InfoHub Logo

Byltyr kúzde oraıy kelip baıyrǵy dosym mıster Sherlok Holmsqa kire shyqqam. Úıinde mosqal tartqan, shamadan tys tolyq, jalyndaı tútegen jıren shashty bir jentlmen otyr eken. İshke kirgim kelgenimen ekeýara áńgimeniń qyzyp jatqanyn kórip irkilip, qaıtyp ketpek boldym. Alaıda Holms meni bólmege súıregendeı bop kirgizip, sońymnan esikti jaýyp aldy.

— İzdegenge suraǵan degendeı, naǵyz kerek kezde keldińiz, qadirmendi Vatson, - dedi ol jaıdarylana ezý tartyp.

— Sizge bóget jasaǵym kelmegen. Shuǵyl sharýamen aınalysyp jatqandaı kórinip edińiz maǵan.

— Shuǵyl ekeni ras. Tipti aıtary joq.

— Basqa bólmege baryp tosa tursam qaıtedi?

— Jo-joq... Mıster Ýılson, - dedi ol jýanǵa qaraı burylyp, - myna jentlmen sátti aıaqtaldy - aý degen izdenisterimniń bárinde de maǵan talaı ret dostyq kómek kórsetken. Myna bizdiń isimizge de paıdasy tıerine esh kúmánim joq.

Oryndyǵynan kóterile túsken jýantyq maǵan qarap basyn ızedi, maı basyp jyltyrap qalǵan kózi tula boıymdy timiskileı sholyp shyqty.

— Myna jerge, dıvanǵa jaıǵasyńyz, - dedi Holms.

Ózi kresloǵa otyra ketti de, oıǵa shomǵan kezdegi ádetimen

eki qolynyń saýsaq ushtaryn bir-birine túıistirdi.

— Qadirmendi Vatson, - dedi ol, - ádetten tys, shetin nárse ataýlynyń, birsaryndy tirshiligimizdiń shyrqyn buzatyn nárse ataýlynyń bárine aıryqsha beıil beretinimdi sóket kórmeıtinińiz maǵan bek jaqsy málim. Alabóten oqıǵalarǵa degen aıryqsha qushtarlyǵyńyz bolmasa bastan keshken keıbir jaılarymdy sonshalyqty yntyzarlyqpen qaǵaz betine túsirmes te edińiz... Deı turǵanmen, aq adal shynymdy aıtsam, keı áńgimelerińizdiń is-áreketimdi azdy-kem boıamalap jiberetini de bar.

— Bastan keshken oqıǵalaryńyz ózime qashanda keremetteı qyzyq kórinetini ótirik emes, -dep qarsylyq bildirdim men.

— Osy jýyrda ǵana, mıss Sazerlend bizge jeńil-jelpi jumbaǵyn usynar aldynda, ózińizge kúndelikti ómirde oryn alyp jatatyn elden erek, oǵash ta óreskel jaılardy qandaı ushqyr qıaldyń da oılap taba almaıtynyn aıtqanym esimde.

— Sol aranyń ózinde-aq pikirińizdiń durystyǵyna shák keltirgim keletinin aıtyp jaýap qaıtarǵam.

— Solaı bola turǵanymen, dáriger, pikirimniń durystyǵyn moıyndaýyńyzǵa týra keledi, óıtpegen jaǵdaıda adam aıtsa nanǵysyz alýan-alýan faktini aldyńyzǵa shash etekten keltirip jaıyp salam da, sizdi ózimmen kelisýge májbúr etem. Basqasyn bylaı qoıǵanda, jańa ǵana ózime mıster Djabez Ýılson aıtyp bergen oqıǵany alaıyq. Shynym sol, mundaı tańǵalarlyq hıkaıany ómiri estip kórmeppin. Esińizde me, usaq qylmystar, sonyń ishinde tipti zań buzýshylyq oryn alǵan - talmaǵanyna kúmán keltirýge bolatyndary da, asa iri qylmystardan góri áldeqaıda ıistiń, aqylǵa syımaıtyndaı alabóten bop shyǵatyny jaıynda aıtqanmyn. Al myna hıkaıada qylmys dep tanyrlyq jaılardyń bar-joǵyn ázirshe aıta almaımyn, biraq oqıǵa barysy kóńil aýdarýǵa turarlyq. Mıster Ýılson, raqym etip, áńgimeńizdi qaıtalap berińizshi. Muny sizden, dosym, dáriger Vatson, áńgimeńizdiń bas jaǵyn estýi úshin ǵana emes, sonymen birge ózimniń de mán-jaıǵa múmkindiginshe molyraq qanyǵýym úshin ótinip otyrmyn. ádette, bireýler maǵan áldenendeı bir oqıǵa jaıynda Baıandaı bastasa boldy-aq, qaperime osyǵan uqsas myńdaǵan basqa oqıǵanyń orala ketetini bar, biraq búl joly buǵan uqsas eshteńe estip kórmegenimdi moıyndaýǵa májbúr bop otyrmyn.

Jýantyq klıent áldeqandaı bolyp keýdesin kóterip qoıdy, paltosynyń qoıyn qaltasynan lastanyp, myj-myjy shyqqan gazetti alyp aldyna jaıdy. Ol moınyn sozyp, habarlandyrý jarıalanǵan baǵanalardy kózben sholyp jatqan kezde men de ony qas qaqpaı qadaǵalap, Sherlok Holmsqa uqsap, onyń kim ekenin kıgen kıimi men túr - keskinine qarap bilip almaqqa tyrysýmen boldym.

Ókinishke qaraı, meniń baıqastaýym eshqandaı nátıje bermedi deýge bolady. Kelimsegimizdiń qatardaǵy qarabaıyr dúken ıesi, toqmeıil, marǵaý, topas bireý ekeni o degennen ańǵarylatyn. Qolpyldaǵan keń, shatyrash bederli súr shalbar kıipti, kirleńkiregen qara súrtýginiń ilgegin aǵytyp qoıypty, al qara qońyr jıeginen altyn jalatqan ájeptáýir jýan shynjyr kózge urady, áldebir metaldyń ortasynan tesilgen tórt buryshty kesegi sonyń áshekeı salpynshaǵy retinde salbyrap túr. Tozyǵy jetken sılındri men barqyt jaǵasy jymyrylyp qalǵan ońyp ketken paltosyn janyndaǵy oryndyqqa tastaı salypty. Bir sózben aıtqanda, qansha qadala qaraǵanymmen bul adamnyń boıynan alaýlaǵan jıren shashynan basqa erekshe eshteńe baıqaı almadym. Áıtkenmen, onyń áldenendeı bir jaǵymsyz jaıdyń saldarynan qatty abyrjyp otyrǵanyn ańdaý qıyn emes-ti.

Bul kásibim Sherlok Holmstyń bárin baıqap qoıatyn nazarynan qalys qala almady, ol maǵan kúle qarap basyn ızedi.

— Árıne, qonaǵymyzdyń, - dedi ol, - kezinde qara jumysta bolǵany, murynǵa nasybaı atatyny, frankmason ekeni, Qytaıda bolyp qaıtqany jáne sońǵy aılarda qaǵaz jazýmen kóp shuǵyldanýyna týra kelgeni aıtpaı-aq ańǵarylyp túr ǵoı. Shúbá keltirýge bolmaıtyn osy faktilerden ózge eshteńeni jóndi jobalaı almaı otyrmyn.

Mıster Djabez Ýılson kresloǵa tiktelip otyrdy da, suq saýsaǵyn gazetten aıyrmaǵan kúıi dosyma baǵjıa qarap qaldy.

— Muny qalaı bilip qoıdyńyz, mıster Holms? - dep surady ol - Mysalǵa, meniń qara jumyspen aınalysqanymdy qaıdan bilesiz? Iá, ras aıtasyz, eńbek jolymdy kemede aǵash ustasy bop bastaǵam.

— Muny maǵan qoldaryńyz aıtyp berdi, qurmettim. Oń qolyńyz sol qolyńyzǵa qaraǵanda etjendileý. Jumysty kóbinese osy qolmen istegensiz, sondyqtan onyń bulshyq eti de molyraq.

— Al murynǵa nasybaı atýdy she? Frankmasondyqty she?

— Frankmasondyqqa qatysyńyz baryn ańǵarýdyń esh qıyndyǵy joq, sebebi qoǵamyńyzdyń qatań jarǵysyna qaramastan doǵa men sheńber beınelengen galstýk túıreýishin taǵyp júrsiz.

Ras-aý! Bul tipten esimnen shyǵyp ketipti... Al endi qaǵaz jazýmen kóp shuǵyldanýyma týra keletinin qaıdan bilip qoıdyńyz?

Oń jaq jeńińizdiń jyltyrap turǵany jáne sol jaq jónińizdiń shyntaqqa taıaý jerdegi shuǵasynyń tep-tegis dóń úıkelgeni sony ańǵartpaǵanda neni ańǵartady!

Al Qytaıǵa barǵanymdy she?

Oń bilegińizden kórinip turǵan áne bir balyqtyń Beınesi tek Qytaıda ǵana ınemen tańbalanýy múmkin. Inemen áshekeı tańba jasaý jaıyn men jete zerdelegem, tipti búl taqyrypta jazǵan nárselerim de bar. Balyq qabyrshaǵyn bıazy qyzǵyltym túspen boıaý dástúri tek Qytaıda ǵana tamyr jaıǵan. Saǵatyńyzdyń shynjyr baýyna taǵylǵan qytaı teńgesin kórip, Qytaıda bolǵanyńyzǵa aqı-taqı kóz jetkizdim.

Mıster Djabez Ýılson qarqyldap kúlip jiberdi.

— Áńgime qaıda! - dedi ol - Sizdi jumbaqtyń jaýabyn áldenendeı qupıa syry bar tásil arqyly taba ma desem, ánsheıin - aq nárse eken ǵoı.

— Joramal jasaý ádisterimdi túsindirem dep qatelik jiberdim-aý degen oıǵa kele bastadym, Vatson, - dedi Holms. - "Omne ignotum pro magnifico" degendi bilesiz ǵoı, bulaısha aǵymnan jaryla bersem bolmashy abyroıymnyń aıaq - asty bolatyn túri bar... Qulaqtandyrýdy taptyńyz ba, mıster Ýılson?

— Taptym, - dedi anaý byrtıǵan qyzyl saýsaǵyn gazet baǵanasynyń orta tusyna tirep turǵan kúıi. - Mine, mynaý. Bári osydan bastaldy. Ózińiz oqyp kórińiz, ser.

Men gazetti alyp, mynadaı joldardy oqydym:

JIREN SHASHTYLAR QAÝYMDASTYǴY

Lebanonda, Pensılvanıada (AQSH) ǵumyr keshken marqum Iezekıa Hopkınstiń ósıetin oryndaý maqsatynda Qaýymdastyq músheligine JAŃA VAKANSIA ashyldy. Tapsyrylǵan isti oryndaǵany úshin aptasyna tórt fýnt sterlıń jalaqy usynylady. Bul jumysqa jasy jıyrma birge tolǵan, aqyl-esi bútin, qaperi bekem kez kelgen jıren shashty jaramdy bolýy yqtımal Dúısenbi kúni, saǵat on birde, Qaýymdastyq keńsesine, Flıt-strıt, Pops-kort, 7, Dýnkan Rossqa ózi kelip jolyǵýy qajet.

— Quryp ketkir, muny qalaı túsinýge bolady ózi? - dep daýystap jiberdim ádetten tys qulaqtandyrýdy eki qaıtara oqyp shyqqannan keıin.

Holms dybyssyz máz bola kúlip, kresloda otyrǵan kúıi birtúrli búrise qaldy, al munysy kóńil hoshyn taýyp, jany raqatqa batqandyǵynyń birden-bir aıǵaǵyndaı nárse edi.

— Bul ózi dástúrli habarlandyrýǵa onsha uqsańqyramaıdy, á? Qalaı oılaısyz? - dedi ol -Al endi, mıster Ýılson, basynan bastańyz, bizge ózińiz jaıynda, úıińiz jaıynda jáne búl habarlandyrýdyń ómirińizde qandaı ról atqarǵany jóninde aıtyp berińiz. Al, siz, dáriger, raqym etip, munyń qandaı gazet ekenin jáne qaı kúni shyqqanyn jazyp qoıyńyzshy.

— "Mornıng kronıkl", myń segiz júz toqsanynshy jylǵy jıyrma jetinshi kókek. Dálme-dál eki aı buryn shyqqan.

— Tamasha. Qulaǵymyz sizde, mıster Ýılson.

— Álginde ózińizge aıtqanymdaı, mıster Sherlok Holms, - dedi Djabez Ýılson mańdaıynyń terin súrtip, - Sıtıge jýyq mańdaǵy Kobýrgskverde nesıe beretin shaǵyn kasam bar.

Sharýamnyń buryn da shalqyp turǵany shamaly edi, al sońǵy eki jyldaǵy túsim tek jyrtyq-tesikti jamaýǵa ǵana jaraıtyndaı dárejede boldy. Buryn eki kómekshi ustaıtynmyn, al qazir jalǵyz kómekshim bar; onyń ózine de aılyq tóleý maǵan qıynǵa soǵa bastaǵan, biraq búl istiń uńǵyl-shuńǵylyn zertteýge múmkindik alýdy kózdegen ol jarty aqyǵa jumys isteýge yrzashylyq bildirdi.

Búl elgezek bozbalanyń aty-jóni kim? - dep surady Sherlok Holms.

— Onyń esimi Vınsent Spellıng jáne ol bozbala jasynan áldeqashan asqan jigit. Jasy qanshada ekenin kim bilsin. Áıteýir, odan artyq tyndyrymdy kómekshini izdesem tappasym anyq. Basqa jerde budan eki ese kóp aılyq alaryna kúmánim joq. Biraq maǵan ne kórinipti, girligine razy peıilde júrgen jandy óz múddeme zıan keltirer iske ıtermelep ne sharýam bar?

— Shynynda da, ne sharýańyz bar? Jolyńyz bolǵany kórinip túr: mundaı jumysqa basqalar tóleıtinnen áldeqaıda az aqy alatyn kómekshińiz bar. Bizdiń zamanymyzda mundaı aqpeıil qyzmetshi jıi ushyrasa bermeıdi - aq. Kómekshińiz tańyrqaýǵa turarlyq adam eken, rasyn aıtqanda, tipti qulaqtandyrýdan da góri tańyrqarlyq.

— Alaıda, adalyn aıtýym kerek, onyń da óz kemshilikteri bar! - dep sózin jalǵady mıster Ýılson. - Sýret túsirýge munshalyqty qumar adamdy ómiri kezdestirgen emen. Jumystyń toqtap turǵanyna qaramaı apparatyn shyrtyldatady da júredi, sosyn keýegine kirgen qoıan qusap jer qoımaǵa súńgip ketedi de, plasınkasyn shyǵarýmen shuǵyldanady. Bul onyń eń basty kemshiligi. Al, jalpy alǵanda, ol jaqsy qyzmetshi, oǵan eshqandaı kiná taǵa almaımyn.

— Ol qazir de sizde isteı me?

— Iá, ser. Oǵan qosa shıkili-pisili as ázirleıtin, eden jýatyn on tórt jasar qyz bala bar. Sol ekeýi ǵana, basqa eshkim joq, men ózi áıelim dúnıe salǵan ári bala súımegen adammyn. Úsheýimiz óte qarapaıym turmys keship jatyrmyz, ser. Baspanamyz bar, qaryzymyzdy qaıtaryp turmyz - odan artyq ne kerek bizge? Biraq myna habarlandyrýy túskir shyrqymyzdy buzyp ketti. Sodan beri dálme-dál segiz apta ótti. Keńsege osy gazetti ustaı kirgen Spellıng:

— Qudaıdyń meni jıren shashty ǵyp jaratpaǵany qandaı ókinishti, mıster Ýılson, -degendi aıtty.

— Nege? - dep suradym odan.

— Mine, qarańyzshy, Jıren shashtylar qaýymdastyǵynda jańa vakansıa paıda bopty. Oǵan ıe bolǵan adam ájeptáýir aqsha tappaq. Onda, shamasy, kandıdattardan góri bos oryndar kóp bolsa kerek, ósıetti oryndaýshylar aqshany qaıda jiberýdi bilmeı bas qatyryp jatsa kerek. Eger shashym túsin ózgerte alatyn bolsa, mundaı táýir orynnan tekke aırylyp qalmas edim, - dedi anaý.

— Ol neǵylǵan Jıren shashtylar qaýymdastyǵy? - dep suradym. - Óıtkeni, mıster Holms, men negizi úıkúshik adammyn, klıent izdep áýrege túspeıtindikten, olar maǵan ózderi keledi, keıde aptalar boıy syrtqa attap shyqpaıtyn kezim bolady. Mine, dúnıede ne bolyp, ne qoıyp jatqanynan habarymnyń azdyǵy da sodan, osy sebepti jańalyq ataýlyǵa qýana qulaq túrem...

— Apyraı, Jıren shashtylar qaýymdastyǵy týraly eshqashan eshteńe estimegensiz be? - dep surady Spellıng maǵan kózin bajyraıtyp.

— Eshqashan.

— Munyńyz qyzyq eken, vakansıaǵa ıe bolatyn adamnyń biri ózińiz ǵoı.

— Budan birdeńe túse me eken ózi? - dep suradym.

— Jylyna eki júz fýnt bop qalar, odan arta qoımas, esesine jumysy jarytymsyz, basqa sharýamen aınalysýǵa kedergi keltirmeıdi.

Árıne, buǵan á degennen ańsarym aýa qaldy, óıtkeni aınalysyp júrgen kásibimnen túsetin tabys sońǵy kezde tym azaıyp ketken-di, jyl saıyn basy artyq eki júz fýnt alyp turǵanym artyq etpeıtin.

— Bul Qaýymdastyq jaıynda biletinińizdiń bárin túgel aıtyp berińizshi, - dedim.

— Kórip turǵanyńyzdaı, - dep jaýap qatty Spellıng maǵan qulaqtandyrýdy kórsetip, -Jıren shashtylar qaýymdastyǵynda bos oryn bar kórinedi, egjeı-tegjeıin suraıtyn adres te túr eken myna arada. Bilýimshe, bul Qaýymdastyqtyń negizin Iezekıa Hopkıns esimdi baryp turǵan ápendi amerıkan mıllıoneri qalapty. Ózi de ot jalynyndaı jıren bolǵandyqtan álemdegi jıren shashty ataýlynyń bárin qanatynyń astyna alýǵa tyrysypty. Baqıǵa attanarda artyna qomaqty soma qaldyrypty, endi ósıetin oryndaýshylar sonyń ósim paıyzyna jaınaǵan jıren shashty adamdardy jyly orynǵa jaıǵastyrýǵa tıis kórinedi. Nesin aıtasyz, tóleıtin aqshasy táp-táýir, al isteıtin jumys joqtyń qasy.

— Jıren shashtylar myń-myńdap sanalmaı ma, - dedim men bos orynǵa sonyń bári talap qylsa she?

— Ondaılar anaý aıtqandaı onsha kop te emes. Kórip turǵanyńyzdaı, habarlandyrý londondyqtarǵa, onyń ishinde eresekterge ǵana arnalǵan. Álgi amerıkan Londonda týypty, jastyq shaǵyn osynda ótkizipti, sóıtip týǵan qalasyn jarylqaǵysy kelipti. Onyń ústine, estigen áńgimem ras bolsa, shashy quba jıren nemese qońyrqaı jırenderdiń Jıren shashtylar qaýymdastyǵyna barýy bos áýreshilik bolady eken, - ondaǵylarǵa keregi tek aıshyqty, kóz qarıtyn, ot jalynyndaı jıren shashty adamdar kórinedi. Eger bul usynysty paıdalanyp qalǵyńyz kelse, mıster Ýılson, onda tek Jıren shashtylar qaýymdastyǵy keńsesine aqyryn aıańdap barýyńyz ǵana kerek bolady. Biraq, birneshe júz fýntqa bola negizgi qyzmetińizdi qaǵajý qaldyrýdyń sizge onsha qajeti de joq shyǵar?.. -dep jaýap qatty ol ózderińiz baıqap turǵandaı, jentlmender, shashymnyń kóz tartarlyq aıshyqty reńdegi jaınaǵan jıren bolýy sebepti jıren shashtylar básekesine túse qalar jaǵdaıda basqalardan góri meniń múmkindigim molyraq bolar edi. Búl isten meılinshe mol habardar adam retinde Vınsent Spellıngtiń paıdasy tıýi yqtımaldy, sondyqtan tereze qaqpaqtaryn bir kúnge jaýyp qoıýǵa ámir ettim de, birge erip júrýin ótindim. Búgin jumystan bosaıtynyna ol qýanyp qaldy, sóıtip biz keńseni jaýyp, qulaqtandyrýda kórsetilgen adreske qaraı bet aldyq.

Mundaı qyzyqty, mıster Holms, endi eshqashan kórmeıtin shyǵarmyn! Shashynda jıren tústiń shamaly da bolsa nyshany bar adamnyń bári túgel soltústikten, ońtústikten, shyǵystan jáne batystan Sıtıge qaraı óńmeńdep bara jatty. Flıt-strıt jırenderge lyq toldy, al Popskort aralap júrip apelsın satatyndardyń qol arbasyna uqsap ketti. Habarlandyrý boıynsha qanshama adam jınalǵan deseńizshi! Anglıada osynsha jıren shashty bar dep oılasańshy. Jırenniń - saban tústi, qyzǵylt-sary, qyzyl-kúreń, lımon tústi, ırland setteriniń júni túsindeı, ot tústi, saz balshyq tústi alýan-alýan reńki kezigetinin aıta ketý kerek, Spellıng kádimgideı kóz arbaıtyn ashyq, jalyndaı tútegen bastardyń búl arada az ekenin qulaǵdar etti. Solaı bola turǵanymen, mynadaı tobyrdy kórip kóńilim qaraıyp, búl sharýadan bas tartpaqqa bekindim, alaıda Spellıng sózime qulaq aspaı-aq qoıdy. Qalaı retin tapqanyn kim bilsin, áıteýir ol jurttyń árisin ári, berisin beri ıterip alǵa jyljýmen boldy, sóıtip aqyry keńse esigine bastaıtyn baspaldaqqa da jettik. Baspaldaqpen adam aǵyny qos qatar bop ótip jatty: biri úmit toly kóńilmen joǵary órlep bara jatsa, ekinshisi jabyrqaý júzben tómen túsip kele jatyr edi. Biz syǵylysyp ilgeri ozdyq ta, uzamaı keńsege kirdik.

— Adam sengisiz hıkaıany bastan keshken ekensiz! - dedi Holms, qaperin qalpyna keltirý úshin klıenti murnyna nasybaı atyp jatqan kezde. - Iá, aıta berińiz.

— Keńsede bir-eki aǵash oryndyq pen qarabaıyr qaraǵaı ústelden basqa eshteńe joq eken. Ústel basyna shashy menikinen de jırendeý shaǵyn deneli shapaty bireý jaıǵasypty. Ol úmitkerlerdiń árqaısysymen qysqa-qysqa ǵana tildesip, árqaısysynan áldenendeı bir kemshilik taýyp jatty. Bul vakansıany ıelený maǵan ońaı sharý a emesteı kórindi. Áıtse de kezegimiz kelgende shapaty neme bizge áldeqaıda jyly shyraı tanytty, sóıtip bizben ońasha sóılesý úshin esikti ishten kilttep aldy.

— Bul kisi - mıster Djabez Ýılson, - dedi kómekshim. - Qaýymdastyqtaǵy vakansıaǵa ıe bolsam degen oıy bar.

— Ol buǵan ábden laıyqty, sebebi barlyq talapqa saı kelip tur, - dep jaýap qatty shapaty. - Mynadaı kórkem shashty kórmegeli qaı zaman!

Ol bir adym keıin sheginip, basyn bir jaǵyna qısaıtyp ustaǵan kúıi shashyma qadala qarap qaldy, uzaq qaraǵany sonsha, ózimdi yńǵaısyz sezine bastadym. Sosyn oqystan ilgeri umtylyp qolymnan ustaı aldy da, meni qyzý quttyqtaı bastady.

— Endi keshiktirýge bolmaıdy, ol qylmysqa parapar nárse, - dedi ol - Solaı bola turǵanymen, azdy-kem saqtyq sharasyn jasaǵanymdy aıypqa buıyrmassyz dep oılaımyn.

Sony aıtyp shashyma qos qolymen jarmasa ketti de, julqyp qaldy; qatty julqyǵany sonsha, jan daýsym shyǵyp baqyryp jiberdim.

— Kózińizden jas shyqty, - dedi ol shashymnan qolyn aıyryp jatyp. - Bul bári oıdaǵydaı ekenin bildiredi. Keshire kórińiz, saq bolmasań bolmaıdy, sebebi bizdi jasandy shashtyń kómegimen eki ret, boıaýdyń kómegimen bir ret aldap ketkender boldy. Adamdarǵa degen jırenish sezimińizdi oıatatyn ne qıly alaıaqtyq jaıynda aıtyp bere alam sizge.

Sodan soń ol terezege baryp, bar daýysymen aıqaılap vakansıaǵa adam tabylǵanyn aıtty. Tómengi jaqtan ókinish bildirgen kúńirenis estildi, jınalǵan jurt túrli baǵytpen bet-betine bytyraı bastady, uzamaı ózimmen kelissóz júrgizip jatqan shapaty ekeýimizden basqa birde-bir jıren shashty qalǵan joq.

— Esimim - mıster Dýnkan Ross, - dedi ol, - men de aqjúrek jarylqaýshymyz ózimizge qaldyrǵan qordan zeınetaqy alam. Siz úılengen adambysyz, mıster Ýılson? Otbasyńyz bar ma?

Men áıelimniń qaıtys bolǵanyn, balalarymnyń da joqtyǵyn aıttym. Onyń túsi buzylyp sala berdi.

— Iá, bul - keremet úlken kedergi! Áttegen-aı, áıelińizdiń joqtyǵy qandaı ókinishti. Bul qor jıren shashtylardy qoldaý úshin ǵana qurylmaǵan, sonymen birge olardyń qataryn kóbeıtýge de septik jasaýǵa tıis. Boıdaq bop shyqqanyńyzdy qarashy!

Nesin jasyraıyn, mıster Holms, búl sózdi estigende qatty qaıǵyryp qaldym, óıtkeni almaıtyn boldy-aý dep qaýiptengem; alaıda birneshe mınýt oılanǵannan keıin Ross "oqasy joq" degendi aıtty.

— Basqa bireý úshin erejemizge qıǵash keletin iske eshqashan barmas edik, biraq mynadaı shashy bar adamǵa qaraılasqan jón bolady. Qyzmetińizdi atqarýǵa qashan kirise alasyz?

— Sony bilmeı turmyn, kúndelikti aınalysatyn kásibim bar-tyn... - dep jaýap qattym men.

— Oǵan alań bolmańyz, mıster Ýılson! - dedi Vınsent Spellıng. - Jumysty ózim - aq tyndyra berem.

— Qyzmetti qaı ýaqytta atqarýym kerek bolady?

— Saǵat onnan ekige deıin.

Nesıe kasalaryndaǵy negizgi jumys keshkilik ýaqytta, ásirese beısenbi jáne juma kúnderi, jalaqy alar aldynda, qyzatyndyqtan, men, mıster Holms, tańerteńgilik mezgilde azyn-aýlaq tabys tapqan jaman bolmas dep sheshtim. Kómekshim senimdi adamdy, ornymdy joqtatpaıtyn.

— Bul maǵan ońtaıly ýaqyt eken, - dedim. - Al tóleıtin aqyńyz qandaı?

— Aptasyna tórt fýnt.

— Qandaı jumys atqarmaqpyn sonda?

— Tapsyrylǵan isti ǵana oryndaısyz.

— Tapsyrylǵan is degendi qalaı túsinýge bolady?

— Keńsede, tym quryǵanda áıteýir, keńsemiz ornalasqan ǵımaratta tapjylmaı otyrýǵa tıissiz. Syrtqa shyǵýǵa bolmaıdy - orynnan aırylyp qalasyz. Ósıet qaldyrǵan adam osy sharttyń múltiksiz oryndalýyn qatań qadaǵalaýdy eskertken. Eger jumys ýaqytynda keńseden bir-aq ret bolsa da ketip qalsańyz, talabymyzdy oryndamaǵan bop sanalasyz.

— Táýligine tórt-aq saǵat jumys istesem, keńseden ketip qalatyndaı maǵan ne kórinipti sonsha, - dedim men.

— Osyny umytpańyz, - dep nyqtady Dýnkan Ross. Buǵan eshqandaı keshirim jasalmaıdy. Aýyryp qaldym, anaý-mynaý sharýam boldy dep aqtala almaısyz. Keńsede taban aýdarmaı otyrýyńyz qajet, áıtpese qyzmetpen qosh aıtysasyz.

— Sonda nendeı ispen aınalyspaqpyn?

— "Brıtanıa ensıklopedıasyn" kóshirip jazýyńyzǵa týra keledi. Birinshi tomy myna shkafta tur. Qalam sıany, qaǵazdy jáne sorǵyshty ózińiz ákelesiz; biz ústel men oryndyq beremiz. Jumysqa erteńnen bastap kirise almas pa ekensiz?

— Árıne, kirise alam, - dep jaýap qattym men.

— Endeshe, saý bolyńyz, mıster Djabez Ýılson. Mynadaı jaqsy qyzmet taýyp alýyńyzben taǵy da quttyqtap qoıýǵa ruqsat etińiz.

Ol basyn ıip izet bildirdi. Men bólmeden shyqtym da, oılamaǵan jerden jolym bolyp ketkenine ishteı máz kúıde kómekshimmen birge úıge qaıttym. Búl hıkmet kúni boıy oıymnan shyqpaı qoıdy, alaıda keshke qaraı kóńilim báseıińkirep qaldy, munyń bári ánsheıin alaıaqtyq degen oıǵa birjola derlik den qoıdym, sóıte tura, búl sharýany qolǵa alǵandardyń qandaı maqsatty kózdegenine qalaı qıaldansam da aqylym jetpedi. Áldekimniń osyndaı ósıet qaldyrýy, "Brıtanıa ensıklopedıasyn" kóshirip jazý úshin áldekimderdiń osyndaı mólsherde aqsha tóleýge yntaly bolýy adam senbesteı nárse bop kórindi. Vınsent Spellıng kóńilimdi aýlaýǵa baryn salyp-aq baqty, degenmen, tósekke jatar aldynda búl isten bas tartý jóninde nyq sheshimge keldim. Áıtse de, tańerteń turǵan soń, keshegi jerge baryp shyqqanym jón bolar degen oıǵa beıil berdim. Pennıge sıa satyp alyp, qaýyrsyn qalam men qaǵazdyń jeti úlken tabaǵyn alyp, Popskortke tarttym. Tańyrqaýǵa turarlyq nárse bólmeni tap-tuınaqtaı ǵyp qoıypty. Qýanyp kettim. Ústel jumysqa daıyn etilip, mıster Dýnkan Ross meni tosyp otyr eken. Ol maǵan "A" árpinen bastaýym keregin aıtty da, ketip qaldy. Biraq jumys istep jatqan jatpaǵanymdy bilý úshin araǵa ýaqyt salyp kirip-shyǵyp turdy. Saǵat ekide menimen qoshtasyp, sonshama kóp kóshirip úlgergenim úshin maqtap, keńseniń esigin kilttedi.

Osylaısha kún artynan kún jalǵasyp jatty, mıster Holms. Senbi kúni mıster Ross ústel ústine tórt altyn soveren qoıdy aptalyq jalaqym edi búl Ekinshi apta ótti, odan soń úshinshisi. Kún saıyn saǵat onda baryp, saǵat ekide ketip júrdim. Keıin mıster Dýnkan Ross keńsege kelýin birte-birte sırete bastady, sosyn múldem tóbe kórsetýdi qoıdy. Áıtse de, men bólmeden syrtqa bir mınýtqa bolsa da attap shyqpadym, óıtkeni onyń kez kelgen sátte kirip kelýi múmkin edi, al meniń mynadaı paıdaly qyzmetten aırylǵym joq-ty.

Osylaısha segiz apta ótti; men Abattar jaıyndaǵy, Artılerıa jaıyndaǵy, Arhıtektýra jaıyndaǵy, Atıka jaıyndaǵy maqalalardy kóshirip shyqtym, sóıtip uzamaı "B" árpine kirispek bop júrdim. Qaǵaz alýǵa ájeptáýir shyǵyndaldym, jazǵan paraqtarym sórege áreń syıyp turdy. Biraq bári aıaq astynan támám boldy.

— Támám boldy deısiz be?

— Solaı, ser. Búgin tańerteń. Jumysqa kúndegideı dál saǵat onda kelgem, kelsem esik qulyptaýly tur, esiktiń syrtyna bir paraq qalyń qaǵaz shegelenip qoıypty. Mine, kórińiz.

Ol bizge álgi paraqty berdi. Onda bylaı dep jazylypty:

JIREN SHASHTYLAR QAÝYMDASTYǴY TARATYLDY

9-shy qazan 1890 jyl

Sherlok Holms ekeýimiz osynaý qysqasha qulaqtandyrýǵa qadala qarap biraz otyrdyq, sosyn Djabez Ýılsonnyń jabyrqaý júzine nazar aýdardyq; bolǵan oqıǵanyń kúlkili jaǵy óńgesin qaltarysqa qaldyrdy da, bar daýysymyzben qarqyldap kúlip jiberdik.

— Kúletindeı eshteńe kórip turǵam joq! - dep aıqaılady kreslodan atyp turǵan, jalyn túsindeı jıren shashynyń túbine deıin qyp-qyzyl bop ketken klıentimiz. Qol ushyn berýdiń ornyna meni mazaq qylmaq bolsańyz, basqa bireýdi taýyp alaıyn!

— O ne degenińiz, o ne degenińiz! - dedi ony kresloǵa qaıtadan otyrǵyzyp jatqan Holms jubata ún qatyp. - Sizdiń isińizben aınalysýdan qandaı bir sebeppen de bas tartqym kelmeıdi - aq. Bul meni óziniń sonylyǵymen shabyttandyrady. Keshirim ótinem, biraq munda, qalaı degenmen de, kúlki keltiretin jaǵdaıat barshylyq... Esiktegi myna jazbany kórgennen keıin ne istedińiz?

— Abyrjyp kettim, ser. Ne isterimdi bilmeı daǵdaryp qaldym. Kórshi keńselerdi aralap óttim, biraq eshkim eshteńe bilmeıtin bop shyqty. Aqyr sońynda úıdiń ıesine baryp, - ol tómengi qabatta turatyn, - Jıren shashtylar qaýymdastyǵyna ne bolǵanyn suradym. Ol mundaı uıym jaıynda eshqashan eshteńe estimegenin aıtty. Sol arada odan mıster Dýnkan Ross jaıynda surastyrdym. Ol mundaı esimdi alǵash ret estip turǵanyn málim etti.

— Nómiri tórtinshi páterińizdi jalǵa alǵan jentlmendi aıtam, - dedim men.

— Jıren shashtyny ma?

— Iá.

— Oý, onyń esimi Ýılám Morrıs qoı! Ol - aspaz, bólmemdi basqa oryn tapqansha ýaqytsha jalǵa alǵan. Keshe bosatyp ketti.

— Ony qaıdan tabýǵa bolady?

— Jańa keńsesinen. Adresin qaldyrǵan, bir jerde jatyr edi, mine mynaý: Kıng-Edýard-strıt, on jeti, Áýlıe Pavel soborynyń mańaıy.

Men osy adres boıynsha izdep bardym, mıster Holms, biraq ol jerde protez jasaıtyn sheberhana ornalasqan eken, ondaǵylardyń eshqaısysy mıster Ýılám Morrıs jaıynda da, mıster Dýnkan Ross jaıynda da eshteńe bilmeıtin bop shyqty.

— Odan soń ne istedińiz? - dep surady Holms.

— Saks-Kobýrg-skverdegi úıime qaıtyp oralyp, kómekshimmen aqyldastym. Biraq ol eshqandaı aqyl qosa almady. Kúte túrý kerek, bálkim, saǵan poshta arqyly bir habaryn beretin shyǵar deıdi. Biraq bul meniń kóńilimdi kónshiter emes, mıster Holms. Qaraptan qarap esemdi jibergim kelmeıdi. Sizdi qıyn jaǵdaıda qalǵan qaýyp qaterlerge aqyl-keńes beredi degendi estip, týra tartyp ózińizge keldim.

— Óte durys istegensiz, - dedi Holms. Tańǵalarlyq jaǵdaıǵa tap bolǵan ekensiz, bul ispen aınalysýǵa múmkindik alǵanym úshin ózimdi baqytty sanaımyn. Bir qaraǵanda, jeńil-jelpi nárse sekildi kórinetin bul istiń artynda úlken aýyrtpalyq jatyr-aý degen túıin túıip otyrmyn aıtqan áńgimeńizden.

— Aýyrtpalyq bolǵanda qandaı! - dedi mıster Djabez Ýılson. - Apta saıyn alatyn tórt fýnttan qaǵylyp turmyn.

— Degenmen, óz basyńyzdyń osynaý elden erek Qaýymdastyqqa artatyn ókpeńiz joq sekildi, - dedi Holms. Óıtkeni, "A" árpinen bastalatyn biraz nárse týrasynda tereń maǵlumat alǵanyńyzdy aıtpaǵanda, otyz fýnt taptyńyz emes pe. Sondyqtan, shyn aıtynda, siz eshteńe joǵaltqan joqsyz.

— Solaıy solaı, oǵan daýym joq, ser. Áıtse de, olardy izdep tapqym keledi, olardyń kim ekenin, eger muny mazaqqa balasaq, nelikten meni mundaı mazaqqa dýshar etkenin bilgim keledi. Iá, bul ermek olarǵa tym qymbatqa tústi: Bul úshin otyz eki fýnt tóleýlerine týra keldi.

— Biz munyń anyq-qanyǵyna jetýge tyrysamyz. Biraq áýeli ózińizge birneshe suraq qoıýǵa ruqsat etińiz, mıster Ýılson. Kómekshińiz... anaý álgi habarlandyrýdy kórsetken adam sizde kópten jumys isteı me?

— Onyń mende jumys isteı bastaǵanyna sol tusta aıǵa jýyq ýaqyt bolǵan.

— Ony qaıdan taýyp aldyńyz?

— Ol maǵan gazetke bergen qulaqtandyrýym boıynsha keldi.

— Qulaqtandyrýǵa jalǵyz sol ǵana kóńil aýdaryp pa?

— Joq, on shaqty adam.

— Basqany emes, sony tańdaýyńyzǵa ne sebep?

— Sebebi yjdaǵatty kórindi jáne kóp aqy suraǵan joq.

— Sizdi oǵan jarty aılyq tóleý múmkindigi qyzyqtyrdy ma?

— Ras.

— Vınsent Spellıng degen qandaı adam ózi?

— Tapaltaq, dembelshe, yldym-jyldym. Jasy otyzǵa taıap qalǵanymen, bet-aýzynda bir tal qylshyq joq. Mańdaıynda aqshyltym daq bar - qyshqyldyń kúıdirgen oryny.

Holms boıyn tiktedi. Tynyshy kete bastaǵany sezildi.

— Ózim de sondaı dep oılaǵam! - dedi ol - Qulaǵynda syrǵaǵa arnalǵan tesik baryn baıqaǵan joqsyz ba?

— Baıqadym, ser. Ol muny bala kezinde áldebir syǵan áıel tesip ketkenin aıtty.

— him! - dep tunjyraǵan Holms, tereń oıǵa shomǵan kúıi kreslonyń arqalyǵyna shalqaıdy. - Ol áli sizde qyzmet isteı me?

— Iá, ser, ony álgi ázirde ǵana kórgem.

— Keńsede bolmaǵan kezińizde sharýany aqsatyp alǵan joq pa?

Olaı dep aıta almaımyn, ser. Jalpy, erteńgilik ýaqytta nesıe kasasynda isteıtin is joqtyń qasy.

Jaraıdy, mıster Ýılson. Birer kúnnen keıin ózińizge qajet nárseni habardar etý qýanyshyna ıe bop qalarmyn. senbi... Dúısenbide bárin biletin bolarmyz.

— Al, Vatson, bul aıtylǵandardan qandaı túıin túıdińiz? — dedi Holms, klıentimiz ketkennen keıin.

— Eshqandaı túıin túıgen joqpyn, - dedim aǵymnan jarylyp. - Bul is maǵan jan balasy túsinbeıtin qupıa sekildi kórinip tur.

— Jalpyǵa ortaq ereje mynadaı, - dedi Holms, - oqıǵa neǵurlym ádetten tys oǵash bolsa, onyń qupıasy da soǵurlym az bolady. Ásirese osyndaı qarabaıyr, eshqandaı ereksheligi joq qylmystardy ashý zor qıyndyqqa túsedi; qazyń toptyń arasynan usqynsyz adamdy izdep tabý qandaı qıamet bolsa, bul da sondaı qıamet. Biraq, bul oqıǵaǵa baılanysty jaıbasarlyqqa jol bermeýim kerek.

Sonda ne istemekshisiz? - dep suradym men. Temeki tartpaqpyn, - dep jaýap qatty ol. - Bul dálme-dál úsh qorqordy túgesetin ýaqytta sheshiletin jumbaq. Menimen elý mınýttaı sóılespeýińizdi ótinem.

Ol júdeńdeý tizesin ımekteý keletin murnyna qaraı jaqyndatyp alǵan kúıi kresloǵa búrise jaıǵasty; osylaı kózin tars jumyp, qyshtan jasalǵan, beımálim bir qustyń tumsyǵyna uqsas qara qorqoryn ilgeri umsyndyrǵan kúıi uzaq otyrdy. Ony qalǵyp ketken shyǵar dep oılaǵam, ózim de múlgı bastaǵam, biraq sol mezet ol nyq sheshimge kelgen adamsha ornynan atyp turyp, qorqoryn kamınniń ústine qoıdy.

— Búgin Sent-Djeıms-hollda Sarasate oınaıdy, - dedi ózi. - Buǵan qalaı qaraısyz, Vatson? Naýqastaryńyz sizdi birneshe saǵatqa bosata ala ma?

— Búgin bospyn. Jalpy, meniń qyzmetim onsha kóp ýaqyt almaıdy.

— Endeshe, qalpaǵyńyzdy kıinińiz, júreıik. Meniń Sıtıge barýym kerek, jol-jónekeı bir jerden júrek jalǵarmyz. Konsert baǵdarlamasynan nemis mýzykasy mol oryn alǵan, búl maǵan fransýz nemese ıtalán áýenderinen kóbirek unaıdy. Nemis mýzykasy tereń oıǵa toly keledi, maǵan da birqydyrý nárse jaıynda oı keshý qajet bop tur.

Biz jer asty temir jolymen Oldersgetke deıin bardyq, ol jerden jaıaýlatyp Saks-Kobýrg-skverge jettik - tańerteńgisin bizge málim etilgen oqıǵalar osy kóshede ótken-di.

Saks-Kobýrg-skver - arıstokratıalyq stılge uqsap baǵýǵa tyrashtanǵan shaǵyn ǵana shala uıqyly alań edi. Tórt qatar bop tizilgen, kir basqan qos qabatty kirpish úılerdiń terezesi aramshóp tutasyp jatqan tıtimdeı baqqa qaraıtyn. Qaýlaı ósken aramshóp arasynan boı kótergen, túsi ońyp ketken birneshe lavr butasy tútinge toly bylǵanyshty aýamen arpalysty kúreske túsipti. Sarǵysh boıaýǵa shylanǵan úsh shar men buryshtaǵy "Djabez Ýılson" deıtin aq syrmen jazylǵan jazýy bar, kúlgin tústi mańdaısha jıren shashty klıentimizdiń keńsesi tap osy jerde ekenin kórsetip tur edi.

Sherlok Holms esik aldyna kelip toqtap, basyn bir jaǵyna qaraı qısaıtyp ustaǵan kúıi oǵan qadala qarap qaldy, jartylaı jumyq qabaǵynyń astynan kóziniń ottaı jaınap turǵany baıqaldy. Sodan soń úılerge zer sala qaraǵan kúıi kóshemen jaı basyp júrip ótti. Nesıe kasasynyń aldyna kelgen kezde qolyndaǵy jińishke ásem taıaǵymen kósheniń tas tósemin úsh qaıtara soǵyp - soǵyp jiberdi, sodan soń esikke jaqyndap, ony tyqyldatyp qaǵa bastady. İle-shala esik te ashylyp, taza qyrynǵan elgezek jas adam ishke kirýimizdi ótindi.

— Raqmet sizge. Osy aradan Strendke qalaı barýǵa bolatynyn ǵana suraıyn degem, - dedi Holms.

— Úshinshi burylystan ońǵa, tórtinshiden solǵa, - dep mıster Ýılsonnyń kómekshisi jyldam jaýap qatty da, esikti sart etkizip jaýyp aldy.

— Taqys jigit! - dedi Holms qaıtadan kóshe boılap júrip kele jatqan kezimizde. - Bul ózi búkil Londonda taqystyǵy jaǵynan tórtinshi, al júrektiligi jaǵynan, tipti úshinshi oryn alady-aý dep oılaımyn. Onyń jaıynan birshama habardarmyn.

— Shamasy, mıster Ýılsonnyń kómekshisi Jıren shashtylar qaýymdastyǵynda ózindik bir ról oınaıtyn shyǵar, - dedim men. - Odan jol suraǵanda ony jaqsylap kórip alaıyn degen oıda bolǵanyńyz anyq.

— Joǵa, ony emes.

— Sonda neni?

— Tizelerin.

— Ne kórdińiz sonda?

— Kóksegen nársemdi.

— Al kósheniń tósemin nege soqqyladyńyz?

— Meıirimdi myrzam, qazir balpyldap sóıleıtin ýaqyt emes, baqylaý júrgizetin ýaqyt. Biz jaý jataǵynda júrgen barlaýshymyz. Saks-Kobýrg-skver jaıynda azdy-kem málimet aldyq. Endi oǵan qarsy betten janasatyn kóshelerdi kórýimiz qajet.

Saks-Kobýrg-skver men buryshtan aınalǵan sátte kórgenimizdiń arasyndaǵy aıyrmashylyq - beıne ásem etip salynǵan sýret pen onyń syrt jaǵy sekildi aıtyp jetkizgisiz alshaq eken. Buryshtyń arǵy jaǵynda Sıtıdi soltústikpen jáne batyspen jalǵastyratyn negizgi kúre joldardyń biri kósilip jatty. Búl úlken kóshe bir-birine qarsy baǵytta qos qatar bop aǵylǵan ekıpajǵa lyq toly bolatyn, qaptal joldarmen asyǵys adymdaǵan júrginshilerdiń qara-qura tobyry ótip jatyr. Qaz-qatar ornalasqan kóz jaýyn alar dúkender men keremet sándi keńselerge qarap turyp osy úılerdiń syrtynda adam júrmeıtin qorash alań jatyr degendi kóz aldyńa elestetýdiń ózi qıyn edi.

— Asyqpaı qarap alýyma marhabat etińiz, - dedi buryshqa jetip aıaldaǵan Holms, sony aıtyp bir úıden soń bir úıdi zeıin sala zerdeleı bastady. - Ǵımarattardyń ornalasý tártibin este saqtap qalǵym kep túr. Londondy zertteý - ańsarym... Ym-m, áýeli Mortımerdiń temeki dúkeni, odan soń gazet satatyn dúńgirshek, odan soń Qala jáne Qala mańy bankiniń kobýrgtik bólimshesi, odan keıin vegetarıandyq restoran, sodan soń Mak-Farleınniń kareta deposy. Odan ári ekinshi oram bastalady... Mine, dáriger, jumysymyz da osymen támám! Endi azyn-aýlaq kóńil kóterýimizge de bolady: bizge keregi býterbrod pen bir shynyaıaq kofe - sosyn lázzat alatyn, jan raqatyn tabatyn, úılesim ústemdik etetin, túrli nársemen basymyzdy qatyrýǵa qushtar jıren shashty klıentter aýlaq júretin skrıpka álemine attanamyz.

Dosym mýzykaǵa aıryqsha qumar adam bolatyn jáne táýir oryndaýshy ǵana emes, sonymen birge asa daryndy sazger de edi. Raqatqa batyp, súırikteı saýsaqtaryn mýzyka yrǵaǵyna saı aqyryn qozǵalaqtatyp, keshtiń uzyna boıynda kresloda tyrp etpesten otyrdy da qoıdy; jaıdary keıipte kúlimdegen kelbetine, býaldyr tartqan janaryna qarap ony zań buzýshylardyń sońyna túsýge kez-kelgen sátte daıyn Holms tyńshy, aılaker de qatygez Holms deı almaıtynsyń. Búl kisiniń tańǵalýǵa turarlyq minez-qulqynyń eki túrli bastaý kózi bar edi. Onyń qaıran qaldyrarlyq kóregendigi men tapqyrlyǵy minez-qulqynyń basty ereksheligi poetıkalyq yńǵaıda oı órnekteýge beıimdiligimen taıtalas negizinde qalyptasqan-aý deıtin oı keletin maǵan jıi-jıi. Beımaral mamyrajaı halde otyrǵan jerinen qolma-qol ózgerip, keýdesin kernegen qaıratty qaıda jibererdi bilmeı býyrqanyp shyǵa kelý ádetke aınalǵan nársesi edi, sondaı-aq men onyń oıynda dáneńe joq, jaǵasy jaılaý halde jańa týyndaǵan áýenderimen jáne notalarymen aınalysyp júrgen naq osy kúnderde basqa kúnderge qaraǵanda shekten tys raqymsyz bop ketetinin de jaqsy biletinmin. İz kesýge degen yntyzarlyǵy tutqıyldan lap etip tutanyp basy - bútin baýrap alatyn, bir ózine ǵana tán pármendi paıym parasaty odan ármen shıryǵyp ıntýısıa dárejesine ıe bolatyn, sóıtip onyń ádis-tásilinen beıhabar jandar kóz aldynda turǵan búl adamdy kóp pendeniń biri emes, áldenendeı aıryqsha jaratylǵan jan ıesi dep oılaı bastaıtyn. Sent-Djeıms-holldaǵy konsert kezinde syrttaı baqylap otyryp onyń mýzykany qalaısha jan-tánimen berile tyńdaǵanyn kórdim, sony kórip, búl kisi sońyna túskenderdiń sory bes eli ekenin túsindim.

— Dáriger, úıge qaıtpaqsyz ǵoı, shamasy? - dedi ol konsert aıaqtalǵannan keıin.

— Árıne.

— Al maǵan taǵy bir sharýamen shuǵyldaný qajet bop tur. Búl úsh-tórt saǵattaı ýaqyt almaq. Kobýrgskverde bolǵan oqıǵanyń qaýipti saldary bar.

— Qaýipti deısiz be?

— Onda asa qaterli qylmys iske asqaly jatyr. Degenmen, aldyn alýǵa úlgeretin shyǵarmyz degen úmitim bar. Alaıda búgin kúnniń senbi bolýy az-maz qolbaılaý jasaǵaly túr. Aıtpaqshy, keshkisin maǵan qolǵabys kómegińiz qajet bop qalýy yqtımal

— Qaı shamada?

— Saǵat ondarǵa taman.

— Týra saǵat onda Beıker-strıtten tabylaıyn.

— Bopty. Bunyń qaterli sharýa ekeni esińizde bolsyn, dáriger. Armıalyq revolverińizdi qaltańyzǵa suǵa salyńyz.

Ol maǵan qolyn bulǵady, sosyn jalt buryldy da, qas pen kózdiń arasynda nópirdiń arasyna sińip ǵaıyp boldy.

Men ózimdi ózgelerden aqymaq sanamaımyn, sóıtsem de Sherlok Holmspen istes bolǵan sátterde ózimdi sý mı bireý sekildi sezinip, eńsem túsip ketedi. Óıtkeni ol ne estise men de sony estip, ol ne kórse men de sony kórip turdym ǵoı, alaıda onyń qandaı oqıǵa oryn alǵanyn ǵana emes, sonymen birge alda qandaı oqıǵalar oryn alatynyn da ańǵaryp qoıǵandaı kórinetini qaıran qaldyrady, al maǵan munyń bári sol áý basta estigendeı aqylǵa syıymsyz ánsheıin birdeńe sıaqty bop qala beredi.

Kensıngtondaǵy úıime qaraı bara jatqan jolymda "Brıtanıa ensıklopedıasyn" kóshirýshi jırenniń adam tańǵalarlyq áńgimesin de, Saks-Kobýrgskverge barǵanymyzdy da, Holmstyń qoshtasarda ózime aıtqan kisi shoshıtyn sózin de - bárin túgel taǵy bir márte oı eleginen ótkizdim. Osynaý túngi joryq ne úshin kerek boldy eken jáne men nelikten qarý asynyp kelýge tıispin? Qaıda barmaqpyz, ne istemekpiz? Ras, Holms maǵan nesıe kasasy qojaıyny kómekshisiniń qandaı qylmystan da qaımyqpaıtyn qaýipti adam ekenin emeksitken edi. Biraq bul jumbaqtardyń sheshýin tappaq bop qansha tyrysqanymmen eshteńe óndire almadym, sosyn osynyń bárin ózime egjeı-tegjeıli túsindirip beretin túndi kútýdi uıǵardym.

Toǵyzdan on bes ketkende úıden shyqtym da, Gaıd park pen Oksford-strıtti kesip ótip Beıker-strıtke tap boldym. Esik aldynda eki keb tur eken, aýyz úıge kirgenimizde joǵary jaqtan shyǵyp jatqan daýystardy qulaǵym shaldy. Holmsqa eki adam kelipti, solarmen qyzdy-qyzdy áńgimege kirisip ketipti. Bireýin burynnan tanıtynmyn, ol – polısıa agenti Pıter Djons bolatyn; ekinshisi jaltyraǵan sılındr men kóz uıalatyndaı kirshiksiz frak kıgen uzyn boıly, ashań, qabaǵy túksıgen bireý edi.

— Mine, endi basymyz túgeldendi! - dedi burshaq tústi kúrtesiniń ilgegin salyp, sóreden sabyna qorǵasyn quıylǵan ańshynyń sholaq qamshysyn alyp jatqan Holms. Vatson, siz Skotland-Árdta isteıtin mıster Djonsty burynnan bilesiz ǵoı dep oılaımyn. Sizge mıster Merrıýezerdi tanystyryp qoıýǵa ruqsat etińiz. Mıster Merrıýezer túngi joryǵymyzda bizben birge bolmaqshy.

— Baıqap turǵanyńyzdaı, dáriger, mıster Holms ekeýmiz qaıtadan birlesip iz kesýge kiristik, - dedi Djons kisige menmensı, músirkeı qaraıtyn ádetinshe. - Ańshylyqty odan artyq epteıli bastaıtyn eshkim joq. Alaıdy ańdy aıdap shyǵý úshin oǵan tis qaqqan tazynyń kómegi qajet bolady.

— Ańnyń ornyna áldenendeı bir úırekti atyp alyp júrmeıik, - dedi mıster Merrıýezer túnerip.

— Mıster Holmsqa senýińizge ábden bolady, ser, - dedi polısıa agenti esirkeı sóılep. -Onyń ózi oılap tapqan ádis-tásili bar, alaıda búl ádiste, aıta ketkenim artyq etpes, túısik pen qıalǵa jol berýshilik baıqalyp qalady, solaı bola turǵanymen oıdaǵydaı nátıje berip júr. Sholtonyń ólimine qatysty is pen Agronyń altyn-kúmis áshekeılerine baılanysty oqıǵalarda polısıa jańsaqtyq jasap, búl kisiniń joramaly durys bop shyqqany bar, mundaı jaılardyń jıi kezdesip turatynyn moıyndamasqa bolmaıdy.

— Bul áńgimeni myna ózińiz aıtyp turǵan bolsańyz, mıster Djons, - onda tap solaı ekenine esh kúmán joq, - dep izet bildire sóıledi beıtanys. — Áıtse de, shynymdy aıtaıyn, kúnde oınaıtyn robberimnen búgin qol úzip qalatynym kóńilimdi kónshitpeı tur. Bul sońǵy jıyrma jeti jyl ishindegi karta oıynyńsyz ótkizbekshi alǵashqy senbilik keshim.

— Búgingi oıynǵa tigilgen kón qartańyzdaǵydan áldeqaıda qomaqtylaý, - dedi Sherlok Holms, - oǵan qosa, oıynnyń ózi de qyzyqtyraq. Kónniń kólemi, mıster Merrıýezer, otyz myń fýnt sterlıńke teń. Al sizge buıyrmaqshy kón, Djons, ózińiz kópten qolǵa túsire almaı júrgen adam.

— Iá, Djon Kleı - kisi óltirýshi, ury-qary, jalǵan aqsha jasaýshy, - dedi Djons. - Ol áli jas, mıster Merrıýezer, áıtse de, qazirdiń ózinde naǵyz baýkespe qylmysker sanalady. Londonda basqa eshkimge emes, tap sonyń qolyna buǵaýdy qýana-qýana salǵan bolar em. Óndirdeı jas búl Djon Kleı aıryqsha taǵdyr ıesi. Atasy gersog bolǵan adam, ózi Iton men Oksfordta oqyǵan. Saýsaǵy qandaı epteıli bolsa, aqyl-oıy da sonshalyq suńǵyla -qaldyryp ketken izin adym attaǵan saıyn keziktirip júrsek te, áli kúnge qolǵa túspeı keledi. Osy aptada Shotlandıada úıdiń kiltin buzyp urlyq jasasa, kelesi aptada Kornýellde jetimhana qurylysyna aqsha jınaýmen aınalysyp jatady. Sońyna túskenime talaı jyl bolǵanymen álpetin áli kúnge bir kórgen emen.

— Búgin túnde ony ózińizben júzbe-júz kezdestirý qýanyshyna ıe bolarym haq. Meniń de mıster Djon Kleıdiń erlik isterin birer márte baqylaýyma týra kelgen, ony eldegi eń baýkespe ury degen sózińizge ábden qosylam... Alaıda, saǵat onnan ketipti, jolǵa shyǵar ýaqyt jetti. Sizder birinshi kebke otyryńyzdar, al biz Vatson ekeýimiz ekinshisine mineıik.

Jol boıy Sherlok Holms kop sóıleı qoımady: oryndyǵyna shalqaıa jaıǵasyp alǵan kúıi búgin konsertte estigen áýenderin aqyryn ysqyryp aıtýmen boldy. Gazben jaryqtandyrylǵan shetsiz de sheksiz ıý-qıý kóshelermen júrip otyryp aqyry Farrıngton-strıtke de jettik.

Kelip te qaldyq, - dedi dosym. - Ana Merrıýezer degen kisi - bank dırektory, istiń oıdaǵydaı sheshilýine meılinshe yntaly adam. Djonstyń da bizge paıdasy tımek. Kásibine qatysty sharýaǵa orasholaqtaý, áıtse de ózi táýir jigit. Kúmán keltirýge bolmaıtyn bir qasıeti bar: búldog sekildi batyl, shaıan sıaqty jabysqaq. Bireý-mireýdi qysqashyna iliktirse bitti - ómiri aıyrylmaıdy... Mine, biz de keldik, analar áldeqashan jetipti.

Tańerteń ózimiz bolǵan, kóligi de, adamy da kóp yǵy-jyǵy kóshege kelip toqtaǵan edik. Arbakeshtermen esep tyrysqan soń, mıster Merrıýezerdiń sońynan erip otyryp áldebir ensizdeý dálizge bas suqtyq, sosyn anaý oń kiltimen ashqan búıirdegi bir esikke zyp berip kirip kettik. Aldymyzdan taǵy bir sholaqtaý dáliz shyqty, ol qomaqty temir esikke kep tireledi eken. Ony ashqan soń, Buralań baspaldaqtyń tas tepkishekterimen tómen túsip, taǵy bir álgindegideı úlken esikke keldik. Mıster Merrıýezer toqtap fonar jaqty da, bizdi topyraq ıisi shyǵyp turǵan tas qarańǵy dálizben bastaı jóneldi. Taǵy bir esikten ótken soń, sebetter men áıdik jáshikterge toly aýmaqty jertólege tap boldyq.

— Munda joǵarydan kirý ońaı sharýa emes, - dedi fonardy kóterip, tóbeni sholyp ótken Holms.

— Tómennen de kire almaıdy, - dedi mıster Merrıýezer, edenge tóselgen tas taqtalardy sándi taıaǵymen tyq-tyq uryp. Sosyn: - Aý, ne sumdyq! Mynanyń asty qýys sıaqty oı dybysyna qaraǵanda! - dep tańdana daýystap jiberdi.

— Shý shyǵarmaýyńyzdy ótiner edim sizden, - dedi Holms ashýly únmen. - Sizdiń qyrsyǵyńyzdan búkil áreketimiz sátsiz aıaqtalýy múmkin. Raqym etip, bir jáshikke jaıǵasyńyz, bizge bóget jasamańyz.

Mańǵazdaý mıster Merrıýezer jábirlengen keıipte sebetke baryp otyrdy, al jerge tizerleı ketken Holms fonar men úlkeıtkish shynyny paıdalanyp tas taqtalar arasyndaǵy sańylaýdy zerdeleýge kiristi. Zertteý jumysynyń nátıjesine kóńili tolǵandaı bolǵan ol sálden keıin ornynan turyp úlkeıtkish shynysyn qaltasyna salyp qoıdy.

— Áli bir saǵattaı ýaqytymyz bar, - dedi Holms. Qadirmendi ósimqor uıqyǵa boı aldyrǵansha olar iske kirise qoımas. Mine, sodan keıin baryp qana olar qara ter bop qımyldamaq, sebebi sharýa neǵurlym erterek támámdalsa, qara batyryp qashyp ketýge de soǵurlym kóp ýaqyt qalmaq... Ózińiz de baıqap úlgergen shyǵarsyz, dáriger, biz londondyq eń baı bankterdiń biriniń qalalyq bólimshesiniń qoımasynda turmyz. Mıster Merrıýezer - bank basqarmasynyń tóraǵasy, bul kisi bizge qaımyǵý bilmeıtin qaraqshylardyń myna qoımaǵa nelikten tap qazirgi kezde tótenshe nazar aýdaryp júrgeniniń sebebin túsindirip beredi.

— Munda fransýzdyq altynymyzdy saqtap otyrmyz, - dedi dırektor sybyrlap. - Ony tonap ketýge áreket jasalatyny jaıynda buǵan deıin bizge áldeneshe márte qulaqqaǵys etilgen bolatyn.

— Fransýzdyq altyn deımisiz?

— Iá. Birneshe aı buryn bizge aınalymǵa salatyn qarajat qajet bolǵan, sol sebepti Fransýz bankinen otyz myń napoleondor qaryz alǵanbyz. Keıin bizge qosymsha qarajat qajet bolmaı qaldy, aqshanyń býmasyn da sheshpegenimiz, onyń áli kúnge osynda jatqany kópshilikke málim bop úlgerdi. Myna ózim otyrǵan sebette eki myń napoleondor jatyr, olar folga paraqtaryna oralǵan. Bir bólimshede osynshama altynnyń saqtalýy sırek kezdesetin jaǵdaı, sondyqtan dırektorlardyń mazasyzdaný sebebi de, árıne, túsinikti ǵoı.

Olar mazasyzdanar sebeptiń bary ras, - dep qulaqqaǵys etti Holms. Al bizge daıyndyq jasaıtyn ýaqyt jetti. Taıaýdaǵy bir saǵattyń ishinde bári támám bolar dep oılaımyn. Mıster Merrıýezer, myna fonardy Birdeńemen búrkeı turýǵa týra keler.

— Sonda tas qarańǵyda otyrmaqpyz ba?

— Basqa amal joq. Men bir qat karta ala shyqqam, bul araǵa tórt adam jınalýymyz sebepti bir robber oınaýymyzǵa da bolar edi. Biraq, dushpannyń qapysyz daıyndalǵanyn kórip turmyn, sondyqtan jaryqty sol kúıinde qaldyrý qaterge ushyratýy múmkin. Árqaısysymyz óz ornymyzǵa ornalasaıyq. Olar qorqýdy bilmeıtin jandar, kútpegen jerden tap beretin bolsaq ta, saqtyq jasamasaq san soqtyryp ketýi ǵajap emes. Men myna sebettiń artynda bolaıyn, sizder ana turǵandarynyń tasasyna tyǵylyńyzdar. Tonaýshylarǵa sham jaryǵyn túsirgen sátimde arpa bas salyńyzdar. Eger olar oq ata bastasa, Vatson, oılanbastan siz de atyńyz.

Men revolverimdi oqtap, ony jáshik qaqpaǵynyń ústine qoıdym da, ózim sonyń tasasyna jasyryndym. Holms fonardy tumshalady, sóıtip aınalamyzda kózge túrtse kórgisiz qarańǵylyq ornady. Ras, qyzǵan metaldyń ıisi fonardyń sónbegenin, jaryqtyń kez kelgen sátte jarq óte qalatynyn eske sap túr edi. Únsiz kútip otyrýdan júıkem juqaryp, qarańǵylyq pen jer astynyń salqyn syzy eńsemdi túsire bastaǵan.

— Olardyń sheginer joly jalǵyz-aq - keıin qaraı úı arqyly Saks-Kobýrg-skverge shyqpaq, - dep sybyrlady Holms. - Ózińizge aıtqan ótinishimdi oryndaǵan shyǵarsyz, Djons?

— Úıdiń kire berisinde ınspektor men eki polısmen tur.

— Endeshe, tesik ataýlynyń bárin tyǵyndaǵan boldyq. Endi tek únsiz tosyp otyrý ǵana qaldy.

Ýaqyttyń ótip bolmaǵany-aı! Keıin bilgenimdeı, bar-joǵy bir jarym saǵattaı ǵana tosyppyz, biraq sol kezde maǵan tún ótip te ketkendeı, joǵaryda tań atyp kele jatqandaı kóringen. Aıaǵym uıyp, qaqsap bara jatsa da, qybyr etip qozǵalýdan qoryqtym; júıkem meılinshe shıryǵyp ketken-di, al estý qabiletimniń asqynǵany sonsha, etjeńdi Djonstyń tereń de báseń dem alýyn bank dırektorynyń yzyńdy tynysynan ajyratyp otyrdym. JÓİİİİK qaltarysyndaǵy ornymnan edenniń bir bólegi kórinip turǵan, kenet sol aradan, tómennen, jaryqtyń jaltylyn kózim shaldy.

Áý basta búl bolar-bolmas qana ushqyn edi. Uzamaı ushqyn sarǵyltym jolaqqa aınaldy. Sosyn edennen eleýsiz túrde sańylaý paıda boldy, sóıtip jaryqqa shylanǵan keńistiktiń qaq ortasynan áıeldiń qolyndaı názik, appaq, qol shyǵyp, áldebir nárseni qarmaýǵa tyrysqandaı qımyl jasaı bastady. Saýsaǵyn jybyrlatýmen bolǵan qol edennen bir mınýttaı derlik soraıyp shyǵyp turdy. Odan soń qalaı paıda bolsa solaı ǵaıyp boldy da, tóńirekti qaıtadan qarańǵylyq basty, taqtalar arasyndaǵy sańylaýdan ǵana bolymsyz sáýle kórinip turdy.

Alaıda qas qaǵym sátten keıin aqshyltym, jalpaq tas taqtanyń biri syqyrlaǵan qatty dybys shyǵaryp aýdarylyp tústi de, fonardyń jaryǵyna shomylǵan tort buryshty oıyq paıda boldy. Ol jerden jas jigittiń saqal-murty tegis etip alynǵan álpeti aıan berdi; beıtanys jan-jaǵyna jiti qaranyp aldy, sodan soń oıyqtyń eki shetinen tirenip joǵary tartyla bastady; áýeli ıyǵy, sosyn keýdesi kórindi, sóıtip mine endi tizesin de edenge basty. Kelesi sátte beıtanys túregelip turdy, sosyn ózi sekildi alasa boıly, epteıli, qýqyl óńdi, jalyndaı burqyraǵan jıren shashty joldasyna joǵary shyǵýǵa járdemdese bastady.

Bári oıdaǵydaı, - dep sybyr etti ol - Qashaý men qapshyqtar sende me?.. Áı, anturǵan-aı!.. Sekir, Archı, sekir, men esemdi jibermeımin.

Tyǵylǵan jerinen atyp shyqqan Sherlok Holms ony jasynan ala tústi. Ekinshi ury inge súńgip ketti; Djons ony ustap qalýǵa tyrysqan, biraq, shamasy, onysynan eshteńe shyqpady-aý deımin. Jyrtylǵan matanyń dybysyn qulaǵym shaldy. Revolver oqpany jalt etti, biraq Holms ańshylar qamshysymen qarsylasyn qolynan osyp jiberdi de, revolver tas edenge saldyr-kúldir etip qulap tústi.

Bosqa aramter bolmańyz, Djon Kleı, - dedi Holms sypaıy ǵana. - Qolǵa tústińiz.

Kórip turmyn, - dep jaýap qatty anaý aspaı-saspaı. - Biraq serigim qutylyp ketti, pıdjagynyń etegin ǵana ustap qaldyńyzdar.

—  Esik syrtynda ony úsh adam tosyp tur, - dedi Holms.

— Solaı ma edi? Bári eskerilgen eken! Quttyqtaımyn sizdi.

— Men de sizdi quttyqtaımyn. Jıren shashtylar jóninde oılap tapqanyńyz ájeptáýir tyń nárse eken.

— Qazir serigińizben qaıta tabysasyz, - dedi Djone. - İnge súńgýge ilkimdi-aq eken ózi, men sıaqty emes. Al qazir qolyńyzdy buǵaýlaımyn.

— Tartyńyz jerkenishti qolyńyzdy! Jýyspańyz maǵan! - dedi oǵan tutqynymyz qolyna buǵaý salynǵannan keıin. - Meniń koról tuqymynan ekenimdi siz, bálkim, bilmeıtin shyǵarsyz. Meni "ser" dep ataýǵa jáne "raqym etińiz" dep sóıleýge tıissiz.

— Jón eken, - dedi Djons mysqyldaı myrs etip. - Ser, raqym etip, joǵary kóterilińizshi, sosyn ózińizdi, bıik mártebelim, polısıaǵa alyp baratyn kúımege otyrýǵa marhabat etińizshi.

— Mine, búl basqa áńgime, - dedi Djon Kleı baısaldy keıipte. Sosyn bizge basyn mańǵazdana ızep qoıdy da, tyńshynyń aldyna túsip alańsyz aıańdaı berdi.

— Mıster Holms, - dedi bizdi qoımadan syrtqa bastap kele jatqan Merrıýezer, - shynymdy aıtsam, myna qyzmetińiz úshin bankimizdiń ózińizge qandaı syı-sıapat jasaýy keregin bilmeımin. Bankti buryn-sońdy bolmaǵan qıan-keski tonaýdyń aldyn aldyńyz.

— Mıster Djon Kleıge esem ketip júrgen, - dedi Holms. - Búgingi sharýaǵa baılanysty azyn-aýlaq shyǵyndalǵam, ony, álbette, bank ózi óteı jatar. Al basqa jaılarǵa kelsek, ilýde bir jolyǵatyn shytyrman oqıǵany bastan keshtim jáne Jıren shashtylar qaýymdastyǵy jaıyndaǵy tamasha hıkaıadan habardar boldym - osynyń ózi maǵan úlken syılyq...

— Týrasyn aıtaıyn, Vatson, - dep bastady áńgimesin Sherlok Holms erteńine tańerteń Beıker-strıtte sodaly sý qosylǵan vıskı iship otyrǵan kezimizde, - Jıren shashtylar qaýymdastyǵy jaıyndaǵy álgi alabóten habarlandyrý men "Brıtanıa ensıklopedıasyn" kóshirip jazýdyń jalǵyz ǵana maqsaty - nesıe kasasynyń nógóıleý qojaıynyn kún saıyn birneshe saǵatqa úıinen jyraqtatý ekenin áý bastan-aq ańǵarǵam. Olardyń tańdap alǵan tásili árıne kúlki keltirerlik, alaıda osy tásildiń arqasynda olar kózdegen maqsatyna jetti. Kleıdiń bul jospardy týyndatqan oralymdy oı-qıalyna sybaılasynyń shashynyń túsi túrtki bolǵanyna kúmán joq. Aptasyna tórt fýnt - Ýılson sıaqtyǵa taptyrmas jemtik, myńdaǵan fýntty qolǵa túsirýdi kózdegender úshin tórt fýnt degen ne, táıiri! Olar gazetke qulaqtandyrý jarıalady, bir alaıaq keńseni ýaqytsha jalǵa aldy, ekinshi alaıaq qojaıynyn sonda barýǵa úgittep kóndirdi, sóıtip kúnde tańerteń ekeýi onyń úıde joqtyǵyn paıdalanyp qalýǵa múmkindik aldy. Kómekshiniń jarty aqyǵa jumys isteýge razy ekenin estigen boıda-aq mundaı iske barý úshin oılanýǵa turarlyq sebep bolýǵa tıis ekenin túsine qoıdym.

— Al, olardyń qandaı oı-jospary baryn qaıdan bildińiz?

Eger úıde áıel turatyn bolsa, onda muny ádettegi ashyna jaılyqqa saıar edim. Biraq áıel joq, sondyqtan mundaı joramalǵa jol jabyqty. Jıren klıentimizdiń kásibi - kúıki tirlik, páterinde de osyndaı kúrdeli oıyndy bastaýǵa tatıtyndaı tartymdy eshteńe joq. Demek, olar úıden tys jerdegi áldeneni dittegen boldy. Biraq, sonda neni? Sol arada kómekshiniń foto túsirýmen aınalyspaǵany, jer qoımaǵa qaıta-qaıta barǵyshtaı beretini esime túse ketti. Jer qoıma! Mine, osynaý shym-shytyryq hıkaıanyń kilti. Búl adam jaıynda málimet jınastyryp, omyń Londondaǵy eń ójet te qaısar qylmysker ekenine kóz jetkizdim. Sonymen, onyń jer qoımada áldenendeı kúrdeli ispen shuǵyldanǵany belgili boldy, - óıtkeni, oǵan kúnine birneshe saǵattan eki aı boıy qatarynan jumys isteýge týra keldi ǵoı. Sonda ol nemen shuǵyldanbaq? Árıne, bir-aq nársemen: basqa ǵımaratqa jer asty jolyn qazbaq. Oqıǵa ótken oryndy kórýge barǵan kezimizde osyndaı tujyrymǵa kelgem. Kóshedegi tas tósemin taıaqpen tyqyldatqan kezimde qatty tańyrqaǵansyz. Men bolsam, jor asty joly úıdiń aldyna qarata ma álde aýlaǵa qarata ma - qaı baǵytta qazylǵanyn bilgim kelgen. Aldyńǵy jaqta joq bop shyqty. Odan soń men álgi úıdiń esigin qaqtym. Kútkenimdeı-aq, esikti kómekshi ashty. Ekeýimizdiń aramyzda buryn da árqıly teketires bolǵan, biraq bir-birimizben eshqashan júzbe-júz kezdespegen edik. Bul joly da onyń betine qaraǵam joq. Shalbaryn kórgim kelgen. Shalbarynyń qanshalyqty lastanyp, myj-tyjy shyǵyp, tizeliginiń qyrqylǵanyn ózińiz de baıqaýǵa tıis edińiz. Bul onyń uzaq saǵattar boıy jer qazǵanyn dáleldeıdi. Endi jer asty joly qaıda bastaıtynyn anyqtaý ǵana qalǵan. Buryshtan aınalǵan boıda Qala jáne Qala mańy bankiniń mańdaıshasyn kórip, jumbaqtyń jaýaby tabylǵanyn uqtym. Konsertten keıin siz úıge qaıtqanda men Skotland-Árdqa, ol jerden bank basqarmasy tóraǵasyna bardym. Nátıjesi ózińizge jaqsy málim.

— Al olardyń dálme-dál ótken túni tonaýǵa talpynys jasaıtynyn qaıdan bildińiz? - dep suradym men.

— Olar Jıren shashtylar qaýymdastyǵy keńsesin japqan kezde bildim. Bul - mıster Djabez Ýılsonnyń úıde bar-joǵy olarǵa endi qajet bolmaı qalǵanyn bildiretin, basqasha sózben aıtqanda, jer asty joly daıyn bolǵan-dy. Olardyń ýaqytty bosqa joǵaltpaýǵa tyrysatyny belgili; sebebi, birinshiden, jer asty joly bary bilinip qalýy múmkin edi, al, ekinshiden, banktegilerdiń altyndy basqa bir orynǵa aparyp qoıýy da ǵajap emes-ti. Eń ońtaıly kún - senbi bolatyn, óıtkeni dúısenbige deıin altynnyń qoldy bolǵanyn eshkim baıqamaıtyn, sóıtip boı tasalaý úshin olarda bir táýlik ýaqyt qalatyn. Bankini tonaýǵa tap osy túnde áreket jasalatyny jaıyndaǵy baılamǵa osylaı keldim.

— Oı - tujyrymyńyzda tıtteı kinárat joq! - dep daýystap jiberdim men shyn júrekten tánti bolyp. - Birinen biri týyndaǵan san qıly jaǵdaıattar, biraq qaı-qaısysy da qısyndy.

— Bul oqıǵa meni eńse basar enjarlyqtan qutqardy, - dep aǵynan jaryldy Sherlok Holms, esinep alyp. Ókinishke qaraı, zerigýshilik boıymdy qaıta bıleı bastaǵanyn baıqap otyrmyn! Búkil ómirim kúndelikti tirliktiń ish pystyrar birsaryndylyǵynan qashyp qutylý jolyndaǵy umtylystan turady. Ózim keı-keıde sheshýin taýyp júrgen usaq-túıek jumbaqtardyń osyǵan tıgizer septigi bar.

Sizdi adamzat balasynyń naǵyz janashyry deý kerek, - dedim men. Holms ıyǵyn qomdap qoıdy:

— Azyn-aýlaq paıdam tıse shynymen tıip te júrgen shyǵar. Gústav Floberdiń Jorj Sandqa jazǵan hatynda: I homme s"est rien - Ioeuvre s'est tout" degeni bar ǵoı.

---