Fızıka - meniń ómirim
Qyzylorda oblysy, Aral aýdany,
№2 Aral kásiptik lıseıiniń
fızıka jáne ınformatıka páni oqytýshysy
Gúlden Jansúgirova.
Fızıka - meniń ómirim
Fızıka ǵylymy ómirmen baılanysty qıyn jáne óte qyzyq pán ekendigimen erekshe. Ár túrli ádis-tásildermen ári ómirmen baılanystyra ótilgen ár sabaq oqýshy sanasyna qonymdy, ári keıingi ómirine azyq bolary sózsiz.
Oqýshylardyń oı-órisin keńeıtip, este saqtaý qabiletin shyńdaý jáne bilimge qyzyǵýshylyǵyn arttyrý maqsatynda taraýlardy qaıtalaý sabaqtaryn saıahat sabaq retinde ótkizý tájirıbemnen «Elektr jáne magnetızm, elektromagnıttik ındýksıa» taraýy boıynsha ótkizilgen qorytyndy sabaǵymdy usynyp otyrmyn.
Sabaqtyń taqyryby: «Fızıka – meniń ómirim»
Sabaqtyń maqsattary:
Bilimdik: Elektr jáne magnetızm taraýy boıynsha alǵan bilimderin bekitý jáne fızıka pánine degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń shyǵarmashylyq izdenisin, tapqyrlyǵyn, zerektigin, oılaýǵa ıkemdiligin damytýǵa yqpal etý.
Tárbıelik: Oqýshylardy alǵyrlyqqa, shapshańdyq pen tapqyrlyqqa, alǵan bilimin praktıkada qoldana bilýge tárbıeleý.
Túri: saıahat sabaq
Ádisi. Top boıynsha jumys
Kórnekiligi: turaqty magnıtter, fotolar, slaıdtar
Pánaralyq baılanys: hımıa, geografıa, bıologıa
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi. Oqýshylarmen sálemdesý, oqýshylardyń sabaqqa qatysýyn túgendeý, nazarlaryn sabaqqa aýdarý, sabaq maqsatymen tanystyrý. Ádil qazylar alqasyn saılaý jáne olarmen tanystyrý.
Muǵalim saıahatty bastaýshy bolady, oqýshylar 2 topqa bólinip izine eredi. Qarama -qarsy stoldarǵa jaıǵasady. «Dala» slaıdy kórsetiledi.
Muǵalim: «Dala qandaı tamasha, serýenge de kún ashyq kezde shyqqan ekenbiz, júrińder!»
Oqýshy: Apaı, men jerden magnıt taýyp aldym, bul sizge kerek qoı?
M: Iá, árıne úlken kesegin taýypsyń ǵoı. Muny Qytaılyqtar ne dep ataıtynyn bilesińder me?
O: Iá, muny Qytaılyqtar «Súıýshi tas» dep ataıdy. Bul óz balalaryn baýyryna tartqan «názik anadaı» óz baýyryna tartady degen maǵynany beredi.
M: Óte durys, magnıt barlyq zattardy da ózine tartady ma?
O: Joq, magnıtke nashar tartylatyn jáne odan tebiletin de zattar bar
M. Olar qandaı zattar?
O: Marganes, allúmınıı sıaqty metaldar nashar tartylady, al dıamagnetık dep atalatyn myrysh, vısmýt, kúkirt sıaqty deneler kúshti magnıtterden tebiledi.
M: Oqýshylar, biz saıahatymyzdy zaýyttarǵa barýmen jalǵastyramyz, biraq biz adastyq, oqýshylar endi qaıttik?
O: Apaı, zavod qaı jaqta dep edińiz?
M: Soltústik jaqta
O: Sasatyn túgi joq, mende kompas bar, ońaı tabýǵa bolady
M: Iá, biraq ony qalaı paıdalanamyz?
O: Jer alyp magnıt. Onyń ońtústik jáne soltústik polústeri bolady. Onyń ońtústik polúsi soltústik geografıalyq endikpen, soltústik polúsi jerdiń ońtústik geografıalyq endigimen sáıkes keledi. Kompastyń tilshesi jerdiń magnıt órisi áserine sezimtal bolǵandyqtan, ol únemi soltústik polústi kórsetip turady. Mine, soltústik jaq, kettik!
M. Jaraısyń, kompas bolmaǵanda adasatyn edik
O: Apaı, kesh batyp barady, qaı jerge aıaldaımyz?
M: Kún jyly, tez kúrkemizdi tigip, tamaqtanaıyq, demalyp, tańerteń jolǵa shyǵamyz
O: Onda men balaýyz shamyn jaǵaıyn, elektr jaryǵy joq qoı.
Jaǵylǵan sham jalynyna eki jaǵyna taýyp alǵan magnıtti taqaǵanda, sham jalynynyń formasy ózgeredi.
Muny kórgen muǵalim: Jańa ǵana túzý janyp turǵan sham jalynynyń formasy ózgerýiniń sebebi nede?
O: Apaı, kúshti magnıttik áserge sezimtaldyǵyn kórsetip tur
M: Barǵansha jol qysqarsyn, myna sýret neni bildiredi, qoldyń ústine nege shegeler belgili bir retpen ornalasqan?
O: Ol elektromagnıt óristerine qoıylǵan qol arqyly magnıt kúshteri ótip jatyr, al shegeler magnıttiń kúsh syzyqtarynyń syzbasyn kórsetedi. Al qoldyń ózi magnıt kúshin múlde sezbeıdi.
M: Sen taýyp alǵan magnıt pen myna elektromagnıt arasynda aıyrmashylyq bar ma?
O: Men taýyp alǵan magnıt tabıǵı magnıt jáne turaqty magnıt degen túri de bar. Al myna elektromagnıt ózderin oraǵan elektr togymen magnıttelgen temir massasy.
Slaıd arqyly júk poıyzdaryna tıelgen temir bóshkeler kórsetiledi.
M: Oqýshylar ana ketip bara jatqan bóshkeler, tonnalaǵan temir shegeler, vagondar bir jerden ekinshi jerge qalaı tasymaldanady?
O: Mundaı úlken massalardy ustap turý, bir orynnan ekinshi orynǵa jyljytý elektromagnıttik kótergish krandar arqyly júzege asyrylady. Oramdaryna elektr togyn jibergende ol magnıttelip, bóshkege tıelgen shegelerdi, temir kesekterin bir jerden ekinshi jerge tasymaldaıdy. Tipti 1 vagondy da kóteretin qýaty óte kúshti elektromagnıtter de bar.
O: Bul ǵajap eken!
M: Ǵajaby ǵajap qoı, biraq kenet elektr togy bolmaı qalsa she, adamdar ólip qalmaı ma?
O: Osyndaı apat jaǵdaıy bolǵan. Sonan keıin osyndaı qaýipti jaǵdaılardy boldyrmaý jáne elektr energıasyn únemdeý maqsatynda elektromagnıtterge erekshe tetikter ornatylady. Tasylatyn zattardy magnıt kótergennen keıin elektromagnıttiń búıir jaǵynan myqty bolat qapsyrmalar tómen túsirilip, tyǵyz etip jabylady. Bular júkterdi ózderi ustap turady, al júkterdi tasý kezinde tok berý toqtalady.
M: Iá, bul qazirgi tehnıkanyń damyǵandyǵynyń aıǵaǵy. Qatty qyzdyrylǵan temir bolvankalardy da tası alady ma?
O: Joq, bul belgili bir temperatýrada ǵana bolýy múmkin. Qyzǵan metal magnıttelmeıdi. 8000 qa deıin qyzdyrylǵan magnıt óziniń magnıttik qasıetin joǵaltady.
M: Jaraısyń, muny bárimizdiń bilgenimiz jón.
O: Apaı, sıqyrshylar sıqyr kórsetedi dep jazypty, sonda baralyq!
M: Barsaq ,baralyq.
Slaıd arqyly jerdegi temir jáshikti kótergen, sonan soń sol jáshikti kótere almaǵan balýan sýreti kórsetiledi. Oqýshylar sıqyrdy kórip shyqqan syńaı tanytady.
M: Balalar, shynymen de sıqyrshynyń sıqyry kúshti eken, úlken temir jáshikti kóterip turǵan balýannyń kúshin alyp qoıdy emes pe? Áp-sátte –aq kóterip turǵan jáshigin kótere almaı qaldy ǵoı?
O: Oı, apaı, sıqyrshynyń bilimi kúshti de, bilimi joq nadandardy aldap soqty. Jáshiktiń temir túbi kúshti elektromagnıt polúsi bolyp tabylatyn tyǵyryq ústine qoıylǵan. Tok joq kezde jáshikti kóterý qıyn emes, biraq oramyna tok jibergen elektromagnıt magnıttelip, olar bir birine tartylady.
M: Jaraısyń!
O. Apaı anada biz kómektesip ekken zyǵyr, jońyshqa alqabyn kóre ketelik?
M: Kórsek kóreıik, júrińder, kettik!
O: Keremet bolyp ósip keledi eken! Jaqsy sýǵarylypty da.
M: Biraq aramshópter qaptap ketipti ǵoı, munan qalaı qutylamyz, julamyz ba?
O: Apaı, alqap óte úlken ǵoı, sondyqtıan qolmen julǵannan kóp ýaqyt ketedi. Ony aýylsharýashylyǵy mamandarynyń ózderi birer mınýtta-aq tazalap tastaıdy.
M: Qalaısha?
O: Zyǵyr, jońyshqanyń tuqymdary jyltyr, al aramshópterdiń tuqymdary túkti bolyp keledi. Shóp arasyna usaq temir úgindilerin sepse, jyltyr tuqymǵa jabyspaı, aramshóp tuqymdaryna jabysady. Sosyn ony arnaıy elektromagnıtter kómegimen tartyp alady.
M: Óte durys, jaraısyń! Bul elektromagnıtterdi, ındýksıalyq toktardy basqa qaıda paıdalanýǵa bolady?
O: Energıanyń túrlerin elektr energıasyna aınaldyratyn generatorlar, transformatorlar men dvıgatelderdiń jumysy osy elektromagnıttik ındýksıa qubylysyna negizdelgen. Avtokólikter de generator óndirgen ındýksıalyq tokpen jumys jasaıdy. Akýmýlátor batareıalarynan generator oramdaryna tok berilip, odan úlken mólsherde ındýksıalyq tok alynady.
O: Dene shynyqtyrýda aýyr atletter elektromagnıtter arqyly jattyǵady. Joǵaryǵa ilingen elektromagnıt pen qolyna ustaǵan ótek arasyndaǵy tartylysty jeńýge tyrysady. Tartylys kúshin tokqa baılanysty trenerler rettep otyrady.
M: Myna turaqty magnıttiń ushtaryna jabysqan kilt nege onyń ortasyna jabyspaıdy?
O: Onyń eki ushy magnıttiń polústeri dep atalady, al magnıt polústerinde magnıttik kúsh kúshti de,polústen alystaǵan saıyn onyń áseri álsireıdi.
M: Jaraısyńdar, oqýshylar! Sender elektromagnıttik óris jáne magnıt órisi taraýlary boıynsha biraz bilim alǵandaryńdy kórip turmyn. Aldaǵy ýaqytta munymen toqtap qalmaı, bilimderińdi shyńdaı túsýleriń kerek. Búgingi saıahatymyz osymen aıaqtaldy. Senderge kóp-kóp rahmet!
Ádil-qazylar alqasy qaı top jeńimpaz ekendigin anyqtap, muǵalim jekelegen oqýshylardy baǵalaıdy.
Sabaqty qorytyndylaý.
Úıge tapsyrma berý.
№2 Aral kásiptik lıseıiniń
fızıka jáne ınformatıka páni oqytýshysy
Gúlden Jansúgirova.
Fızıka - meniń ómirim
Fızıka ǵylymy ómirmen baılanysty qıyn jáne óte qyzyq pán ekendigimen erekshe. Ár túrli ádis-tásildermen ári ómirmen baılanystyra ótilgen ár sabaq oqýshy sanasyna qonymdy, ári keıingi ómirine azyq bolary sózsiz.
Oqýshylardyń oı-órisin keńeıtip, este saqtaý qabiletin shyńdaý jáne bilimge qyzyǵýshylyǵyn arttyrý maqsatynda taraýlardy qaıtalaý sabaqtaryn saıahat sabaq retinde ótkizý tájirıbemnen «Elektr jáne magnetızm, elektromagnıttik ındýksıa» taraýy boıynsha ótkizilgen qorytyndy sabaǵymdy usynyp otyrmyn.
Sabaqtyń taqyryby: «Fızıka – meniń ómirim»
Sabaqtyń maqsattary:
Bilimdik: Elektr jáne magnetızm taraýy boıynsha alǵan bilimderin bekitý jáne fızıka pánine degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń shyǵarmashylyq izdenisin, tapqyrlyǵyn, zerektigin, oılaýǵa ıkemdiligin damytýǵa yqpal etý.
Tárbıelik: Oqýshylardy alǵyrlyqqa, shapshańdyq pen tapqyrlyqqa, alǵan bilimin praktıkada qoldana bilýge tárbıeleý.
Túri: saıahat sabaq
Ádisi. Top boıynsha jumys
Kórnekiligi: turaqty magnıtter, fotolar, slaıdtar
Pánaralyq baılanys: hımıa, geografıa, bıologıa
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi. Oqýshylarmen sálemdesý, oqýshylardyń sabaqqa qatysýyn túgendeý, nazarlaryn sabaqqa aýdarý, sabaq maqsatymen tanystyrý. Ádil qazylar alqasyn saılaý jáne olarmen tanystyrý.
Muǵalim saıahatty bastaýshy bolady, oqýshylar 2 topqa bólinip izine eredi. Qarama -qarsy stoldarǵa jaıǵasady. «Dala» slaıdy kórsetiledi.
Muǵalim: «Dala qandaı tamasha, serýenge de kún ashyq kezde shyqqan ekenbiz, júrińder!»
Oqýshy: Apaı, men jerden magnıt taýyp aldym, bul sizge kerek qoı?
M: Iá, árıne úlken kesegin taýypsyń ǵoı. Muny Qytaılyqtar ne dep ataıtynyn bilesińder me?
O: Iá, muny Qytaılyqtar «Súıýshi tas» dep ataıdy. Bul óz balalaryn baýyryna tartqan «názik anadaı» óz baýyryna tartady degen maǵynany beredi.
M: Óte durys, magnıt barlyq zattardy da ózine tartady ma?
O: Joq, magnıtke nashar tartylatyn jáne odan tebiletin de zattar bar
M. Olar qandaı zattar?
O: Marganes, allúmınıı sıaqty metaldar nashar tartylady, al dıamagnetık dep atalatyn myrysh, vısmýt, kúkirt sıaqty deneler kúshti magnıtterden tebiledi.
M: Oqýshylar, biz saıahatymyzdy zaýyttarǵa barýmen jalǵastyramyz, biraq biz adastyq, oqýshylar endi qaıttik?
O: Apaı, zavod qaı jaqta dep edińiz?
M: Soltústik jaqta
O: Sasatyn túgi joq, mende kompas bar, ońaı tabýǵa bolady
M: Iá, biraq ony qalaı paıdalanamyz?
O: Jer alyp magnıt. Onyń ońtústik jáne soltústik polústeri bolady. Onyń ońtústik polúsi soltústik geografıalyq endikpen, soltústik polúsi jerdiń ońtústik geografıalyq endigimen sáıkes keledi. Kompastyń tilshesi jerdiń magnıt órisi áserine sezimtal bolǵandyqtan, ol únemi soltústik polústi kórsetip turady. Mine, soltústik jaq, kettik!
M. Jaraısyń, kompas bolmaǵanda adasatyn edik
O: Apaı, kesh batyp barady, qaı jerge aıaldaımyz?
M: Kún jyly, tez kúrkemizdi tigip, tamaqtanaıyq, demalyp, tańerteń jolǵa shyǵamyz
O: Onda men balaýyz shamyn jaǵaıyn, elektr jaryǵy joq qoı.
Jaǵylǵan sham jalynyna eki jaǵyna taýyp alǵan magnıtti taqaǵanda, sham jalynynyń formasy ózgeredi.
Muny kórgen muǵalim: Jańa ǵana túzý janyp turǵan sham jalynynyń formasy ózgerýiniń sebebi nede?
O: Apaı, kúshti magnıttik áserge sezimtaldyǵyn kórsetip tur
M: Barǵansha jol qysqarsyn, myna sýret neni bildiredi, qoldyń ústine nege shegeler belgili bir retpen ornalasqan?
O: Ol elektromagnıt óristerine qoıylǵan qol arqyly magnıt kúshteri ótip jatyr, al shegeler magnıttiń kúsh syzyqtarynyń syzbasyn kórsetedi. Al qoldyń ózi magnıt kúshin múlde sezbeıdi.
M: Sen taýyp alǵan magnıt pen myna elektromagnıt arasynda aıyrmashylyq bar ma?
O: Men taýyp alǵan magnıt tabıǵı magnıt jáne turaqty magnıt degen túri de bar. Al myna elektromagnıt ózderin oraǵan elektr togymen magnıttelgen temir massasy.
Slaıd arqyly júk poıyzdaryna tıelgen temir bóshkeler kórsetiledi.
M: Oqýshylar ana ketip bara jatqan bóshkeler, tonnalaǵan temir shegeler, vagondar bir jerden ekinshi jerge qalaı tasymaldanady?
O: Mundaı úlken massalardy ustap turý, bir orynnan ekinshi orynǵa jyljytý elektromagnıttik kótergish krandar arqyly júzege asyrylady. Oramdaryna elektr togyn jibergende ol magnıttelip, bóshkege tıelgen shegelerdi, temir kesekterin bir jerden ekinshi jerge tasymaldaıdy. Tipti 1 vagondy da kóteretin qýaty óte kúshti elektromagnıtter de bar.
O: Bul ǵajap eken!
M: Ǵajaby ǵajap qoı, biraq kenet elektr togy bolmaı qalsa she, adamdar ólip qalmaı ma?
O: Osyndaı apat jaǵdaıy bolǵan. Sonan keıin osyndaı qaýipti jaǵdaılardy boldyrmaý jáne elektr energıasyn únemdeý maqsatynda elektromagnıtterge erekshe tetikter ornatylady. Tasylatyn zattardy magnıt kótergennen keıin elektromagnıttiń búıir jaǵynan myqty bolat qapsyrmalar tómen túsirilip, tyǵyz etip jabylady. Bular júkterdi ózderi ustap turady, al júkterdi tasý kezinde tok berý toqtalady.
M: Iá, bul qazirgi tehnıkanyń damyǵandyǵynyń aıǵaǵy. Qatty qyzdyrylǵan temir bolvankalardy da tası alady ma?
O: Joq, bul belgili bir temperatýrada ǵana bolýy múmkin. Qyzǵan metal magnıttelmeıdi. 8000 qa deıin qyzdyrylǵan magnıt óziniń magnıttik qasıetin joǵaltady.
M: Jaraısyń, muny bárimizdiń bilgenimiz jón.
O: Apaı, sıqyrshylar sıqyr kórsetedi dep jazypty, sonda baralyq!
M: Barsaq ,baralyq.
Slaıd arqyly jerdegi temir jáshikti kótergen, sonan soń sol jáshikti kótere almaǵan balýan sýreti kórsetiledi. Oqýshylar sıqyrdy kórip shyqqan syńaı tanytady.
M: Balalar, shynymen de sıqyrshynyń sıqyry kúshti eken, úlken temir jáshikti kóterip turǵan balýannyń kúshin alyp qoıdy emes pe? Áp-sátte –aq kóterip turǵan jáshigin kótere almaı qaldy ǵoı?
O: Oı, apaı, sıqyrshynyń bilimi kúshti de, bilimi joq nadandardy aldap soqty. Jáshiktiń temir túbi kúshti elektromagnıt polúsi bolyp tabylatyn tyǵyryq ústine qoıylǵan. Tok joq kezde jáshikti kóterý qıyn emes, biraq oramyna tok jibergen elektromagnıt magnıttelip, olar bir birine tartylady.
M: Jaraısyń!
O. Apaı anada biz kómektesip ekken zyǵyr, jońyshqa alqabyn kóre ketelik?
M: Kórsek kóreıik, júrińder, kettik!
O: Keremet bolyp ósip keledi eken! Jaqsy sýǵarylypty da.
M: Biraq aramshópter qaptap ketipti ǵoı, munan qalaı qutylamyz, julamyz ba?
O: Apaı, alqap óte úlken ǵoı, sondyqtıan qolmen julǵannan kóp ýaqyt ketedi. Ony aýylsharýashylyǵy mamandarynyń ózderi birer mınýtta-aq tazalap tastaıdy.
M: Qalaısha?
O: Zyǵyr, jońyshqanyń tuqymdary jyltyr, al aramshópterdiń tuqymdary túkti bolyp keledi. Shóp arasyna usaq temir úgindilerin sepse, jyltyr tuqymǵa jabyspaı, aramshóp tuqymdaryna jabysady. Sosyn ony arnaıy elektromagnıtter kómegimen tartyp alady.
M: Óte durys, jaraısyń! Bul elektromagnıtterdi, ındýksıalyq toktardy basqa qaıda paıdalanýǵa bolady?
O: Energıanyń túrlerin elektr energıasyna aınaldyratyn generatorlar, transformatorlar men dvıgatelderdiń jumysy osy elektromagnıttik ındýksıa qubylysyna negizdelgen. Avtokólikter de generator óndirgen ındýksıalyq tokpen jumys jasaıdy. Akýmýlátor batareıalarynan generator oramdaryna tok berilip, odan úlken mólsherde ındýksıalyq tok alynady.
O: Dene shynyqtyrýda aýyr atletter elektromagnıtter arqyly jattyǵady. Joǵaryǵa ilingen elektromagnıt pen qolyna ustaǵan ótek arasyndaǵy tartylysty jeńýge tyrysady. Tartylys kúshin tokqa baılanysty trenerler rettep otyrady.
M: Myna turaqty magnıttiń ushtaryna jabysqan kilt nege onyń ortasyna jabyspaıdy?
O: Onyń eki ushy magnıttiń polústeri dep atalady, al magnıt polústerinde magnıttik kúsh kúshti de,polústen alystaǵan saıyn onyń áseri álsireıdi.
M: Jaraısyńdar, oqýshylar! Sender elektromagnıttik óris jáne magnıt órisi taraýlary boıynsha biraz bilim alǵandaryńdy kórip turmyn. Aldaǵy ýaqytta munymen toqtap qalmaı, bilimderińdi shyńdaı túsýleriń kerek. Búgingi saıahatymyz osymen aıaqtaldy. Senderge kóp-kóp rahmet!
Ádil-qazylar alqasy qaı top jeńimpaz ekendigin anyqtap, muǵalim jekelegen oqýshylardy baǵalaıdy.
Sabaqty qorytyndylaý.
Úıge tapsyrma berý.
You Might Also Like
