıdy...

Ol ornynan turdy, óleńin mýndıriniń sógerligine salyp, shyraqty úrlep sóndirip, dalaǵa shyqty.

Meńireý tún aıadaı qalany, múlgigen dala men tasyǵan ózen ústin basyp, áldeqaıda alysqa jyljyp bara jatqandaı. Túńgi kúzetshi qalǵyp bara jatqandaı-aq daǵyrasyn sońǵy ret jaıymen ǵana bir qaqty.

Tańerteń azanmen Lermontov taǵy da Slobodkaǵa ketip, odan túske jaqyn oraldy. Keterinde ol Sherbatovaǵa hat qaldyrdy. Hat fransýzsha jazylǵan edi.

"Búgin kári soldat aldyndaǵy sońǵy paryzymdy ótemekpin. Eger Qara kóılegińiz bolsa, sony kıgenińiz jón bolar edi. Qyz ekeýińizdi keshirek soǵyp ertip ketermin".

Sherbatova jupyny ǵana qara kóılegin alyp, jede-qabyl kıindi.

Uzamaı Lermontov ta keldi, baısaldy bir oıǵa shomǵandaı til qatpaıdy, ile-shala úsheýi Slobodkaǵa haraı bettedi.

Soldat jyrtyq dastarqan jaıylǵan ústel ústinde, qolapaısyz aǵash tabytta jatyr. Ol tańerteńgi dabyldy, polk kerneıiniń ámirli únin ádeıi tosyp jatqandaı.

Tyrnadaı sıdıǵan uzyn kempir, áldekim aýzyma qaqpaq bolady dep qaýiptengendeı, duǵasyn sýdyratyp otyr. Ústel ústinde tabytty kenereleı jıren taraqandar jortyp júr. Kempir olardy Oqtyn-oqtyn qolymen qaǵyp tastaıdy.

Úı ıesi Lermontavtan alǵan úsh teńgege biraz "bas jazyp" ta úlgiripti, jylaı ma, jótele me, kim bilsin, áıteýir buryshta turyp, shyt kóıleginiń jeńimen bet-aýzyn súrte beredi.

Qasyna ólmeli sopysyn ertip, bir jaıdary jıren pop keldi, kele eski mállesin jamylyp, maı-maı shashyn sıpady da, betin qońyr oramalmen súrtip, daýsyn hıraǵattap, kári soldattyń janazasyn shyǵara bastady.

Sherbatova tómen qarap, muńaıyp tur. Jip-jińishke shyraqtyń erigen balaýyzy onyń qolyna tyrs-tyrs tamady. Biraq áıel ony ańǵarar emes. Ol úısiz-kúısiz qańǵyryp ólgen soldatty, óziniń Peterbordaǵy sán-saltanat pen qyzyq qýyp, maǵynasyz ótken kóńilsiz kúnderin oılaıdy, oılaıdy da, sondaı turmystyń maǵan qajeti ne edi? Qalaı shydaǵanmyn? — dep ózine-ózi tańǵalady. Sol úshin ol mahabbatty, qýanysh-shattyqty mansuq etpek pe? Iapyr-aý, sonda jalań aıaq-jalań bas zyr júgirip júretin, shyq monshaǵy tógilgen kókoraı shalǵynmen de qosh aıtyspaq pa? Lermontov taǵy da oıyna oraldy. Olardyń jan eljireter pák sezimi máńgi sónbeıdi. Áıel osynyń bárin de kóz aldynan ótkizdi, sol sátte ol soldat úshin, Lermontov úshin, álemdegi eń bir aıaýly, muńly mahabbaty úshin taǵdyrǵa minájat qylyp, duǵa qaıyrǵandaı boldy.

Asyǵys ta bolsa, ózine ádeıi arnap tigilgen sur kóılekti kıe salǵan jas qyz kirpik qaqpaı terezege qarap tur.

Lermontov ta terezeden syrtqa kóz tigedi. Dalada sorly soldattyń sońǵy kóktemi tamyljyp tur. Baıaý esken jumsaq samal ladan tútinin jelpip áketip jatyr. Móldir aspan men jasyl aǵash tútip arasynan buldyrap kórinedi.

"Bálkim, bul meniń de sońǵy kóktemim bolar" dep oılady Lermontov, biraq taban astyńda jalt berip basqa nárseni — Sherbatovany esine aldy. "endigi paromdy jóndep te bolǵan shyǵar, birneshe saǵattan keıin aıaýlymmen aıyrylysam ǵoı" dedi ol kúbirlep.

— Kýtýzovtyn sarbazy edi! — deıdi úı ıesi kúrsinip art jaqtan. — Topyraǵy torqa bolsyn, jany jánnattan jaı tapsyn!

Lermontov baıaý kúlimsiredi. Sherbatova oǵan úrpıe qarady. Osy shaǵyn qalada jolyqqaly beri jigittiń árbir qımyly, oıy onyń nazarynan qaǵys qalǵan emes. Al, Lermontov bolsa, bir kezde osyndaı joqtaýdy maǵan da aıtady ǵoı dep oılady. Tynymsyz, tynyshtyqsyz tirlikke jaralǵan kisige endi sen de máńgi tynshyǵarsyń, topyraǵyń torqa bolsyn deıdi-aý áli. Meıli, o kezde maǵan báribir emes pe!

Zırat qala syrtyńda, Sherbatovanyń Lermontovpen dıdarlasqysy kelgen shaǵyn toǵaıdyń ishinde eken. Jaqynda ǵana japyraq jaıǵan qaıyńnyń suıyq kóleńkesi taban astyńda terbelip, shaıqalyp jatty.

Úı ıesi balǵa men shege alyp, tabyttyń qaqpaǵyn bekitpek bolyp, ilgeri shyǵa berdi, shegelerdi ernimen qysyp alypty.

Lermontov ony bir shetke qaraı yǵystyryp, eńkeıe túsip, soldattyń kústi qolyn súıdi. Onyń qara tory júzi qýqyl tartty.

Sherbatova tizerlep otyryp, soldattyń sýyq qolyn súıip janyp, bul kún eshqashan da esimnen ketpes dep oılady.

Qaıyńnyń japyraǵyn terbegen samaldy da, uıalshaq qalyńdyq tárizdi shaqyrmaq kúndi de, dirildegen qyz ernin, Lermontovtyń, onyń árbir sózin, shetsiz-sheksiz ýaqyt aıdynynyń tamshysyndaı kózden ǵaıyp bolatyn osy bir asa ystyq, aıaýly sátti — qasıetti boı tumardaı jadynda máńgi saqtalatyn osynaý eki kúndi ol eshqashan da umytpas.

Dymqyl topyraq birte-birte tabyt betin qymtaǵanyn kórip zırat basyndaǵylar ún-túnsiz tur. Jurt kózinen qaǵa beriste Sherbatova Lermontovtyń qolyn alyp jaı ǵana súıdi. Áıeldiń osy bir ystyq yqylasy aqynnyń basynan keshirgen qaıǵy-qasiretine, ókinishpen ótken jastyq shaǵyna, onymen bir mezgilde, bir aspan astyńda ómir súrgen óz qýanyshyna — osynyń bár-bárine baǵyshtalyp edi.

Sherbatova kúımeli arbada kózin jumyp, shálisin búrkenip otyr, Ol esh nársege alań bolmaý úshin aýrýyn syltaý etti.

Lermontovpen aıyrysqaly beri onyń eshteńemen zaýqy joq. Ol ıen dalaǵa da, ótken-ketken jolaýshylarǵa da kóz qıyǵyn salǵan joq. Munyń bári kóńilin alań qylyp, súıiktisimen birge bolǵan ystyq sátterinen aıyratyndaı kórinedi, al onyń esil-derti, yntyzar júregi tek sonda. Ardaǵyna qatysy joq nárseniń bári jaryq dúnıede bolmasa da kóńili baıaǵydaı.

Sonaý bala kúnderinen-aq ol mahabbattyń tajaly — aıyrylysý degen sózdi talaı-talaı estigen. Sóıtse, ol jalǵan eken! Tek aıyrylysqan shaqta ǵana súıiktiń jýysyp ketken árbir zatty kózdiń qarashyǵyndaı qasterlep saqtaıdy ekensiń.

Áne, kúıme tepkishegine bir terek japyraǵy jabysyp qalypty. Lermontov Sherbatovamen qoshtaspaq bolyp tepkishekke sekirip shyqqanda sony basyp ketip edi.

Sherbatova yzǵyryq jel zyr aınaldyryp, diril qaqtyrǵan japyraqtan kózin almaı, ony jel ushyryp áketpese jarar edi dep otyr. Biraq japyraq qaltyrap tura berdi. Tek úshinshi kúni, keshke salym, Dnepr syrtyńdaǵy jarlaýyt shoqylardan qatty jel soǵyp, kún kúrkirep, naızaǵaı oınap, qara daýyl qabattasa kelip, kúńgirt tartqan ózen sýynyń áńki-táńkisin shyǵarǵan kezde ǵana, álgi japyraq zyryldaı ushyp, kózden ǵaıyp boldy.

Jazǵy jaýyn kúrkirep kelip, jer betine qara tútin qaptatty, ol ıen dalany surǵylt, laısań sý tasqynymen shaıyp, sanyn shapalaqtap, bet aldy josyp barady.

Kóshir alystan qaraýytyp kóringen derevıaǵa at basyn burdy. Kúımeni óksheleı qýalap, birde on jaǵynan, birde sol jaǵynan shatyr-shutyr soqqan jasynnan úrikken attar, qulaǵyn jymıtyp, oqyranysyp kósile shaýyp keledi.

Sherbatova boıyn jazyp, shálisin ysyryp tastady. Tepkishektegi terek japyraǵy kórinbeıdi.

Dál tóbeden naızaǵaı shartyldady, aspan qaqyrap sógilip ketkendeı boldy.

"Dúnıeniń bárin talaq etip, sonymen birge nege ǵana Kavkazǵa erip ketpedim", — dep oılady Sherbatova muńaıyp.

Qazir maǵan eshteńeniń de qajeti joq - jaıbaraqat-jaıly turmys ta, qannen-qapersiz tirlik te adyra qalsyn. Sony ǵana, sonyń ózin ǵana kórsem, qolynan qysyp ustasam. Ol meniń qasymda, menimen birge bolyp, endi bu jalǵanda bizdi bir-birimizden eshkim de aıyra almaıdy desem, dúnıe-aı, qaıteıin.

Kishkentaı qyz kúnniń kúrkiregeninen shoshyp ketti. Sherbatova ony qushaqtap, baýyryna basqan kezde ǵana qyzdyń aǵyl-tegil jylap otyrǵanyn ańǵardy.

— Kimdi joqtap jylaısyń, kimdi? — dep surady Sherbatova kóńili bosap.

Qyz basyn shaıqap, Sherbatovanyń baýyryna tyǵyla tústi.

Sonaý shyrqaý bıikte uıtqı soqqan doly jel dal-dal bop jyrtylǵan aspan úzikterin jalbyratyp, tústikke — Kavkazǵa qaraı jóńkilte qýyp bara jatty. Basyma shekpen jamylǵan ýkraın shaly aq kóbikke malshynǵan attardyń aldynan sharbaq darbazasyn shalqaıtyp asha berdi.

— Osyndaı jaýynda kisi jolaýshylaı ma eken! Jasyn soqpaı ma. Úıge kirińder tezirek, — dedi ol.

Taǵy da kidiris. Bul joly ol paromnyń kesirinen emes, jaýynnyń kesirinen kidirdi. Kóktem nóseri jasyl otyn jaınatyp, shartyldap, túngi dalany sharlap júr. Túz jolynyń eki qanatyna jarysa ósken qalyń qýraılar men qaýkórik shópter mylqaý túnekten jarq etip kórinip, jalp etip sónedi de, bir sátten keıin kózdiń jaýyn alyp, qaıtadan jaltyldaıdy.

Naızaǵaı jarqyly qylyshynyń sabyna, jámshikti arasyndaǵy jez toǵaǵa shaǵylysyp, oınap kele jatqanyn Lermontov kórip otyr. Keń alqaptan qonys tepken dala stanısasy jaı otynyń jaryǵymen kóz túrtkisiz qarańǵylyqtan bir kórinip, bir sónip turdy. Kók nóserden qutylǵysy kelgendeı buqpańtaılap, jer tósine jabysyp qalypty.

Jaýynnyń basylýyn kútip, Lermontov kóp úılerdiń birine aıaldady. Erteńine-aq júrip ketpekshi bolyp edi, biraq qara topyraqty jumsaq jer túngi nóserden myıy shyǵyp, kólkip ketipti. Jol degdigenshe kidire turmasa bolar emes.

Toqtaǵany — myjyraıǵan eski úı eken. Úıdiń tóbesindegi bel shashta qýrap qalǵan bir býat jýsan ilýli tur. Munda el ishinde baqsy-balger atanǵan, em-dom jasaıtyn Hrıstına degen qumalashy kempir men onyń kúıeýi Zahar Tarasovıch degen skrıpkashy qart turady eken. Ol shildehana men úılený toı-tomalaqtarynda skrıpka tartady eken. Onyń skrıpkasy da shatyrǵa ilýli turǵan jýcan sıaqty, qýrap qansyp qalǵan. Sol jýsan tárizdi jep-jeńil, shap-shaǵyn birdeńe.

Lermontov stanısada eki kún aıaldady. Eki kún boıy qaǵazdan bas almady. Atqosshysyn Tarhanǵa qaıtaryp jibergen, endi oǵan kesirin tıgizetin, áńgimemen alań qylatyn adam joq.

Bultsyz túndeı oıy aıqyn. Osyndaı jarqyn oıdan ba, álde tóńirektegi dúnıeniń bári jyrǵa tabynady, jyrǵa bas ıedi teginde, degen bir sezimnen be, qalaı, áıteýir kóńilinde qaıaý, janynda qylaý joq. Sherbatovamen aıyrylysqany, ǵashyq bolǵan jas áıeldi saǵynyshpen eske alǵany jigit janyn tebirentedi, osynyń bápi shalqyp tasyp, jyr bolyp tógiledi. Aqyn júreginde ándetip turǵan jyr joldaryna degen súıispenshilikten kúshti eshteńe bolmaıdy eken-aý dep muńaıa oıǵa shomdy ol.

Stanısadan keter aldyndaǵy sońǵy keshte Zahar Tarasovıch Lermontovty bir úılený toıyna shaqyrdy.

Lermontov kóne ketti. So bir keshte jalǵyz qalǵysy kelmegen. Ózi áldeneden seziktenip, tynshı almady, sosyn jurtpen suhbattasqysy keldi. Kúndiz ol kózin qaramen tańǵan rotmıstrdiń sharap satatyn jas áıeldiń úıine kirgenin kórgen. So bir rotmıstr úıirsektep, osynyń mańynan shyqpaı qoıdy-aý.

Toıda Lermontov bir buryshta, qaraıyp ketken eski lavkanyń ústine otyrdy. Tústi qaǵazdan jasalǵan venok kıgen qyzdar oǵan montansı qarap, kózin taıdyrady da, alma betteri lapyldap, qyzaryp ketedi. Beline kesteli oramal baılaǵan qudalar aspaı-saspaı bıdaı araǵyn iship, sary ala maı men ashyǵan kapýstany aralastyryp soǵyp otyr.

Qyzdar qosylyp baıaý ándetedi.

Oı, Erýsalmmde

Qońyraý erte qasyldy.

Jas basymen bir beıbaq

Uldy taýyp kádimgi

Jaman atqa taǵyldy.

Qalyńdyq jurttan jasyryp kóz jasyn súrtedi, al Zahar Tarasovıch qyzdardyń ónine qosyp, skrıpkasyn sarnatyp otyr.

Tún ortasynda Lermontov úı ıelerimen qoshtasyp, dalaǵa shyqty. Záýlim kókte juldyzdar ańdyzdandy. Ońtústiktiń qara maqpal barqyn túni. Daladan jýsan ıisi ańqıdy.

Turǵan úıine jaqyndaı bergende Lermontov bir maspen kezdesip qaldy. Maskúnem ún-túnsiz, Lermontovtyń jolyn kes-kestep melshıip tur. Lermontov burylyp óte bereıin dep edi, mas adam myrs etip kúlip, taǵy da jolyn bógedi.

— Oınama menimen, jarqynym, — dedi Lermontov ashýlanǵanyn bildirmeı. — Bylaı tur, ótip keteıin.

— Qaıda? — dep surady mas adam baıaý ǵana, sosyn Lermontovty qolynan shap berip ustaı aldy.

Lermontov onyń qolyn serpip tastady. Janyńda pıstoleti de, qylyshy da joq edi.

— Qashanǵy jer basyp, taırańdap júrem deısiń, — dedi mas kisi tyq-tyq kúlip.

Lermontov ony óńmeninen ıterip jiberdi, ol sonda ǵana mas adamnan araq ıisi shyqpaıtynyn sezdi.

Lermontov úıine qaraı júre berdi. Dala jym-jyrt. Lermontov artyna burylyp qaraı berem degende pıstolettiń aýzynan kómeski ot jalt etti, zýyldaǵan oq Lermontovtyń ıyǵyn jalap ótip, úıdiń dýalyna baryp qadaldy. Qabyrǵanyń appaq sylaǵy úgitilip tústi.

Lermontov qaharyna minip keıin qaraı tura umtylyp edi, álgi kisiniń ornyn sıpap qaldy. Túngi myltyq daýsynan shoshynǵan ıtter sháýildesip, kúlli stanısany basyna kóterdi.

Lermontov úıge kirip, shyraq jaqty, ol sonda ǵana sol ıyǵynyń pogony julynyp qalǵanyn kórdi. Iyǵyn ustap edi, azdap aýyrady eken.

Kempir pesh ústinde jatyr.

— Qarǵys atqan qanypezer-aı! — dedi kempir. — Kógermeı, kóktemeı ketkir jaýyz sol! Sizdi jaralap ketken joq pa, áıteýir?

— Joq. Naq meni atqanyn qaıdan bilesiń?

— Jaı... Qaıdan bileıin, — dep jaýap qatty kempir. — Shyraqty sóndir de, terezeden bylaı tur. Ózi bir raqymsyz ójet neme.

— Ol kim?

— Kim biledi so shirkindi, — dedi kempir samarqaý ǵana. — Bizdiń stanısaǵa kelgenine bıyl úshinshi jyl. Bir teńgege bola — kimdi bolsa da aıamaıdy, al eki teńge úshin — ólimshi etip sabaıdy. Ózi jendet, kisilerdi darǵa asqan deıdi. Ýaqyty bitken soń basshylary kózden tasa bolsyn dep, bizdiń stanısaǵa ákep tyǵa salypty ǵoı.

Lermontov pıstoletin oqtady, shyraǵdandy óshirdi, sosyn kebentaıyn jamylyp, lavka ústine jatty.

Osydan birer jyl buryn bolsa ǵoı, shamdy sóndirmes edim, qaıta taǵdyrmen taıtalasqa túsý úshin, jaryq terezeniń aldyna ádeıi otyrar edim dep oılady ol. Al qazir ómiriniń ár saǵaty qymbat.

Qazir onyń óz taǵdyrymen oınaýǵa haqy joq. Ol áli aıtylmaǵan syr-jyryna, keleshektegi árbir sózine, árbir óleń jolyna jaýapker. Sonda kimniń aldynda jaýapker? Qalyń kóptiń aldynda, arynyń aldynda, poezıa aldynda jaýapker. Jasyrynbaq oınaıtyn nesi bar. Keıde óz óleńine óziniń qumarta qyzyǵatyny bar, biraq ony tis jaryp eshkimge aıtpaq emes. "Juldyzben juldyz syrlasty" degen sózdi jazǵan ózi emes pe? Endeshe bul úshin shamdy sóndirip, tysqa qulaq túrip, anda-sanda qurysh pıstoletti ustap qoıyp, tym-tyrys jatýǵa bolady ǵoı.

Qaıteıin, ázirge menen ósh ala almaı júrsiń ǵoı, rotmıstr myrza, — dedi Lermontov estirte.

Ol uıyqtap ketti. Uıyqtap bara jatqanda ony bir jumsaq jel jelpip ótkendeı boldy. Syqyrlaýyq esikti serpip tastap, úıge Sherbatova kirip keldi, ashyq esikten bozala tań belgi berip kele jatqandaı, sansyz juldyzdar jymyńdasyp turdy. Tún samaly, dalanyń saı-salalarymen jarysa aǵyp jatqan bulaqtardyń salqyn sabatyn boıyna sińirgen janǵa jaıly raqat samal aqyn júzinen aımalaı berdi. Sol salqyn samaldan ba qalaı, onyń betin, kózin ópken Sherbatovanyń erni yp-ystyq bolyp kórindi, kún nury beıne bir tún túnegin jaryp ótip, Lermontovtyń júzine shuǵyla sepkendeı.

Lermontov oıanyp ketti. Júregi samarqaý soǵady. Pesh ústinde Hrıstına Zahar Tarasovıchke túndegi Lermontov basynan ótkergen oqıǵany kúbirlep aıtyp jatyr.

Lermontov tań atqansha kózin jumyp jatty da qoıdy. Ol túpsiz aspan astyńda, keń dalanyń bolmashy bir núktesindeı ǵana japyraıǵan alasa úıde jatyr, kebentaıyn jamylyp jatyr.

Ol qaıyrshy qyzdyń zırat basynda kári soldatty ıyǵynan qushaqtap, bir sát keýdesine jabysa qalǵanyn esine túsirdi. Shirkin, balǵyn bóbek ózin de tap solaı aımalasa, dúnıede armany bolmas edi.

— Joq, ondaı qaıda maǵan! — dedi Lermontov basyn shaıqap.

Dalada, kórshi úıde me qalaı, jylaǵan balanyń daýsy estildi. Osy bir shyryldaǵan jetim daýys meńireý túndi kúńirentip jibergendeı. Osy bir jetimdik, sorly jalǵyzdyq bolmas úshin pe istemek kerek?

Lermontov lavkaǵa otyrdy. Pesh ústindegi qarıalar qozǵalaqtap baryp tynyshtaldy. Sham jaqpastan Lermontov temeki oraıtyn qaǵazǵa sýsyldatyp jaza jóneldi.

Kúlki etpe erte sezgen janym muńyn,

Bilgenmin soǵaryn bir taǵdyrymnyń,

Keýdeńe kóp súıengen ǵazız basym

Bilgenmin kóretinin dardy bir kún.

Jalǵanda baqyttyń da, dańqtyń da

Aıtqammyn tabylmasyn zaryqtyra

Kelerin qandy sáttiń aıttym saǵan.

Qularymdy aıttym men...

Al sodan keıin jazdyń uzaq aılary, Stavropol túbindegi seńgir taýlardan shaıshóp ıisi ańqyǵan samal, kúmis sáldeli Kavkaz taýlary, jýsaǵan orman ishindegi cheshendermen shaıqas, ysqyrǵan oq. Pátıgorsk, ishteı jaqtyrmasań da jaqynyńdaı kórýge tıis bolǵan qaıdaǵy bir jat jandar — bári-bárin de basynan keshti. Sosyn taǵy da jolaı – at ústi Peterbor men Kavkazdy, Daǵystannyń sary taýlaryn, kóńili súıer kórikti Pátıgorskini qaıta kórdi. Az tynystap, kóp oılanǵan kúnder, taý shyńdaryna shókken aqsha bult sıaqty, aspap-kókti sharlaǵan qanatty jyrlar: jekpe-jek — bárin de bastan keshti. Jer betindegi tirlikten onyń sońǵy bir baıqaǵany — Martynov atqan myltyqtyń únine qosa, ózi turǵan jarqabaqtyń ókpe tusyndaǵy aǵash arasynan ekinshi myltyq daýsy estilgendeı boldy.

Qaharly kún kúrkirinen Kavkaz taýlary jańǵyryqty. Lermontov shalqalap qulap tústi. Sol sátte, kún shuǵylasyndaı qulpyryp kelip, Marıa Sherbatova tóndi oǵan.

— Jylama, men ólimdi de kórdim. Endeshe máńgi jasaımyn. Olar meni muqata almaıdy, — dedi ol sol sát kelinshekke.

Kavkaz shatqaldarynda kún jańǵyryǵy uzaq kúrkiredi. Bul 1841 jylǵy 27 shildede — budan júz on bir jyl buryn bolǵan edi.

Aýdarǵan Ábilmájin Jumabaev

---