InfoHub Logo

Qazirgi tańda elimizde bilim berýdiń jańa júıesi jasalyp, álemdik bilim berý deńgeıine jetýge jumys jasalynýda. Búgingi memleket aldyndaǵy basty mindet bilim berý júıesin jańartý bolyp otyr. Al bul mindet, eń aldymen, mekteptegi oqytý salasyna tikeleı qatysty ári mańyzdy. Sondyqtan da, búgingi mektep oqýshylary bolashaqta básekege qabiletti, óz jolynda kezdesken qıynshylyqtardy jeńýge, óz máselelerin ózderi sheshýge, sanaly sheshim qabyldaı alýǵa, alǵan sapaly bilimimen memleket jolynda eńbek sińirýge daıyn bolýy kerek.
Ǵylymnyń qaı salasyn alsaq ta, teorıalyq jáne qoldanbaly tájirıbelik mánde bolady dep eseptesek, fızıka sabaǵynda oqýshylardyń tanymdyq qyzyǵýshylyǵyn qalyptastyrý ári teorıalyq, ári qoldanbaly júıesin birige qarastyrý ózekti máselelerdiń biri ekendigin de eskergenimiz abzal. Óıtkeni, ıgerilýge tıisti uǵym, túsindirilý qajet bilim, aıtylmaq bolǵan oı-túsinik oqýshyǵa áser etetindeı bolsa, ol tıisti deńgeıde oqýshy kóńiline qonymdy bolady, tereńirek oılandyrady, este uzaq saqtalady.

Sonymen qatar, áser sanaǵa erekshe yqpal etedi. Áserdiń nátıjesi tulǵany áreketke ıtermeleıdi. Oqý áreketi oqýshylardyń negizgi is-áreketi bolyp tabylǵandyqtan, ol óte kúrdeli qubylys. Oqý áreketinde oqý mindetteri sheshilip, maqsatkerlik, motıv, tanymdyq proses aqparatty qabyldaýdan bastap, kúrdeli shyǵarmashylyq prosestiń qalyptasýymen aıaqtalatyn túrli sezimdik kórinistermen jáne t.b. sıpattalady. Ekinshi, jaǵynan tanymdyq túsinikti qalyptastyrady. Úshinshiden, tanymdy júzege asyryp, ony ómirde qoldana bilýge jol ashady.
Bul úrdiske pedagogıkalyq turǵydan qarasaq, alǵa qoıylǵan maqsatqa jetýdegi mazmun, ony júzege asyrýdyń formalary men ádisteri jáne tıisti nátıjege jetýdegi oqýshy múmkindigi birlikte sheshilýge tıisti. Osyǵan oraı, bul ǵylymı zertteý júıesinde ustanǵan ádisnamalyq, tásildik baǵdarǵa ýaqyt máresinen, mezgil deńgeıinen qaraýdy basty maqsat bolyp tabylady.

HHİ ǵasyrdaǵy bilim berýdiń júıelik salasyndaǵy basty ustanym – sapaly túrde iske kirisip, tıimdi árekettený, qundylyqtardy tutyna otyryp nátıjeli tabysqa jetý bolatyn. Bul qaǵıdany ustana bilgen tulǵa sózsiz tabysqa jetedi, kózdegen maqsaty oryndalady. Oqýshylardyń tabysty oqý áreketiniń mazmuny onyń negizgi maqsaty men nátıjesi bolyp tabylady jáne oǵan mynalar jatady:
Ǵylymı bilimdi túsiný jáne praktıkalyq mindetterdi sheshýge baǵyttalǵan oılaýdyń jalpy amal-tásilderin meńgerý;

Ǵylymı bilimdi jáne daǵdylardy meńgerýi

Al, maqsat – oqýshynyń oqý is-áreketine kiretin jekelegen áreketterdi oryndaýdaǵy baǵyttylyǵy. Sol sebepti, keıde maqsatty oqý áreketiniń aralyq nátıjesi dep te ataıdy.

Sońǵy jyldarǵa deıin burynnan qoldanylyp kelgen eski ádistermen shekteldik, odan qazirde de sol dástúrli ádister qoldanysta. Ol dástúrli ádis boıynsha basty qaǵıda – muǵalim «túsindiredi», al oqýshy «tyńdaıdy» jáne qaıtalap aıtyp beredi. Shyndyǵynda, ustazdyń aıtqanyn, kórsetkenin, bergen teorıalyq túsiniktemelerin oqýshy estip, uǵyndy, bildi degen kúnniń ózinde de oqýshynyń bári birdeı tıisti dárejede bilimdi meńgerip, óz betinshe esep shyǵarý sekildi áreketterge kóshe almaıdy. Áreketter oryndalý nemese iske asý barysynda negizgi úsh qyzmetti: baǵdarlaý, oryndaý, baqylaý – túzetý qyzmetterin atqarady.

Osyndaı dástúrli ádisterdiń nátıjesinen oqýshylar jattampazdyqqa beıim bolyp qalyptasyp qalady. Beıimdeýshilik sheńberinen shyǵa almaıdy. Osydan baryp, ózindik bilim-tanymy nashar, túsinigi taıaz bilimdiler kóbeıedi. Al óte qabiletti, bilim alýǵa beıim, jaqsy oqıdy degen sanaýly oqýshylar ǵana salystyrmaly túrde aıtqanda talap deńgeıinde úlgeredi de, qalǵan kópshilik oqýshy tanym deńgeıi álsiz, bilim dárejesi tómen, qyzyǵýshylyǵy nashar úlgermeýshiler qataryn kóbeıte túsedi. Munyń kórinisin kez kelgen orta mektepten baıqaýǵa bolady. Onyń ishinde fızıka sabaǵyn ótý barysynda kóptep kezdestiremiz. Sebebi, fızıka sabaǵy kúrdeli ǵylym salasy, sonymen qatar bir taqyrypty ótýge ýaqyttyń tapshylyǵy bolyp tabylady. Bul olqylyqty joıýǵa yqpal etetin jáne oǵan qozǵaý salatyn áserli joldyń biri fızıka sabaǵynda tanymdyq qyzyǵýshylyqty qalyptastyrý arqyly oqytýdyń tehnologıasyn jetildirýmen baılanysty. Óıtkeni, belgili mazmundy durys uǵynyp, túsiný – sózdiń mánin, termın nemese anyqtamanyń syn-sıpatyn naqty tanı bilýge táýeldi. Shyndyǵynda, oqýshynyń bilýge degen qyzyǵýshylyǵy ǵana olardyń belsendiligin, ózdiginen izdenýge degen yntasyn demeıtin yqpaldy kúsh bolyp tabylady.

Áreketterdi qalyptastyrýǵa qajetti eń mańyzdy bólik – ynta bolyp eseptelinedi. Sebebi, oqýshynyń yntasy bolmasa, onda árekettiń oryndalýynyń jáne ony qalyptastyrý nátıjesiniń joǵarǵy deńgeıde bolmaıtyny sózsiz. Bilim – tabysqa jetýdiń, ıaǵnı, nátıje alýdyń kilti. Tulǵanyń shyn máninde ynta-yqylasy ǵana bilim men ádis-tásildi boıǵa darytyp, oıǵa qondyra alady.

Sondyqtan, ynta – kez kelgen bilimniń basty negizi deýimizge bolady. Stýdentterdiń oqýǵa degen yntasyn, kóbinese, olardyń problemalyq jaǵdaı týdyratyn suraqtar, tapsyrmalar, qyzyqtyratyn programmalar jáne t.b. ádisterdi paıdalanýǵa bolady.

Bilim berý jáne oqytý teorıasynyń ádisnamalyq negizi – tanym teorıasy, oqýshy tulǵasyn jan-jaqty jáne úılesimdi qalyptastyrý týraly ilim bolyp tabylady. Bul teorıa bilim berý jáne oqytýdy arnaıy uıymdastyrylatyn is-áreket retinde qarastyrady. Bilim berý jáne oqytý teorıasynyń oqýshylardy oqytý máselesindegi talaptarynyń biri – tanymdyq belsendilik pen tanymdyq qyzyǵýshylyq. Bul talaptyń oryndalýy oqýshylardyń oqý materıalyn túsinýge, ótkendi jańamen baılanystyrýǵa, negizgi men qosymshasyn anyqtaýǵa, alǵan bilimderin tájirıbede paıdalanýǵa, óz pikirlerinde olarǵa súıenýge umtylysynan kórinedi. Bilimdi sanaly meńgerý óz betimen jańa bilim alýǵa múmkindi beretin aqyl-oı eńbeginiń ózindik tásilderin ıgermeıinshe iske aspaıdy. Oqýshylardyń tanymdyq is-áreketiniń kózdeıtin múddesi – bilimniń qoǵamdyq mánin uǵyný, qoǵamǵa qyzmet etý qarqynyn údetý qajettigi negizinde damıdy. Belsendiliktiń eń joǵarǵy kórinisi oqýshylardyń alǵan bilimderin, tájirıbede nátıjeli paıdalana bilýi bolyp tabylady. Oqýshy aqparatty, is-áreket tásilderi men baǵalaý ólshemderin qamtıtyn qoǵamdyq jáne jeke adam ıgergen ujymdyq tájirıbe taǵylymdary jóninde oqýshynyń beretin bilimmen shektelip qana qoımaı, ony ári qaraı óz betinshe belsendi, tanymdyq is-áreketti nátıjesinde ıgerýi tıis. Osydan kelip, oqytý barysynda oqýshynyń is-áreketinde tanymdyq belsendilikti qalyptastyrý talaby týyndaıdy.

Oqýshylar ómirinde qyzyǵýshylyqtyń ár túrli kórinis tabady. Óskeleń urpaq úshin tanymdyq qyzyǵýshylyqtyń qaı túrinde bolmasyn tanymdyq komponent bar. Áıtse de, tanymdyq dep qyzyǵýshylyqtyń erekshe túrin – oqýǵa, ǵylymǵa, bilimdi jınaqtaýǵa qyzyǵýshylyqty aıtady. Ol adamnyń ár nársege áýestenýinen baıqalady. Bolmystyń qandaı da bir salasyn tereń meńgerý úshin, oǵan tanymdyq qyzyǵýshylyqty kórsetý qajet.

Tanymdyq qyzyǵýshylyq tulǵany qozǵaýshy kúsh ekenin esten shyǵarmaǵan jón. Fızıka sabaǵynda tanymdyq qyzyǵýshylyqty qalyptastyrý óz aldyna bólek jatqan másele emes, onyń ádistemelik joly basqa ǵylymdarmen birige sheshiledi.

Fılosofıalyq turǵydan kelgende ádisteme – teorıalyq jáne tájirıbelik is-áreketti qurý men uıymdastyrýdyń tásilderi, prınsıptik júıesi bolýymen qatar tanym men uǵymnyń ǵylymı ádisteri týraly ilim. Pedagogıkalyq zertteýdiń ádistemesi ǵylymı tanymdyq is-áreketterdiń tásilderin, formasyn, onyń qurylymdyq prınsıpterin birige qarastyrady.

Pedagogıkalyq ǵylymı-zertteý ádistemesiniń prınsıpteri fılosofıalyq tanym teorıasynan bastaý alatyn jáne onymen tamyrlastyǵy tulǵaǵa beriletin bilim, tárbıe, oqytý jáne damý máselesin bir-birinen bólmeı tutastyqta qarastyrady. Sondyqtan da, tulǵanyń mádenıettanýy men áleýmettený barysyndaǵy tanymdyq qyzyǵýshylyǵy salasyndaǵy aksıologıalyq qundylyqtardy meńgerý tehnologıasy, shyǵarmashylyq joldardy jetildirýdegi adamı damý men ózindik «Menniń» órkendeýindegi tutastyqqa búginde erekshe nazar aýdarylyp otyrǵan antropologıalyq, etnopedagogıkalyq tanymdarmen birlikte qaraý ýaqyt talabynan týyp otyrǵan zańdylyq. Ásirese, fızıka ishindegi geometrıalyq optıka oqytý barysynda atqarylatyn is-áreket arqyly oqýshylardyń ózindik izdenisin, qyzyǵýshylyǵyn qoldaý – tabysqa jetýdiń kilti.

Oqýshynyń bilim alý salasyndaǵy is-áreket tanymdyq qyzyǵýshylyǵynyń bilim alý salasyndaǵy is-áreket tanymdyq qyzyǵýshylyǵynyń órkendeýi tulǵanyń kózqarasyn qalyptastyryp, ýaqyt deńgeıine úılesimdi tabystarǵa jetýine jol ashatyndyǵy belgili. Al munyń nátıjesi olardyń  erteńgi eńbekqor, qoǵamdy órkendetetin tulǵa bolýyna yqpal etedi.

Sonda, tanymdyq qyzyǵýshylyq tulǵanyń is-áreketi men kózqarasyndaǵy sanalylyqty jetildiretin qozǵaýshy kúsh dep tanyǵan jón. Osy oraıda tulǵanyń ózin-ózi jańalyqqa qaraı ózgerýge baǵyttaýdaǵy ǵylymı ádisterdiń tanymdyq joldary arqyly geometrıalyq optıkany oqytýǵa qyzyqtyrý turǵysynan qarastyramyz.

Áleýmettanýshylar adam bıologıalyq tirshilik ıesi bolyp týǵanymen belgili bir ortada jetilip, sol ortanyń zańdylyqtaryna baılanysty áleýmettenedi deıdi. Adam neǵurlym ortamen qarym-qatynas jasaǵan saıyn, onyń bıologıalyq negiziniń keı jaqtary ózgeriske ushyraıdy. Adamnyń ult ókili bolý kórsetkishteri de soǵan baılanysty bolmaq.

Adamnyń áleýmettenýi – ómir boıy úzdiksiz júrip otyratyn proses. Áleýmettený deńgeıi eńbekke deıin, eńbek etý qarsańynda jáne eńbekten bosaý ýaqyty tárizdi úsh kezeńniń barysynda qalyptasady. Bul úsh kezeńniń qaısysynda bolmasyn adamnyń tanymdyq, emosıonaldyq jáne eriktik komponentteri damıdy. Adam áleýmettený barysynda belgili rólder atqarady. Áleýmettený prosesiniń mazmuny jalpy qoǵamdyq, ujymdyq, halyqtyq jáne ulttyq mazmunǵa ıe bolady. Sebebi, bul qoǵamdyq kategorıalar óziniń bolmys-tirshiligine, ádet-ǵurpyna baılanysty ózindik talaptaryn, júris-turys normalaryn adam boıyna damytýǵa talpynady. Sóıtip, tárbıe jáne oqytý jeke adamnyń áleýmettený negizi bola alady. Sol sebepti, belgili ortada jeke adamnyń júris-turysynyń belsendiligi osy jaǵdaılardyń áser etýine baılanysty bolady. Jeke adamnyń qalyptasýyna áser etetin faktorlar degenimiz – adamnyń áleýmettený prosesine sebepshi bolatyn jaǵdaılar. Pedagog A.V.Mýdrık ony negizgi úsh topqa bóledi:

Makrofaktorlar (kosmos, planeta, dúnıe, memleket, qoǵam) – jer sharynyń qaı jerindegi bolmasyn adamdarǵa áser etetin faktorlar;
Mezafaktorlar – ulttyq belgilerge baılanysty áser etetin faktorlar (aımaq, aýyl, qala, kıno, teledıdar, oıyndar, t.b.);
Mıkrofaktorlar – adamǵa tikeleı áser etetin faktorlar (otbas, qurby-qurdas, mıkroáleýmettik orta, oqý orny, jumys orny, t.b.).
«Tulǵa» - erteden kele jatqan uǵym. Tulǵa – derbes áreket etetin sýbekt, adamnyń qoǵamdyq ómiriniń dara nysanasy. Ol áleýmettik tirshilik etý ádisi jaǵynan dara bolady, onyń máni ındıvıdtiń ózindik ereksheliginde, onyń ózindik dúnıesi erekshe ómir jolyn belgileıdi.
Tulǵa – áleýmettik qatynastar men sanaly is-áreketti júzege asyrýshy, naqty qoǵam múshesi, ózin basqalardan ajyrata biletin, óziniń kim ekenin túsinetin, esi kirgen eresek kisi degen sıpattamaǵa laıyq dep esepteıdi akademık T.Tájibaev.

A.N.Leontev tulǵany qoǵamdaǵy adamnyń damý dárejesine baılanysty onyń psıhıkasynda bolatyn jańa sapa ekendigin aıtady.
Tulǵa – óziniń ustanymy, ómirge degen óz kózqarasy, sanaly eńbek nátıjesinde qalyptasqan dúnıetanymy bar adam. Mundaı adam óz ortasynan oq boıy ozyq turady. Onyń ózindik oılaýy, sezimderi, erik-jigeri, jınaqtylyq pen ishki qumarlyǵy joǵary bolady. Tulǵanyń tereńdigi onyń basqa adamdarmen, ortamen baılanysynyń tereńdigin qamtamasyz etedi. Sonymen, tulǵa – jaı ǵana adam emes, daralyq sapalary, nyshandary, qabiletteri damyǵan, izdengish, oılap tabý úshin belsendi izdenýshi adam. S.L.Rýbınshteın tek uzaq ýaqytqa sozylǵan ózin-ózi damytý arqyly qalyptasqan jeke adam ǵana osylaısha atalýǵa quqyq alatyndyǵyn atap ótedi.

Tulǵa – belgili bir qoǵamnyń múshesi, ol qandaı bolmasyn bir ispen aınalysady, onyń azdy-kópti tájirıbesi, bilimi, ózine tán ózgeshelikteri bolady. Osy aıtylǵandardyń jıyntyǵy ony «jeke tulǵa» etedi. Jeke tulǵa – tarıhı-áleýmettik jaǵdaılardyń jemisi. Ol áleýmettik ortada ǵana qalyptasady. Jeke tulǵanyń psıhıkalyq qasıetteriniń qalyptasýynda oqý-tárbıe prosesi sheshýshi rol atqarady. Al, jeke tulǵanyń psıhıkalyq damýy – onyń is-áreketi men minez-qulqyndaǵy sanalyǵynyń ósip jetilýi.

Osyǵan oraı, fızıka pániniń geometrıalyq optıka bólimin oqytýda oqýshylardyń tanymdyq qyzyǵýshylyq týdyrý arqyly tanymdyq qabiletterin qalyptastyrý muǵalimniń qolynda.

Árbir muǵalim oqýshylarynyń óz pánin jaqsy oqyp, sabaǵynda asqan qyzyǵýshylyqpen shuǵyldanǵanyn qalaıdy. Keıde muǵalimder de, ata-analar da: «oqyǵysy kelmeıdi», «oqýǵa arnalmaǵan adam», «oqıyn degen nıeti joq, áıtpese jaqsy oqyr edi» dep oılaıdy. Degenmen, oqýshylardyń bilimge degen qyzyǵýshylyǵy oıdaǵydaı qalyptaspaǵandyǵyn jıi baıqaýǵa bolady.

Bul sózderdiń astarynda úlken másele bar, ol oqýshylardyń pánderge degen qyzyǵýshylyǵynyń joqtyǵy. Ásirese, fızıka pánine degen qyzyǵýshylyqtary kóptep baıqala bermeıdi. Fızıka – ǵylymı salaǵa jatatyn bolǵandyqtan, sáıkesinshe bilim sapasy da tómendeıdi.
Osyndaı máselelerdiń aldyn-alýdyń mańyzdy joldarynyń biri – fızıka sabaǵyn oqytý barysynda oqýshylardyń tanymdyq qyzyǵýshylyqtaryn týdyra otyryp tanymdyq qabiletterin qalyptastyrý bolyp tabylady. Osyǵan oraı, eń aldymen, «tanym», «tanymdyq qyzyǵýshylyq», «tanymdyq qabilettilik» uǵymdaryna túsinik beremiz.

Fılosofıalyq sózdikte: «Tanym – is-áreketiniń adam maqsattary umtylystarynyń negizi bolatyn bilimin qalyptastyrýshy, shyǵarmashylyq qyzmetiniń qoǵamdyq-tarıhı prosesi. Oı eńbegi men dene eńbegi barysynda qarama-qarsylyq bar jerde, shyǵarmashylyq, jańalyq ashýshy jáne týdyrýshy is-áreket oryndaýshylyq pen jattandylyqqa áleýmettik turǵydan qarama-qarsy qoıylǵan jerde, tanym, kóbinese rýhanı óndiristiń túrli salalaryndaǵy kásibı mamandardyń erekshe fýnksıasy retinde kórinedi – degen anyqtama berilgen.

Tanym – fılosofıalyq uǵym, ol aınaladaǵy materıaldyq shyndyqty adam sanasynda beınelenýi. Qorshaǵan dúnıe obektıvti túrde ómir súretin bolǵandyqtan, onyń zattary men qubylystary sanada beınelenedi. Kórý, seziný, túısiný arqyly sezim múshelerimizge materıaldyq zattar áser etedi de, biz olardy qabyldaımyz. Qabyldanǵan dúnıeni tanyp bilemiz. Sezim arqyly tanyǵan dúnıeni ǵylymı bilimmen baılanystyrǵanda ǵana bilim qalyptasady. Qabyldaý barysynda syrtqy sezimder men ishki sezimder birige otyryp, tanymdy naqtylaı túsedi.

Adam balasy tanym arqyly bilmeýden bilýge kóship otyrady. Ol zatty, qubylysty tanyǵannan keıin, endi tanys emesterin bilýge umtylady, izdenedi. Sóıtip, tolyq emes, jetilmegen bilim, tolyq bilimge qaraı damıdy.

Taný úshin adam dúnıege belsendi áser etedi, oǵan yqpal jasap, ózgertedi, ekinshi qat óndiredi, sonyń nátıjesinde ózi de ózgeredi. Shynymen de, oqý tanymy – oqytý úrdisiniń mańyzdy sıpattamasynyń bir bóligi bolyp tabylady. Eger oqytýdy psıhologıalyq turǵydan qarastyrsaq, ıaǵnı, negizinen oqýshynyń materıaldy qalaı meńgerip, ıgerýine kóńil bólsek, ol basty mándi qatynas bolyp sanalady. Biraq, oqytýdy áleýmettik tájirıbeni beretin maqsatty áreket jaǵynan qarastyrsaq, onda bul qyzmetke basty jáne erekshelik retinde: eki áreket arasyndaǵy qatynas – oqý jáne oqytý bolyp bólinedi. Oqytý – oqytatyn adamnyń qyzmeti, al oqý – oqıtyn adamnyń qyzmeti.
Tanym oqýdan tys ta iske asýy múmkin, al ózara baılanysqan oqytý men oqý áreketi tek oqytý úrdisinde ǵana bolady. Olar birigip, barlyq dıdaktıkalyq qatynas júıesin, ásirese tanymdyq júıeni anyqtap, uıymdastyrady. Osylaısha, dıdaktıka páni sıpattalady. Oqytý qubylysyn zertteý kezinde, shyndyǵynda úsh obekt arasyndaǵy, muǵalim, oqýshy jáne oqý materıaly arasyndaǵy táýeldilikti esepteý kerek.

Qoryta kelgende, tanym arqyly zattar men qubylystardyń basty belgileri, uqsastyqtary men aıyrmashylyqtary jaıyndaǵy beıneli qabyldaý nátıjesinde uǵym týady. Sonymen qatar, tanym – praktıkalyq qyzmet barysynda iske asady.

Sadý Jazıra Daýletqyzy
Almaty qalasy Abaı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń 2 kýrs magıstranty

---