InfoHub Logo

Islam dáýiri ádebıeti orta ǵasyrlarda Islam dininiń sharıǵatyna, onyń zańdaryna nemese senim-nanymyna arnalǵan kitaptar nemese Islamnyń tikeleı áserinen, musylmandyq ortasynda dúnıege kelgen ádebı kórkem shyǵarmalar negizinde qalyptasqan kezeńderdiń biri. Islam ádebıetiniń basty kitaby retinde Allahtyń sózi Quran Kárimdi, odan keıin mańyzdylyǵy jaǵynan Muhammed paıǵambardyń (s.ǵ.s) hadısteri jınalǵan kitaptar atalady.

Mektep baǵdarlamasynda Islam dáýiri ádebıeti týraly málimetter 6 synyptan joǵary synyp oqýlyqtarynda qamtylǵan [1]. Atap aıtqanda Ábý Nasyr ál-Farabı, A.Iasaýı, J.Balasaǵun, A.Iúginekı shyǵarmalarynan úzindiler berilgen [2].

Atalǵan ǵalymdardyń shyǵarmalaryn oqytýda nazarǵa alatyn basty talap – oqýshylarǵa beriletin ádistemelik materıaldyń túsinikti jáne qyzykty bolýy. Bul turǵyda oqýshylardyń jas qabiletterin eskere otyryp, túrli ádis-tásilder men qalyptaskan jańasha oqytý ádistemeleri arqyly sabaq materıaldaryn ıgertý negizge alynady.

Oqytý – oqýshylarǵa beriletin bilimdi meńgertýdegi muǵalim men oqýshylardyń birlese uıymdastyrylǵan is-áreketteriniń túri. Oqýdyń synypta, synyptan tys, daýystap oqý, ishteı túsinip oqý, mánerlep oqý sıaqty túrleri bar [3, 47]. Bulardyń árqaısysynyń qyzmeti bar.
Synypta oqý – muǵalimniń baqylaýynda oqý; synyptan tys oqý – oqýshynyń ózindik jumysy ispettes; mánerlep oqý – daýys yrǵaǵy arqyly oıdy ásem jetkizý; ishteı oqý – oqýshy shyǵarmashylyqpen aınalysqanda, jeke oqyǵanda iske asady; túsinip oqý – sapalyq qasıet.

Oqytý ádisteri úshke bólinedi:
1. Sózdik ádisi,
2. Kórnekilik ádisi;
3. Praktıkalyq ádisi [4].

Sózdik ádister: taldaý, jınaqtaý, áńgimelesý, evrıstıka, muǵalimniń baıandaýy, mátinmen jumys, ındýktıvtik, dedýktıvtik ádister t.b.
Kórnekilik ádister: naqtyly zattar, kórnekilik buıymdar, beıneler, keste, kespe qaǵazdar, dıagram, grafıkalyq shartty belgiler, oqytýdyń tehnıkalyq quraldary t.b.

Praktıkalyq ádister: suraqtar men tapsyrmalarmen jumys; synyptyq, synyptan tys, ózindik jumystar, qaıtalaý synaqtary t.b.
Bulardan tys túsindirý, baıandaý, áńgimeleý ádisteri mekteptegi sabaqtarda jıi qoldanylady.
Joǵaryda keltirilgen ádister arasynan kórnekilik ádisterdiń bir túrine (keste) mysal keltirer bolsaq: Indýksıalyq ádis. Suraqtar kestesi:

Top attary	Túrik	Turan	Túrkistan
Oıyn túri	Kim oılanǵysh?
Suraqtary	Ábý Násir ál-Farabı kim?	«Turan» dep qaı jerler atalady?	Qara shańyraq dep nege ataıdy?
Ádisi	Indýksıalyq oılaý ádisi. Tańda, tap!
Test	1. Otyrar oıshyly 2. Astronom 3. Dáriger	Túrkistan Alataý Pamır	Babanyń ordasy Atanyń úıi Ákeniń otaýy
Jaýaby	Otyrar oıshyly, «Shyǵystyń Arıstoteli» atanǵan uly ǵulama.	Túrkistan óńirinen bastap, Alataý baýraıy Turan atalǵan.	Qazaqtyń qara shańyraǵy jeti atasynan bastap, urpaqtan urpaqqa mura bolyp kelgen kıeli orda.

 

Qarastyryp otyrǵan taqyryp boıynsha oqýshylarǵa ıslam dáýiri ádebıeti jaıly biliminiń tereń bolýyna, bilimdi ózderi meńgerýine jaǵdaı jasaýǵa bolady. Muǵalim osy taqyryp boıynsha sabaq ótkizýdi josparlaǵanda oqýshylardy oqytý, úıretý, tárbıeleý, damytý sharttaryn eskerýi qajet.

Oqytý, ıaǵnı bilim berý maqsaty. Balaǵa ıslam dáýiri ádebıetiniń ǵylymı-teorıalyq jaǵynan ne aıtylýy tıis. Ol qandaı mólsherde, ony bala qabyldaı ala ma? Balaǵa túsindirýdiń, qabyldatýdyń jolyn izdestirý.

Úıretý. Osy bilgenin oqýshy ómirde qoldana ma? Iaǵnı oqýshy osy taqyryp boıynsha muǵalim tapsyrǵan úı tapsyrmasyn qınalmaı oryndaýy tıis. Eń bastysy, ıslam dáýiri ádebıeti ókilderiniń týyndylary úzindilerimen tolyqtaı tanysyp, este saqtaýy kerek.

Tárbıeleý. Bul bir – jaýapty kezeń. Óıtkeni, ár túrli ádis-tásilder arqyly oqýshyny kóptegen adamı kasıetterge, ımandylyqqa, eńbekke, tapqyrlyqqa, kıim kıý men sóıleý mádenıetine, t.s.s. tárbıeleý.

Damytý. Oqýshynyń logıkalyq oılaý qabiletin jetildirý. Ásirese ıslam dáýiri ádebıetiniń kezeńdik ereksheligin, ondaǵy basty týyndylardyń dıdaktıkalyq saryndaǵy shyǵarmalar ekendigin túsindirý negizinde oqýshynyń ózindik oılaý qabiletin jetildirýdiń mańyzy zor. Oqýshynyń oı-órisin shyńdaı otyryp, ómirge degen ózindik ustanymyn qalyptastyrý kerek. Boıyndaǵy ónerin tanyp, baǵyt-baǵdar berý qajet [5].

Atalǵan qaǵıdalarǵa súıene otyryp Islam dáýiri ádebıetin orta mektepte oqytýda jańa tehnologıalar qoldaný arqyly oqytýdyń jańasha ádis-tásilderimen bilimdi ıgertý qazirde ustazdar qaýymynyń basty maqsaty. Bul turǵyda ǵalamtor júıesi arqyly oqý prosesin uıymdastyrý, oqytýdyń jańa ınovasıalyq ádisteri jalpy muǵalim qaýymyn onyń jańa tehnologıasyn ózdiginen izdeýge ıtermeleıdi. Ádebıetti oqytý barysyndaǵy amal-tásilder, túrleri men ádebıetti oqytý barysynda ótiletin taqyrypqa oraı qandaı amal-tásilderdi paıdalaný múmkindigi pán muǵaliminiń yńǵaıynda bolady.

Olarǵa:

1) Tvorchestvolyq (shyǵarmashylyq) oqý ádisi. Oqý páni retinde ádebıettiń birinshi kezektegi mindeti oqýshylardyń boıyna kórkem yshǵarmany túsiný, qabyldaý mádenıetin qalyptastyrý bolyp tabylatyndyǵy. Tvorchestvolyq oqý ádisiniń ózge pýblısısıkalyq, ǵylymı taldama mátinderdi oqýdan ózindik aıyrmashylǵy bar. Mundaǵy sóz, sóılem, yrǵaq, áýendilik meselerine kóńil bólý kerek. Ár shyǵarmanyń tegine, janryna, baǵytyna, stıline qaraı tanyp bilýdiń sharttylyǵy kózdelgen. Tvorchestvolyq oqý ádisinde muǵalimniń basshylyǵymen júzege asyrylatyn amaldar jatady. Oqýshy atqaratyn jumys, mindetter, oǵan qoıylatyn talaptar qarastyrylady.

2) Evrıstıkalyq oqý ádisi. Kórkem shyǵarmany tereń túısiný, ıgerý ony saralap taldaý arqyly iske asady. Evrıstıkalyq suqbat ótkizýdiń ádebı shyǵarmanyń kórkemdik kestesin, áleýmettik mánin ashýǵa septigi mol. Evrıstıkalyq oqý barysynda muǵalim atqaratyn tásilderge oqýshylar atqarýǵa mindetti ister kiredi. Bul tásildiń oqýshynyń oı kókjıegin keńeıtip, olardy ózinshe tolǵanyp, pikir aıtýǵa baýlıdy. Evrıstıkalyq áńgime, suraq-jaýap, evrıstıkalyq pikir talas, onyń taqyryptary qoldanady.

3) Zerttep oqý ádisi. Oqýshylardy belgili bir ádebı taqyryp tóńireginde óz betterinshe oılanyp-tolǵanýǵa ǵylymı qorytyndylar jasaı bilýge úıretedi. Oqýshynyń shyǵarmany ózinshe oqyp, onyń ıdeıalyq-kórkemdigin baǵalaı bilýge jáne keleshekte de kórkem shyǵarmany talǵap, tańdap túsinip oqýǵa jeteleıdi. Kórkem mátindi zerttep, baıyptap, syn kózimen tarazylap oqýǵa baýlıdy. Zertteý nátıjeleirin aýyzsha da, jazbasha da túsindirip berýge tósildirtedi. Zertteý ádisiniń evrıstıkalyq oqýǵa jaqyndyǵy zertteý ádisi boıynsha pán muǵalimi uıymdastyrýǵa tıisti jumystardan baıqalady. Bul zertteý ádisi muǵalimniń aldyn-ala daıyndyǵyn qajet etedi. Oqýshylar atqaratyn zertteý jumystary, túrleri zertteýdiń negizgi ádisteriniń biri.

4) Reprodýktıvti oqý ádisi. Bul ádis boıynsha oqýshynyń bilimdi daıyn kúıinde muǵalimniń aıtýynan nemese oqýlyqtan alatyndyǵy. Berilgen bilimdi belsendi túrde qabyldaý qajettigi kózdelgen. Oı-sana, es, qabilettiń róli. Jadta saqtap, jańǵyrtyp baıandap aıtý daǵdylaryn qalyptastyrady. Alynǵan bilimdi sanaly túrde boıǵa sińirý ádetterin jetildiredi [6]. Atalǵan oqý barysynda pán muǵalimi men oqýshylar atqaratyn jumystar men mindetterge oqýshynyń aýyzsha jáne jazbasha jaýaptary qamtylady.

Orta mektep oqýshysyna ıslam dáýiri ádebıetiniń kórkemdik ereksheligin shyǵarmanyń ıdeıalyq-mazmundyq jaǵymen qatar uǵyndyrý kerek. Islam dáýiri ádebıetiniń basty ereksheligi adamı qundylyqtardy nasıhattaý, jaqsylyqqa shaqyrý, ıgilikke úndeý ekenin túsingen jaǵdaıda oqýshy shyǵarmany erkin ıgeredi jáne onyń mán-maǵynasyn tereńinen túsinedi. Oqýshy bul kezeń shyǵarmalarynyń  «ıslamı ádebıet» dep atalýynyń ózi kórkem nasıhatqa shaqyrý, izgilikti, jaqsylyqty nasıhattaý ekenin túsinýi qajet. Buǵan árıne eń birinshi muǵalim kómektesedi.
Islam dáýiri ádebıetin oqytýdaǵy jańa ádisterdiń biregeıi jobalaý tehnologıasy boıynsha A.Iasaýı shyǵarmasyna sabaq josparyn quryp kórsek,

Sabaqtyń taqyryby: Ahmet Iasaýı «Dıýanı hıkmet» kitaby
Sabaqtyń maqsaty: Bilimdilik maqsaty. «Dıýanı hıkmet» kitabyndaǵy negizgi oıdy túsiný arqyly, Ahmet Iasaýıdi tarıhı tulǵa, qazaq ádebıeti tarıhyndaǵy pálsafalyq sıpattaǵy aqyn retinde tanytý; Damytýshylyq maqsaty: Jeke tulǵa retinde oqýshylardyń izdenimpazdyq qasıetterin damytý; Tárbıelik maqsaty: Hıkmetteriniń poetıkalyq tiline, naqyldaryna qazaq ǵulamalarynyń shyǵarmalarymen salystyrmaly taldaý jasaı otyryp, oqýshylardy ımandylyqqa, meıirimdilikke, ojdan tazalyǵyna baýlý.Sabaqtyń kórnekiligi: oqýlyq, hıkmetter, sýretter, daıyndalǵan referattar, slaıdtar, ınteraktıvti taqta, onIine júıesi boıynsha sabaq ótkizý.
Sabaqtyń túri: jańa bilimdi meńgertý sabaǵy.
Sabaq tıpi: izdendirý sabaǵy.
Sabaqtyń ádisi: baıandaý, túsindirý, problemalyq suraqtar tóńireginde ádebı taldaý, izdendirý, salystyrý, mánerlep oqý, oı qorytý. Q. Bitibaevanyń jobalaý tehnologıasy.
Pánaralyq baılanys: til, tarıh, geografıa.
Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi: a) synyp daıarlyǵyn tekserý; á) kezekshi arqyly túgendeý; b) oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdarý.
Muǵalimniń kirispe sózi: Qurmetti oqýshylar, ustazdar!

Bizdiń búgingi sabaǵymyz – aqyn, oıshyl, musylman dininiń ataqty qaıratkeri, fılosof, ǵulama ǵalym, Ahmet Iasaýıdiń «Dıýanı hıkmet» («Danalyq kitaby») kitabynyń tárbıelik mánin ashýǵa arnalǵan izdendirý sabaǵy. Sondyqtan, eń áýeli oqýshylardyń óz betterimen izdený nátıjesinde tapqan materıaldarymen tanysyp kóreıik.

1. Ahmet Iasaýıdiń ómirinen málimet.
2. Iasaýıdiń ustazy Arystanbabqa sıpattama berý.
3. Iasaýı kesenesiniń tarıhy jaıly ne aıtar edińder?

Muǵalim sózi: Endeshe oqýshylar qylýette ómir keship, babamyzdyń máńgi óshpes asyl murasy – «Dıýanı hıkmet» («Danalyq kitaby») qypshaq dıalektilerimen kóne túrki tilinde jazylǵan. Iaǵnı, Ahmet Iasaýı sopylyq – fılosofıalyq dúnıetanymdaryn óziniń «Danalyq kitaby» eńbeginde baıan etedi. Túp nusqasy saqtalmaǵan. Bizge jetkeni HÚ-HÚİ ǵasyrlardaǵy kóshirmesi ǵana.

Dıýan – jınaq, hıkmet – Allanyń qudiret kúshi, ıaǵnı «allanyń aq jolyn baıandaıtyn kitap» degen maǵynany bildiredi. Iasaýıdiń kitabyn taqyryby jaǵynan eki topta jiktep qarastyrýǵa bolady: 1. Sopylyq iliminiń mazmunyn óleń túrinde jyrlaǵan hıkmetter toby. Buǵan úgit, nasıhat, ósıet úlgisinde jazylǵan tálim-tárbıe sıpatyndaǵy hıkmetter jatady. 2. Aqynnyń óz kezindegi dáýir, qoǵam beınesin jasaıtyn lırıkalyq shyǵarmalary.

Qul Qoja Ahmet, árbir sóziń dertke dármen,
Tálipterge (shákirtterge) baıan etsem qalmas arman.
Tórt myń tórt júz hıkmet aıt haq pármenimen,

Pármen bolsa ólgenshe jyrlasam men, - dep, danalyq sózderiniń 4 myń 400 jol ekendigin eskertken.
Abaı aıtqan asyl sóz bar: «Muny jazǵan bilgen qul, atyn bilme, sózin bil». Ulyqtekti uly Ósıtenamasyndaı «Dıýanı hıkmet» týrasynda túrkistandyq ǵulama:

Eskertkish qaldyrdym men ójettige,
Qasterlep, arýaǵymnan medet tile, - depti. Iaǵnı bizge baǵyshtaǵan amanatyndaı.

Sabaq barysynda oqýshylarǵa beriletin izdendirý suraq: «Dıýanı hıkmet» kitaby týraly óz kózqarastaryńdy, pikirlerińdi jınaqtap qaǵazǵa túsirip otyryńdar (oı túıindeý).

Endigi kezekte hıkmetterinen úzindiler oqyp, negizgi oıyn anyqtap, poetıkalyq, salystyrmaly taldaý jasap kórsetemiz.
Sózdik jumys. Zikir – bul qudaıdy madaqtap aıtylatyn óleńder; Taqýa – dindar, dinshil; Aqyret – o, dúnıe, mashhar; Tamuq – dinı uǵym boıynsha, kúnáhar adamǵa o dúnıede azap kórsetetin jer, tozaq; Naqaq - bostan - bos, jazyqsyz.

Rýhanı qundylyqtar qaı zamanda bolmasyn eskirmeıdi, joǵalmaıdy. Dúnıede materıaldyq qundylyqtar ǵana jańaryp, ózgeriske túsedi. Al adamgershilik pen jaýyzdyq, jomarttyq pen sarańdyq, keńpeıildilik pen qyzǵanshaqtyq, baılyq pen kedeılik, amanatqa qıanat, ata-anaǵa qurmet t.b. adamnyń sıpattary qaı ýaqyt bolmasyn adammen birge. Sondyqtan da, Islam dáýiri ádebıetiniń mektep oqýshylarynaǵ keleshek urpaqqa berer tábıelik qundylyǵy mol.

Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Kerimbekova B., Muqanova J. Qazaq ádebıeti. Jalpy bilim beretin mekteptiń 6-synybyna arnalǵan oqýlyq.– Almaty: Mektep, 2018. – 152 b.
2. Orda G., Dáribaev S. Qazaq ádebıeti. Jalpy bilim beretin mekteptiń 8-synybyna arnalǵan oqýlyq. – Almaty: Mektep, 2018. – 176 b.
3. Kerimbekova B. Qazaq ádebıetin oqytý ádistemesi: Oqý quraly. – Astana: Folıant, 2017. – 160 b.
4. Kamalqyzy J. Qazaq ádebıetiniń teorıalyq jáne ádistemelik máseleleri: Oqý quraly. – Almaty: Bastaý, 2017. – 336 b.
5. Jýsanbaeva S.B., Álimtaeva L.T. Qazaq tilin oqytýdyń ınovasıalyq ádistemesi. – Almaty: Qazaq ýnıversıteti, 2016. – 163 6.
6. Jumaqaeva B.D. Qazaq ádebıetin oqytý ádistemesi: Oqýlyq .– Almaty: Qyzdar ýnıversıteti, 2015. – 242 b.

Táńirbergenova A.
Abaı atyndaǵy QazUPÝ-diń 2 kýrs magıstranty

---